Биржадан тыс нарығы - қор биржаларында айналымға жіберілмеген, бағалы қағаздар саласы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. ҚАЗАҚСТАНДА ҚАРЖЫ НАРЫҒЫНЫҢ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫН ұйымдастырудың ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...8
1.1 Қаржы нарығының құрылымы, инфрақұрылымы жөніндегі жалпы
түсініктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2. Қаржы нарығының негізі - қаржы институттары мен
делдалдар ... ... ... ... ... 9
1.3. Кәсіпорынның қаржы нарығындағы қызметінің мазмұны мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2. шаруашылық субъектілерінің қаржы НАРЫҒЫНДАҒЫ қызметін ұйымдастыруды
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..27
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысының кәсіпорындарының қаржы нарығындағы
іскерлік белсенділігінің
факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .27
2.2 Кәсіпорынның қаржы нарығындағы және инвестициялық қызметінің жағдайы
("Петро Қазақстан Ойл Продактс" АҚ
мысалында) ... ... ... ... ... ... . ... ..29
2.3 "Петро Қазақстан Ойл Продактс" АҚ бағалы қағаздарының портфелінің
қалыптасуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 43
3. ҚР ҚАРЖЫ НАРЫҒЫНЫҢ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫН ДАМЫТУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ТЕТІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..51
3.1 Нарықтық экономика жағдайында қаржы нарығының инфрақұрылымын дамыту
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.2. Қазақстанда қаржы нарығын мемлекеттік реттеуді жетілдіру
мәселелері...54
3.3. Қаржы нарығындағы кәсіпорындардың стратегиясын және тактикасын
дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .70
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
КІРІСПЕ
Қазір бүкіл әлем жұртшылығы экономикалық дағдарыстың қиындықтарын
бастан өткеруде. Жаһандық дағдарыс дауылы алпауыт мемлекеттерді де
шайқалтты. Дағдарыс салқыны бізді де айналып өткен жоқ. Дағдарыс бізге
сырттан келді. Оның көздері елдің ішінде емес, әлемдік экономиканың
сәйкессіздігінде жатыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2010 жылғы
29 қаңтардағы Қазақстан халқына Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу –
Қазақстаннның жаңа мүмкіндіктері атты Жолдауында: Ел тарихының ХХІ
ғасырдағы аса бір күрделі кезеңі аяқталып келеді. Дүние жүзінің
экономикасын тұралатқан жаһандық дағдарыс дауылы әлі басыла қойған жоқ.
Алайда ол өзінің алғашқы алапат қуатынан айырылды. Біз тастүйін дайын
болғандықтан, оның салдары біздің еліміз үшін соншалықты ауырға соққан жоқ.
Біз еліміздің қаржы жүйесін қорғап, жүйе құраушы банктерді сақтап қалдық.
Дағдарысқа дейінгі кезеңде біз Қытай, Үндістан және өзге де экономикасы
қарыштап алға басқан мемлекеттер қатарында дамудың жоғары деңгейіне
көтерілдік. Толағай иабыстарымен дүние жүзін мойындатқан Қазақстанның
әлеуеті артып, экономикасы серпінді бола түсті. Жасампаздық қуатымен дүние
жүзінде даңқы артқан Қазақстан әлемді өз жетістіктерімен таң қалдырды.
Сондықтан Қазақстан Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына
төрағалық ету мәртебелі миссиясы сеніп тапсырылды деп айта кетті[1].
Сонымен қатар Президентіміз осы Жолдауда: 2000 жылмен салыстырғанда
2008 жылы-ақ, жоспарланғанынан екі жыл бұрын, біз республика ІЖӨ-нің
көлемін екі еселедік. Орташа айлық жалақы 5 есеге, ал зейнетақының орташа
мөлшері 3 есеге өсті. Өмір сүрудің ең төменгі деңгейінен аз табысы бар
халықтың үлесі 4 есеге (50%-дан 12%-ға дейін) азайды. 2009 жылы
экономиканың артуы 1,1%-ды, өнеркәсіпте 1,7%-ды құрады. Ұлттық Қордың жалпы
халықаралық резервтері мен активтері бүгіннің өзінде 50 миллиард доллардан
асып түсіп, соңғы он жылда 25 еседен астамға өсті деп айта кетті.
Осы Жолдауда Президентіміз 2020 жылға дейінгі Даму стратегиясын
орындауға кірісетінімізді және оның негізгі 5 бағытын айқындап берді:
- Экономиканы дағдарыстан кейінгі дамуға әзірлеу;
- Жедел индустрияландыру және инфрақұрылымды дамыту есебінен
экономиканың тұрақты өсуіне қол жеткізу;
- Адам капиталының бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін болашаққа
белсенді инвестициялау;
- Қазақстандағы сапалы әлеуметтік және тұрғын үй-коммуналдық
қызметтермен қамтамасыз ету;
- Ұлтаралық келісімді нығайту, ұлттық қауіпсіздікті арттыру, халықаралық
қарым-қатынасты одан әрі дамыту.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев осы
Жолдауында: Қаржы жүйесінің тұрақтылығы мен орнықтылығын қамтамасыз етудің
маңызы зор. Отандық қор нарығын жұмыс істеуге мәжбүрлеп, ол 2020 жылы ТМД
мен Орталық Азиядағы ислам банкингінің өңірлік орталығына айналуы және
Азиядағы жетекші қаржы орталықтарының ондығына енуі тиіс. Отандық қаржы
жүйесіндегі реттеулер дағдарыстан кейінгі әлемнің сынақтары мен қатерлеріне
сәйкесінше сай болуы керек. Қаржылық реттеуші банк секторының сыртқы
міндеттемелері үлесінің оның міндеттемелерінің жиынтық көлемінде төмендеуін
қамтамасыз етуі тиіс. Бұл ретте сыртқы займдардың басым бөлігі тиімді де
бәсекеге қабілетті өндірістер құруға бағытталуы керек. Банктерді ашық
немесе жасырын аффилирленген құрылымдардан аулақ ұстау қажет. Банктердің
тек қана банк қызметімен айналысуын және олардың қызметінің барынша мөлдір
болуын қатаң бақылауға алу керек. Біз банктердің дағдарыс кезінде аман
қалуына көмектестік, енді банктер экономикаға оның дағдарыстан кейінгі
қалпына келуі мен дамуына жігерлі түрде жәрдемдесуі тиіс деп айта кетті
[1].
Бұдан туындайтын талаптар мен міндеттерді абыроймен орындап шығудың
басым бағыты экономиканы дамыту, осының негізінде еліміздің әлеуметтік-
экономикалық жағдайын тұрақтандыру, халықтың әл-ауқатын түбегейлі жақсарту
болып табылады.
Республикамызда кеңес үкіметі дәуірінде мемлекеттік кәсіпорындар,
зауыттар мен фабрикалар жекешелендірілш, олардың орнына жеке меншікке
негізделген шаруашылық субъектілері ұйымдастырылды. Қазіргі кезде бұрын
тоқтап қалған көптеген өндіріс орындары, отандық және шет елдік
кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар ашылып, жұмыс істеуде. Ауылдық елді
мекендерде өндірістік кооперативтер, шаруашылық кәсіпорындары, шаруа
қожалықтары құрылды. Экономиканы жедел дамытып, әлеуметтік өмірді
тұрақтандырудың басты бағыты — шағын және орта бизнесті дамыту қолға
алынды. Бұл бағыт та өз кезегінде нәтиже беруде.
Еліміздің экономикасын қайта түлетш, әлеуметтік-экономикалық әлеуетті
еселей дамытуда кәсіпорындардың, мұндағы басты тұлға кәсіпкердің, алатын
орны ерекше. Отандық кәсіпкер қазірдің өзінде тұрғындардың сұранысы мен өз
ырзығын теруді қанағаттандырып қана қоймай, мемлекетіміздің іргесін нығайта
беру барысында көптеген нақты қызметтер атқаруда.
Қазіргі жағдайда кәсіпкер нақты нәтиже қалыптастырудың әр түрлі
әдістерін біліп, кәсіпорында қабылданған қаржы нарығындағы қаржылық
стратегияны іс жүзінде асыруды қамтамасыз ететін саясатты таңдап алып, соны
басшылыққа алуы керек, яғни оның қызметінің аясы жай есепшіліктен қаржы
жағдайын талдау ісіне өтш, қаржы менеджментіне дейін өсш, айтарлықтай
кеңеюі қажет.
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса
қажеттіліктің салдарынан туындайды: салмақ, ұзындық өлшемін және есептеу
жүргізбей, кәсіпорынның қаржы нарығындағы стратегиясы анықталмай,
шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайы мен оған әсер ететін себептерді
білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің екіншісінен артық
болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай жүргізу мүмкін емес.
Қай уақытта да болмасын бұл өте маңызды. Қазіргі қоғамның әкімшілік -
әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатынасқа ену кезеңінде оның мәнділігі
одан әрі арта түседі. Басқаша айтқанда, жалпы мемлекеттік ("иесіз") меншік
жағдайында кеңінен орын алған ұқыпсыздық пен жауапсыздықты іскерлік,
басқарушылық, қатаң орындаушылық тәртш, ұқыптылық және үнемділікпен
алмастыру — нарықтық экономиканың өзіне тән ерекшеліктері.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен өзгеше
іс - әрекетті талап етеді. Ол зауыт қоймалары мен ашық аландарда,
материалдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгерш, тот басып жатуына,
яғни миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере
алмайды. Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы
қорларды қозғалысқа келтіреді. Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс
істеу келмеске кетеді.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың
шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып,
олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне
мол мүмкіндік ашты. Атап айқанда, ішкі және сыртқы нарықта білікті
әрштестерді таңдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс -
әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар
бұрынғыдай жоғарғыдан жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді (жабдықтаушы,
сатып алушы, мердігер, банк және т.б.) өздері таңдайды, өз қалауы бойынша
қажетті шикізатты алады. Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл
және қатесіз таңдауымен нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез
және дұрыс бағдар тауып,оны ұстану жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады.
Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жүргізуші субьектілердің қызметінің
жетістіктері басқару деңгейіне, қабылданатын шешімдердің стратегиялық
бағыттарына, нақтылығына, шүғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей
тәуелді. Үйлесімді шешімдердің қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы
ресурстарын тиімді пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны
белгілі.
Нарық жағдайында кәсіпорындардың өміршендігінің кепілі мен жай-күйінің
орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша
қаражатын еркін жайғастыра отырып, тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру
мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің қаржы ресустары
жағдайын анықтайды.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау, обьективті, ғылыми
негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік әсіресе қаржылық шешімдер
қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет, соның ішінде қаржы
нарығындағы оның стратегиясы кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына өз
шарапатын тигізбей қоймайды. Тек терең және ұқыпты талдау негізінде ғана
оның қызметін обьективті бағалап, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын
нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік белсенділігін арттыруға
бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үпіін, басшылыққа нақты ұсыныстар
беруге болады.
Отандық кәсіпорындардың қаржы нарығындағы стратегиясының мәселесі
қазіргі кезде аз зерттелуде, сондықтан оның прогрессивті әдістері әзірше
бізде ойдағыдай қолданыс таба алмай отыр. Ал бұл кәсіпорын қызметінің
қаржылық нәтижесі мен экономикалық дамуына, жалпы еліміздің экономикалық
өсуіне кері әсерін тигізеді.
Сондықтан менің диплом жұмысын жазуымның мақсаты — Қазақстанда қаржы
нарығының инфрақұрылымын ұйымдастыруды тереңірек зерттеп теориялық және
әдістемелік негіздері туралы мағлұмат алып,оны зерделеп, оларға талдау
жүргізудегі дағдыларды қалыптастыру болып табылады. Кәсіпорынның қаржы-
шаруашылық қызметінің нәтижелері мен қаржы нарығындағы стратегиясы туралы
дұрыс, ғылыми негізделген баға мен қорытынды беруге, өндірістің өсуі мен
оның тиімділігін арттыруды қамтамасыз етуге, еліміздің ұзақ мерзімді
бірінші кезектегі мақсатына ойдағыдай жету үшін үйлесімді басқару
шешімдерін дайындауға ат салысуды қажет етеді.
Қойылған мақсат жұмыстың келесі міндеттерін анықтайды:
• Қазақстанда қаржы нарығының инфрақұрылымын ұйымдастырудың теориялық
негіздерін оқып үйрену, кәсіпорын қызметінің, қаржы нарығындағы
стратегиясының теориялық сұрақтарын оқып білу, олардың құрылымын анықтау,
"қаржы нарығы", "қаржы нарығының инфрақұрылымы", "кәсіпорын", "кәсіпорын
стратегиясы" түсініктерінің мазмұнын нақтылау және анықтама беру;
• Ел экономикасындағы кәсіпорын қызметінің қаржы нарығындағы
стратегиясының барысына талдау жасап, оның себептері мен саддарын анықтау;
• Талдау нәтижелері бойынша қорытындыларды қалыптастыру және отандық
кәсіпорындар үшін қаржы нарығында стратегия жүргізудегі практикалық
ұсыныстарды өндеп шығару.
Жұмыстың пәні және объектісі. Жұмыстың пәні ретінде кәсіпорынның қаржы
нарығындағы стратегиясының құралдары және әдістерімен байланысты теориялық
және практикалық сұрақтар саналады. Жұмыстың объектісі Қазақстан
Республикасының кәсіпорындарының қызметі болып табылады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі үш бөлімнен және
қорытындыдан тұрады. Соңында қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалар
келтірілген.
1. ҚАЗАҚСТАНДА ҚАРЖЫ НАРЫҒЫНЫҢ ИНФРАҚҰРЫЛЫ-МЫН ұйымдастырудың
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржы нарығының құрылымы, инфрақұрылымы жөніндегі жалпы
түсініктер
Кез келген шаруашылық субъектісінің экономикалық проблемасы өзінің
шектеулі ресурстарын тиімді пайдалану жолдарын іздеу болып табылады.
Жай айналым шегінде макроэкономиканың үш негізгі сұрақтары шешіледі:
не өндіру керек, қанша өндіру керек және өндірістік қызмет нәтижелерін
қалай бөлш тарату керек. Түрлі экономикалык жүйелерде бұл сұрақтар түрлі
жолдармен шешімін табады. Егер нарықта бағалар ресурстарды пайдалануды
басқарып отыратын болса, онда экономикалық дамудың нарықтык моделі туралы
айтылады. Егер де ресурстарды басқару саяси және әкімшілдік шаралар
көмегімен жүзеге асырылатын болса, онда әңгіме жоспарлы экономика турасында
болады.
Кәсіпорындар айналымның қарапайым моделінде жұмыс күшін, капитал мен
табиғи ресурстарды өнім өндіру мен қызмет түрлерін көрсетуге пайдаланады.
Өздерінің жұмыс күшін сатқан үй шаруащылықтары өндірілген тауарлар мен
көрсетілген қызметтерге акщалай төлем жасайды. Сонымен, ресурстар, өнімдер
мен табыстардың айналымы жүзеге асады, яғни нарықта ақша активтеріне деген
сұраныс ақша активтерінің ұсынысына төтеп берш отырады. Шаруашылық
субъектілерінің ақша қаржыларын алу әдістері түрлі болғанымен, барлық
қатысушылар үшін негізгі принцип сақталып қалады. Нарықтык шаруашылықтың
барлық қатысушылары нарықка шығады, атап айтқанда — тауарлар нарығы,
ресурстар нарығы, ақша мен капитал нарығы, валюта нарығы және т.б.
Экономикалық жүйеде "қаржы нарығы" термині кең мағына ретінде
қарастырылады.
Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтандырылған жоспарлы
экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапынан реттелінш отыратын нарықтық
экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық институттармен
бірге қаржы нарығыньш құрылуын талап етті. Қазақстанда қаржы нарығы бұрын
соңды болған емес.
Қаржы нарығы- бұл, ең алдымен дербес экономикалық категория ретінде
бағалы қағазды сату мен қайта сату жөніндегі операцияларды жүзеге асыру
жолымен кәсіпорындардың, фирмалардың, банктердің, жинақтаушы зейнетақы
қорларының, сақтандыру компанияларының, мемлекеттің және халықтың уақытша
бос акшаларын жұмылдыруды, бөлуді және қайта бөлуді қамтамасыз ететін
нарықтық қатынастардын жиынтығы. Ол нарықтық қатынастар жүйесінің құрамды
бөлігі болып табылады жөне басқа да нарықтармен етене байланысты болады
(сурет 1) [2].
Экономикалық жүйедегі нарықтардың өзара байланысы
Сурет 1. Экономикалық жүйедегі нарықтардың өзара байланысы
1.2. Қаржы нарығының негізі - қаржы институттары мен делдалдар
Қазіргі кездегі қаржы нарығының негізін көптеген қаржы институттары
мен делдалдар құрайды.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайындағы қаржы нарығы қаржы
ресурстарын үздіксіз қалыптастырып отырудың, оларды неғұрлым тиімді
пайдаланудың, ұлттық шаруашылықта ақша қозғалысын ұтымды ұйымдастырудың
айрықша нысаны болып табылады және бағалы қағаздар нарығы, сондай-ақ несие
нарығы түрінде іс-әрекет етеді. Қаржы нарығы экономиканың түрлі шаруашылық
жүргізуші субъектілері арасында ақшаны қайта бөлуді барлық нысанында
реттейтін нарықтық қатынастардың бүкіл жиынтығын біріктіретін неғұрлым
жалпы, ортақ ұғымы болып табылады.
Экономикалық әдебиеттерде және шаруашылық практикада қаржы нарығы
ұғымы ақша, валюта, несие, капитал нарықтарын қоса отырып кеңінен
түсіндіріледі.
Қаржы нарығының жалпылама жіктемесін суреттен көре аламыз (сурет 2)
[3].
Экономикалық әдебиеттерде қаржы нарығының ықшамдалған жіктемесі
(құрылымы) де кездесш отырады (сурет 3) [4].
Қаржы нарығының құрылымы
Сурет 3 . Қаржы нарығының құрылымы
Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығын дамытпай нарықтық
экономиканы көтеру мүмкін емес. Мәселен, экономикасы дамыған елдерде
қаржылық ресурстарының жалпы 50 пайызын акциялар мен облигациялар құрайды.
Бағалы қағаздар нарығының қажеттілігі мына принциптерден туындайды:
• экономиканы және әлеуметтік жағдайларды қаржыландыру мақсатында
қаржы ресурстарды табу қажеттілігі мен мемлекеттік бюджеттің тапшылығын
жабу үшін;
• бағалы қағаздар мемлекеттік ақша, несие саясатының бір құралы
ретінде мемлекеттік ақша айналымын реттейді;
• бағалы қағаздар арқылы мемлекеттік меншік жеке меншікке өтеді.
Бағалы қағаздар нарығын дамытудың негізгі мақсаты-Қазақстанның
экономикасының тиімді дамуына ықпал ету, нарық экономикасының барлық
субъектілерінің қызметтерін белсенділігін арттыру негізінде экономикалық
өсуді және қаржылык тұрақтылықты қамтамасыз ету.
Нарықтағы бағалы қағаздарды реттейтін заң дәл қазіргі кезде даму
сатысында. Нарықтың өзі бар, ол қалыптасып, дамуда, ол мемлекеттің қызмет
жағдайына және де кәсіпкерліктің дамуына өз әсерін тигізуде.
Ертеректе, нарықтық қатынас алыптаспаған кезде, толық мемлекеттік
баскаруда, бағалы қағаз айналымы анағұрлым үлкен болған жоқ және ол тек
кана облигация түрінде, яғни, алушының жинақтаушы кітабы, ұтыстық лотерея
билеттері, мемлекеттік еңбек жинақтаушы, (сберкассілік) аккредитивтері
түрінде болды. Ал заңды тұлғалардың арасында есептік чектер қолданылды.
Нарықтық қатынастың дамуына байланысты бағалы қағаздардың түрлері
көбейш, қор нарығы пайда болды.
Жалпы түрде, бағалы қағаз нарығында бағалы қағаз шығарып, айналдырып,
алып—сатуды экономикалық, қарым—катынастарға жатқызуға болады.
Нарықтық экономикаға ауысқалы бағалы кағаз айналымы тез арада
өсті, бағалы катаз рыногі қамтыла бастады. Бірақ бұлар тек қана қор
ретінде, және инвестициялық бағалы қағаз болып есептелді. Оларға—акция,
облигацияларды жатқыза аламыз.
Бағалы қағаздар—бұл құжжат иесінің басқа тұлғаға қатысты меншік
құқығын немесе қарым-қатынасын куәландыратын қаржылык құжаттар.
Бағалы қағаздар құжаттар немесе есеп-шоттарға жазылу формасында жүзеге
асырылады. Экономикасы дамыған елдерде бағалы қағаздар айналымы оларды есеп
кітапшаларына және шоттарға тіркеу рәсімдерінен айтарлықтай өскен.
Сондықтан, олар нақтысыз, яғни қағазсыз жұмыс түріне көшкен.
Біздің елімізде акциялар шоттарға тіркелу арқылы орындалады.
Акцияларды сақтайтын шоттар "депо шоттары" деп аталады. Нақтысыз акциялар
иесі тіркеме реестрінен алынған көшірмеден басқа құжатты қолданбауы мүмкін.
Нақтысыз акциялар шоттарда тіркелу арқылы ғана айналымда жүреді және
олардың иелерінін құқығы толық қорғалады. Бұндай формадағы акцияларды
қолдан жасауға болмайды. Ол өз иелеріне толық өтімділікті, яши аз шығын
жіберу арқылы сатуға, сатып алуға және келісім шарттарды жедел түрде
рәсімдеуге мүмкіндік туғызады.
Бағалы кағаздарға қаржылық және тауарлық құжаттар жатады. Шығарылу
мақсатына қарай қорлық және коммерциялық болып бөлінеді. Коммерциялық
бағалы қағаздар тауар айналымы мен кейбір мүліктік келісімдер процесіне
қызмет жасайды. Қорға байланысты бағалы қағаздар қор шеңберіндегі нарықтың
қағаздарымен қатынаста болады.
Бастапқы бағалы қағаздар нарығы—бастапқы бағалы қағаздарды орналастыру
мен шығару бойынша қызмет жасайтын нарық болып табылады.
Бұдан кейінгі туынды (екінші) нарық—бұрын шығарылған бағалы қағаздар
нарығы сауда-саттығымен жұмыс жасайды.
Ұйымдастыру формасына қарай биржалық және биржадан тыс нарық болып
бөлінеді.
Биржадан тыс нарығы — қор биржаларында айналымға жіберілмеген, бағалы
қағаздар саласы. Бұл рыңокта сондай-ақ жаңадан шығарылған бағалы қағаздар
орналаса алады. Мүны қор биржаларын мүше немесе мүше емес дилерлер
ұйымдастырады.
Бағалы қағаздардың биржадан тыс нарығы телефон, телефакс немесе
компьютерлік желілер арқылы жүзеге асырылады. Бұлар негізінен өзінің
қажетті кірісі немесе акциясы жоқ акционерлік қоғамдардың бағалы
қағаздарымен айналысады.
Бағалы қағаздар операцияларымен қор биржалары мен инвестициялық
институттар жұмыс жасайды.
Қорлы биржа бағалы қағаздар бойынша тұрақты сауда-саттық жүргізетін
нарық болып табылады. Бағалы қағаздар айналымы деп, осыған байланысты сауда-
саттық және заңнамаға сәйкес бағалы қағаздар иесінің ауысуына әкелетін
басқа да қызметтерді айтамыз. Биржа коммерциялық кәсіпорындарға жатпайды.
Шаруашылық субъектісі ретінде, биржа бағалы қағаздардың келісім-шарттары
негізінде алыпсатарлық және есептік қызмет көрсетеді, белгілі бір кепілдік
бере отырып, бағалы қағаздар саудасына шектеулер қояды және келісім бойынша
ақы алады.
Қор биржасы бағалы қағаздардың қалыпты айналысына қажетті жағдай
жасайтын, олардың нарықтық бағасын анықтайтын және олар жөніндегі
ақпараттар тарататын өз, қызметі ерекше болып табылатын ұйым. Қор биржасы
бағалы қағаздардың екінші нарығын ұйымдастырушы болып табылады.
Қор биржасы жабық акционерлік қоғам формасында құрылады және кемінде
үш мүшесі болуы тиіс, яши, тек қор биржасының акционерлері оның мүшесі
болады. Қор биржасы кәсіпорындар туралы заңға сәйкес тіркелш, Қаржы
министрлігінде бағалы қағаздармен биржа жұмысын жүргізуге лицензия алады.
Ол коммерциялық емес ұйым, оның мақсаты пайда табу емес, өзін—өзі өтеуге
негізделген және өз қызметінен өзінің мүшелеріне табыс төлемейді.Бағалы
қағаздар операцияларын лицензиясы бар тауар және валюта биржаларының қор
бөлімдері де жүргізе алады. Бағалы қағаздармен жасалынатын операцияларды
жүзеге асыру—негізгі міндеттеріне кіретін инвестиция институттары
сондай—ақ, мемлекеттің атқару органдары қор биржаларына мүше бола алады.
Олардың тапсыруы бойынша бағалы қағаздарды сатып алу және сатуды брокерлер
мен диллер атқарады. Қор биржасының қаржы қызметі мыналардың есебінен
жүзеге асырылуы мүмкін:
-қор биржасының оған мүшелікке енуге құқығын беретін
аіщияларын сату;
-қор биржасының мүшелерінен мүшелік жарналары;
-биржада жасалынған әрбір мәміледен алынатын биржа алымы;
-биржа қызметіне түсетін басқа табыстары.
Биржаның табыстары оның қызмет ауқымын ұлғайту мен жетілдіруге
байланысты шығындарды өтеуге жүмсалады. Қор биржасы қаржы министрлігімен
келісе отырып бағалы қағазды саудаға жіберу "листинг", сондай—ақ оларды
шығару "листингкке қарсы" ережелерін белгілейді.
Қорлы биржалардың қатысушыларына сатушы мен сатып алушы және делдалдар
кіреді. (қаржы брокерлері немесе маклер, дилерлер).
Брокер — клиенттердің ұйғарымы мен қаржысы бойынша, келісім-шартқа
тұрғызушы және сол қызметі үшін келісілген мәміле негізінде пайыздық
мөлшерде сыйақы немесе қаржы алушы деддал.
Дилер — өз атынан, өз есебінен бағалы қағаздарды қайта сатумен
айналысатын (жеке немесе заңцы тұлға) делдал болып табылады. Бағалы
қағаздар сатып алу немесе сатуды өз атынан және өз есебінен жүргізеді.
Бұлар—жеке фирмалар, банктер, жеке адамдар қор биржасының мүшелері.
Дилердің кірісі сауда мен саттық айырмасынан құралады.
Қорлы биржаларда мынадай бағалы қағаздар айналымда жүреді:
1. Акция.
2. Облигация.
3. Мемлекеттің қазыналық міндеттемелері.
4. Сақтау мен депозиттік сертификаттары.
5. Вексель.
6. Варант.
7. Фьючерс.
8. Жекеменшік чек.
Сондай-ақ, брокерлік орындар және сол орындарды жалға беру. Брокерлік
орын—көрсетілген биржада саудамен айналысута құқық береді . Қор
биржасындағы бағалы қағаздар негізгі және туынды болып екіге бөлінеді.
Негізгілеріне акция, облигация және мемлекеттің қазыналық міндеттемелері
жатады. Ал туынды бағалы қағаздарға жоғарыда айтылған негізгі бағалы
қағаздарды өз иелеріне сатуға және сатып алуға құқық беретін кез-келген
бағалы қағаздарды жатқызута болады. Бұларға ең алдымен, опцион және
фьючерстер жатады [5].
Инвестициялық институт — бағалы қағаздар операциясымен жұмыс жасайтын
шаруашылық субъектісі немесе жеке тұлға болып саналады. Инвестициялық
институттарға қаржы брокері, инвестициялық кеңес беруші (консультант),
инвестициялық компания, инвестициялық қор кіреді. Осы аталған институттар
өз қызметтеріне лицензия алуы шарт. (Инвестициялық кеңес берушіден баска).
Қаржы брокері—бағалы қағаздар немесе валюта сауда-саттығы бойынша өз
өкілеттілігі бар, тіркелген агент. Қаржы брокері ретінде жұмысты шаруашылық
субъектісі немесе азаматтар атқара алады.
Инвестиция компаниясы - тікелей және портфельді инвестициялар
негізінде капитал салушы мен коммерциялық банктердің кейбір қызметтерін
асыратын бірлестіктер (корпорациялар).
Холдинг компаниялары — басқа акционерлік қоғам акцияларының бақылау
пакетін иеленген бас компаниялар болып саналады. Сондай-ақ, қаржы холдингті
компанияларды өз қаржысының 50%-н басқа эмитенттердің бағалы қағаздары және
басқа қаржы активтері кұрайтын серіктес деп атаймыз. Айта кетерлік жайт,
мұндай компаниялар тек инвестициялық қызметпен айналысады және оларға басқа
қызметтермен жұмыс жасауға жол берілмейді.
Қаржы тобы бұл бір мақсатқа негізделген бірлескен кәсіпорындар.
Бұлардың холдингті компаниялардан айырмашылығы сол, бас фирмасы немесе
арнайы басқармасы жоқ.
Қаржы компаниясы бұл негізгі белгілеріне орай, корпорацияларды
қаржыландыратын және диверсификацияға жол бермейтін корпорация. Әрине, бұл
қаржы компаниясының холдингті компаниядан ерекшелігі, өзі қаржыландырып
отырған корпорациялар акциясының бақылау пакетін иемденбейді.
Инвестициялы қор -бұл кіші инвесторларды өзіне тарту арқылы жұмыс
жасайтын және өз бағалы қағаздарын сату, шығару (эмиссия) негізінде
қаржы—қаражат жинайтын ашық типтес акционерлік қоғам болып табылады.
Инвестициялық қорлар ашық, жабық және чекті болып бөлінеді.
Ашық қор — бұл бағалы қағаздарды шығарушы және иелеріне олардың орнына
ақшалай сомманы немесе басқа да мүліктерді талап етуіне мүмкіндік беретін
қор[5].
Жабық қор — қайтарым міндеттемесін жүктемейтін бағалы қағаздар
эмиссиясымен (шығаруымен) айналысатын қор.
Чекті қор—жекешеленген чектер операциясымен қызмет жасайтын, арнайы
инвестициялық қор.
Негізінен, бағалы қағаздар мемлекеттік тіркемеден өтуі тиіс.
Мемлекеттік тіркеуге алғашқы бағалы қағаздардың эмиссиясы және оларды
алғашқы иелеріне (инвесторларға) сату жатады. Алғашқы бағалы қағаздар
эмиссиясы :
• акционерлік қоғамдардың құрылуымен;
• олардың капитал жарғысының өсуімен;
• облигацияларды және басқа да ұзақ мерзімді міндеттемелерді
шығару арқылы мемлекеттік органдардың, заңды тұлғалардың және жергілікті
әкімшіліктердің қайтарымы бар капиталды тартуымен жүзеге асырылады.
Бағалы қағаздардың алғашқы эмиссиясы келесі формалардан тұрады:
1. Бағалы қағаздардың ашық түрде орналасуы, оның ішінде:
а) эмитенттің бағалы қағаздарды шығару туралы шешімі;
б) эмитенттің бағалы қағаздар эмиссиясын дайындауы және бекітуі;
в) заңдастырылған құжаттар негізінде бағалы қағаздардың тіркелуі;
г) бағалы қағаздардың орналасуы.
2. Бағалы қағаздардың жабық түрде орналасуы жағдайында:
а) эмитенттің құнды қағаздар эмиссиясы жөнінде шешімі;
б) құнды қағаздардың тіркелуі;
в) олардың орналасуы (размещение).
Құнды қағаздар иелігінен келетін кіріс әртүрлі әдістермен түсуі
мүмкін. Оларға мыналар жатады:
а) белгіленген пайыздық төлемді айқындау;
б) сатылық немесе кезеңдік пайыздық ставканы қолдану;
в) пайыздық кірістің еркін ставкасын пайдалану;
г) құнды қағаздардың номиналды бағасын индексациялау;
д) олардың номиналды бағасына қарсы жеңілдетілген қарыздық
міндеттемелерді жүзеге асыру (айналымға жіберу);
е) түсімдерді (дивиденттерді) қолдану.
Белгіленген пайыздық төлем — бұл төлемнің ең оңай формасы (қарапайым
формасы).
Дегенмен, нарық коньюнктурасының тез өзгергіштігі мен инфляция
жағдайында мұндай кірістер өз икемділігін уақыт өте келе жоғалтуы әбден
мүмкін. Сатылық (ступенчатой) пайыздық ставканы қолдану маңызы—белгіленген
мерзім өткеннен соң құнды қағаздар иесі оны өшіруі немесе келесі уақытқа
дейін қалдыруымен байланысты. Әр уақытта пайыздық ставка өсш отырады.
Пайыздық кірістің еркін ставкасы Ұлттық банктің есептік ставкасының
динамикасы бойынша тұрақты өзгерш отырады (әр жарты жылдық, әр тоқсан
сайын). Сондай-ақ тұтыну бағасының индексін ескере отырып, инфляцияға қарсы
(құнсыздануға қарсы) шаралар аясында бағалы қағаздар шығарылуы ғажап емес.
Кейбір құнды қағаздар түрлеріне тұрақты түрде тираждық ойындар
өткізілуі мүмкін және тәртш бойынша бағалы қағаздар иелеріне ұтыс төленеді.
Түсімдер- бұл акционерлік қоғамдардың акция шығаруы арқылы түскен
табыстарынан құралатын акцияға деген кірістер. Жалпы айтсақ, түсімдердің
көлемі тұрақты болмайды, яғни ол негізінен акционерлік қоғамның тапқан
табысына байланысты болады.
Құнды қағаздар иесі қорды нарықтағы олардың қозғалысын әр уақытта
сараптап отыру қажет. Міне, осы сараптау нәтижесінде бағалы қағаздардың
сатылуы немесе сатылмауы жөнінде шешім қабылданады. Экономика бағытында
барлық тауар әлемі екіге бөлінетіні белгілі. Бірінші бөлігі—тауарлар,
екінші бөлігі — ақшалар. Ақшалар екі топқа бөлінеді, яғни, бірінші топ —
ақшаның өзі, екінші топ — капитал. Капиталдың ақшадан айырмашылығы—ол пайда
әкелу керек (жаңа ақша түрінде). Барлық уақытта акщаның қозғалысы болады.
Сол қозғалыс екі жолмен жүргізіледі. Бірінші жолы - несие арқылы, екінші
жолы — бағалы қағаздар арқылы.
Бағалы қағаз нарығы баетапқы және одан кейінгі, биржалы, биржадан тыс
күйінде жүреді, бұл нарықта инвестициялық қор, инвестициялық компания,
инвестициялық кеңес беруші, қаржы делдалдары түрінде инвестициалық
институттар мен қор биржалары жұмыс атқарады. Сондай—ақ бағалы қағаздардың
түрлері көп, қазіргі таңда бағалы қағаз нарығында аса кең айналымға акция
мен облигация ие болды.
Бағалы қағаз—қарыз алу қатынасын немесе меншік құқығын білдіретін
қаржы құжаты және бағалы қағаз шоттарға тіркеу түріндегі нақты (материалды)
және нақтысыз (қағазсыз) форма күйінде болады.
Ең алғашқы уақытта бағалы қағаздар ақшаның жетіспеушілігінен немесе
жоғынан пайда болды. Бірақ, бағалы қағаздар рйнок қарым - қатынастарын
жүргізгенімен, ақшаға және материалдық тауарға жатпайды. Олар ерекше
экономикалық категория болып ұсынылады. Сонымен, бағалы қағаздар—капиталдың
бір түрі, оның ерекше нарығы болады және нарықта айналып, олар пайда алып
келеді. Бағалы қағаздар ұстаушының немесе иесінің қолында капитал жоқ
болғанымен, бағалы қағаз арқылы сол капиталға және үстінен түсетін пайдасын
иеленуге құқығы бар. Нарықтық экономикада бағалы қағаздар келесі
функцияларды орындайды:
• ақшаларды экономика салаларында және аумақтардың, мемлекеттердің
арасында реттеп отырады, сонымен қатар халық пен мемлекеттің арасында
реттейді;
• бағалы қағаздың иелеріне капитал құйған өндірістің мәселелерін
шешуге және дауыс беруге құқық береді;
• бағалы қағаздың иесіне капиталдың өзін қайтып алуға және үстінен
түсетін табысты алута кұқық береді.
Алғашқы кезеңдерде барлық бағалы қағаздар қағаз түрінде шыққан.
Экономика мен техниканың дамуына қарай қазіргі уақыттағы қодданылатын
бағалы қағаздар көбінесе қағазсыз түріде қолданылады. Сол үшін қазіргі
уақытта жүрш жатқан бағалы қағаздардың көп түрлері атаулы болады. Барлық
бағалы қағаздар өздеріне сәйкес сипатта болады. Осы сипаттарына байланысты
олар үшке бөлінеді: уақтылы сипаты; бағалы қағаздардың шыққан уақыты және
оның айналу уақыты (ең қысқасы 1 жылға дейін, орташасы- 5-10 жылға дейін,
ең ұзағы —20-30 жылға дейін); кеңістік сипаты; ұлттық (өз еліміздікі немесе
басқа елдің); аумақтың меншігі (республикалық, облстық немесе аудандық).
нарықтық сипаты; топтың түбіндегі жатқан активтің түріне байланысты
(тауарлар, ақша немесе басқа активтер);бағалы қағаздар бір адамға
жазылады;эмитенттің меншігі (мемлекеттік, банктік, корпорациялық); нарыққа
айналуға байланысты (еркін және шектеулі айналатын); қауштілігіне
байланысты (проценттік пайда және процентсіз пайда); пайда түріне
байланысты, проценттік пайда және процентсіз пайда. Жалпы алғанда, бағалы
қағаздар нарығын бағалы қағаздар шығарып, айналдырып, алып—сату
экономикалық қарым — қатынастарын жатқызуға болады. Бұл нарықта тауар
ретінде әр түрлі бағалы қағаздар жүреді, бірақ бағалы қағаздар нарығы әр
мемлекеттің экономикасының бөлшегі болып есептелінеді, яғни, оның түбінде
тауарлық нарық, ақша және ақша капиталы жатады. Жалпы әлем практикасында
бағалы қағаздар нарығын келесі топтарға бөлуге болады: халықтық және ұлттық
нарықтар; ұлттық және аумақтық нарықтар; әр бағалы қағаздың түріне арналған
нарық; мемлекеттік және корпоративтік бағалы қағаздар нарығы; негізгі және
туынды бағалы қағаздар нарығы.
Мемлекеттің қазыналық міндеттемелері — бұл халық арасында ерікті түрде
таратылып, өз иесіне бюджетке қаржы аударатындығы туралы куәландыратын және
белгілі бір мерзім ішінде белгіленген мөлшерде кіріс алуға құқық беретін
бағалы қағаздардың түрі. Қазыналық міндеттемелер: ұзақ мерзімді, қысқа
мерзімді және орта мерзімді болып бөлінеді. Сондай-ақ, олар 5 жылдан 25
жылға дейінгі мерзімде айналымда жүреді. Оларға деген қаржы (кіріс) келесі
жылдан бастап төленеді (алғаннан кейін). Мұндай процесс, яғни кірісті төлеу
купондар немесе міндеттемелер қарызын өтегенде жүзеге асырылады.
Жинақ сертификаты — бұл белгілі бір мерзім өткеннен кейін өз иелеріне
пайыздық үстеме алуға күқық беретін несие берушінің жазбаша куәлігі. Сақтау
сертификаттары негізінен жеке тұлғаларға арналған. Олар келісім-шарт
бойынша белгіленген мерзімге немесе қайта алғанға дейін банктермен
беріледі. Егер, сертификат иесі мерзімді сертификат бойынша салынған
ақшасын қайтаруды талап етсе, онда оған келісім-шартқа сәйкес қажетті пайыз
төленеді.
Депозиттік сертификаттар - бұлар қомақты номинадды мерзімді түрдегі
сертификаттар. Ең бастысы, олар шаруашылық субъектісіне негізделген.
Мұндағы депозиттік және сақтау сертификатының ұқсастығы банктердің
салымшылардан көрсетілген пайызда, нақты мерзімге ақша алғандығы жөнінде
куәландырғанында жатыр. Бір механизмге негізделгенімен, сертификат бағалы
қағаз ретінде басқа бір тұлғаға берілуі мүмкін[6].
Акция — бұл акциорнерлік қоғам табысының бір бөлігін түсімдер түрінде
(дивидент) алуға құқық беретін және сол акционерлік қоғам немесе
кәсіпорынның дамуына үлес қосқандығы жөнінде куәландыратын құнды қағаз.
Негізінен акциялар белгіленген мерзімсіз айналымға шыға алады. Акциялардың
түріне келетін болсақ, иесінің аты-жөні жазылған, атаулы және ұсынушы болып
бөлінеді. Атаулы акцияны жеке тұлғалар иемдене алады және бұл акцияны
біреуге бергенде, бұл бағалы кдғаз өз күшін жоя бастап, қайтадан
кдбылдануға жарамсыз болып қалады. Мұндайда тек нотариалды рәсімделудің
жұмысы арқылы басқа тұлғаға берілуі мүмкін.
Сондай-ақ, еңбек ұжымының акциясы, кәсіпорын акциясы және акционерлік
қоғам акциясы болып ажыратылады. Еңбек ұжымының акциялары тек сол кәсіпорын
жұмысшыларына таратылса, кәсіпорын акциясы — басқа занды тұлғалар арасында
(кәсіпорын, кооператив, қоғам, банк, ассоциация т.б) жүреді. Еңбек ұжымы
мен кәсіпорынның акциялары өз иелеріне өнеркәсшті басқару ісіне қатысуға
құқық бермейді. Олар акция шығарушы, кәсіпорын меншігінің формасы мен
ережесіне өзгеріс әкелмейді, есесіне қосымша қаржы ресурстарын қозғалысқа
келтіретін құрал ретінде жұмыс атқарады. Ал акционерлік қоғам акциялары,
акционерлердің, яғни, сол қоғам иелерінің қолында жүреді.
Акционер, кәсіпорын қүру барысында акцияны сатып алу кезінде,
қаржы—қаражатты үлес ретінде қосады. Болашақта, акциялардың құны табысқа,
қызмет түріне, конъюктураға байланысты болады.
Акционерлік қоғамның акциялары екі топқа бөлінеді:
Қарапайым және айрықша құқықтарға ие акциялар. Олардың ішінде
жекелеген түрлерін де айтуға болады. ("алтын акция" және т.б)
Қарапайым акциялар өз иелеріне акционерлік қоғам ісін басқаруға
қатысуға және айрықша құқыққа ие акцияларға дивидент бөлген кезде қатысуға
мүмкіндік береді. Айрықша құқыққа ие акциялар басқару ісіне қатысуға
мүмкіндік бермесе де, тұрақты түрде өз иелеріне табыс әкеледі және
қарапайым акциялардан айтарлықтай мерейі үстем.
Сондай-ақ, мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру кезінде, айрықша
құқыққа ие А және Б типті "алтын акдиялар" шығарылуы мүмкін.
Алтын акция өз иесіне үш жылға дейін акционерлік қоғам жиналысында
мына мәселелерді қарастырғанда және талқылағанда қатысуға мүмкіндік
туғызады.
Олар:
а) акционерлік қоғам жарғысына өзгертулер мен толықтырулар енгізу;
б) оның қайта құрылуы мен жойылуы;
в) басқа кәсіпорын жұмысына қатысу;
г) жалға немесе кепілдікке беру;
д) мүлікті басқа әдістермен сату.
Акционерлік қоғам жиналысыңцағы қабылданған шешімдер, "алтын акция"
иесінсіз жарамсыз деп табылады. Ал, сауда-саттық нәтижесінде, "алтын акция"
қарапайым акцияға өтш, оның иесіне берілген барлық құқықтар тоқтатылады.
Жоғарыда айтылған мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру кезінде, тағы А
және Б типті жекеменшік акциялар шығарылады.
А типті акция иелері—жиналыстарда бір дауысқа құқылы. Дегенмен,
акционерлік қоғам жарғысын өзгертулер енгізе отырып, солардың құқықтары мен
мүдделерін қарастырғанда қатыса алмайды.
Айрықша құқыққа ие Б типтері мүлік қорының жарғылық капитал есебіне
шығарылады. Яғни, мүвдай түрде акцияның иесі тек мүліісгік қор болып
табылады. Жекеменшік тәртшке сай Б типінің акциялары мүліктік қор жағынан
сатылғанда, автоматты түрде қарапайым акдияларға өтеді немесе ауысады. Б
типінің акцияларын ұстаушы акционерлік қоғам өзі шығарған акцияларды алуға
құқықсыз, сондай-ақ оларға деген дивиденттерді ақшалай түрде төлеуге
міндетті.
Жекеменшікке өткен кәсіпорындарда ашық акционерлік қоғам нысанындағы
кәсіпорынның жұмысшыларын акционерлеу қоры құрылады. Дегенмен бұл қордың
көлемі кәсіпорынның жарғылық капиталынан 10 пайыздан аспауы тиіс. Аталған
қор айрықша құқыққа ие акциялар есебінен немесе мемлекеттік мүлікті басқару
органдарының қарамағындағы қарапайым акциялар есебінен құрылуы әбден
мүмкін. Бұл аталған қор акцияларын иемденуге мына тұлғалар кұқылы:
• сол кәсіпорынмен қарым-қатынаста түрған тұлға (еңбек қарым-
қатынасында);
• мұндай еңбек қарым-қатынасына түрмаған, бірақ осы
жекеменшік кәсіпорында жұмысшы ретіндегі жеке тұлғалық шоты бар тұлғалар.
Сонымен қатар, айтылатын мәселе—оның иесіне тиесілі барлық аьщияларға
сертификат беріледі.
Акцияның сертификаты—акционер иелігінде қанша көлемде акция бар
екендігін көрсетш, куәландыратын қүвды қағаз. Сертификатты бір тұлғадан
екінші тұлғаға беру — бұл белгіленген тәртште операцияны тіркеу арқылы
меншік құқығының басқа біреуге ауысуы.
Акция номиналды (акцияда көрсетілген, баға ) және нарықты (акция сатып
алынатын, баға) қүнға негізделген. Акцияның бағамы оған төленетін
дивиденттердің көлеміне және банкінің пайыздық қарызының дәрежесіне тікелей
байланысты.
Дивиденд (үлес, түсім)
Акцияның бағамы = ---------------------------------х 100% (1)
қарыздық пайыз
(несиелік)
Кірістің келш түсуіне байланысты, акция күнын белгілеу процесі
кірістің капитализациялануы деп аталып, қор биржалары және бағалы қағаз
нарығы арқылы жүргізіледі. Жабық тұрпаттағы акционерлік қоғам акциясының
бағамдық қүны, қоғамның таза активтерінің бағасымен анықталады және
акцияның баланстық күны (теңці күны) деп аталады.
А
Б= -------- (2)
К
Мұндағы, Б — акцияның баланстық қүны, тенгемен;
А — акционерлік қоғамның таза активтері;
К — төленген акциялардың көлемі (дана);
Бұл орайда, баланстық қүн акцияның листингі " бойынша қолданылады.
Листинг — бұл эмитенттің қаржы шаруашылығын тексеру арқылы, бағалы
қағаздарын қорды биржаға жіберуі немесе қайта жіберілуі және осыған сәйкес,
сондай-ақ эмитенттің шығаруға бел буып отырған акцияларының сапасы да
тексерілш, нарық белгілеу парақшасына енгізіледі [7].
Нарыққа белгілеу парақшасы (котировогный лист) — қандай бағалы
қағаздарға ақша салуға болатындығы туралы жол көрсететін, барлық нақты
әлеуетті инвесторлардың басты бағыт-бағдары. Бұл парақшаға тек листинг
процедурасынан өткен эмитенттер ғана енеді, ал сол парақша басылымға
шығарылып, бағалы қағаздар нарығына қатысушыларға ашық болып қалады.
Акцияның сапасы, басқа құнды қағаздар секілді өзінің өтімділігімен
ерекшеленсе керек. Бағалы қағаздардың өтімділігі — бұл жедел түрде күнын
жоғалтпау арқылы нақты ақшаға айналу мүмкіндігі. Бағалы қағаздар —
негізінен, жеңіл жүзеге асырылатын активтер. Бағалы қағаздардың өтімділік
дәрежесі эмитенттің қаржылық жағдайын анықтау барысында белгілі болады.
Бағалы қағаздардың сапасы оларға төленетін дивиденттер мен пайыздарды
облигациялармен жабу арқылы жүргізілетін процестермен тең.
Облигация өз кезегінде, қарыздық құрал болып табылады, оларды несие
берушілер иемденеді және акционерлік қоғамдар осылармен бірінші кезекте
есептесуі қажет. Екінші кезекте, ерекше артықшылығы бар акция иелерімен
есептесуі шарт. Қалған акционерлерде айрықша құқық жоқ , сондықтан олармен
есеп жүргізу соңғы кезекте жүргізіледі.
Акцияға деген сұраныс пен ұсынысты сарапқа салғанда, сұраныстың
абсолютті көлемі, оның бағасына шаққаңцағы жоғары пайыздық деңгейі, сұраныс
пен ұсыныстың орташа бағасы секілді көрсеткіштер қолданылады.
Спрэд — бұл ұсыныстың орташа бағасымен сұраныстың жоғары бағасының
арасындағы ажырау айырымы.
Акционерлік қоғам өзінің жарғысына сәйкес, жеңіддетілген түрде белгілі
мөлшерде акцияларды сатып алуга құқылы. Мұндай сатып алу "опцион" деп
аталады.
Егер, қарапайым акциялардың үлесі бір тұлғаның қолында шоғырланып және
ол акционерлік қоғамды басқару мүмкіндігіне ие болса, онда ол тұлға-
акцияның бақылау пакетін иемденгені. Теориялық жағынан алып қарағанда
бақылау пакеті, барлық шығарылған қарапайым акциялардың 50 пайызын құрауы
тиіс. Практикалық жагынан ол айтарлықтай төмен болып қалады. Осы орайда,
айта кететін жайт, егер қоғамның дивиденттерді төлеуге табысының
жетіспеушілігі байқалса, ол акционерлік " қоғамның резервті қорының
есебінен жүргізіледі.
Акционерлік қоғамдар—акцияларды шығаруға күқылы. Ол иемденушісіне
компанияның капиталының, мүлігінің, кірісінің бір бөлігіне заң жүзінде
меншік құқығын береді. Компания қанша уақыт жұмыс істеп түрса, акция сонша
уақыт қолданылады. Бірақ осы уақыт ішінде акцияның иесі сан рет өзгеруі
мүмьсін. Акционер оны екінші нарықта сатуына болады. Акционерлік қоғамдар
материалдық және басқа да ресурстарды тиімді пайдалануға, барлық
қатысушылардың жеке және қоғамдық мүдделерін оптималды байланысуына жағдай
жасайды.
Акционерлік қоғамдар бүкіл әлемдегі қазіргі заманғы ірі кәсіпорындарды
ұйымдастырудың негізгі формасы болып, жеке тұлғалар мүліктерін біріктіру
негізінде экономиканы ұйымдастырудың аса жетілдірілген құқықтық механизімін
құрып отыр.
Қоғамдардың акдионерлік типінің негізгі сипаттамалары:
• акционерлік капиталды бірыңғай, еркін айналысқа түсетін
үлестерге бөлу- акцияларға;
• қоғамның міндеттемелері бойынша қатысушылардың жауапкершілігін
шектеу;
• акционерлік капитал мөлшері мен қатысушылардың санын оңай түрде
ауыстыру мүмкіндігі бар бірігудің жоғарғы формасы;
• нақты кәсіпорында баеқарудан жалпы басқаруды бөлу. Акционерлік
қоғамдық меншіктің басқа формаларынан өзіндік ерекшеліктері,
артықшылықтары бар. Біріншіден, жарғылық қорды толықтыру және қызметін
кеңейту үшін акционерлерден қаржыны алу мүмкіндігі бар және де бұл қаржылар
қайтарылуға тиіс емес, себебі акцияларды кәсіпорын емес, басқа акционерлер
қайта сатып алады. Екіншіден, қоғамдық қызметті жалпы басқару нақты
басқарудан бөлінген. Мүның өзі едәуір білікті, кәсіби тәжірибелері мол
басқарушылар мен директорларды жұмысқа алуға ынталандырады. Үшіншіден,
кәсіпорынның еңбек ұжымы олардың әқайсысының қоғам акцияларын сатып алу
арқылы нақты меншік иесіне айналады. Төртіншіден, қоғам қызметінің
нәтижелеріне жалпы мүдделілікті қалыптастыра отырып акционерлердің құрамына
тұақты контрагенттерді жүмыддыру мүмкіндігі бар. Сонымен қатар, акционерлік
қоғам басқа акционерлік қоғамдардың бағалы қағаздарын сатып алуға
мүмкіндігі бар. Сонымен, акционерлік қоғам барлық қатысушыларды бірыңғай
құқықтық негізде біріктіре отырып ркымдық меншіктің тиімді формасын
қамтамасыз етеді, жұмыстың соңғы нәтижелеріне мүдделілікті туғызады.
Акцияларды шығару және тарату акционерлер тарапынан қызметті бақылауға
нақты мүмкіндік береді.
Акционерлік қоғамдардың басқа бір елеулі артықшылығы -шектеулі
жауапкершілік. Акция ұстаушылар тек қана акцияларды сатып алу сомасына
тәуекеддікке барады. Олардың жеке активтеріне зиян келтірмейді. Шектеулі
жауапкершілік құқығы акционерлік қоғамның ақшалай капиталды жүмыддыру
мәселесін шешуді едәуір жеңілдетеді.
Акционерлік қоғам ашық және жабық болуы мүмкін. Бұл оның жарғысы мен
фирманың аталуында айқын көрсетіледі. Ашық қоғамдардың акционерлері
иелігіндегі акцияларды осы қоғамның басқа акционерлерінің рүқсатсыз сатуы
мүмкін. Ашық акционерлік қоғам шығарылған акцияларға ашық жазылуды жүргізш,
Қазақстан Республикасының заңдылықтарына сәйкес олардың еркін сатылуын іске
асырады. Қоғам жарғысымен жабық жазылу мүмкіндігі шектелген жағдайлардан
басқа ашық акционерлік қоғам өзі шығарған акцияларға жабық жазылуды
өткізуге құқылы.
Ашық акционерлік қоғамның акционерлер саны шектелмеген немесе ашық
акционерлік қоғамның негізгі сипаттамаларына біріккен капиталдың масштабы
және акция иеленушілердің санының көп болуы жатады. Жеке кәсіпорынды осы
формамен қүрудағы негізгі идея — көптеп пайда алуға пайдалану мақсатында
жеке және заңцы тұлғалардың ақшалай капиталдарын концентрациялау және
жұмылдыру.
Акциялары тек құрылтайшылар, алдын —ала белгіленген тұлғалар арасында
тарайтын қоғамдар жабық акционелік қоғамдар деп аталады. Бұл акционерлік
қогамдар акцияларға ашық жазылуды жүргізбейді, яғни кез-келген тұлғаларға
сата бермейді. Жабық акционерлік қоғамдағы акционерлер саны елуден аспауы
тиіс. Егер акционерлер саны осы шамадан асатын болса, қоғам 1 жыл мерзімнің
ішінде ашық акционелік қоғам болып қайта құрылу керек.
Қазақстан Республикасының зандарында белгіленген жағдайларда
акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында коммерциялық емес ұйымдар
құрылуы мүмьсін. Заң актілерінде қызметтің жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдар үшін акционерлік қоғамның ұйымдық құқықтық нысаны міндетті
түрде белгіленуі мүмкін. Өзіндік капиталының мөлшері кемінде екі жүз айлық
есептік көрсеткіш болатын қоғам халықтық акционерлік қоғам деп танылады.
Қоғамды халықтық акционерлік қоғам деп тануды, қоғамның өзіндік капиталының
мөлшері туралы уәкілетті органды хабардар етеді. Қоғамды халықтық
акционерлік қоғам, сондай-ақ халықтық акционерлік қоғам мәртебесі жойылды
деп тану тәртібін уәкілетті орган белгілейді. Халықтық акционерлік қоғамның
бағалы қағаздарын алу-сату ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығында ғана
жүзеге асырылады.
Облигация — иесіне қаржы қосқандығы туралы куәландыратын және оған
бағалы қағаздың номиналды бағасы бойынша белгіленген пайыздық мөлшерін
өтеуін растайтын бағалы қағаз[8].
Облигация, мемлекетке немесе кәсіпорынға салымшының берген қарызын
білдіреді. Облигация өз кезегінде, иесіне басқа күнды қағаз секілді табыс
әкеледі. Облигациялар белгіленген мерзімде айналымға шығады. Бұл бағалы
қағаз ішкі мемлекеттік және шаруашылық субъектілерінің облигациялары болып
бөлінеді. Облигациялар, сондай-ақ , атаулы немесе ұсынушыға, пайыздық
немесе пайызсыз болып шығарылуы мүмкін. Бұл орайда ішкі мемлекеттік
облигациялар ұсынушыға шығарылады. Ал, шаруашылық субъектілерінің
облигациялары атаулы немесе ұсынушыға түрінде айналымда жүруі мүмкін.
Пайыздық облигацияларда төленетін пайыздың дәрежесі мен мерзімі көрсетілсе,
мақсаттық облигацияда (пайызсыз) тауар мен қызмет түрі көрсетіледі.
Пайыздық облигация бойынша кіріс облигацияға деген купондарды өтеу арқылы
төленеді. Мұндай төлем жыл сайын немесе бір уақытта қарызды жабу кезінде
жүргізіледі.
Купон — өз иесіне пайыздық үлес алуға құқық беретін, облигациялық
сертификаттың бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. ҚАЗАҚСТАНДА ҚАРЖЫ НАРЫҒЫНЫҢ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫН ұйымдастырудың ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...8
1.1 Қаржы нарығының құрылымы, инфрақұрылымы жөніндегі жалпы
түсініктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2. Қаржы нарығының негізі - қаржы институттары мен
делдалдар ... ... ... ... ... 9
1.3. Кәсіпорынның қаржы нарығындағы қызметінің мазмұны мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2. шаруашылық субъектілерінің қаржы НАРЫҒЫНДАҒЫ қызметін ұйымдастыруды
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..27
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысының кәсіпорындарының қаржы нарығындағы
іскерлік белсенділігінің
факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .27
2.2 Кәсіпорынның қаржы нарығындағы және инвестициялық қызметінің жағдайы
("Петро Қазақстан Ойл Продактс" АҚ
мысалында) ... ... ... ... ... ... . ... ..29
2.3 "Петро Қазақстан Ойл Продактс" АҚ бағалы қағаздарының портфелінің
қалыптасуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 43
3. ҚР ҚАРЖЫ НАРЫҒЫНЫҢ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫН ДАМЫТУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ТЕТІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..51
3.1 Нарықтық экономика жағдайында қаржы нарығының инфрақұрылымын дамыту
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.2. Қазақстанда қаржы нарығын мемлекеттік реттеуді жетілдіру
мәселелері...54
3.3. Қаржы нарығындағы кәсіпорындардың стратегиясын және тактикасын
дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .70
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
КІРІСПЕ
Қазір бүкіл әлем жұртшылығы экономикалық дағдарыстың қиындықтарын
бастан өткеруде. Жаһандық дағдарыс дауылы алпауыт мемлекеттерді де
шайқалтты. Дағдарыс салқыны бізді де айналып өткен жоқ. Дағдарыс бізге
сырттан келді. Оның көздері елдің ішінде емес, әлемдік экономиканың
сәйкессіздігінде жатыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2010 жылғы
29 қаңтардағы Қазақстан халқына Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу –
Қазақстаннның жаңа мүмкіндіктері атты Жолдауында: Ел тарихының ХХІ
ғасырдағы аса бір күрделі кезеңі аяқталып келеді. Дүние жүзінің
экономикасын тұралатқан жаһандық дағдарыс дауылы әлі басыла қойған жоқ.
Алайда ол өзінің алғашқы алапат қуатынан айырылды. Біз тастүйін дайын
болғандықтан, оның салдары біздің еліміз үшін соншалықты ауырға соққан жоқ.
Біз еліміздің қаржы жүйесін қорғап, жүйе құраушы банктерді сақтап қалдық.
Дағдарысқа дейінгі кезеңде біз Қытай, Үндістан және өзге де экономикасы
қарыштап алға басқан мемлекеттер қатарында дамудың жоғары деңгейіне
көтерілдік. Толағай иабыстарымен дүние жүзін мойындатқан Қазақстанның
әлеуеті артып, экономикасы серпінді бола түсті. Жасампаздық қуатымен дүние
жүзінде даңқы артқан Қазақстан әлемді өз жетістіктерімен таң қалдырды.
Сондықтан Қазақстан Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына
төрағалық ету мәртебелі миссиясы сеніп тапсырылды деп айта кетті[1].
Сонымен қатар Президентіміз осы Жолдауда: 2000 жылмен салыстырғанда
2008 жылы-ақ, жоспарланғанынан екі жыл бұрын, біз республика ІЖӨ-нің
көлемін екі еселедік. Орташа айлық жалақы 5 есеге, ал зейнетақының орташа
мөлшері 3 есеге өсті. Өмір сүрудің ең төменгі деңгейінен аз табысы бар
халықтың үлесі 4 есеге (50%-дан 12%-ға дейін) азайды. 2009 жылы
экономиканың артуы 1,1%-ды, өнеркәсіпте 1,7%-ды құрады. Ұлттық Қордың жалпы
халықаралық резервтері мен активтері бүгіннің өзінде 50 миллиард доллардан
асып түсіп, соңғы он жылда 25 еседен астамға өсті деп айта кетті.
Осы Жолдауда Президентіміз 2020 жылға дейінгі Даму стратегиясын
орындауға кірісетінімізді және оның негізгі 5 бағытын айқындап берді:
- Экономиканы дағдарыстан кейінгі дамуға әзірлеу;
- Жедел индустрияландыру және инфрақұрылымды дамыту есебінен
экономиканың тұрақты өсуіне қол жеткізу;
- Адам капиталының бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін болашаққа
белсенді инвестициялау;
- Қазақстандағы сапалы әлеуметтік және тұрғын үй-коммуналдық
қызметтермен қамтамасыз ету;
- Ұлтаралық келісімді нығайту, ұлттық қауіпсіздікті арттыру, халықаралық
қарым-қатынасты одан әрі дамыту.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев осы
Жолдауында: Қаржы жүйесінің тұрақтылығы мен орнықтылығын қамтамасыз етудің
маңызы зор. Отандық қор нарығын жұмыс істеуге мәжбүрлеп, ол 2020 жылы ТМД
мен Орталық Азиядағы ислам банкингінің өңірлік орталығына айналуы және
Азиядағы жетекші қаржы орталықтарының ондығына енуі тиіс. Отандық қаржы
жүйесіндегі реттеулер дағдарыстан кейінгі әлемнің сынақтары мен қатерлеріне
сәйкесінше сай болуы керек. Қаржылық реттеуші банк секторының сыртқы
міндеттемелері үлесінің оның міндеттемелерінің жиынтық көлемінде төмендеуін
қамтамасыз етуі тиіс. Бұл ретте сыртқы займдардың басым бөлігі тиімді де
бәсекеге қабілетті өндірістер құруға бағытталуы керек. Банктерді ашық
немесе жасырын аффилирленген құрылымдардан аулақ ұстау қажет. Банктердің
тек қана банк қызметімен айналысуын және олардың қызметінің барынша мөлдір
болуын қатаң бақылауға алу керек. Біз банктердің дағдарыс кезінде аман
қалуына көмектестік, енді банктер экономикаға оның дағдарыстан кейінгі
қалпына келуі мен дамуына жігерлі түрде жәрдемдесуі тиіс деп айта кетті
[1].
Бұдан туындайтын талаптар мен міндеттерді абыроймен орындап шығудың
басым бағыты экономиканы дамыту, осының негізінде еліміздің әлеуметтік-
экономикалық жағдайын тұрақтандыру, халықтың әл-ауқатын түбегейлі жақсарту
болып табылады.
Республикамызда кеңес үкіметі дәуірінде мемлекеттік кәсіпорындар,
зауыттар мен фабрикалар жекешелендірілш, олардың орнына жеке меншікке
негізделген шаруашылық субъектілері ұйымдастырылды. Қазіргі кезде бұрын
тоқтап қалған көптеген өндіріс орындары, отандық және шет елдік
кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар ашылып, жұмыс істеуде. Ауылдық елді
мекендерде өндірістік кооперативтер, шаруашылық кәсіпорындары, шаруа
қожалықтары құрылды. Экономиканы жедел дамытып, әлеуметтік өмірді
тұрақтандырудың басты бағыты — шағын және орта бизнесті дамыту қолға
алынды. Бұл бағыт та өз кезегінде нәтиже беруде.
Еліміздің экономикасын қайта түлетш, әлеуметтік-экономикалық әлеуетті
еселей дамытуда кәсіпорындардың, мұндағы басты тұлға кәсіпкердің, алатын
орны ерекше. Отандық кәсіпкер қазірдің өзінде тұрғындардың сұранысы мен өз
ырзығын теруді қанағаттандырып қана қоймай, мемлекетіміздің іргесін нығайта
беру барысында көптеген нақты қызметтер атқаруда.
Қазіргі жағдайда кәсіпкер нақты нәтиже қалыптастырудың әр түрлі
әдістерін біліп, кәсіпорында қабылданған қаржы нарығындағы қаржылық
стратегияны іс жүзінде асыруды қамтамасыз ететін саясатты таңдап алып, соны
басшылыққа алуы керек, яғни оның қызметінің аясы жай есепшіліктен қаржы
жағдайын талдау ісіне өтш, қаржы менеджментіне дейін өсш, айтарлықтай
кеңеюі қажет.
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса
қажеттіліктің салдарынан туындайды: салмақ, ұзындық өлшемін және есептеу
жүргізбей, кәсіпорынның қаржы нарығындағы стратегиясы анықталмай,
шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайы мен оған әсер ететін себептерді
білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің екіншісінен артық
болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай жүргізу мүмкін емес.
Қай уақытта да болмасын бұл өте маңызды. Қазіргі қоғамның әкімшілік -
әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатынасқа ену кезеңінде оның мәнділігі
одан әрі арта түседі. Басқаша айтқанда, жалпы мемлекеттік ("иесіз") меншік
жағдайында кеңінен орын алған ұқыпсыздық пен жауапсыздықты іскерлік,
басқарушылық, қатаң орындаушылық тәртш, ұқыптылық және үнемділікпен
алмастыру — нарықтық экономиканың өзіне тән ерекшеліктері.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен өзгеше
іс - әрекетті талап етеді. Ол зауыт қоймалары мен ашық аландарда,
материалдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгерш, тот басып жатуына,
яғни миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере
алмайды. Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы
қорларды қозғалысқа келтіреді. Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс
істеу келмеске кетеді.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың
шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып,
олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне
мол мүмкіндік ашты. Атап айқанда, ішкі және сыртқы нарықта білікті
әрштестерді таңдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс -
әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар
бұрынғыдай жоғарғыдан жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді (жабдықтаушы,
сатып алушы, мердігер, банк және т.б.) өздері таңдайды, өз қалауы бойынша
қажетті шикізатты алады. Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл
және қатесіз таңдауымен нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез
және дұрыс бағдар тауып,оны ұстану жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады.
Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жүргізуші субьектілердің қызметінің
жетістіктері басқару деңгейіне, қабылданатын шешімдердің стратегиялық
бағыттарына, нақтылығына, шүғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей
тәуелді. Үйлесімді шешімдердің қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы
ресурстарын тиімді пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны
белгілі.
Нарық жағдайында кәсіпорындардың өміршендігінің кепілі мен жай-күйінің
орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша
қаражатын еркін жайғастыра отырып, тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру
мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің қаржы ресустары
жағдайын анықтайды.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау, обьективті, ғылыми
негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік әсіресе қаржылық шешімдер
қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет, соның ішінде қаржы
нарығындағы оның стратегиясы кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына өз
шарапатын тигізбей қоймайды. Тек терең және ұқыпты талдау негізінде ғана
оның қызметін обьективті бағалап, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын
нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік белсенділігін арттыруға
бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үпіін, басшылыққа нақты ұсыныстар
беруге болады.
Отандық кәсіпорындардың қаржы нарығындағы стратегиясының мәселесі
қазіргі кезде аз зерттелуде, сондықтан оның прогрессивті әдістері әзірше
бізде ойдағыдай қолданыс таба алмай отыр. Ал бұл кәсіпорын қызметінің
қаржылық нәтижесі мен экономикалық дамуына, жалпы еліміздің экономикалық
өсуіне кері әсерін тигізеді.
Сондықтан менің диплом жұмысын жазуымның мақсаты — Қазақстанда қаржы
нарығының инфрақұрылымын ұйымдастыруды тереңірек зерттеп теориялық және
әдістемелік негіздері туралы мағлұмат алып,оны зерделеп, оларға талдау
жүргізудегі дағдыларды қалыптастыру болып табылады. Кәсіпорынның қаржы-
шаруашылық қызметінің нәтижелері мен қаржы нарығындағы стратегиясы туралы
дұрыс, ғылыми негізделген баға мен қорытынды беруге, өндірістің өсуі мен
оның тиімділігін арттыруды қамтамасыз етуге, еліміздің ұзақ мерзімді
бірінші кезектегі мақсатына ойдағыдай жету үшін үйлесімді басқару
шешімдерін дайындауға ат салысуды қажет етеді.
Қойылған мақсат жұмыстың келесі міндеттерін анықтайды:
• Қазақстанда қаржы нарығының инфрақұрылымын ұйымдастырудың теориялық
негіздерін оқып үйрену, кәсіпорын қызметінің, қаржы нарығындағы
стратегиясының теориялық сұрақтарын оқып білу, олардың құрылымын анықтау,
"қаржы нарығы", "қаржы нарығының инфрақұрылымы", "кәсіпорын", "кәсіпорын
стратегиясы" түсініктерінің мазмұнын нақтылау және анықтама беру;
• Ел экономикасындағы кәсіпорын қызметінің қаржы нарығындағы
стратегиясының барысына талдау жасап, оның себептері мен саддарын анықтау;
• Талдау нәтижелері бойынша қорытындыларды қалыптастыру және отандық
кәсіпорындар үшін қаржы нарығында стратегия жүргізудегі практикалық
ұсыныстарды өндеп шығару.
Жұмыстың пәні және объектісі. Жұмыстың пәні ретінде кәсіпорынның қаржы
нарығындағы стратегиясының құралдары және әдістерімен байланысты теориялық
және практикалық сұрақтар саналады. Жұмыстың объектісі Қазақстан
Республикасының кәсіпорындарының қызметі болып табылады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі үш бөлімнен және
қорытындыдан тұрады. Соңында қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалар
келтірілген.
1. ҚАЗАҚСТАНДА ҚАРЖЫ НАРЫҒЫНЫҢ ИНФРАҚҰРЫЛЫ-МЫН ұйымдастырудың
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржы нарығының құрылымы, инфрақұрылымы жөніндегі жалпы
түсініктер
Кез келген шаруашылық субъектісінің экономикалық проблемасы өзінің
шектеулі ресурстарын тиімді пайдалану жолдарын іздеу болып табылады.
Жай айналым шегінде макроэкономиканың үш негізгі сұрақтары шешіледі:
не өндіру керек, қанша өндіру керек және өндірістік қызмет нәтижелерін
қалай бөлш тарату керек. Түрлі экономикалык жүйелерде бұл сұрақтар түрлі
жолдармен шешімін табады. Егер нарықта бағалар ресурстарды пайдалануды
басқарып отыратын болса, онда экономикалық дамудың нарықтык моделі туралы
айтылады. Егер де ресурстарды басқару саяси және әкімшілдік шаралар
көмегімен жүзеге асырылатын болса, онда әңгіме жоспарлы экономика турасында
болады.
Кәсіпорындар айналымның қарапайым моделінде жұмыс күшін, капитал мен
табиғи ресурстарды өнім өндіру мен қызмет түрлерін көрсетуге пайдаланады.
Өздерінің жұмыс күшін сатқан үй шаруащылықтары өндірілген тауарлар мен
көрсетілген қызметтерге акщалай төлем жасайды. Сонымен, ресурстар, өнімдер
мен табыстардың айналымы жүзеге асады, яғни нарықта ақша активтеріне деген
сұраныс ақша активтерінің ұсынысына төтеп берш отырады. Шаруашылық
субъектілерінің ақша қаржыларын алу әдістері түрлі болғанымен, барлық
қатысушылар үшін негізгі принцип сақталып қалады. Нарықтык шаруашылықтың
барлық қатысушылары нарықка шығады, атап айтқанда — тауарлар нарығы,
ресурстар нарығы, ақша мен капитал нарығы, валюта нарығы және т.б.
Экономикалық жүйеде "қаржы нарығы" термині кең мағына ретінде
қарастырылады.
Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтандырылған жоспарлы
экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапынан реттелінш отыратын нарықтық
экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық институттармен
бірге қаржы нарығыньш құрылуын талап етті. Қазақстанда қаржы нарығы бұрын
соңды болған емес.
Қаржы нарығы- бұл, ең алдымен дербес экономикалық категория ретінде
бағалы қағазды сату мен қайта сату жөніндегі операцияларды жүзеге асыру
жолымен кәсіпорындардың, фирмалардың, банктердің, жинақтаушы зейнетақы
қорларының, сақтандыру компанияларының, мемлекеттің және халықтың уақытша
бос акшаларын жұмылдыруды, бөлуді және қайта бөлуді қамтамасыз ететін
нарықтық қатынастардын жиынтығы. Ол нарықтық қатынастар жүйесінің құрамды
бөлігі болып табылады жөне басқа да нарықтармен етене байланысты болады
(сурет 1) [2].
Экономикалық жүйедегі нарықтардың өзара байланысы
Сурет 1. Экономикалық жүйедегі нарықтардың өзара байланысы
1.2. Қаржы нарығының негізі - қаржы институттары мен делдалдар
Қазіргі кездегі қаржы нарығының негізін көптеген қаржы институттары
мен делдалдар құрайды.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайындағы қаржы нарығы қаржы
ресурстарын үздіксіз қалыптастырып отырудың, оларды неғұрлым тиімді
пайдаланудың, ұлттық шаруашылықта ақша қозғалысын ұтымды ұйымдастырудың
айрықша нысаны болып табылады және бағалы қағаздар нарығы, сондай-ақ несие
нарығы түрінде іс-әрекет етеді. Қаржы нарығы экономиканың түрлі шаруашылық
жүргізуші субъектілері арасында ақшаны қайта бөлуді барлық нысанында
реттейтін нарықтық қатынастардың бүкіл жиынтығын біріктіретін неғұрлым
жалпы, ортақ ұғымы болып табылады.
Экономикалық әдебиеттерде және шаруашылық практикада қаржы нарығы
ұғымы ақша, валюта, несие, капитал нарықтарын қоса отырып кеңінен
түсіндіріледі.
Қаржы нарығының жалпылама жіктемесін суреттен көре аламыз (сурет 2)
[3].
Экономикалық әдебиеттерде қаржы нарығының ықшамдалған жіктемесі
(құрылымы) де кездесш отырады (сурет 3) [4].
Қаржы нарығының құрылымы
Сурет 3 . Қаржы нарығының құрылымы
Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығын дамытпай нарықтық
экономиканы көтеру мүмкін емес. Мәселен, экономикасы дамыған елдерде
қаржылық ресурстарының жалпы 50 пайызын акциялар мен облигациялар құрайды.
Бағалы қағаздар нарығының қажеттілігі мына принциптерден туындайды:
• экономиканы және әлеуметтік жағдайларды қаржыландыру мақсатында
қаржы ресурстарды табу қажеттілігі мен мемлекеттік бюджеттің тапшылығын
жабу үшін;
• бағалы қағаздар мемлекеттік ақша, несие саясатының бір құралы
ретінде мемлекеттік ақша айналымын реттейді;
• бағалы қағаздар арқылы мемлекеттік меншік жеке меншікке өтеді.
Бағалы қағаздар нарығын дамытудың негізгі мақсаты-Қазақстанның
экономикасының тиімді дамуына ықпал ету, нарық экономикасының барлық
субъектілерінің қызметтерін белсенділігін арттыру негізінде экономикалық
өсуді және қаржылык тұрақтылықты қамтамасыз ету.
Нарықтағы бағалы қағаздарды реттейтін заң дәл қазіргі кезде даму
сатысында. Нарықтың өзі бар, ол қалыптасып, дамуда, ол мемлекеттің қызмет
жағдайына және де кәсіпкерліктің дамуына өз әсерін тигізуде.
Ертеректе, нарықтық қатынас алыптаспаған кезде, толық мемлекеттік
баскаруда, бағалы қағаз айналымы анағұрлым үлкен болған жоқ және ол тек
кана облигация түрінде, яғни, алушының жинақтаушы кітабы, ұтыстық лотерея
билеттері, мемлекеттік еңбек жинақтаушы, (сберкассілік) аккредитивтері
түрінде болды. Ал заңды тұлғалардың арасында есептік чектер қолданылды.
Нарықтық қатынастың дамуына байланысты бағалы қағаздардың түрлері
көбейш, қор нарығы пайда болды.
Жалпы түрде, бағалы қағаз нарығында бағалы қағаз шығарып, айналдырып,
алып—сатуды экономикалық, қарым—катынастарға жатқызуға болады.
Нарықтық экономикаға ауысқалы бағалы кағаз айналымы тез арада
өсті, бағалы катаз рыногі қамтыла бастады. Бірақ бұлар тек қана қор
ретінде, және инвестициялық бағалы қағаз болып есептелді. Оларға—акция,
облигацияларды жатқыза аламыз.
Бағалы қағаздар—бұл құжжат иесінің басқа тұлғаға қатысты меншік
құқығын немесе қарым-қатынасын куәландыратын қаржылык құжаттар.
Бағалы қағаздар құжаттар немесе есеп-шоттарға жазылу формасында жүзеге
асырылады. Экономикасы дамыған елдерде бағалы қағаздар айналымы оларды есеп
кітапшаларына және шоттарға тіркеу рәсімдерінен айтарлықтай өскен.
Сондықтан, олар нақтысыз, яғни қағазсыз жұмыс түріне көшкен.
Біздің елімізде акциялар шоттарға тіркелу арқылы орындалады.
Акцияларды сақтайтын шоттар "депо шоттары" деп аталады. Нақтысыз акциялар
иесі тіркеме реестрінен алынған көшірмеден басқа құжатты қолданбауы мүмкін.
Нақтысыз акциялар шоттарда тіркелу арқылы ғана айналымда жүреді және
олардың иелерінін құқығы толық қорғалады. Бұндай формадағы акцияларды
қолдан жасауға болмайды. Ол өз иелеріне толық өтімділікті, яши аз шығын
жіберу арқылы сатуға, сатып алуға және келісім шарттарды жедел түрде
рәсімдеуге мүмкіндік туғызады.
Бағалы кағаздарға қаржылық және тауарлық құжаттар жатады. Шығарылу
мақсатына қарай қорлық және коммерциялық болып бөлінеді. Коммерциялық
бағалы қағаздар тауар айналымы мен кейбір мүліктік келісімдер процесіне
қызмет жасайды. Қорға байланысты бағалы қағаздар қор шеңберіндегі нарықтың
қағаздарымен қатынаста болады.
Бастапқы бағалы қағаздар нарығы—бастапқы бағалы қағаздарды орналастыру
мен шығару бойынша қызмет жасайтын нарық болып табылады.
Бұдан кейінгі туынды (екінші) нарық—бұрын шығарылған бағалы қағаздар
нарығы сауда-саттығымен жұмыс жасайды.
Ұйымдастыру формасына қарай биржалық және биржадан тыс нарық болып
бөлінеді.
Биржадан тыс нарығы — қор биржаларында айналымға жіберілмеген, бағалы
қағаздар саласы. Бұл рыңокта сондай-ақ жаңадан шығарылған бағалы қағаздар
орналаса алады. Мүны қор биржаларын мүше немесе мүше емес дилерлер
ұйымдастырады.
Бағалы қағаздардың биржадан тыс нарығы телефон, телефакс немесе
компьютерлік желілер арқылы жүзеге асырылады. Бұлар негізінен өзінің
қажетті кірісі немесе акциясы жоқ акционерлік қоғамдардың бағалы
қағаздарымен айналысады.
Бағалы қағаздар операцияларымен қор биржалары мен инвестициялық
институттар жұмыс жасайды.
Қорлы биржа бағалы қағаздар бойынша тұрақты сауда-саттық жүргізетін
нарық болып табылады. Бағалы қағаздар айналымы деп, осыған байланысты сауда-
саттық және заңнамаға сәйкес бағалы қағаздар иесінің ауысуына әкелетін
басқа да қызметтерді айтамыз. Биржа коммерциялық кәсіпорындарға жатпайды.
Шаруашылық субъектісі ретінде, биржа бағалы қағаздардың келісім-шарттары
негізінде алыпсатарлық және есептік қызмет көрсетеді, белгілі бір кепілдік
бере отырып, бағалы қағаздар саудасына шектеулер қояды және келісім бойынша
ақы алады.
Қор биржасы бағалы қағаздардың қалыпты айналысына қажетті жағдай
жасайтын, олардың нарықтық бағасын анықтайтын және олар жөніндегі
ақпараттар тарататын өз, қызметі ерекше болып табылатын ұйым. Қор биржасы
бағалы қағаздардың екінші нарығын ұйымдастырушы болып табылады.
Қор биржасы жабық акционерлік қоғам формасында құрылады және кемінде
үш мүшесі болуы тиіс, яши, тек қор биржасының акционерлері оның мүшесі
болады. Қор биржасы кәсіпорындар туралы заңға сәйкес тіркелш, Қаржы
министрлігінде бағалы қағаздармен биржа жұмысын жүргізуге лицензия алады.
Ол коммерциялық емес ұйым, оның мақсаты пайда табу емес, өзін—өзі өтеуге
негізделген және өз қызметінен өзінің мүшелеріне табыс төлемейді.Бағалы
қағаздар операцияларын лицензиясы бар тауар және валюта биржаларының қор
бөлімдері де жүргізе алады. Бағалы қағаздармен жасалынатын операцияларды
жүзеге асыру—негізгі міндеттеріне кіретін инвестиция институттары
сондай—ақ, мемлекеттің атқару органдары қор биржаларына мүше бола алады.
Олардың тапсыруы бойынша бағалы қағаздарды сатып алу және сатуды брокерлер
мен диллер атқарады. Қор биржасының қаржы қызметі мыналардың есебінен
жүзеге асырылуы мүмкін:
-қор биржасының оған мүшелікке енуге құқығын беретін
аіщияларын сату;
-қор биржасының мүшелерінен мүшелік жарналары;
-биржада жасалынған әрбір мәміледен алынатын биржа алымы;
-биржа қызметіне түсетін басқа табыстары.
Биржаның табыстары оның қызмет ауқымын ұлғайту мен жетілдіруге
байланысты шығындарды өтеуге жүмсалады. Қор биржасы қаржы министрлігімен
келісе отырып бағалы қағазды саудаға жіберу "листинг", сондай—ақ оларды
шығару "листингкке қарсы" ережелерін белгілейді.
Қорлы биржалардың қатысушыларына сатушы мен сатып алушы және делдалдар
кіреді. (қаржы брокерлері немесе маклер, дилерлер).
Брокер — клиенттердің ұйғарымы мен қаржысы бойынша, келісім-шартқа
тұрғызушы және сол қызметі үшін келісілген мәміле негізінде пайыздық
мөлшерде сыйақы немесе қаржы алушы деддал.
Дилер — өз атынан, өз есебінен бағалы қағаздарды қайта сатумен
айналысатын (жеке немесе заңцы тұлға) делдал болып табылады. Бағалы
қағаздар сатып алу немесе сатуды өз атынан және өз есебінен жүргізеді.
Бұлар—жеке фирмалар, банктер, жеке адамдар қор биржасының мүшелері.
Дилердің кірісі сауда мен саттық айырмасынан құралады.
Қорлы биржаларда мынадай бағалы қағаздар айналымда жүреді:
1. Акция.
2. Облигация.
3. Мемлекеттің қазыналық міндеттемелері.
4. Сақтау мен депозиттік сертификаттары.
5. Вексель.
6. Варант.
7. Фьючерс.
8. Жекеменшік чек.
Сондай-ақ, брокерлік орындар және сол орындарды жалға беру. Брокерлік
орын—көрсетілген биржада саудамен айналысута құқық береді . Қор
биржасындағы бағалы қағаздар негізгі және туынды болып екіге бөлінеді.
Негізгілеріне акция, облигация және мемлекеттің қазыналық міндеттемелері
жатады. Ал туынды бағалы қағаздарға жоғарыда айтылған негізгі бағалы
қағаздарды өз иелеріне сатуға және сатып алуға құқық беретін кез-келген
бағалы қағаздарды жатқызута болады. Бұларға ең алдымен, опцион және
фьючерстер жатады [5].
Инвестициялық институт — бағалы қағаздар операциясымен жұмыс жасайтын
шаруашылық субъектісі немесе жеке тұлға болып саналады. Инвестициялық
институттарға қаржы брокері, инвестициялық кеңес беруші (консультант),
инвестициялық компания, инвестициялық қор кіреді. Осы аталған институттар
өз қызметтеріне лицензия алуы шарт. (Инвестициялық кеңес берушіден баска).
Қаржы брокері—бағалы қағаздар немесе валюта сауда-саттығы бойынша өз
өкілеттілігі бар, тіркелген агент. Қаржы брокері ретінде жұмысты шаруашылық
субъектісі немесе азаматтар атқара алады.
Инвестиция компаниясы - тікелей және портфельді инвестициялар
негізінде капитал салушы мен коммерциялық банктердің кейбір қызметтерін
асыратын бірлестіктер (корпорациялар).
Холдинг компаниялары — басқа акционерлік қоғам акцияларының бақылау
пакетін иеленген бас компаниялар болып саналады. Сондай-ақ, қаржы холдингті
компанияларды өз қаржысының 50%-н басқа эмитенттердің бағалы қағаздары және
басқа қаржы активтері кұрайтын серіктес деп атаймыз. Айта кетерлік жайт,
мұндай компаниялар тек инвестициялық қызметпен айналысады және оларға басқа
қызметтермен жұмыс жасауға жол берілмейді.
Қаржы тобы бұл бір мақсатқа негізделген бірлескен кәсіпорындар.
Бұлардың холдингті компаниялардан айырмашылығы сол, бас фирмасы немесе
арнайы басқармасы жоқ.
Қаржы компаниясы бұл негізгі белгілеріне орай, корпорацияларды
қаржыландыратын және диверсификацияға жол бермейтін корпорация. Әрине, бұл
қаржы компаниясының холдингті компаниядан ерекшелігі, өзі қаржыландырып
отырған корпорациялар акциясының бақылау пакетін иемденбейді.
Инвестициялы қор -бұл кіші инвесторларды өзіне тарту арқылы жұмыс
жасайтын және өз бағалы қағаздарын сату, шығару (эмиссия) негізінде
қаржы—қаражат жинайтын ашық типтес акционерлік қоғам болып табылады.
Инвестициялық қорлар ашық, жабық және чекті болып бөлінеді.
Ашық қор — бұл бағалы қағаздарды шығарушы және иелеріне олардың орнына
ақшалай сомманы немесе басқа да мүліктерді талап етуіне мүмкіндік беретін
қор[5].
Жабық қор — қайтарым міндеттемесін жүктемейтін бағалы қағаздар
эмиссиясымен (шығаруымен) айналысатын қор.
Чекті қор—жекешеленген чектер операциясымен қызмет жасайтын, арнайы
инвестициялық қор.
Негізінен, бағалы қағаздар мемлекеттік тіркемеден өтуі тиіс.
Мемлекеттік тіркеуге алғашқы бағалы қағаздардың эмиссиясы және оларды
алғашқы иелеріне (инвесторларға) сату жатады. Алғашқы бағалы қағаздар
эмиссиясы :
• акционерлік қоғамдардың құрылуымен;
• олардың капитал жарғысының өсуімен;
• облигацияларды және басқа да ұзақ мерзімді міндеттемелерді
шығару арқылы мемлекеттік органдардың, заңды тұлғалардың және жергілікті
әкімшіліктердің қайтарымы бар капиталды тартуымен жүзеге асырылады.
Бағалы қағаздардың алғашқы эмиссиясы келесі формалардан тұрады:
1. Бағалы қағаздардың ашық түрде орналасуы, оның ішінде:
а) эмитенттің бағалы қағаздарды шығару туралы шешімі;
б) эмитенттің бағалы қағаздар эмиссиясын дайындауы және бекітуі;
в) заңдастырылған құжаттар негізінде бағалы қағаздардың тіркелуі;
г) бағалы қағаздардың орналасуы.
2. Бағалы қағаздардың жабық түрде орналасуы жағдайында:
а) эмитенттің құнды қағаздар эмиссиясы жөнінде шешімі;
б) құнды қағаздардың тіркелуі;
в) олардың орналасуы (размещение).
Құнды қағаздар иелігінен келетін кіріс әртүрлі әдістермен түсуі
мүмкін. Оларға мыналар жатады:
а) белгіленген пайыздық төлемді айқындау;
б) сатылық немесе кезеңдік пайыздық ставканы қолдану;
в) пайыздық кірістің еркін ставкасын пайдалану;
г) құнды қағаздардың номиналды бағасын индексациялау;
д) олардың номиналды бағасына қарсы жеңілдетілген қарыздық
міндеттемелерді жүзеге асыру (айналымға жіберу);
е) түсімдерді (дивиденттерді) қолдану.
Белгіленген пайыздық төлем — бұл төлемнің ең оңай формасы (қарапайым
формасы).
Дегенмен, нарық коньюнктурасының тез өзгергіштігі мен инфляция
жағдайында мұндай кірістер өз икемділігін уақыт өте келе жоғалтуы әбден
мүмкін. Сатылық (ступенчатой) пайыздық ставканы қолдану маңызы—белгіленген
мерзім өткеннен соң құнды қағаздар иесі оны өшіруі немесе келесі уақытқа
дейін қалдыруымен байланысты. Әр уақытта пайыздық ставка өсш отырады.
Пайыздық кірістің еркін ставкасы Ұлттық банктің есептік ставкасының
динамикасы бойынша тұрақты өзгерш отырады (әр жарты жылдық, әр тоқсан
сайын). Сондай-ақ тұтыну бағасының индексін ескере отырып, инфляцияға қарсы
(құнсыздануға қарсы) шаралар аясында бағалы қағаздар шығарылуы ғажап емес.
Кейбір құнды қағаздар түрлеріне тұрақты түрде тираждық ойындар
өткізілуі мүмкін және тәртш бойынша бағалы қағаздар иелеріне ұтыс төленеді.
Түсімдер- бұл акционерлік қоғамдардың акция шығаруы арқылы түскен
табыстарынан құралатын акцияға деген кірістер. Жалпы айтсақ, түсімдердің
көлемі тұрақты болмайды, яғни ол негізінен акционерлік қоғамның тапқан
табысына байланысты болады.
Құнды қағаздар иесі қорды нарықтағы олардың қозғалысын әр уақытта
сараптап отыру қажет. Міне, осы сараптау нәтижесінде бағалы қағаздардың
сатылуы немесе сатылмауы жөнінде шешім қабылданады. Экономика бағытында
барлық тауар әлемі екіге бөлінетіні белгілі. Бірінші бөлігі—тауарлар,
екінші бөлігі — ақшалар. Ақшалар екі топқа бөлінеді, яғни, бірінші топ —
ақшаның өзі, екінші топ — капитал. Капиталдың ақшадан айырмашылығы—ол пайда
әкелу керек (жаңа ақша түрінде). Барлық уақытта акщаның қозғалысы болады.
Сол қозғалыс екі жолмен жүргізіледі. Бірінші жолы - несие арқылы, екінші
жолы — бағалы қағаздар арқылы.
Бағалы қағаз нарығы баетапқы және одан кейінгі, биржалы, биржадан тыс
күйінде жүреді, бұл нарықта инвестициялық қор, инвестициялық компания,
инвестициялық кеңес беруші, қаржы делдалдары түрінде инвестициалық
институттар мен қор биржалары жұмыс атқарады. Сондай—ақ бағалы қағаздардың
түрлері көп, қазіргі таңда бағалы қағаз нарығында аса кең айналымға акция
мен облигация ие болды.
Бағалы қағаз—қарыз алу қатынасын немесе меншік құқығын білдіретін
қаржы құжаты және бағалы қағаз шоттарға тіркеу түріндегі нақты (материалды)
және нақтысыз (қағазсыз) форма күйінде болады.
Ең алғашқы уақытта бағалы қағаздар ақшаның жетіспеушілігінен немесе
жоғынан пайда болды. Бірақ, бағалы қағаздар рйнок қарым - қатынастарын
жүргізгенімен, ақшаға және материалдық тауарға жатпайды. Олар ерекше
экономикалық категория болып ұсынылады. Сонымен, бағалы қағаздар—капиталдың
бір түрі, оның ерекше нарығы болады және нарықта айналып, олар пайда алып
келеді. Бағалы қағаздар ұстаушының немесе иесінің қолында капитал жоқ
болғанымен, бағалы қағаз арқылы сол капиталға және үстінен түсетін пайдасын
иеленуге құқығы бар. Нарықтық экономикада бағалы қағаздар келесі
функцияларды орындайды:
• ақшаларды экономика салаларында және аумақтардың, мемлекеттердің
арасында реттеп отырады, сонымен қатар халық пен мемлекеттің арасында
реттейді;
• бағалы қағаздың иелеріне капитал құйған өндірістің мәселелерін
шешуге және дауыс беруге құқық береді;
• бағалы қағаздың иесіне капиталдың өзін қайтып алуға және үстінен
түсетін табысты алута кұқық береді.
Алғашқы кезеңдерде барлық бағалы қағаздар қағаз түрінде шыққан.
Экономика мен техниканың дамуына қарай қазіргі уақыттағы қодданылатын
бағалы қағаздар көбінесе қағазсыз түріде қолданылады. Сол үшін қазіргі
уақытта жүрш жатқан бағалы қағаздардың көп түрлері атаулы болады. Барлық
бағалы қағаздар өздеріне сәйкес сипатта болады. Осы сипаттарына байланысты
олар үшке бөлінеді: уақтылы сипаты; бағалы қағаздардың шыққан уақыты және
оның айналу уақыты (ең қысқасы 1 жылға дейін, орташасы- 5-10 жылға дейін,
ең ұзағы —20-30 жылға дейін); кеңістік сипаты; ұлттық (өз еліміздікі немесе
басқа елдің); аумақтың меншігі (республикалық, облстық немесе аудандық).
нарықтық сипаты; топтың түбіндегі жатқан активтің түріне байланысты
(тауарлар, ақша немесе басқа активтер);бағалы қағаздар бір адамға
жазылады;эмитенттің меншігі (мемлекеттік, банктік, корпорациялық); нарыққа
айналуға байланысты (еркін және шектеулі айналатын); қауштілігіне
байланысты (проценттік пайда және процентсіз пайда); пайда түріне
байланысты, проценттік пайда және процентсіз пайда. Жалпы алғанда, бағалы
қағаздар нарығын бағалы қағаздар шығарып, айналдырып, алып—сату
экономикалық қарым — қатынастарын жатқызуға болады. Бұл нарықта тауар
ретінде әр түрлі бағалы қағаздар жүреді, бірақ бағалы қағаздар нарығы әр
мемлекеттің экономикасының бөлшегі болып есептелінеді, яғни, оның түбінде
тауарлық нарық, ақша және ақша капиталы жатады. Жалпы әлем практикасында
бағалы қағаздар нарығын келесі топтарға бөлуге болады: халықтық және ұлттық
нарықтар; ұлттық және аумақтық нарықтар; әр бағалы қағаздың түріне арналған
нарық; мемлекеттік және корпоративтік бағалы қағаздар нарығы; негізгі және
туынды бағалы қағаздар нарығы.
Мемлекеттің қазыналық міндеттемелері — бұл халық арасында ерікті түрде
таратылып, өз иесіне бюджетке қаржы аударатындығы туралы куәландыратын және
белгілі бір мерзім ішінде белгіленген мөлшерде кіріс алуға құқық беретін
бағалы қағаздардың түрі. Қазыналық міндеттемелер: ұзақ мерзімді, қысқа
мерзімді және орта мерзімді болып бөлінеді. Сондай-ақ, олар 5 жылдан 25
жылға дейінгі мерзімде айналымда жүреді. Оларға деген қаржы (кіріс) келесі
жылдан бастап төленеді (алғаннан кейін). Мұндай процесс, яғни кірісті төлеу
купондар немесе міндеттемелер қарызын өтегенде жүзеге асырылады.
Жинақ сертификаты — бұл белгілі бір мерзім өткеннен кейін өз иелеріне
пайыздық үстеме алуға күқық беретін несие берушінің жазбаша куәлігі. Сақтау
сертификаттары негізінен жеке тұлғаларға арналған. Олар келісім-шарт
бойынша белгіленген мерзімге немесе қайта алғанға дейін банктермен
беріледі. Егер, сертификат иесі мерзімді сертификат бойынша салынған
ақшасын қайтаруды талап етсе, онда оған келісім-шартқа сәйкес қажетті пайыз
төленеді.
Депозиттік сертификаттар - бұлар қомақты номинадды мерзімді түрдегі
сертификаттар. Ең бастысы, олар шаруашылық субъектісіне негізделген.
Мұндағы депозиттік және сақтау сертификатының ұқсастығы банктердің
салымшылардан көрсетілген пайызда, нақты мерзімге ақша алғандығы жөнінде
куәландырғанында жатыр. Бір механизмге негізделгенімен, сертификат бағалы
қағаз ретінде басқа бір тұлғаға берілуі мүмкін[6].
Акция — бұл акциорнерлік қоғам табысының бір бөлігін түсімдер түрінде
(дивидент) алуға құқық беретін және сол акционерлік қоғам немесе
кәсіпорынның дамуына үлес қосқандығы жөнінде куәландыратын құнды қағаз.
Негізінен акциялар белгіленген мерзімсіз айналымға шыға алады. Акциялардың
түріне келетін болсақ, иесінің аты-жөні жазылған, атаулы және ұсынушы болып
бөлінеді. Атаулы акцияны жеке тұлғалар иемдене алады және бұл акцияны
біреуге бергенде, бұл бағалы кдғаз өз күшін жоя бастап, қайтадан
кдбылдануға жарамсыз болып қалады. Мұндайда тек нотариалды рәсімделудің
жұмысы арқылы басқа тұлғаға берілуі мүмкін.
Сондай-ақ, еңбек ұжымының акциясы, кәсіпорын акциясы және акционерлік
қоғам акциясы болып ажыратылады. Еңбек ұжымының акциялары тек сол кәсіпорын
жұмысшыларына таратылса, кәсіпорын акциясы — басқа занды тұлғалар арасында
(кәсіпорын, кооператив, қоғам, банк, ассоциация т.б) жүреді. Еңбек ұжымы
мен кәсіпорынның акциялары өз иелеріне өнеркәсшті басқару ісіне қатысуға
құқық бермейді. Олар акция шығарушы, кәсіпорын меншігінің формасы мен
ережесіне өзгеріс әкелмейді, есесіне қосымша қаржы ресурстарын қозғалысқа
келтіретін құрал ретінде жұмыс атқарады. Ал акционерлік қоғам акциялары,
акционерлердің, яғни, сол қоғам иелерінің қолында жүреді.
Акционер, кәсіпорын қүру барысында акцияны сатып алу кезінде,
қаржы—қаражатты үлес ретінде қосады. Болашақта, акциялардың құны табысқа,
қызмет түріне, конъюктураға байланысты болады.
Акционерлік қоғамның акциялары екі топқа бөлінеді:
Қарапайым және айрықша құқықтарға ие акциялар. Олардың ішінде
жекелеген түрлерін де айтуға болады. ("алтын акция" және т.б)
Қарапайым акциялар өз иелеріне акционерлік қоғам ісін басқаруға
қатысуға және айрықша құқыққа ие акцияларға дивидент бөлген кезде қатысуға
мүмкіндік береді. Айрықша құқыққа ие акциялар басқару ісіне қатысуға
мүмкіндік бермесе де, тұрақты түрде өз иелеріне табыс әкеледі және
қарапайым акциялардан айтарлықтай мерейі үстем.
Сондай-ақ, мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру кезінде, айрықша
құқыққа ие А және Б типті "алтын акдиялар" шығарылуы мүмкін.
Алтын акция өз иесіне үш жылға дейін акционерлік қоғам жиналысында
мына мәселелерді қарастырғанда және талқылағанда қатысуға мүмкіндік
туғызады.
Олар:
а) акционерлік қоғам жарғысына өзгертулер мен толықтырулар енгізу;
б) оның қайта құрылуы мен жойылуы;
в) басқа кәсіпорын жұмысына қатысу;
г) жалға немесе кепілдікке беру;
д) мүлікті басқа әдістермен сату.
Акционерлік қоғам жиналысыңцағы қабылданған шешімдер, "алтын акция"
иесінсіз жарамсыз деп табылады. Ал, сауда-саттық нәтижесінде, "алтын акция"
қарапайым акцияға өтш, оның иесіне берілген барлық құқықтар тоқтатылады.
Жоғарыда айтылған мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру кезінде, тағы А
және Б типті жекеменшік акциялар шығарылады.
А типті акция иелері—жиналыстарда бір дауысқа құқылы. Дегенмен,
акционерлік қоғам жарғысын өзгертулер енгізе отырып, солардың құқықтары мен
мүдделерін қарастырғанда қатыса алмайды.
Айрықша құқыққа ие Б типтері мүлік қорының жарғылық капитал есебіне
шығарылады. Яғни, мүвдай түрде акцияның иесі тек мүліісгік қор болып
табылады. Жекеменшік тәртшке сай Б типінің акциялары мүліктік қор жағынан
сатылғанда, автоматты түрде қарапайым акдияларға өтеді немесе ауысады. Б
типінің акцияларын ұстаушы акционерлік қоғам өзі шығарған акцияларды алуға
құқықсыз, сондай-ақ оларға деген дивиденттерді ақшалай түрде төлеуге
міндетті.
Жекеменшікке өткен кәсіпорындарда ашық акционерлік қоғам нысанындағы
кәсіпорынның жұмысшыларын акционерлеу қоры құрылады. Дегенмен бұл қордың
көлемі кәсіпорынның жарғылық капиталынан 10 пайыздан аспауы тиіс. Аталған
қор айрықша құқыққа ие акциялар есебінен немесе мемлекеттік мүлікті басқару
органдарының қарамағындағы қарапайым акциялар есебінен құрылуы әбден
мүмкін. Бұл аталған қор акцияларын иемденуге мына тұлғалар кұқылы:
• сол кәсіпорынмен қарым-қатынаста түрған тұлға (еңбек қарым-
қатынасында);
• мұндай еңбек қарым-қатынасына түрмаған, бірақ осы
жекеменшік кәсіпорында жұмысшы ретіндегі жеке тұлғалық шоты бар тұлғалар.
Сонымен қатар, айтылатын мәселе—оның иесіне тиесілі барлық аьщияларға
сертификат беріледі.
Акцияның сертификаты—акционер иелігінде қанша көлемде акция бар
екендігін көрсетш, куәландыратын қүвды қағаз. Сертификатты бір тұлғадан
екінші тұлғаға беру — бұл белгіленген тәртште операцияны тіркеу арқылы
меншік құқығының басқа біреуге ауысуы.
Акция номиналды (акцияда көрсетілген, баға ) және нарықты (акция сатып
алынатын, баға) қүнға негізделген. Акцияның бағамы оған төленетін
дивиденттердің көлеміне және банкінің пайыздық қарызының дәрежесіне тікелей
байланысты.
Дивиденд (үлес, түсім)
Акцияның бағамы = ---------------------------------х 100% (1)
қарыздық пайыз
(несиелік)
Кірістің келш түсуіне байланысты, акция күнын белгілеу процесі
кірістің капитализациялануы деп аталып, қор биржалары және бағалы қағаз
нарығы арқылы жүргізіледі. Жабық тұрпаттағы акционерлік қоғам акциясының
бағамдық қүны, қоғамның таза активтерінің бағасымен анықталады және
акцияның баланстық күны (теңці күны) деп аталады.
А
Б= -------- (2)
К
Мұндағы, Б — акцияның баланстық қүны, тенгемен;
А — акционерлік қоғамның таза активтері;
К — төленген акциялардың көлемі (дана);
Бұл орайда, баланстық қүн акцияның листингі " бойынша қолданылады.
Листинг — бұл эмитенттің қаржы шаруашылығын тексеру арқылы, бағалы
қағаздарын қорды биржаға жіберуі немесе қайта жіберілуі және осыған сәйкес,
сондай-ақ эмитенттің шығаруға бел буып отырған акцияларының сапасы да
тексерілш, нарық белгілеу парақшасына енгізіледі [7].
Нарыққа белгілеу парақшасы (котировогный лист) — қандай бағалы
қағаздарға ақша салуға болатындығы туралы жол көрсететін, барлық нақты
әлеуетті инвесторлардың басты бағыт-бағдары. Бұл парақшаға тек листинг
процедурасынан өткен эмитенттер ғана енеді, ал сол парақша басылымға
шығарылып, бағалы қағаздар нарығына қатысушыларға ашық болып қалады.
Акцияның сапасы, басқа құнды қағаздар секілді өзінің өтімділігімен
ерекшеленсе керек. Бағалы қағаздардың өтімділігі — бұл жедел түрде күнын
жоғалтпау арқылы нақты ақшаға айналу мүмкіндігі. Бағалы қағаздар —
негізінен, жеңіл жүзеге асырылатын активтер. Бағалы қағаздардың өтімділік
дәрежесі эмитенттің қаржылық жағдайын анықтау барысында белгілі болады.
Бағалы қағаздардың сапасы оларға төленетін дивиденттер мен пайыздарды
облигациялармен жабу арқылы жүргізілетін процестермен тең.
Облигация өз кезегінде, қарыздық құрал болып табылады, оларды несие
берушілер иемденеді және акционерлік қоғамдар осылармен бірінші кезекте
есептесуі қажет. Екінші кезекте, ерекше артықшылығы бар акция иелерімен
есептесуі шарт. Қалған акционерлерде айрықша құқық жоқ , сондықтан олармен
есеп жүргізу соңғы кезекте жүргізіледі.
Акцияға деген сұраныс пен ұсынысты сарапқа салғанда, сұраныстың
абсолютті көлемі, оның бағасына шаққаңцағы жоғары пайыздық деңгейі, сұраныс
пен ұсыныстың орташа бағасы секілді көрсеткіштер қолданылады.
Спрэд — бұл ұсыныстың орташа бағасымен сұраныстың жоғары бағасының
арасындағы ажырау айырымы.
Акционерлік қоғам өзінің жарғысына сәйкес, жеңіддетілген түрде белгілі
мөлшерде акцияларды сатып алуга құқылы. Мұндай сатып алу "опцион" деп
аталады.
Егер, қарапайым акциялардың үлесі бір тұлғаның қолында шоғырланып және
ол акционерлік қоғамды басқару мүмкіндігіне ие болса, онда ол тұлға-
акцияның бақылау пакетін иемденгені. Теориялық жағынан алып қарағанда
бақылау пакеті, барлық шығарылған қарапайым акциялардың 50 пайызын құрауы
тиіс. Практикалық жагынан ол айтарлықтай төмен болып қалады. Осы орайда,
айта кететін жайт, егер қоғамның дивиденттерді төлеуге табысының
жетіспеушілігі байқалса, ол акционерлік " қоғамның резервті қорының
есебінен жүргізіледі.
Акционерлік қоғамдар—акцияларды шығаруға күқылы. Ол иемденушісіне
компанияның капиталының, мүлігінің, кірісінің бір бөлігіне заң жүзінде
меншік құқығын береді. Компания қанша уақыт жұмыс істеп түрса, акция сонша
уақыт қолданылады. Бірақ осы уақыт ішінде акцияның иесі сан рет өзгеруі
мүмьсін. Акционер оны екінші нарықта сатуына болады. Акционерлік қоғамдар
материалдық және басқа да ресурстарды тиімді пайдалануға, барлық
қатысушылардың жеке және қоғамдық мүдделерін оптималды байланысуына жағдай
жасайды.
Акционерлік қоғамдар бүкіл әлемдегі қазіргі заманғы ірі кәсіпорындарды
ұйымдастырудың негізгі формасы болып, жеке тұлғалар мүліктерін біріктіру
негізінде экономиканы ұйымдастырудың аса жетілдірілген құқықтық механизімін
құрып отыр.
Қоғамдардың акдионерлік типінің негізгі сипаттамалары:
• акционерлік капиталды бірыңғай, еркін айналысқа түсетін
үлестерге бөлу- акцияларға;
• қоғамның міндеттемелері бойынша қатысушылардың жауапкершілігін
шектеу;
• акционерлік капитал мөлшері мен қатысушылардың санын оңай түрде
ауыстыру мүмкіндігі бар бірігудің жоғарғы формасы;
• нақты кәсіпорында баеқарудан жалпы басқаруды бөлу. Акционерлік
қоғамдық меншіктің басқа формаларынан өзіндік ерекшеліктері,
артықшылықтары бар. Біріншіден, жарғылық қорды толықтыру және қызметін
кеңейту үшін акционерлерден қаржыны алу мүмкіндігі бар және де бұл қаржылар
қайтарылуға тиіс емес, себебі акцияларды кәсіпорын емес, басқа акционерлер
қайта сатып алады. Екіншіден, қоғамдық қызметті жалпы басқару нақты
басқарудан бөлінген. Мүның өзі едәуір білікті, кәсіби тәжірибелері мол
басқарушылар мен директорларды жұмысқа алуға ынталандырады. Үшіншіден,
кәсіпорынның еңбек ұжымы олардың әқайсысының қоғам акцияларын сатып алу
арқылы нақты меншік иесіне айналады. Төртіншіден, қоғам қызметінің
нәтижелеріне жалпы мүдделілікті қалыптастыра отырып акционерлердің құрамына
тұақты контрагенттерді жүмыддыру мүмкіндігі бар. Сонымен қатар, акционерлік
қоғам басқа акционерлік қоғамдардың бағалы қағаздарын сатып алуға
мүмкіндігі бар. Сонымен, акционерлік қоғам барлық қатысушыларды бірыңғай
құқықтық негізде біріктіре отырып ркымдық меншіктің тиімді формасын
қамтамасыз етеді, жұмыстың соңғы нәтижелеріне мүдделілікті туғызады.
Акцияларды шығару және тарату акционерлер тарапынан қызметті бақылауға
нақты мүмкіндік береді.
Акционерлік қоғамдардың басқа бір елеулі артықшылығы -шектеулі
жауапкершілік. Акция ұстаушылар тек қана акцияларды сатып алу сомасына
тәуекеддікке барады. Олардың жеке активтеріне зиян келтірмейді. Шектеулі
жауапкершілік құқығы акционерлік қоғамның ақшалай капиталды жүмыддыру
мәселесін шешуді едәуір жеңілдетеді.
Акционерлік қоғам ашық және жабық болуы мүмкін. Бұл оның жарғысы мен
фирманың аталуында айқын көрсетіледі. Ашық қоғамдардың акционерлері
иелігіндегі акцияларды осы қоғамның басқа акционерлерінің рүқсатсыз сатуы
мүмкін. Ашық акционерлік қоғам шығарылған акцияларға ашық жазылуды жүргізш,
Қазақстан Республикасының заңдылықтарына сәйкес олардың еркін сатылуын іске
асырады. Қоғам жарғысымен жабық жазылу мүмкіндігі шектелген жағдайлардан
басқа ашық акционерлік қоғам өзі шығарған акцияларға жабық жазылуды
өткізуге құқылы.
Ашық акционерлік қоғамның акционерлер саны шектелмеген немесе ашық
акционерлік қоғамның негізгі сипаттамаларына біріккен капиталдың масштабы
және акция иеленушілердің санының көп болуы жатады. Жеке кәсіпорынды осы
формамен қүрудағы негізгі идея — көптеп пайда алуға пайдалану мақсатында
жеке және заңцы тұлғалардың ақшалай капиталдарын концентрациялау және
жұмылдыру.
Акциялары тек құрылтайшылар, алдын —ала белгіленген тұлғалар арасында
тарайтын қоғамдар жабық акционелік қоғамдар деп аталады. Бұл акционерлік
қогамдар акцияларға ашық жазылуды жүргізбейді, яғни кез-келген тұлғаларға
сата бермейді. Жабық акционерлік қоғамдағы акционерлер саны елуден аспауы
тиіс. Егер акционерлер саны осы шамадан асатын болса, қоғам 1 жыл мерзімнің
ішінде ашық акционелік қоғам болып қайта құрылу керек.
Қазақстан Республикасының зандарында белгіленген жағдайларда
акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында коммерциялық емес ұйымдар
құрылуы мүмьсін. Заң актілерінде қызметтің жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдар үшін акционерлік қоғамның ұйымдық құқықтық нысаны міндетті
түрде белгіленуі мүмкін. Өзіндік капиталының мөлшері кемінде екі жүз айлық
есептік көрсеткіш болатын қоғам халықтық акционерлік қоғам деп танылады.
Қоғамды халықтық акционерлік қоғам деп тануды, қоғамның өзіндік капиталының
мөлшері туралы уәкілетті органды хабардар етеді. Қоғамды халықтық
акционерлік қоғам, сондай-ақ халықтық акционерлік қоғам мәртебесі жойылды
деп тану тәртібін уәкілетті орган белгілейді. Халықтық акционерлік қоғамның
бағалы қағаздарын алу-сату ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығында ғана
жүзеге асырылады.
Облигация — иесіне қаржы қосқандығы туралы куәландыратын және оған
бағалы қағаздың номиналды бағасы бойынша белгіленген пайыздық мөлшерін
өтеуін растайтын бағалы қағаз[8].
Облигация, мемлекетке немесе кәсіпорынға салымшының берген қарызын
білдіреді. Облигация өз кезегінде, иесіне басқа күнды қағаз секілді табыс
әкеледі. Облигациялар белгіленген мерзімде айналымға шығады. Бұл бағалы
қағаз ішкі мемлекеттік және шаруашылық субъектілерінің облигациялары болып
бөлінеді. Облигациялар, сондай-ақ , атаулы немесе ұсынушыға, пайыздық
немесе пайызсыз болып шығарылуы мүмкін. Бұл орайда ішкі мемлекеттік
облигациялар ұсынушыға шығарылады. Ал, шаруашылық субъектілерінің
облигациялары атаулы немесе ұсынушыға түрінде айналымда жүруі мүмкін.
Пайыздық облигацияларда төленетін пайыздың дәрежесі мен мерзімі көрсетілсе,
мақсаттық облигацияда (пайызсыз) тауар мен қызмет түрі көрсетіледі.
Пайыздық облигация бойынша кіріс облигацияға деген купондарды өтеу арқылы
төленеді. Мұндай төлем жыл сайын немесе бір уақытта қарызды жабу кезінде
жүргізіледі.
Купон — өз иесіне пайыздық үлес алуға құқық беретін, облигациялық
сертификаттың бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz