Қысқа мерзімді жалға алынған негізгі құралдарды жалгер баланстан тыс
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. Қаржылық лизинг туралы түсінік және оның теориялық
негіздері
1. Қаржылық лизинг туралы түсінік және оның мәні
2. Қаржылық лизингтің Қазақстандағы
нормативті - құқықтық негіздері
1.3 Қаржылық лизингті пайдаланудың халықаралық тәжірибесі
2. Береке өнім ЖШС нің экономикалық сипаттамасы және қаржылық ЛИЗИНГ
бойынша операциялар есебі
2.1 Береке Өнім ЖШС - нің экономикалық сипаттамасы.
2.2 Қаржылық лизинг жөніндегі операциялардың есебі
3. Береке Өнім ЖШС – де аудитті
ұйымдастыру, төлем қабілеттілігі мен
қаржылық тұрақтылығын таладау және
қаржылық ЛИЗИНГ есебін жетілдіру жолдары
3.1 Береке Өнім ЖШС – де аудитті ұйымдастыру
3.2 Кәсіпорынның төлем қабілеті мен қаржылық тұрақтылығын
талдау
3.3 Қаржылық лизинг есебін жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қандайда болмасын заттарды – еңбек құралдарының құрамына енгізу сыртқы
белгілерімен емес, солардың өндіріс процесінде атқаратын рөлімен
анықталады. №16 Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарты бойынша негізгі
құралдар бұл еңбек құралы ретінде материалдық өндіріс саласында, сондай –
ақ өндірістік емес салада (материалдық емес өндіріс саласында) ұзақ уақыт
бойы (1жылдан аса) қолданыста болатын материалдық активтер. Негізгі
құралдар көптеген өндіріс құралдары бойынша пайдаланылады, қасиеті мен
нысанын сақтай отырып жанама түрде тозады, өзінің құнын жаңадан жасалған
өнімге біртіндеп көшіреді.
Жалға беру деген №17 Халқаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес
қаржылық лизинг – бұл мүлiкке берiлетiн меншiк құқығымен байланысты
табыстылық пен тәуекелдiң едәіуiр бөлiгiн жалгерге табыс ету. Бұл орайда
жалгер жалданған мүлiктердi өзiнiң балансында көрсетедi. Меншiк құқының өзi
жал мерзiмiне берiлyi де, берiлмеуi де мүмкiн. Жалданған НҚ объектiлерi
белгiленген келiсiм бағасы бойынша немесе жалдау мерзiмi аяқталғанға дейiн
өтемі төленiп алынған жағдайда, жалгердiң меншiгiне берiлyi мүмкін.
Қысқа мерзімді жалға алынған негізгі құралдарды жалгер баланстан тыс
001-шотта ескереді.
Ұзақ мерзімді жалға алынған негізгі құралдар жалдау мерзімі аяқталған
бойда немесе ол аяқталғанға дейін жалгер шартта келісілген өтемін төлеу
бағасын түгелдей енгізген болса, негізгі құралдар жалгердің меншігіне
өтеді. Олар тиісінше 2400-2410-шоттарындағы Ұзақ мерзімді жалға алынған
негізгі құралдар субшотында ескеріледі.
Жыл сайын мөлшер және әр-түрлі жал келісімдері көбейеді. Әрбір жал
келісімі аз дегенде екі жақты болады: жалгер және жалберуші,және де жал
объектісі. Жалгер жалберушіге активпен пайдалануға мүмкіндік бере отырып,
оның орнына өз уақытында жал төлемін алады.
Жал келісімдерін қызықтыратын бірнеше экономикалық факторлар бар:
- Жалгер керекті активке ие болмаса да қолдануға мүмкіндігі бар;
- Бір немесе екі жаққа салық пайдасы;
- Біріншіден жалберуші несиеберуші сияқты, пайыздық табыс
алады,екіншіден активке меншік құқығын немесе жалдың соңғы мерзіміне
дейін өткізу құқығын сақтайды.
Жұмыстың өзектілігі. Қаржылық лизинг Қазақстандағы кең көлемде дамуы
жедел қадаммен толықтай физикалық және моральді тозған негізгі капиталды
жаңартуға, жаңа техника мен технологияны енгізуге көмектеседі, осының
арқасында көптеген компаниялар мен фирмалардың бәсекелестігін қазіргі
глобальді процессте ұлттық экономиканы көтеруге септігін тигізеді.
Жал тіркеу операциялары мен ең жақсы мысал бола отырып, қаржылық тіркеу
операциясының мәні формадан басты юолу керек. Егер жалгер жал келісім
аяғында активтермен барлық қолдану пайдасын алып, ол бәріне тәуекел болады,
яғни ондай жал келісімі сатып алу- сату төлемінің мерзімін ұзартады, сондай-
ақ ХҚЕС (IAS) 17 жал тіркеу операцияларына арналған барлық мәселелерді
шешеді деп айтуға болмайды.
Кейбір актив түрлері қаржылық лизингке қарағанда баланс сәйкестігімен
табиғи активін мойындайды:
- Баланстың материалдық емес активі, қаржылық жалдың материалдық емес
активін мойындайды (ХҚЕС 38,5);
- Инвестициялық қаржылық лизинг меншігі, инвестициялық меншік ретінде
саналады (ХҚЕС 17,1; 40,2; 13,14, 65) ;
- Қаржылық лизингтің биологиялық активтері жалпы қатаң биологиялық
тіркеуіне кіреді.
Берілген стандарт қолданылмайды:
- табиги ресурстарды пайдалануға және тексеруге лизинг келісімі;
- Кинофильм, видеожазу, патент, авторлық құқық, қолжазба объектілеріне
лицензиялық келісімдер;
- Жалгерден ұсталған мүліктер, инвестициялық меншік сияқты;
- Операциялық жалға берілген жалберушінің мүліктері.
Лизинг классификациясы – бұл жалберушінің жалгерге беретін келісім (бір
төлемге немесе бірнеше төлемге, келіскен мерзім ішінде активтерді қолдану
құқығы).
Жойылмайтын лизинг – бұл лизинг келісімін мына себептерімен жойылу
мүмкін:
- Ерекше мүмкіндік пайда болғанда;
- Жалберушінің рұқсатымен;
- Егер жалгер бұрынғы жалберушінің “жаңа” келісімге отырса;
- Жал кепілді болу үшін жалгер мерзімнің басында сомасын төлеп қоюы
тиіс.
Қаржылық түсінігі жай ғана ұзақ мерзімді жалдау ретінде ғана емес,
жалгерлік қатынас, кепілдік есебімен, несиелік қаржыландыру элементтері,
қарыз міндеттемелері бойынша есеп айырысулар және басқа да қаржылық
механизмдер қатыстырылған дәстүрлі емес, келешекті қаржыландырудың қосымша
жүйесі ретінде қарастырылады. Лизингктік операция бүгінгі күні қазақстандық
экономикаға өте қажетті банктік құрылымның өндірісті қаржыландыру бойынша
іскерлік ортамен бірлесе қызмет етуіне әсер ететін операция. 1998 жылы
Оттавада қабылданған халқаралық қаржылық лизинг конвенциясында былай деп
айтылған: Халқаралық тәжірибеде лизинг үшін үш жақты қатынастар кешенін
білдіреді, мұнда лизинг компаниясы (лизинг беруші) пайдаланушы өтініші мен
нұсқауы бойынша оған өндірістік жабдықты уақытша пайдалануға береді, ал
келісім мерзімі аяқталған соң алынған жабдықты сатып алушы меншігінде
қалдырылуы мүмкін.
Тақырыптың ғылыми-тәжірибелік деңгейі. Жалпы қаржылық лизингтің
нарықтық, лизингтік қатынастар саласын зерттеген Қазақстандық және Ресейлік
К.А.Сағадиев, А.И.Мырзахметов, А.С.Смағулов, С.Т. Мыржақыпова, Г.Б.
Поляк, Г.А. Краева, Ю.Б. Долгушина, А.О. Левкович, А.В. Малявина сияқты
авторлар қолданған.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік негізі. Зерттеу барысында отандық
және шетел экономист ғалымдардың бухгалтерлік есеп, қаржылық талдау және
менеджмент, экономикалық – математикалық әдістері облысында еңбектері
қарастырылды. Сонымен қатар заңдық және нормативтік құжаттар, ғылыми –
тәжірибелік конференция материалдары және тәжірибелік қолдану нәтижелері
зерттелді. Зерттелген нәтижелер бір-бірімен құрамы мен құрылымы,
маңыздылығы мен құбылысы және себептері мен нәтижелері үздіксіз байланыста
көрсетілген. Дипломдық жұмысты жазу барысында ғылыми абстракция әдістері,
статистикалық зерттеулер қолданып, талдау мен жалпылау жүргізілді.
Жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында қаржылық жалдың есебі
жүйесін ұйымдастыру бойынша жалпы бағыттарды зерттеу және нақты ұсыныстар
жасау болып табылады. Қазақстан Республикасында қаржылық лизингтің даму
мәселелері мен жетілдіру жолдарын қарастыру.
Қойылған мақсаттарға жету үшін келесідей міндеттерді орындау қажет:
-Экономикалық және заңды көзқарас тұрғысынан Қаржылық жалдың
анықтамасының мазмұны мен мәні анықталды;
- Қаржылық лизингтің жетістіктері мен кемшіліктерін негіздеу және
қаржылық лизингтің түрлеріне сипаттама берілді;
-Қазақстан Республикасындағы қаржылық лизингтің қызмет нарығына талдау
жасалды;
- Қаржылық лизингтің операциялар есебін зерттеу жәе жалдық келісімнің
нақты орындалу кезінде бухгалтерлік есептің бақылау функцияларын арттыру.
Зерттеу объектісі ретінде Береке Өнім ЖШС алынды.
1. Қаржылық лизинг туралы түсінік және оның теориялық негіздері
1.1 Қаржылық лизинг туралы түсінік және оның мәні
Лизинг – бұл кәсiпорындар мен өзге мүлiктiк кешендер арасындaғы шаpтқа
негiзделген түрде жердi, өзге табиғи ресурстарды және жалгердiң шаруашылық
немесе өзге қызмeтті өз бетiнше жүзеге асыруына қажeттi мүлiктердi
мерзiмдi, қайтарымды түрде пайдалануы. Жалдау нәтижесiнде жалға берушi мен
жалгер арасында жалдау шартына негiзделген қатынастар пайда болады.
Жалға берушi – жалдау шapты мүлiктi жалға беретiн меншiк иесi. Мүлiктi
жалға беруге меншiк иесi өкілeттiк берген органдар мен ұйымдар, сондай-ақ
заңды және жеке тұлғалар жалға берушi бола алады.
Жалгер – бұл жалдау шарты бойышa мүлiктi жалға алатын заңды немесе жеке
тұлға. Занды және жеке тұлғалар, бiрiккен кәсiпорындар, шетелдiк заңды
тұлғалар, халықаралық ұйымдар мен бiрлестiктер жалгер болуы мyмкiн.
Лизинг шарты – бұл тараптардың еркiндiлiгi мен толық тең құқықтыльғы
негiзiнде жасалатын жалдау шартының талаптарына сай мүлiктi жалға беру
тyралы жалгер мен жалға берушi арасындaғы келiсiм. Мүлiктi жaлға беру
меншiкті беруге әкеліп соқтырмайды.
Қаржылық лизинг – актив иеленумен қатар жүретін барлық тәуекелдер мен
пайдаларды елеулі түрде көтеретін шарттар бойынша жалға беру.
Қорытындысында құқықтық мәртебе берілуі де, сондай-ақ берілмеуі де мүмкін.
Лизингті қабылдау күні – бұл мынадай күндерден: лизинг шартын жасасу
күні немесе лизингтің негізгі талаптарына қатысты тараптардың
міндеттемелерді қабылдау күнінен неғұрлым ертерек жасалатын жалдау. Атап
айтқанда мына күнге:
(а) лизинг операциялық немесе қаржылық ретінде жіктелген;
(b) қаржылық лизинг жағдайында жалдау мерзімінің басында танылуға
жататын сомалар анықталады.
Лизинг мерзімінің басталу күні жалға алынған активтерді пайдалану
мүмкіндігін іске асыру құқығын алған күн болып есептеледі. Бұл – жалдауды
бастапқы тану күні (яғни жалдаумен байланысты туындайтын тиісті
активтердің, міндеттемелердің, табыстың немесе шығыстың танылуы).
Лизинг мерзімі – жалгер шартқа сәйкес активті жалдауға алған,
қысқартылуға жатпайтын кезең, сондай-ақ, бұл кезеңдер ішінде, егер жалдау
мерзімінің басында жалгердің осы құқығын іске асыруға негізді сенімі болса,
жалгердің қосымша мынадай ақы төлеумен немесе онсыз активті одан әрі
жалдауға құқығы бар кез келген өзге де кезеңдер.
Лизингтің ең төменгі төлемдері – жалдау мерзімі бойындағы төлемдер,
жалға беруші төлейтін және оған өтелетін шартты түрдегі жалдау ақысын,
қызмет көрсетулері мен салық төлемдері бойынша сомаларды қоспағанда, олар
мына сомалармен бірге жалгерден талап етілуі немесе сұратып алынуы мүмкін:
(а) жалгер үшін: жалгер немесе жалгермен байланысты тараптың
кепілдік берген кез келген сомаларымен;
(b) жалға беруші үшін: жалға берушіге кепілдік берген кез келген
тарату құнымен:
• жалгер;
• жалгермен байланысты тарап;
• осындай кепілдік бойынша қаржыға байланысты міндеттерді
орындауға қабілетті, жалгерден тәуелсіз үшінші тараппен.
Алайда, егер жалгердің осы құқықты іске асыру мүмкін болған кездегі
күні, күткендегідей, активті әділ құнынан мейлінше төмен баға бойынша сатып
алу құқығы болса, бұл орайда жалдау мерзімі басталғанда бұл құқықты іске
асыруға, ал ең төменгі жалдау төлемдері мерзім ішіндегі төленуге тиісті ең
төменгі төлемдерден және осы активті сатып алу құқығын іске асыру үшін
қажетті төлемнен тұратынына негізді сенімі болады.
Әділ құн – келісім жасасу барысында жақсы хабардар, осындай келісімді
жасасуға ниет білдірген, бір-бірінен тәуелсіз екі жақтың активті немесе
реттелген міндеттемені ауыстыруға болатын сома.
Экономикалық қызметінің мерзімі – бұл:
(а) бір немесе одан да көп пайдаланушылардың активті экономикалық
пайдалануы күтілетін уақыт кезеңі;
(b) ұйымның активті пайдалануынан күтетін өндіріс бірліктерінің
көлемі немесе осыған ұқсас бірліктер.
Пайдалы қызмет мерзімі – ұйымның активте болатын экономикалық пайда
алуды көздейтін лизинг мерзімімен шектелмейтін лизинг мерзімінің басынан
қалған, есеп кезеңі.
Кепілдік берілген жою құны – бұл:
(а) жалгер үшін: жалгер немесе онымен байланысты тараптың кепілдік
берілетін жою құнының бір бөлігі (бұл орайда кепілдік сомасы кез келген
жағдайда төленуге тиіс болатын ең көп сомаға тең);
(b) жалға беруші үшін: кепілдік бойынша қаржы қатынасындағы
міндеттемелерді орындауға қабілетті жалгер немесе жалға берушімен байланысы
жоқ үшінші тараптың кепілдік беретін жою құнының бір бөлігі.
Кепілдік берілмеген жою құны – жалға алынған активтің жою құнының
алуына жалға беруші кепілдік бермеген немесе тек жалдауға берушімен
байланысты тарап қана кепілдік берілген бір бөлігі.
Бастапқы тікелей шығындар жалдау шартын дайындауға және жасауға
байланысты, мұндай шығынды өндірушілердің немесе дилерлердің атынан жалға
берушілер көтерген жағдайды қоспағанда, қосымша шығындарды білдіреді.
Жалдауға салынатын жалпы инвестициялар:
(а) жалға беруші қаржылық жалдау кезінде алынатын ең аз жалдау
төлемдерінің,
(b) жалға берушіге тиесілі кез келген кепілдік берілмеген жою
құнының жиынтығы.
Жалдауға салынған таза инвестиция жалдау шартында қарастырылған пайыз
ставкасы бойынша дисконтталған жалдауға салынған жалпы инвестицияны
білдіреді. Алынбаған қаржылай кіріс – бұл мыналардың:
(а) жалдауға салынған жалпы инвестиция,
(b) жалдауға салынған таза инвестиция арасындағы айырманы білдіреді.
Жалдау туралы шартта түсінілетін пайыз ставкасы – қолданылуы жалдауды
қабылдау күнінде ең төмен жалдау төлемдері және кепілдік берілмеген жою
құнының жалпы дисконтталған құны жалданған активтің әділ құнына және жалға
берушінің бастапқы тікелей шығындарының сомасына тең болатын жағдайды
қамтамасыз ететін дисконт ставкасы.
Заемдық капиталға пайыздың өсу ставкасы – жалгердің бірдей жалдауы
бойынша төлеуге міндетті болған пайыз ставкасы, немесе осындайды анықтау
мүмкін болмаса, онда жалдауды қабылдау күніне активті сатып алу үшін
керекті мөлшерде осындай мерзімге немесе осындай қамтамасыз етілуге алынған
заем бойынша жалгер төлеуге міндетті болған ставка.
Шартты жалдау ақысы – белгілі бір сома түрінде белгіленбейтін, бірақ
өзгеруі уақыттың өтуімен байланысты емес фактордың болашақ шамасына
негізделген жалдау төлемдерінің бір бөлігі (мысалы, сатудың болашақ пайызы,
пайдаланудың болашақ деңгейі, бағалардың болашақ индексі, пайыздың
болашақ нарықтық ставкасы).
Жалдау туралы шартқа немесе жалдаудың негізгі талабына қатысты
міндеттемеге ғимарат немесе меншікті жалға алу құнының өзгеруіне, немесе
шығын және құнның басқа кейбір бағаларының өзгеруіне, мысалы, жалдауды
қабылдау күні және жалдау мерзімінің басталуы арасындағы кезең ішінде
жалдауды қаржыландырудағы бағалардың жалпы деңгейі, немесе жалға берушінің
шығындары, жалдау төлемдерінің түзетуін қарастыратын ережені қамтуы мүмкін.
Мұндай жағдайда осы Стандарттың мақсаты үшін кез келген осындай
өзгертулердің салдары жалдауды қабылдау күнінен басталды деп есептеледі.
Жалдауды анықтауға келісілген талаптарды орындағаннан кейін жалдаушыға
активті меншігіне алу құқығын беретін ережесі бар активті жалға өткізу
шарты кіреді. Бұл шарттар кейде сатып алу құқығы бар жалдау шарты деп
аталады.
Жалдауды жіктеу жалдауға алған активке меншік құқығына тән тәуекел мен
пайданы жалгер мен жалға берушінің қандай дәрежеде мойнына алуына
негізделеді. Тәуекелге активтің іркілісі немесе технологиялық жағынан
ескіруінен, сондай-ақ өзгеріп тұратын экономикалық жағдайлармен байланысты
пайданың ауытқуынан болатын залалдар жатады. Пайда активтің экономикалық
қызметінің мерзімі ішіндегі пайдалы жұмыстың және оның құнының артуынан
немесе тарату құнынан алынатын пайданың күтілуімен берілуі мүмкін.
Жалдау, егер ол иеленумен қатар жүретін айтарлықтай деңгейдегі барлық
тәуекелдер мен пайданы көтеретін болса, қаржылық жалдау ретінде жіктеледі.
Егер жалдау иеленумен қатар жүретін барлық тәуекелдер мен пайданы
айтарлықтай көтеруге әкеліп соқтырмаса, операциялық ретінде жіктеледі.
Жалға беруші мен жалгер арасындағы мәміле жалдау шартына
негізделетіндіктен, олардың арасында келісілген анықтаманы пайдаланған
дұрыс болады. Осындай анықтамаларды жалға беруші және жалдаушының бірдей
емес жағдайларға қарай қолдану жалдаудың бір түрін әр түрлі жіктеуге әкеліп
соқтыруы мүмкін. Мысалы, егер жалға беруші жалдаушымен байланысты емес
тарап ұсынған тарату құнының кепілдігінен пайда алған жағдайда орын алуы
мүмкін.
Жалдауды қаржылық ретінде немесе операциялық ретінде жіктеу керек пе
деген сұраққа шарттың нысанына емес, мәміленің мазмұнына байланысты болады
деп жауап беріледі(*). Төменде жеке немесе бірге алынған жағдайлардың
әдетте жалдауды қаржылық ретінде жіктеуге себепші болатын мысалдар
келтірілген:
(а) жалдау мерзімінің соңында активті иелену құқығы жалдаушыға
көшеді;
b) жалдаушының жалдау мерзімінің басында осы құқықты іске
асыру күні әділ құннан айтарлықтай төмен бағаға осы
активті сатып алуға құқығы бар, ал жалдауды қабылдаған күні
бұл құқықтың жүзеге асырылатыны туралы негізделген сенім
бар;
c) егер меншік құқығы мүлдем берілмейтін болса да, жалдау
мерзімі активтің экономикалық қызмет көрсету мерзімінің
елеулі бөлігін құрайды;
d) жалдау қабылданған күнгі жалдау төлемдерінің ең төменгі
дисконттық құны ең кем дегенде жалға алынған активтің
барлық әділ құнының елеулі үлесін құрайды;
e) жалға алынған активтердің тек жалгер ғана оларды елеулі түрдегі
түрлендірусіз пайдалана алатын арнаулы сипаты бар.
Жеке немесе құрамдас түрінде қаржылық жалдау ретінде жалдауды жіктеуге
себепші бола алатын жағдайлардың индикаторлары мыналар болып табылады:
(а) жалгер жалдауды тоқтатқан жағдайда, мұнымен байланысты барлық
залалдар жалдаушыға жүктеледі;
(b) таратылған сома әділ құнның ауытқуынан келетін пайда немесе
залалдар жалдаушыға тиесілі (мысалы, жалдау мерзімінің соңында сатудан
алынатын түсімдердің үлкен бөлігіне тең жалдау ақысынан жеңілдік
нысанында);
(с) жалдаушыға нарықтық деңгейден айтарлықтай төмен жалдау ақысына
жалдауды екінші кезеңге ұзартуға мүмкіндік беріледі.
Егер басқа белгілері негізге ала отырып, осы жалдаумен қатар жүретін
барлық тәуекелдерді және пайданы елеулі ауыстыруға әкеліп соқтырмайтыны
анық болса, ол операциялық жалдау ретінде жіктеледі. Мысалы, егер жалдау
мерзімінің соңында активті көлемі осы уақыттағы активтің әділ құнына тең
болатын белгіленбеген төлемге айырбасталса, немесе шартты жалдау ақысы
туралы сөз болып отырғанда, жалдаушы осындай барлық тәуекелдер және
пайданың елеулі бөлігін өзіне алмаған жағдайда, бұл орын алуы мүмкін.
Жалдауды жіктеу жалдауды қабылдаған кезде жасалады. Егер жалдаушы және
жалға беруші уақытқа тәуелсіз жалдауды жаңартуды қоспағанда,
критейрийлеріне сәйкес жалдауды басқа жіктеуге әкеліп соқтыратындай түрде
жалдау шартын өзгертуге келіссе және өзгертілген шарттар жалдау
қабылданғаннан кейін қолданысқа енгізілсе, онда қайта қаралған шарт оның
қолданылу мерзімі бойына жаңа шарт ретінде қаралады. Алайда бағалаудағы
өзгерістер (мысалы, қызметтің экономикалық мерзімін немесе жалданған
мүліктің жою құнын бағалауды өзгерту) немесе жағдайдың өзгеруі (мысалы,
жалгердің шартты орындамауы) есепке алу мақсаттары үшін жалдауды қайта
жіктеуге әкеліп соқтырмайды.
Жер учаскелерін және үйлерді жалдау басқа да активтерді жалдау
түріндегі сияқты операциялық немесе қаржылық ретінде жіктеледі. Алайда,
әдетте, жер учаскелері үшін белгілі бір қызмет мерзіміне тән, егер жалдау
мерзімінің аяғында меншік құқығын жалдаушыға беру көзделмесе, иеленумен
қатар жүретін барлық тәуекелдер мен пайданың елеулі бөлігін ол өзіне
қабылдамайды, және мұндай жағдайда жерді жалдау операциялық жалдау ретінде
жіктеледі. Есепке алғанда операциялық ретінде көрсетілетін активтерді
иеленуге немесе жалдау құқығында активтерді сатып алуға кіріскен кезде
жүргізілетін төлемдер берілген пайданың түсу графигіне сәйкес жалдау
мерзімі бойына амортизацияланатын аванстық жалдау төлемдерін білдіреді.
Жер учаскелерін және үйлерді жалдау кезінде учаскелер мен үйлер жеке
элементтер ретінде қаралады, мұның өзі жалдауды жіктеу ұғымынан туындаған.
Егер осы екі элементке де меншік құқығы жалдау мерзімі аяқталғаннан кейін
жалдаушыға көшсе, онда жер де, үй де бір немесе осы екі элементті иеленумен
қатар жүретін барлық тәуекелдер мен пайданың елеулі үлестерін осы жалдау
көтермейтіні туралы куәландыратын басқа белгілері болған жағдайларды
қоспағанда, жасалған шарттардың санына қарамастан, қаржылық жалдау
объектісі ретінде жіктеледі. Жердің экономикалық қызмет мерзімі белгісіз
болып табылса, онда бұл элемент, егер жалдау мерзімінің аяғында оған
меншік құқығын жалдаушыға беру көзделмесе ғана, операциялық жалдау
объектісі ретінде жіктеледі. Басқа жалдау элементі, үй –қаржылық немесе
операциялық жалдау объектісі ретінде жіктеледі.
Бұл жер учаскелерін және үйді жалдауды жіктеу және есепке алу
мақсатында қажет болған жағдайда ең аз жалдау төлемдері (кез келген
біржолғы аванстық төлемдерді қоса алғанда) жалдауды қабылдаған кезде жер
учаскелері мен үйлердің арасында жерді жалдау элементінде және үйді жалдау
элементінде мүдделердің әділ құнының мәндеріне теңбе-тең қатысты бөлінеді.
Егер жалдау төлемдері осы элементтердің арасында сенімді бөлінуі мүмкін
болмаса, онда барлық жалдау осы екі элемент те операциялық жалдауды
білдіретіні айқын болған және, тиісінше, барлық осы жалдау операциялық
ретінде жіктелетін жағдайдан басқа уақытта қаржылық ретінде жіктеледі.
Жалдаушының жерге, сол сияқты үйге мүдделері 40 IAS сәйкес
инвестициялық жылжымайтын мүлік ретінде жіктелсе, онда жерді жалдау
элементінің және үйлерді жалдау элементінің жеке бағасы талап етілмейді,
және әділ құн бойынша есеп моделі пайдаланылады. Егер керісінше жағдайда
осы элементтердің біреуін немесе екеуін анық жіктеу мүмкін болмаған
жағдайда ғана осындай бағалау үшін жан-жақты есептеу талап етіледі.
40 IAS Халықаралық стандартына сәйкес жалдаушы операциялық жалдауда
өзінің меншіктік мүддесін инвестициялық жылжымайтын мүлік ретінде жіктей
алады. Егер ол осыны дәл осылай жіктесе, онда бұл меншіктік мүдде есепте
қаржылық жалдау сияқты көрсетіледі, бұдан басқа қабылданған активке сәйкес
әділ құн бойынша есеп моделі қолданылады. Қандай да бір оқиға жалдаушының
меншіктік мүддесі инвестициялық жылжымайтын мүлік ретінде жіктелетіндей
деңгейге дейін сипатын өзгертсе де жалдаушы мұндай жалдауды әлі де қаржылық
жалдау ретінде есептеуі керек. Бұл, мысалы, егер жалдаушы :
(а) оның әділ құнының пайдалану тәсілі өзгерген күнге тең болатын
әрі қарай меншік иесі иеленетін меншіктер санатына өтетін жалға алынған
меншікті иеленсе;
(b) осы мүддені иеленумен қатар жүретін барлық тәуекелдер және
пайданың қомақты бөлігін байланысты емес үшінші тарапқа ауыстыратын қосалқы
жалдауды білдіреді. Осындай қосалқы жалдау үшінші тараппен, ол тараптың
мұны операциялық жалдау түрінде қабылдай алатынына қарамастан, жалдаушының
есебінде қаржылық жалдау түрінде көрсетіледі.
1.2 Қаржылық жалдың Қазақстандағы нормативті - құқықтық негіздері
Қазақстан экономикасын шикізат ресурстарының барлық тұрақсыздығынан
қорғаудың тағы да бір тетігі отандық өндірістің дамуы болып
табылады. Бұл жағдайда елдегі құрал – жабдықтардың 80 пайызы тозғанын,
алдағы бірнеше жылда оларды алмастыру қажеттілігін ескерген жөн. Осы
мәселені шешудің бір жолы жалға алудың басқа түрлерімен салыстырғанда
кешенді сипаты бар сыртқы – экономикалық, несиелік және инвестициялық
операциялар элементтерін біріктіретін қаржылық жал болмақ.
Қаржылық жал бұл негізгі құралды келісім шарт негізінде белгілі
мерзімге нақты сомаға жеке тұлғаға немесе заңды тұлғаға берілетін
инвестициялық қызмет түрі.
Қаржылық жал жалпы айтқанда ауыл шаруашылығы техникасын ұзақ мерзімді
жалға беру арқылы ақысын бірнеше жылға бөліп төлеуге мүмкіндік беру. Осыған
байлансты қаржылық екі қиындықты, яғни жаңа техниканы игеруді және
қаржыландыруды шешеді.
Қаржылық жалға өзінің санаты бойынша негізгі құралдарға жататын кез
келген жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті алуға болады.
Қаржылық жалды құқықтық реттеу 05.07.2000ж. ҚР Қаржылық лизинг туралы
Заңы; ҚР Азаматтық кодексінің (Ерекше бөлігі) 565-572 баптарымен,
бухгалтерлік есептің 17 Жал стандартымен, ҚР 05.07.2000ж. №75-ІІ ҚР
лизингтік сұрақтар бойынша заңнамалық актілерге өзгертулер мен толықтырулар
енгізу туралы Заңымен жүргізіледі [6, 23б].
Қаржылық жалға берілген негізгі құралдың құны келісім шарт құрылғанда
анықталады. Мұндай келісім негізгі құралдың иесі болатын жалға алушының сол
мүлікті сатып алу туралы, ал жалдық төлемдер жалға алушының несие бойынша
төлемдері ретінде қарастырылады.
Қаржылық жалдың есебі Қазақстан Республикасының Қаржылық лизинг
туралы Заңының 22-бабынның талаптарына сәйкес және бухгалтерлік есептің 17
Жал есебі стандартымен бекітілген тәртіп бойынша жүзеге асырылады.
Қаржылық жал инвестициялық қызметтің түріне жататындықтан жалға
алушыларға біраз жеңілдіктер ұсынады. Соның ішінде Салық кодексінің 138-140
баптарына сәйкес корпоративтік табыс салығы мен мүлік салығы бойынша
жеңілдіктер. Сонымен қатар өте маңызды жеңілдіктің бірі қаржылық жалға
берілетін негізгі құралдарды сырттан сатып алынатын болса, жалға беру
кезінде қосылған құн салығынан босатылады. Сонда негізгі құралдарды 12%
арзан алуға мүмкіндіктері бар.
ҚР Қаржылық лизинг туралы Заңында қаржылық жал туралы нақты
анықтамалар берілген, осы заңға сәйкес инвестициялық қызмет түрі ретінде
келесідей шарттарды қарастырады [7, 4б]:
Қаржылық жалға беруші құрал-жабдықтарды сатушыдан сол жабдықтарды сатып
алып, кейін жалға алушыға белгілеген төлемақыға, мерзімге, белгіленген
шартқа уақытша иелік етуге және кәсіпкерлік мақсатта қолдануға беруі қажет;
Қаржылық жалға алушы келісім шартқа сәйкес кезеңдік төлемдерді уақытылы
төлеуге міндетті, ал бұл төлем жалға алынған құралдың толық немесе маңызды
көлемін (80% аз емес) өтеу үшін есептелінеді. Сонымен қатар, негізгі құрал
жалдық келісім шарт мерзімі өткенде немесе келісім шарт бойынша негізгі
құралдың толық құны өтелгенде жалға алушының иелігіне өтеді, егер мұндай
жағдай келісім шартта қарастырылған болса.
Көбінесе компаниялар жабдықтарды меншікті капитал есебінен немесе
банктік займ арқылы алуды қалайды. Бұл жағдайда жалдық схема бойынша
негізгі құралдарды алуға күдіктенеді. Себебі, қаржылық жалдың басқа
қаржыландыру тәсіліне қарағанда айырмашылығын толық білмегендіктен
болуында. Олардың негізгілері келесідей:
- Қаржыландырудың ұзақ мерзімді түрі – жалдық келісім шартты 7-9 жылға
дейінгі мерзімге құру;
- жалдық төлемдердің икемді графигі – компаниялардың жағдайларын жеке
жеке қарастыру арқылы ыңғайлы төлем графигін құруға мүмкіндік береді, соның
арқысында жоспарлау процесін жеңілдетуге септігін тигізеді;
- жалдық объект жалдық жобаның қамтамасыз ету бөлігі болғандықтан,
қаржылық жал бойынша қаржыландыру алу, сол негізгі құралдарды займға алудан
анағұрлым тиімді болып саналады;
- өнеркәсіп компанияны өзінің бизнестік партнері ретінде тану. Компания
ауылшаруашылық кәсіпорындарына техникалық-экономикалық негіздерді дайындау
мен потенциалды займшыға қойылатын талаптарды орындауға көмектеседі;
- уақыт пен күш-қуатты үнемдеу – жабдықтарды алумен байланысты барлық
рәсімдеулерді жүргізу (кедендік рәсімдеу, салықтар мен алымдарды төлеу,
валюталық заңнаманы бұзбау және валюталық бақылауды жүргізу, мемлекеттік
тіркеуден өту) компанияның есебінен өткізіледі, бұл өнеркәсіптің негізгі
қызметіне байланысты сұрақтарды шешуге мүмкіндік береді;
- жалдық объект жалға алушының балансында болады және сол объект
бойынша есептелетін амортизация орындалған қызметтің өзіндік құнына кіретін
амортизациялық коэффициентке сейкес есептеледі;
- өндрісті кеңейту және жаңашылдандыру – жалдық мерзім ішінде өнеркәсіп
қосымша қаржыландыру алуға мүмкіндігі бар, сондықтан кезең бойынша
кәсіпорынның материалды-техникалық базасын жаңарта алады.
Қаржылық жалдың тікелей және делдалдық түрлері бар.
Тікелей қаржылық жал түрі кезінде жалға беруші ретінде кәсіпорынның өзі
болуы мүмкін, яғни кәсіптік өнімдерді шығарушыларға белгілі бір бөлігін
лизингтік мақсатта қолдану.
Делдалдық қаржылық жал түрі мамандандырылған компаниялар жабдықтарды
дайындап шығаратын кәсіпорындардан, коммерциялық немесе жабдықтаушы
ұйымдардан сатып алу арқылы кейін жалға беру.
Қаржылық жал бойынша ұсыныс жалға алушының қаржылық көрсеткіштері мен
қаржылық жағдайына байланысты және алынған жабдықтардың қайтарылмау қаупін
төмендету мақсатында жалға алушының қамтамасыз етілуін анықтау. Бұл
жағдайда қаржылық жалдың негізгі шарттары келесідей:
- сыйақы пайызы – жылына 5% дейін (валютада);
- бірінші жалдық төлем техниканы жалға берудің алдында орындалады – ол
техниканың құнының 10-нан 20% құрайды;
- техника міндетті сақтандыруды талап етеді және ол техниканың толық
құнына орындалады. Біржолғы сақтандыру және бір жылғы сақтандыру шарттары
қарастырылған.
Қаржылық жал инвестициялық қызмет түрінің бірі болғандықтан, оның
негізгі даму көздері ірі банктер мен басқада қаржылық ұйымдар болды. Осылай
дамуы несие мен қаржылық жалдың айырмашылығында болды, соның ішіндегі
қаржылық жалдық келісім шарт бойынша міндеттерді орындауға кейбір
жеңілдіктердің болуы. Ауыл шаруашылығын қаржыландыру тәуекелділігі қазіргі
ауқытқа дейін жоғары, осыған сәйкес қаржылық жал бойынша қаржыландыру
ұйымдарының сыйақы пайызының жоғары болуында және қаржылық жал мерзімінің
аз үш жылға берілетіні көптеген кедергілерге әкеледі.
Сонымен қатар қаржылық жалдың дамуына кедергі болатын басқа да
жағдайларды қарастырайық.
Мысалға салық салуды алып қарасақ, қаржыландыру ортасын құруға және
компанияның оған қоса толық экономиканың қарқынды дамуына негізгі
қиындықтың бірі. Салық заңында басқа мемлекетерге қарағанда,
амортизацияның арнайы режимдері қарастырылмаған.
Қабылданған заңнамалар қаржылық жалдық қызметті лицензиялауды
қарастырмаған. Осыған орай көптеген ірі банктермен құрылған мамандырылған
компаниялар құрылған бағдарлама жүзінен тыс қалып, қызмет көрсетуші банктер
арқылы қатысады[8, 61б].
Келісім шарт негізінде берілетін қаржылық жалдық негізгі құралдың Салық
кодексінің 1-тармақтың 74 бабына сәйкес амортизация есептелінетін болса,
онда ол қаржылық лизинг болып табылады, егер ол келесідей талаптарға жауап
берсе:
- негізгі құралды жалға алушының иелігіне беру және негізгі құралды
қаржылық жалдық келісім шартта белгіленген баға бойынша алуына құқық беру;
- қаржылық лизингтің мерзімі негізгі құралдың пайдалану мерзімінен 80%
жоғары;
- жалға алушы мүлікті негізгі құрал ретінде алады.
Қаржылық жалға берілген негізгі құралдың құны келісім шарт құрылғанда
анықталады. Мұндай келісім негізгі құралдың иесі болатын жалға алушының сол
мүлікті сатып алу туралы, ал жалдық төлемдер жалға алушының несие бойынша
төлемдері ретінде қарастырылады.
Қазақстанда қаржылық жалдың даму мәселелерін жетілдіруді тоқтататын
факторлар мен жетілдіру жолдарын талдау негізінде келесі шараларды іске
асыру керек:
- “Қаржылық лизинг туралы” Қазақстан Республикасының Заңын жетілдіру;
- Функциялар мен мақсатттар бар атқарушы биліктің орталық мүшесін құру;
- Қаржылық жал дамуының салалық, аймақтық және жалпы мемлекеттік
компаниялардың жүйелерін жасау және кеңейту бойынша жұмыс жүргізу;
- Компаниялардың аймақтық және жүйелерін жасау және кеңейту бойынша
жұмыс жүргізу;
- Кедендік баж салықтарын азайту;
- Қымбат қаржыландырумен байланысты мәселелерін шешу және т.б.
Жалпы, қаржылық жалдық саланың дамуы экономикалық дамуға бірнеше
бағыттар бойынша әсер етеді. Ол шағын және орта кәсіпорындарға өз
өндірісін құру мен жетілдіруге мүмкіндік бере отырып, шағын және орта
бизнестің одан әрі дамуына көмектеседі. Қаржылық жал ұзақ мерзімді
қаржыландырудың қосымша формасы болып табылатындықтан күрделі салымдар
көлемін ұлғайтады, сол сияқты қосымша қаржы ресурстарын тарта отырып,
негізгі құралдардың жаңартылуын тездетеді. Қаржылық жал қаржылық қызметтер
нарығында қосымша бәсекелестік туғызады. Қаржылық жал пайда болысымен
қаржыландыру құны төмендеп, қаржылық қызметтер нарығы кеңейеді. Ол
кәсіпорындардың банкке қарыздарының жоғарылауына жол бермей, негізгі
құралдарды иемденуде банктік несиеге балама болып табылады [9, 26б].
Сонымен қоса, макродеңгейде кең көлемді шетел инвестициялары қаржылық
жал арқылы елдің төлем балансы пассивіне әсер етеді және әлемдік
нарықта қарыз беруші рейтингін төмендетпейді, өйткені Халықаралық валюта
қоры тәртібі бойынша қаржылық жалдан туындайтын міндеттемелер мемлекеттің
сыртқы қарыз көлеміне енгізілмейді. Сондықтан халықаралық қаржылық жалдау
көптеген дамыған және дамып келе жатқан елдерде мемлекеттік қолдау
талабы.
Дегенмен, Қазақстандағы қаржылық жал дамуы бүгінгі күні оның
әлеуметіне сәйкес келмейді. Соңғы уақытқа дейін оған қаржылық ресурстарға
деген шектеулі мүмкіндік, сонымен қоса қаржылық жал тетігі арқылы
шағын және орта бизнесті қаржыландырудағы санамалық кедергілері себеп
болды.
Жоғарыда көрсетілген бірнеше өзгертулер аса маңызды болмаса да, оларды
шешуді ынталандыру керек. Және тағы басқа өзгертулерді енгізу Қазақстан
Республикасының Қаржылық лизинг туралы Заңын жетілдіреді. Осы көрсетілген
лизингтік қатынастардың дамуын тоқтататын факторларды, механизмін жетілдіру
және басқа мәселелерді шешу үшін, түрлі Кодекстерге, заңды актілерге,
заңдылықтарға өзгертулер енгізумен іске асырылады.
Қаржылық жал бұл негізгі құралды келісім шарт негізінде белгілі
мерзімге нақты сомаға жеке тұлғаға немесе заңды тұлғаға берілетін
инвестициялық қызмет түрі.
Қаржылық жал жалпы айтқанда шаруашылық техникасын ұзақ мерзімді жалға
беру арқылы ақысын бірнеше жылға бөліп төлеуге мүмкіндік беру. Осыған
байлансты қаржылық жал екі қиындықты шешуде ол жаңа техниканы игеру және
қаржыландыру.
Қаржылық жалға өзінің санаты бойынша негізгі құралдарға жататын кез
келген жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті алуға болады.
Көбінесе компаниялар жабдықтарды меншікті капитал есебінен немесе
банктік займ арқылы алуды қалайды. Бұл жағдайда қаржылық жалдық схема
бойынша негізгі құралдарды алуға күдіктенеді. Себебі, қаржылық жалдың басқа
қаржыландыру тәсіліне қарағанда айырмашылығын толық білмегендіктен
болуында. Олардың негізгілері келесідей:
- Қаржыландырудың ұзақ мерзімді түрі – жалдық келісім шартты 7-9 жылға
дейінгі мерзімге құру, ал сол уақытта банктер займды 2 жылға ғана береді;
- жалдық төлемдердің икемді күнтізбесі – компаниялардың жағдайларын
жеке жеке қарастыру арқылы ыңғайлы төлем күнтізбесін құруға мүмкіндік
береді, соның арқысында жоспарлау процесін жеңілдетуге септігін тигізеді;
- жалдық объект жалдық жобаның қамтамасыз ету бөлігі болғандықтан,
қаржылық жал бойынша қаржыландыру алу, сол негізгі құралдарды займға алудан
анағұрлым тиімді болып саналады;
- өнеркәсіп компанияны өзінің бизнестік партнері ретінде тану. Компания
ауылшаруашылық кәсіпорындарына техникалық-экономикалық негіздерді дайындау
мен потенциалды займшыға қойылатын талаптарды орындауға көмектеседі;
- уақыт пен күш-қуатты үнемдеу – жабдықтарды алумен байланысты барлық
рәсімдеулерді жүргізу (кедендік рәсімдеу, салықтар мен алымдарды төлеу,
валюталық заңнаманы бұзбау және валюталық бақылауды жүргізу, мемлекеттік
тіркеуден өту) лизингтік компанияның есебінен өткізіледі, бұл өнеркәсіптің
негізгі қызмет байланысты сұрақтарды шешуге мүмкіндік береді;
- жалдық объект жалға алушының балансында болады және сол объект
бойынша есептелінетін амортизация орындалған қызметтің өзіндік құнына
кіретін амортизациялық коэффициентке сейкес есептелінеді;
- өндрісті кеңейту және жаңашылдандыру – жалдық мерзім ішінде өнеркәсіп
қосымша қаржыландыру алуға мүкіндігі бар, сондықтан кезең бойынша
кәсіпорынның материалды-техникалық базасын жаңарта алады.
Қаржылық жалды құқықтық реттеу 05.07.2000ж. ҚР Қаржылық лизинг туралы
Заңы; ҚР Азаматтық кодексінің (Ерекше бөлігі) 565-572 баптарымен,
бухгалтерлік есептің №17 Жал халықаралық стандартымен, ҚР 05.07.2000ж.
№75-ІІ ҚР лизингтік сұрақтар бойынша заңнамалық актілерге өзгертулер мен
толықтырулар енгізу туралы Заңымен жүргізіледі [10, 13б].
Ұзақ мерзім бойы отандық қаржылық жалды нормативті базасын құруға
арналған жұмыс жүргізілуде, осыған қарамастан, көп жұмыстар істелуі тиіс.
Салық кодекске өзгетулер енгізілсе де, тағы бір мәселені шешу керек. Ол
жабдықтарға қатысты кедендік зандылықты жетілдіру, ол қаржылық жал арқылы
жабдықталынады. Бұл мәселе жай шешілінбейді. Қаржылық жал арқылы
жабдықтарды әкелу статусын принципті түрде анықтау керек және жабдықтарды
әкелуге себеп болатын кедендік баж салықтарына режимін енгізу Қаржылық
лизинг туралы Қазақстан Республикасының Заңын өзгерту керек және де
Азаматтық кодексте де қайшы болмайтын, өркениетті лизингтік қатынастарды
нормативтік базасының дамуын ынталандыру құру отандық инвестициялық
климатты жандандырады.
1.3 Қаржылық жалды пайдаланудың халықаралық тәжірибесі
Қаржылық жал – халықаралық экономикада өте тез дамиды және қызмет
ортасындағы бизнесте, кәсіпкерлік пен коммерциялық істердің салыстырмалы
жаңа түрі.
Алғашқы қаржылық жал компания АҚШ-тағы Сан-франциско, Калифорния
штатында 1952 жылы құрылды. Босх мырза Калифорниядағы азық – түлік
тағамдарын өндіру бойынша шағын фирманы басқарды. Әскери ведомствосынан
шағын келген үлкен тапсырысты орындау үшін, машина саябағын арттыру керек
болды, бірақ фирманың капиталы үлкен емес және де бос қаражаттар болған
жоқ. Босх керек машиналарын жалға алды, сондықтан оларды алудың
қаржыландыру процессін іске асырды. Бұл операцияның пайдалы болғанын көріп,
басқа фирмалар өзіне керекті машиналарын жалға алғысы келді. Сондықтан Босх
United States Leasing Corporation 20 мың доллар капиталы бар фирманы
құрды. 2 жыл өткен соң осы фирма 3 млн.доллардан астам соммасына машиналар
мен жабдықтарды жалға берді. Босх акцияларға жазылуын жариялап, 400 мың
доллар капиталы бар Boothe Leasing Corporation екінші фирманы құрды.
Фирмада көп ізбасарлар пайда болды, олар қаржыландырудың лизингтік нысандар
артықшылықтарын өздеріне ашты. 1959 жылы лизингтік операцияларының көлемі
300 млн. доллар құрады.
АҚШ-ң коммерциялық банктері 60 жылдардың басында жалдық операцияларға
қатысты. Жалдық бизнестің кеңеюіне 1971 жылы Федеральды қор жүйесін
басқаратын Кеңестің шешімімен болды. Еншілес фирмаларды бекітіп, оларға
жабдықтарды жалға беруге банкілер рұксат берді.
50 жылдардың аяғында американдық компаниялар шетел нарықтарына назарын
аударды. 1959 жылы United States Leasing Corporation Канадада өз филиалын
ашты және Англияда ашуды ойластырды. 1960 жылдың 8 маусымында Mercantile
Leasing Company сауда компаниясы құрылған, Англияда қаржылық жал қолдану
үшін, акциялардың 80% Mercantile Credit Company 20%-ы United States
Leasing Corporation болды. 60 жылдардың І жартысында көптеген ағылшын
қаржылық компаниялары жалдық операцияларға қатысты. Осы операцияларға
біртіндеп банктер қосылды. 1961 жылы Англиядағы фирмалардың айналымы 280
млн.доллар құрады.
Францияда алғашқы қаржылық жалдау компаниясы Bangue de I’Indochine
талабы бойынша құрылған және де Sepafites деп аталады. Ол өнеркәсіптік
жабдықтардың қаржылық жалмен айналысқан алғашқы келісім шарт 1961 жылдың 22
ақпанында болды. 1962 жылы Францияда 28 лизингтік компаниялар өз істерін
атқарды, олармен 60 млн.доллар жалпы соммасына келісімдер құрылған [11,
206б].
Еуропалық қаржылық жал түрлілігі көп болғандықтан, көптеген еуропалық
елдерде оның мәнін қолдану үшін әртүрлі терминдер заңдылықтарда қолданды.
Яғни, Франция, Бельгия, Италияның қаржылық жалға қатысты заң актілерде
келесідей қолданылды: несие-жалға беру (credit – bail); жалға беруді
қаржыландыру (location finance); қаржылық жалға берудегі операциялар.
Аймақтық саясаттың бір бөлігі ретінде француз мемлекеті компанияның
ісін қарастырды. Жартылай салықтардан босату, болатын жоғалтулар үшін
арналған негізгі қорларды құру және тағы басқа компаниялардың ісін
ынталандырды. Францияның ірі компаниялары: Локафранс, Локабай,
Солибай, Софимобай, Слиминог және тағы тасқалар.
Италияда 1963 жылы алғашқы қаржылық жалдау компаниясы құрылды, бірақ
жалға беруден операциялардың лезде өсуі 70-80 жылдарда байқалды. Италияның
негізі болып жалға беру ұйымдардың көп саны табылады.
80 жылдардың ІІ жартысында елде екі мыңға жуық лизингтік компаниялар
болды, үлкен бөлігі кіші және орталар санына қатысты болды. Олардың ішінен
елуден астам лизингтік компаниялар бөлініп шықты. Олар Асима Ұлттық
ассоциацияның мүшелері болды. Сол уақытта оннан астам итальяндық ірі
компаниялардың үлесіне операцияларының барлық көлемінің 80%-ы келді. Елдің
лизингтік компаниялары – Локафит, Итализ, Гетролизинг, Савализинг,
Локат - 30 мыңнан астам кәсіпорындарға қызметін көрсетті.
Германияда алғашқы қаржылық жалдау компаниясы Leasing GMBH деген
алғашқы лизингтік компаниясы 1962 жылы дюссельдорфта құрылған. 1968 жылы
барлық лизингтік компаниялар 125 млн.доллар жалпысоммасына келісім
шарттарды құрды. Deutsche Anlagen Leasing GMbh Майнцте және Mitfinanz
Мюльхаймда, американдық капиталының тікелей немесе жанама түрде қатысуымен
құрылған.
Германиядағы мамандандырылған лизингтік компаниялары банктермен және
елдің басқа қаржылық ұйымдармен бақыланады (жиі капиталдың 100%-ы бір ғана
банк иелігінде болды). Өндірушілер мен несиелік ұйымдардың аралас қатысатын
фирмалардың үлкен саны бар. Кейбір кездерде ұйымдастырушылар санына
лизингтік компаниялар кіреді: мысалы, Linde Leasing фирманың капиталының
30% - Dresdner Bank AG банкте, 25%- IKB Leasing компаниясында, 45%-
Linde AG фирмада.
Қаржылық жалдау компаниялар саны бойынша Германия АҚШ-тан кейін екінші
орын алады, бірақ операциялар масштабы бойынша батыс германдық жалға
берушілер американдық лизингтік компаниялардан едәуір аз.
Еуропада қаржылық жалдау операциялардың активті түрде өсуіне көбінесе
статустың анықталмағандығы әсерін тигізді, азаматтық, экономикалық,
саудалық, қаржылық және салықтық заңдылықтар жағынан. Жетпісінші жылдардың
басында немістер Еуропаның неміс тілдес мемлекеттерде жалдық келісімдердің
құқықтық статусын бекітті. Бұл фактор қаржылық жалдың лезде өсуінің
бастапқы нүктесі болып саналады [12, 312б].
1963 жылы Жапонияда Japan Leasing Corporation алғашқы қаржылық жалдау
компаниясы құрылған. 1970 жылдан бастап жапон жалдық фирмалардың жалдық
келісім шарттар құратын соммасы 261 миллиардтан 4758 млрд.иенге өсті,
жалдық масштабтар бойынша АҚШ-тан кейін екінші орынға шығу үшін керекті
соммадан 18 есе өсті.
Жапонияда қаржылық жалдау операцияларының соммалық келісімдерінің өсуі,
қаржылық жалдаумен айналысатын компаниялардың санын арттыру жолымен
жүргізілді. Алғашқы лизингтік фирмалардың жағымды тәжірибесі жапон
нарығының жалдық қызметтердің үлкен потенциалы бар екенін көрсетті. Банк
ұйымдарын және сауда фирмаларын, яғни жалдық бизнесиің жаңа қатысушылардың
өзіне қаратты. Нәтижесінде, компаниялардың саны 33-280 дейін өсті. Ол
Жапонияның ішкі нарықта бәсекелістіктің кеңеюіне жол ашты және де жапондық
қаржылық жалға берушілер шетелдерде істерін белсендірді [13,54б].
Өнеркәсіптік дамыған елдерде фирмалар ашылды, мысалы, АҚШ пен
Ұлыбританияда, және де Жапония мен шетелдерде шетел серіктестерімен
араластырылғандар. Мысалы, Orient Leasing фирмасы Lombard North Central
ағылшын фирмасымен Lombard Orient Leasing атымен 1 млн.фунт стерлинг
капиталы бар фирманы құрды.
Orient Leasing 8,6 млрд.доллар капиталы бар Жапонияның бас компаниясы
шетел филиалдардың кең таралған жүйесін құрды, сондықтан әлемнің дамыған
елдерінің түрлі фирмаларымен өз істерін іске асыра алады.
Қазіргі кезде Ақш – Батыс еуропа – Жапония үшбұрышта әлемдік
нарықтардың негізгі бөлігі жалдық қызметтерге негізделген. Батыс Еуропада
маманданған компаниялар жалға берушілер ретінде шығады, олардың 75-80%
кезеңдері банктермен бақыланады немесе олардың еншілес қоғамы болады.
Жапонияның мінезі ретінде жалдық операциялардың кеңеюі қаржылық
қызметтен бастап қызметтердің пакеті берілуіне дейін болды. Сату-сатып
алу комбинацияларын қаржылық жал мен қарыздарды қосады. Бұл қызметтердің
атауы – жиынтық қаржылық жал.
2000 жылдары қаржылық жалдау үлесіне машиналар мен жабдықтарға капитал
салымдарының жалпы сомасы мынаны құрады: АҚШ – 30-40%; Англия, Франция,
Швеция, Испанияда – 17-23%; Италия, Голландияда – 14-18%; Австрия, Дания,
Норвегияда – 10-15%; Жапонияда – 15-20%.
Қазіргі уақытта банктер және басқа мамандандырылған қаржылық ұйымдар
қаржылық жалдаумен айналысқандықтан, несиелік ресуртардың үлкен саны бар
Бұл компаниялардың аса ірі объекттерді (зауыттарды; бұрғы техникаларды; әуе
көліктерін және тағы басқаларды) жалға алуды қаржыландырудың үлкен
мүмкіндігі бар [14,132б].
Қаржылық жалмен өнеркәсіптік компаниялар да айналысады. Олар
жабдықтарды өндіреді. Сол үшін олар тек қаржылық жалмен айналысатын
мамандандырылған филиалдарды ашады.
Келесі фирмалардың тобы – қаржылық және мамандандырылған фирмалар.
Қаржылық фирмалар қаржылық лизингпен айналысады. Бұл фирмалардың
несиелер беру, бағалы қағаздармен операциялар жүргізу, топтық қаржылық
жалға қатысу құқығы бар.
Мамандандырылған клиенттердің нақты ортасына қызмет көрсетумен
айналысады. Осындай фирмалар көбінесе оперативті қаржылық жалдаумен
айналысады.
Істің негізі және сату саясатының құралы болатын компанияларды қаржылық
жалдың дамуы үшін құрды.
1. Береке өнім ЖШС нің экономикалық сипаттамасы және қаржылық
жалдау бойынша операциялар есебі
2.1 Береке Өнім ЖШС - нің экономикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. Қаржылық лизинг туралы түсінік және оның теориялық
негіздері
1. Қаржылық лизинг туралы түсінік және оның мәні
2. Қаржылық лизингтің Қазақстандағы
нормативті - құқықтық негіздері
1.3 Қаржылық лизингті пайдаланудың халықаралық тәжірибесі
2. Береке өнім ЖШС нің экономикалық сипаттамасы және қаржылық ЛИЗИНГ
бойынша операциялар есебі
2.1 Береке Өнім ЖШС - нің экономикалық сипаттамасы.
2.2 Қаржылық лизинг жөніндегі операциялардың есебі
3. Береке Өнім ЖШС – де аудитті
ұйымдастыру, төлем қабілеттілігі мен
қаржылық тұрақтылығын таладау және
қаржылық ЛИЗИНГ есебін жетілдіру жолдары
3.1 Береке Өнім ЖШС – де аудитті ұйымдастыру
3.2 Кәсіпорынның төлем қабілеті мен қаржылық тұрақтылығын
талдау
3.3 Қаржылық лизинг есебін жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қандайда болмасын заттарды – еңбек құралдарының құрамына енгізу сыртқы
белгілерімен емес, солардың өндіріс процесінде атқаратын рөлімен
анықталады. №16 Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарты бойынша негізгі
құралдар бұл еңбек құралы ретінде материалдық өндіріс саласында, сондай –
ақ өндірістік емес салада (материалдық емес өндіріс саласында) ұзақ уақыт
бойы (1жылдан аса) қолданыста болатын материалдық активтер. Негізгі
құралдар көптеген өндіріс құралдары бойынша пайдаланылады, қасиеті мен
нысанын сақтай отырып жанама түрде тозады, өзінің құнын жаңадан жасалған
өнімге біртіндеп көшіреді.
Жалға беру деген №17 Халқаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес
қаржылық лизинг – бұл мүлiкке берiлетiн меншiк құқығымен байланысты
табыстылық пен тәуекелдiң едәіуiр бөлiгiн жалгерге табыс ету. Бұл орайда
жалгер жалданған мүлiктердi өзiнiң балансында көрсетедi. Меншiк құқының өзi
жал мерзiмiне берiлyi де, берiлмеуi де мүмкiн. Жалданған НҚ объектiлерi
белгiленген келiсiм бағасы бойынша немесе жалдау мерзiмi аяқталғанға дейiн
өтемі төленiп алынған жағдайда, жалгердiң меншiгiне берiлyi мүмкін.
Қысқа мерзімді жалға алынған негізгі құралдарды жалгер баланстан тыс
001-шотта ескереді.
Ұзақ мерзімді жалға алынған негізгі құралдар жалдау мерзімі аяқталған
бойда немесе ол аяқталғанға дейін жалгер шартта келісілген өтемін төлеу
бағасын түгелдей енгізген болса, негізгі құралдар жалгердің меншігіне
өтеді. Олар тиісінше 2400-2410-шоттарындағы Ұзақ мерзімді жалға алынған
негізгі құралдар субшотында ескеріледі.
Жыл сайын мөлшер және әр-түрлі жал келісімдері көбейеді. Әрбір жал
келісімі аз дегенде екі жақты болады: жалгер және жалберуші,және де жал
объектісі. Жалгер жалберушіге активпен пайдалануға мүмкіндік бере отырып,
оның орнына өз уақытында жал төлемін алады.
Жал келісімдерін қызықтыратын бірнеше экономикалық факторлар бар:
- Жалгер керекті активке ие болмаса да қолдануға мүмкіндігі бар;
- Бір немесе екі жаққа салық пайдасы;
- Біріншіден жалберуші несиеберуші сияқты, пайыздық табыс
алады,екіншіден активке меншік құқығын немесе жалдың соңғы мерзіміне
дейін өткізу құқығын сақтайды.
Жұмыстың өзектілігі. Қаржылық лизинг Қазақстандағы кең көлемде дамуы
жедел қадаммен толықтай физикалық және моральді тозған негізгі капиталды
жаңартуға, жаңа техника мен технологияны енгізуге көмектеседі, осының
арқасында көптеген компаниялар мен фирмалардың бәсекелестігін қазіргі
глобальді процессте ұлттық экономиканы көтеруге септігін тигізеді.
Жал тіркеу операциялары мен ең жақсы мысал бола отырып, қаржылық тіркеу
операциясының мәні формадан басты юолу керек. Егер жалгер жал келісім
аяғында активтермен барлық қолдану пайдасын алып, ол бәріне тәуекел болады,
яғни ондай жал келісімі сатып алу- сату төлемінің мерзімін ұзартады, сондай-
ақ ХҚЕС (IAS) 17 жал тіркеу операцияларына арналған барлық мәселелерді
шешеді деп айтуға болмайды.
Кейбір актив түрлері қаржылық лизингке қарағанда баланс сәйкестігімен
табиғи активін мойындайды:
- Баланстың материалдық емес активі, қаржылық жалдың материалдық емес
активін мойындайды (ХҚЕС 38,5);
- Инвестициялық қаржылық лизинг меншігі, инвестициялық меншік ретінде
саналады (ХҚЕС 17,1; 40,2; 13,14, 65) ;
- Қаржылық лизингтің биологиялық активтері жалпы қатаң биологиялық
тіркеуіне кіреді.
Берілген стандарт қолданылмайды:
- табиги ресурстарды пайдалануға және тексеруге лизинг келісімі;
- Кинофильм, видеожазу, патент, авторлық құқық, қолжазба объектілеріне
лицензиялық келісімдер;
- Жалгерден ұсталған мүліктер, инвестициялық меншік сияқты;
- Операциялық жалға берілген жалберушінің мүліктері.
Лизинг классификациясы – бұл жалберушінің жалгерге беретін келісім (бір
төлемге немесе бірнеше төлемге, келіскен мерзім ішінде активтерді қолдану
құқығы).
Жойылмайтын лизинг – бұл лизинг келісімін мына себептерімен жойылу
мүмкін:
- Ерекше мүмкіндік пайда болғанда;
- Жалберушінің рұқсатымен;
- Егер жалгер бұрынғы жалберушінің “жаңа” келісімге отырса;
- Жал кепілді болу үшін жалгер мерзімнің басында сомасын төлеп қоюы
тиіс.
Қаржылық түсінігі жай ғана ұзақ мерзімді жалдау ретінде ғана емес,
жалгерлік қатынас, кепілдік есебімен, несиелік қаржыландыру элементтері,
қарыз міндеттемелері бойынша есеп айырысулар және басқа да қаржылық
механизмдер қатыстырылған дәстүрлі емес, келешекті қаржыландырудың қосымша
жүйесі ретінде қарастырылады. Лизингктік операция бүгінгі күні қазақстандық
экономикаға өте қажетті банктік құрылымның өндірісті қаржыландыру бойынша
іскерлік ортамен бірлесе қызмет етуіне әсер ететін операция. 1998 жылы
Оттавада қабылданған халқаралық қаржылық лизинг конвенциясында былай деп
айтылған: Халқаралық тәжірибеде лизинг үшін үш жақты қатынастар кешенін
білдіреді, мұнда лизинг компаниясы (лизинг беруші) пайдаланушы өтініші мен
нұсқауы бойынша оған өндірістік жабдықты уақытша пайдалануға береді, ал
келісім мерзімі аяқталған соң алынған жабдықты сатып алушы меншігінде
қалдырылуы мүмкін.
Тақырыптың ғылыми-тәжірибелік деңгейі. Жалпы қаржылық лизингтің
нарықтық, лизингтік қатынастар саласын зерттеген Қазақстандық және Ресейлік
К.А.Сағадиев, А.И.Мырзахметов, А.С.Смағулов, С.Т. Мыржақыпова, Г.Б.
Поляк, Г.А. Краева, Ю.Б. Долгушина, А.О. Левкович, А.В. Малявина сияқты
авторлар қолданған.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік негізі. Зерттеу барысында отандық
және шетел экономист ғалымдардың бухгалтерлік есеп, қаржылық талдау және
менеджмент, экономикалық – математикалық әдістері облысында еңбектері
қарастырылды. Сонымен қатар заңдық және нормативтік құжаттар, ғылыми –
тәжірибелік конференция материалдары және тәжірибелік қолдану нәтижелері
зерттелді. Зерттелген нәтижелер бір-бірімен құрамы мен құрылымы,
маңыздылығы мен құбылысы және себептері мен нәтижелері үздіксіз байланыста
көрсетілген. Дипломдық жұмысты жазу барысында ғылыми абстракция әдістері,
статистикалық зерттеулер қолданып, талдау мен жалпылау жүргізілді.
Жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында қаржылық жалдың есебі
жүйесін ұйымдастыру бойынша жалпы бағыттарды зерттеу және нақты ұсыныстар
жасау болып табылады. Қазақстан Республикасында қаржылық лизингтің даму
мәселелері мен жетілдіру жолдарын қарастыру.
Қойылған мақсаттарға жету үшін келесідей міндеттерді орындау қажет:
-Экономикалық және заңды көзқарас тұрғысынан Қаржылық жалдың
анықтамасының мазмұны мен мәні анықталды;
- Қаржылық лизингтің жетістіктері мен кемшіліктерін негіздеу және
қаржылық лизингтің түрлеріне сипаттама берілді;
-Қазақстан Республикасындағы қаржылық лизингтің қызмет нарығына талдау
жасалды;
- Қаржылық лизингтің операциялар есебін зерттеу жәе жалдық келісімнің
нақты орындалу кезінде бухгалтерлік есептің бақылау функцияларын арттыру.
Зерттеу объектісі ретінде Береке Өнім ЖШС алынды.
1. Қаржылық лизинг туралы түсінік және оның теориялық негіздері
1.1 Қаржылық лизинг туралы түсінік және оның мәні
Лизинг – бұл кәсiпорындар мен өзге мүлiктiк кешендер арасындaғы шаpтқа
негiзделген түрде жердi, өзге табиғи ресурстарды және жалгердiң шаруашылық
немесе өзге қызмeтті өз бетiнше жүзеге асыруына қажeттi мүлiктердi
мерзiмдi, қайтарымды түрде пайдалануы. Жалдау нәтижесiнде жалға берушi мен
жалгер арасында жалдау шартына негiзделген қатынастар пайда болады.
Жалға берушi – жалдау шapты мүлiктi жалға беретiн меншiк иесi. Мүлiктi
жалға беруге меншiк иесi өкілeттiк берген органдар мен ұйымдар, сондай-ақ
заңды және жеке тұлғалар жалға берушi бола алады.
Жалгер – бұл жалдау шарты бойышa мүлiктi жалға алатын заңды немесе жеке
тұлға. Занды және жеке тұлғалар, бiрiккен кәсiпорындар, шетелдiк заңды
тұлғалар, халықаралық ұйымдар мен бiрлестiктер жалгер болуы мyмкiн.
Лизинг шарты – бұл тараптардың еркiндiлiгi мен толық тең құқықтыльғы
негiзiнде жасалатын жалдау шартының талаптарына сай мүлiктi жалға беру
тyралы жалгер мен жалға берушi арасындaғы келiсiм. Мүлiктi жaлға беру
меншiкті беруге әкеліп соқтырмайды.
Қаржылық лизинг – актив иеленумен қатар жүретін барлық тәуекелдер мен
пайдаларды елеулі түрде көтеретін шарттар бойынша жалға беру.
Қорытындысында құқықтық мәртебе берілуі де, сондай-ақ берілмеуі де мүмкін.
Лизингті қабылдау күні – бұл мынадай күндерден: лизинг шартын жасасу
күні немесе лизингтің негізгі талаптарына қатысты тараптардың
міндеттемелерді қабылдау күнінен неғұрлым ертерек жасалатын жалдау. Атап
айтқанда мына күнге:
(а) лизинг операциялық немесе қаржылық ретінде жіктелген;
(b) қаржылық лизинг жағдайында жалдау мерзімінің басында танылуға
жататын сомалар анықталады.
Лизинг мерзімінің басталу күні жалға алынған активтерді пайдалану
мүмкіндігін іске асыру құқығын алған күн болып есептеледі. Бұл – жалдауды
бастапқы тану күні (яғни жалдаумен байланысты туындайтын тиісті
активтердің, міндеттемелердің, табыстың немесе шығыстың танылуы).
Лизинг мерзімі – жалгер шартқа сәйкес активті жалдауға алған,
қысқартылуға жатпайтын кезең, сондай-ақ, бұл кезеңдер ішінде, егер жалдау
мерзімінің басында жалгердің осы құқығын іске асыруға негізді сенімі болса,
жалгердің қосымша мынадай ақы төлеумен немесе онсыз активті одан әрі
жалдауға құқығы бар кез келген өзге де кезеңдер.
Лизингтің ең төменгі төлемдері – жалдау мерзімі бойындағы төлемдер,
жалға беруші төлейтін және оған өтелетін шартты түрдегі жалдау ақысын,
қызмет көрсетулері мен салық төлемдері бойынша сомаларды қоспағанда, олар
мына сомалармен бірге жалгерден талап етілуі немесе сұратып алынуы мүмкін:
(а) жалгер үшін: жалгер немесе жалгермен байланысты тараптың
кепілдік берген кез келген сомаларымен;
(b) жалға беруші үшін: жалға берушіге кепілдік берген кез келген
тарату құнымен:
• жалгер;
• жалгермен байланысты тарап;
• осындай кепілдік бойынша қаржыға байланысты міндеттерді
орындауға қабілетті, жалгерден тәуелсіз үшінші тараппен.
Алайда, егер жалгердің осы құқықты іске асыру мүмкін болған кездегі
күні, күткендегідей, активті әділ құнынан мейлінше төмен баға бойынша сатып
алу құқығы болса, бұл орайда жалдау мерзімі басталғанда бұл құқықты іске
асыруға, ал ең төменгі жалдау төлемдері мерзім ішіндегі төленуге тиісті ең
төменгі төлемдерден және осы активті сатып алу құқығын іске асыру үшін
қажетті төлемнен тұратынына негізді сенімі болады.
Әділ құн – келісім жасасу барысында жақсы хабардар, осындай келісімді
жасасуға ниет білдірген, бір-бірінен тәуелсіз екі жақтың активті немесе
реттелген міндеттемені ауыстыруға болатын сома.
Экономикалық қызметінің мерзімі – бұл:
(а) бір немесе одан да көп пайдаланушылардың активті экономикалық
пайдалануы күтілетін уақыт кезеңі;
(b) ұйымның активті пайдалануынан күтетін өндіріс бірліктерінің
көлемі немесе осыған ұқсас бірліктер.
Пайдалы қызмет мерзімі – ұйымның активте болатын экономикалық пайда
алуды көздейтін лизинг мерзімімен шектелмейтін лизинг мерзімінің басынан
қалған, есеп кезеңі.
Кепілдік берілген жою құны – бұл:
(а) жалгер үшін: жалгер немесе онымен байланысты тараптың кепілдік
берілетін жою құнының бір бөлігі (бұл орайда кепілдік сомасы кез келген
жағдайда төленуге тиіс болатын ең көп сомаға тең);
(b) жалға беруші үшін: кепілдік бойынша қаржы қатынасындағы
міндеттемелерді орындауға қабілетті жалгер немесе жалға берушімен байланысы
жоқ үшінші тараптың кепілдік беретін жою құнының бір бөлігі.
Кепілдік берілмеген жою құны – жалға алынған активтің жою құнының
алуына жалға беруші кепілдік бермеген немесе тек жалдауға берушімен
байланысты тарап қана кепілдік берілген бір бөлігі.
Бастапқы тікелей шығындар жалдау шартын дайындауға және жасауға
байланысты, мұндай шығынды өндірушілердің немесе дилерлердің атынан жалға
берушілер көтерген жағдайды қоспағанда, қосымша шығындарды білдіреді.
Жалдауға салынатын жалпы инвестициялар:
(а) жалға беруші қаржылық жалдау кезінде алынатын ең аз жалдау
төлемдерінің,
(b) жалға берушіге тиесілі кез келген кепілдік берілмеген жою
құнының жиынтығы.
Жалдауға салынған таза инвестиция жалдау шартында қарастырылған пайыз
ставкасы бойынша дисконтталған жалдауға салынған жалпы инвестицияны
білдіреді. Алынбаған қаржылай кіріс – бұл мыналардың:
(а) жалдауға салынған жалпы инвестиция,
(b) жалдауға салынған таза инвестиция арасындағы айырманы білдіреді.
Жалдау туралы шартта түсінілетін пайыз ставкасы – қолданылуы жалдауды
қабылдау күнінде ең төмен жалдау төлемдері және кепілдік берілмеген жою
құнының жалпы дисконтталған құны жалданған активтің әділ құнына және жалға
берушінің бастапқы тікелей шығындарының сомасына тең болатын жағдайды
қамтамасыз ететін дисконт ставкасы.
Заемдық капиталға пайыздың өсу ставкасы – жалгердің бірдей жалдауы
бойынша төлеуге міндетті болған пайыз ставкасы, немесе осындайды анықтау
мүмкін болмаса, онда жалдауды қабылдау күніне активті сатып алу үшін
керекті мөлшерде осындай мерзімге немесе осындай қамтамасыз етілуге алынған
заем бойынша жалгер төлеуге міндетті болған ставка.
Шартты жалдау ақысы – белгілі бір сома түрінде белгіленбейтін, бірақ
өзгеруі уақыттың өтуімен байланысты емес фактордың болашақ шамасына
негізделген жалдау төлемдерінің бір бөлігі (мысалы, сатудың болашақ пайызы,
пайдаланудың болашақ деңгейі, бағалардың болашақ индексі, пайыздың
болашақ нарықтық ставкасы).
Жалдау туралы шартқа немесе жалдаудың негізгі талабына қатысты
міндеттемеге ғимарат немесе меншікті жалға алу құнының өзгеруіне, немесе
шығын және құнның басқа кейбір бағаларының өзгеруіне, мысалы, жалдауды
қабылдау күні және жалдау мерзімінің басталуы арасындағы кезең ішінде
жалдауды қаржыландырудағы бағалардың жалпы деңгейі, немесе жалға берушінің
шығындары, жалдау төлемдерінің түзетуін қарастыратын ережені қамтуы мүмкін.
Мұндай жағдайда осы Стандарттың мақсаты үшін кез келген осындай
өзгертулердің салдары жалдауды қабылдау күнінен басталды деп есептеледі.
Жалдауды анықтауға келісілген талаптарды орындағаннан кейін жалдаушыға
активті меншігіне алу құқығын беретін ережесі бар активті жалға өткізу
шарты кіреді. Бұл шарттар кейде сатып алу құқығы бар жалдау шарты деп
аталады.
Жалдауды жіктеу жалдауға алған активке меншік құқығына тән тәуекел мен
пайданы жалгер мен жалға берушінің қандай дәрежеде мойнына алуына
негізделеді. Тәуекелге активтің іркілісі немесе технологиялық жағынан
ескіруінен, сондай-ақ өзгеріп тұратын экономикалық жағдайлармен байланысты
пайданың ауытқуынан болатын залалдар жатады. Пайда активтің экономикалық
қызметінің мерзімі ішіндегі пайдалы жұмыстың және оның құнының артуынан
немесе тарату құнынан алынатын пайданың күтілуімен берілуі мүмкін.
Жалдау, егер ол иеленумен қатар жүретін айтарлықтай деңгейдегі барлық
тәуекелдер мен пайданы көтеретін болса, қаржылық жалдау ретінде жіктеледі.
Егер жалдау иеленумен қатар жүретін барлық тәуекелдер мен пайданы
айтарлықтай көтеруге әкеліп соқтырмаса, операциялық ретінде жіктеледі.
Жалға беруші мен жалгер арасындағы мәміле жалдау шартына
негізделетіндіктен, олардың арасында келісілген анықтаманы пайдаланған
дұрыс болады. Осындай анықтамаларды жалға беруші және жалдаушының бірдей
емес жағдайларға қарай қолдану жалдаудың бір түрін әр түрлі жіктеуге әкеліп
соқтыруы мүмкін. Мысалы, егер жалға беруші жалдаушымен байланысты емес
тарап ұсынған тарату құнының кепілдігінен пайда алған жағдайда орын алуы
мүмкін.
Жалдауды қаржылық ретінде немесе операциялық ретінде жіктеу керек пе
деген сұраққа шарттың нысанына емес, мәміленің мазмұнына байланысты болады
деп жауап беріледі(*). Төменде жеке немесе бірге алынған жағдайлардың
әдетте жалдауды қаржылық ретінде жіктеуге себепші болатын мысалдар
келтірілген:
(а) жалдау мерзімінің соңында активті иелену құқығы жалдаушыға
көшеді;
b) жалдаушының жалдау мерзімінің басында осы құқықты іске
асыру күні әділ құннан айтарлықтай төмен бағаға осы
активті сатып алуға құқығы бар, ал жалдауды қабылдаған күні
бұл құқықтың жүзеге асырылатыны туралы негізделген сенім
бар;
c) егер меншік құқығы мүлдем берілмейтін болса да, жалдау
мерзімі активтің экономикалық қызмет көрсету мерзімінің
елеулі бөлігін құрайды;
d) жалдау қабылданған күнгі жалдау төлемдерінің ең төменгі
дисконттық құны ең кем дегенде жалға алынған активтің
барлық әділ құнының елеулі үлесін құрайды;
e) жалға алынған активтердің тек жалгер ғана оларды елеулі түрдегі
түрлендірусіз пайдалана алатын арнаулы сипаты бар.
Жеке немесе құрамдас түрінде қаржылық жалдау ретінде жалдауды жіктеуге
себепші бола алатын жағдайлардың индикаторлары мыналар болып табылады:
(а) жалгер жалдауды тоқтатқан жағдайда, мұнымен байланысты барлық
залалдар жалдаушыға жүктеледі;
(b) таратылған сома әділ құнның ауытқуынан келетін пайда немесе
залалдар жалдаушыға тиесілі (мысалы, жалдау мерзімінің соңында сатудан
алынатын түсімдердің үлкен бөлігіне тең жалдау ақысынан жеңілдік
нысанында);
(с) жалдаушыға нарықтық деңгейден айтарлықтай төмен жалдау ақысына
жалдауды екінші кезеңге ұзартуға мүмкіндік беріледі.
Егер басқа белгілері негізге ала отырып, осы жалдаумен қатар жүретін
барлық тәуекелдерді және пайданы елеулі ауыстыруға әкеліп соқтырмайтыны
анық болса, ол операциялық жалдау ретінде жіктеледі. Мысалы, егер жалдау
мерзімінің соңында активті көлемі осы уақыттағы активтің әділ құнына тең
болатын белгіленбеген төлемге айырбасталса, немесе шартты жалдау ақысы
туралы сөз болып отырғанда, жалдаушы осындай барлық тәуекелдер және
пайданың елеулі бөлігін өзіне алмаған жағдайда, бұл орын алуы мүмкін.
Жалдауды жіктеу жалдауды қабылдаған кезде жасалады. Егер жалдаушы және
жалға беруші уақытқа тәуелсіз жалдауды жаңартуды қоспағанда,
критейрийлеріне сәйкес жалдауды басқа жіктеуге әкеліп соқтыратындай түрде
жалдау шартын өзгертуге келіссе және өзгертілген шарттар жалдау
қабылданғаннан кейін қолданысқа енгізілсе, онда қайта қаралған шарт оның
қолданылу мерзімі бойына жаңа шарт ретінде қаралады. Алайда бағалаудағы
өзгерістер (мысалы, қызметтің экономикалық мерзімін немесе жалданған
мүліктің жою құнын бағалауды өзгерту) немесе жағдайдың өзгеруі (мысалы,
жалгердің шартты орындамауы) есепке алу мақсаттары үшін жалдауды қайта
жіктеуге әкеліп соқтырмайды.
Жер учаскелерін және үйлерді жалдау басқа да активтерді жалдау
түріндегі сияқты операциялық немесе қаржылық ретінде жіктеледі. Алайда,
әдетте, жер учаскелері үшін белгілі бір қызмет мерзіміне тән, егер жалдау
мерзімінің аяғында меншік құқығын жалдаушыға беру көзделмесе, иеленумен
қатар жүретін барлық тәуекелдер мен пайданың елеулі бөлігін ол өзіне
қабылдамайды, және мұндай жағдайда жерді жалдау операциялық жалдау ретінде
жіктеледі. Есепке алғанда операциялық ретінде көрсетілетін активтерді
иеленуге немесе жалдау құқығында активтерді сатып алуға кіріскен кезде
жүргізілетін төлемдер берілген пайданың түсу графигіне сәйкес жалдау
мерзімі бойына амортизацияланатын аванстық жалдау төлемдерін білдіреді.
Жер учаскелерін және үйлерді жалдау кезінде учаскелер мен үйлер жеке
элементтер ретінде қаралады, мұның өзі жалдауды жіктеу ұғымынан туындаған.
Егер осы екі элементке де меншік құқығы жалдау мерзімі аяқталғаннан кейін
жалдаушыға көшсе, онда жер де, үй де бір немесе осы екі элементті иеленумен
қатар жүретін барлық тәуекелдер мен пайданың елеулі үлестерін осы жалдау
көтермейтіні туралы куәландыратын басқа белгілері болған жағдайларды
қоспағанда, жасалған шарттардың санына қарамастан, қаржылық жалдау
объектісі ретінде жіктеледі. Жердің экономикалық қызмет мерзімі белгісіз
болып табылса, онда бұл элемент, егер жалдау мерзімінің аяғында оған
меншік құқығын жалдаушыға беру көзделмесе ғана, операциялық жалдау
объектісі ретінде жіктеледі. Басқа жалдау элементі, үй –қаржылық немесе
операциялық жалдау объектісі ретінде жіктеледі.
Бұл жер учаскелерін және үйді жалдауды жіктеу және есепке алу
мақсатында қажет болған жағдайда ең аз жалдау төлемдері (кез келген
біржолғы аванстық төлемдерді қоса алғанда) жалдауды қабылдаған кезде жер
учаскелері мен үйлердің арасында жерді жалдау элементінде және үйді жалдау
элементінде мүдделердің әділ құнының мәндеріне теңбе-тең қатысты бөлінеді.
Егер жалдау төлемдері осы элементтердің арасында сенімді бөлінуі мүмкін
болмаса, онда барлық жалдау осы екі элемент те операциялық жалдауды
білдіретіні айқын болған және, тиісінше, барлық осы жалдау операциялық
ретінде жіктелетін жағдайдан басқа уақытта қаржылық ретінде жіктеледі.
Жалдаушының жерге, сол сияқты үйге мүдделері 40 IAS сәйкес
инвестициялық жылжымайтын мүлік ретінде жіктелсе, онда жерді жалдау
элементінің және үйлерді жалдау элементінің жеке бағасы талап етілмейді,
және әділ құн бойынша есеп моделі пайдаланылады. Егер керісінше жағдайда
осы элементтердің біреуін немесе екеуін анық жіктеу мүмкін болмаған
жағдайда ғана осындай бағалау үшін жан-жақты есептеу талап етіледі.
40 IAS Халықаралық стандартына сәйкес жалдаушы операциялық жалдауда
өзінің меншіктік мүддесін инвестициялық жылжымайтын мүлік ретінде жіктей
алады. Егер ол осыны дәл осылай жіктесе, онда бұл меншіктік мүдде есепте
қаржылық жалдау сияқты көрсетіледі, бұдан басқа қабылданған активке сәйкес
әділ құн бойынша есеп моделі қолданылады. Қандай да бір оқиға жалдаушының
меншіктік мүддесі инвестициялық жылжымайтын мүлік ретінде жіктелетіндей
деңгейге дейін сипатын өзгертсе де жалдаушы мұндай жалдауды әлі де қаржылық
жалдау ретінде есептеуі керек. Бұл, мысалы, егер жалдаушы :
(а) оның әділ құнының пайдалану тәсілі өзгерген күнге тең болатын
әрі қарай меншік иесі иеленетін меншіктер санатына өтетін жалға алынған
меншікті иеленсе;
(b) осы мүддені иеленумен қатар жүретін барлық тәуекелдер және
пайданың қомақты бөлігін байланысты емес үшінші тарапқа ауыстыратын қосалқы
жалдауды білдіреді. Осындай қосалқы жалдау үшінші тараппен, ол тараптың
мұны операциялық жалдау түрінде қабылдай алатынына қарамастан, жалдаушының
есебінде қаржылық жалдау түрінде көрсетіледі.
1.2 Қаржылық жалдың Қазақстандағы нормативті - құқықтық негіздері
Қазақстан экономикасын шикізат ресурстарының барлық тұрақсыздығынан
қорғаудың тағы да бір тетігі отандық өндірістің дамуы болып
табылады. Бұл жағдайда елдегі құрал – жабдықтардың 80 пайызы тозғанын,
алдағы бірнеше жылда оларды алмастыру қажеттілігін ескерген жөн. Осы
мәселені шешудің бір жолы жалға алудың басқа түрлерімен салыстырғанда
кешенді сипаты бар сыртқы – экономикалық, несиелік және инвестициялық
операциялар элементтерін біріктіретін қаржылық жал болмақ.
Қаржылық жал бұл негізгі құралды келісім шарт негізінде белгілі
мерзімге нақты сомаға жеке тұлғаға немесе заңды тұлғаға берілетін
инвестициялық қызмет түрі.
Қаржылық жал жалпы айтқанда ауыл шаруашылығы техникасын ұзақ мерзімді
жалға беру арқылы ақысын бірнеше жылға бөліп төлеуге мүмкіндік беру. Осыған
байлансты қаржылық екі қиындықты, яғни жаңа техниканы игеруді және
қаржыландыруды шешеді.
Қаржылық жалға өзінің санаты бойынша негізгі құралдарға жататын кез
келген жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті алуға болады.
Қаржылық жалды құқықтық реттеу 05.07.2000ж. ҚР Қаржылық лизинг туралы
Заңы; ҚР Азаматтық кодексінің (Ерекше бөлігі) 565-572 баптарымен,
бухгалтерлік есептің 17 Жал стандартымен, ҚР 05.07.2000ж. №75-ІІ ҚР
лизингтік сұрақтар бойынша заңнамалық актілерге өзгертулер мен толықтырулар
енгізу туралы Заңымен жүргізіледі [6, 23б].
Қаржылық жалға берілген негізгі құралдың құны келісім шарт құрылғанда
анықталады. Мұндай келісім негізгі құралдың иесі болатын жалға алушының сол
мүлікті сатып алу туралы, ал жалдық төлемдер жалға алушының несие бойынша
төлемдері ретінде қарастырылады.
Қаржылық жалдың есебі Қазақстан Республикасының Қаржылық лизинг
туралы Заңының 22-бабынның талаптарына сәйкес және бухгалтерлік есептің 17
Жал есебі стандартымен бекітілген тәртіп бойынша жүзеге асырылады.
Қаржылық жал инвестициялық қызметтің түріне жататындықтан жалға
алушыларға біраз жеңілдіктер ұсынады. Соның ішінде Салық кодексінің 138-140
баптарына сәйкес корпоративтік табыс салығы мен мүлік салығы бойынша
жеңілдіктер. Сонымен қатар өте маңызды жеңілдіктің бірі қаржылық жалға
берілетін негізгі құралдарды сырттан сатып алынатын болса, жалға беру
кезінде қосылған құн салығынан босатылады. Сонда негізгі құралдарды 12%
арзан алуға мүмкіндіктері бар.
ҚР Қаржылық лизинг туралы Заңында қаржылық жал туралы нақты
анықтамалар берілген, осы заңға сәйкес инвестициялық қызмет түрі ретінде
келесідей шарттарды қарастырады [7, 4б]:
Қаржылық жалға беруші құрал-жабдықтарды сатушыдан сол жабдықтарды сатып
алып, кейін жалға алушыға белгілеген төлемақыға, мерзімге, белгіленген
шартқа уақытша иелік етуге және кәсіпкерлік мақсатта қолдануға беруі қажет;
Қаржылық жалға алушы келісім шартқа сәйкес кезеңдік төлемдерді уақытылы
төлеуге міндетті, ал бұл төлем жалға алынған құралдың толық немесе маңызды
көлемін (80% аз емес) өтеу үшін есептелінеді. Сонымен қатар, негізгі құрал
жалдық келісім шарт мерзімі өткенде немесе келісім шарт бойынша негізгі
құралдың толық құны өтелгенде жалға алушының иелігіне өтеді, егер мұндай
жағдай келісім шартта қарастырылған болса.
Көбінесе компаниялар жабдықтарды меншікті капитал есебінен немесе
банктік займ арқылы алуды қалайды. Бұл жағдайда жалдық схема бойынша
негізгі құралдарды алуға күдіктенеді. Себебі, қаржылық жалдың басқа
қаржыландыру тәсіліне қарағанда айырмашылығын толық білмегендіктен
болуында. Олардың негізгілері келесідей:
- Қаржыландырудың ұзақ мерзімді түрі – жалдық келісім шартты 7-9 жылға
дейінгі мерзімге құру;
- жалдық төлемдердің икемді графигі – компаниялардың жағдайларын жеке
жеке қарастыру арқылы ыңғайлы төлем графигін құруға мүмкіндік береді, соның
арқысында жоспарлау процесін жеңілдетуге септігін тигізеді;
- жалдық объект жалдық жобаның қамтамасыз ету бөлігі болғандықтан,
қаржылық жал бойынша қаржыландыру алу, сол негізгі құралдарды займға алудан
анағұрлым тиімді болып саналады;
- өнеркәсіп компанияны өзінің бизнестік партнері ретінде тану. Компания
ауылшаруашылық кәсіпорындарына техникалық-экономикалық негіздерді дайындау
мен потенциалды займшыға қойылатын талаптарды орындауға көмектеседі;
- уақыт пен күш-қуатты үнемдеу – жабдықтарды алумен байланысты барлық
рәсімдеулерді жүргізу (кедендік рәсімдеу, салықтар мен алымдарды төлеу,
валюталық заңнаманы бұзбау және валюталық бақылауды жүргізу, мемлекеттік
тіркеуден өту) компанияның есебінен өткізіледі, бұл өнеркәсіптің негізгі
қызметіне байланысты сұрақтарды шешуге мүмкіндік береді;
- жалдық объект жалға алушының балансында болады және сол объект
бойынша есептелетін амортизация орындалған қызметтің өзіндік құнына кіретін
амортизациялық коэффициентке сейкес есептеледі;
- өндрісті кеңейту және жаңашылдандыру – жалдық мерзім ішінде өнеркәсіп
қосымша қаржыландыру алуға мүмкіндігі бар, сондықтан кезең бойынша
кәсіпорынның материалды-техникалық базасын жаңарта алады.
Қаржылық жалдың тікелей және делдалдық түрлері бар.
Тікелей қаржылық жал түрі кезінде жалға беруші ретінде кәсіпорынның өзі
болуы мүмкін, яғни кәсіптік өнімдерді шығарушыларға белгілі бір бөлігін
лизингтік мақсатта қолдану.
Делдалдық қаржылық жал түрі мамандандырылған компаниялар жабдықтарды
дайындап шығаратын кәсіпорындардан, коммерциялық немесе жабдықтаушы
ұйымдардан сатып алу арқылы кейін жалға беру.
Қаржылық жал бойынша ұсыныс жалға алушының қаржылық көрсеткіштері мен
қаржылық жағдайына байланысты және алынған жабдықтардың қайтарылмау қаупін
төмендету мақсатында жалға алушының қамтамасыз етілуін анықтау. Бұл
жағдайда қаржылық жалдың негізгі шарттары келесідей:
- сыйақы пайызы – жылына 5% дейін (валютада);
- бірінші жалдық төлем техниканы жалға берудің алдында орындалады – ол
техниканың құнының 10-нан 20% құрайды;
- техника міндетті сақтандыруды талап етеді және ол техниканың толық
құнына орындалады. Біржолғы сақтандыру және бір жылғы сақтандыру шарттары
қарастырылған.
Қаржылық жал инвестициялық қызмет түрінің бірі болғандықтан, оның
негізгі даму көздері ірі банктер мен басқада қаржылық ұйымдар болды. Осылай
дамуы несие мен қаржылық жалдың айырмашылығында болды, соның ішіндегі
қаржылық жалдық келісім шарт бойынша міндеттерді орындауға кейбір
жеңілдіктердің болуы. Ауыл шаруашылығын қаржыландыру тәуекелділігі қазіргі
ауқытқа дейін жоғары, осыған сәйкес қаржылық жал бойынша қаржыландыру
ұйымдарының сыйақы пайызының жоғары болуында және қаржылық жал мерзімінің
аз үш жылға берілетіні көптеген кедергілерге әкеледі.
Сонымен қатар қаржылық жалдың дамуына кедергі болатын басқа да
жағдайларды қарастырайық.
Мысалға салық салуды алып қарасақ, қаржыландыру ортасын құруға және
компанияның оған қоса толық экономиканың қарқынды дамуына негізгі
қиындықтың бірі. Салық заңында басқа мемлекетерге қарағанда,
амортизацияның арнайы режимдері қарастырылмаған.
Қабылданған заңнамалар қаржылық жалдық қызметті лицензиялауды
қарастырмаған. Осыған орай көптеген ірі банктермен құрылған мамандырылған
компаниялар құрылған бағдарлама жүзінен тыс қалып, қызмет көрсетуші банктер
арқылы қатысады[8, 61б].
Келісім шарт негізінде берілетін қаржылық жалдық негізгі құралдың Салық
кодексінің 1-тармақтың 74 бабына сәйкес амортизация есептелінетін болса,
онда ол қаржылық лизинг болып табылады, егер ол келесідей талаптарға жауап
берсе:
- негізгі құралды жалға алушының иелігіне беру және негізгі құралды
қаржылық жалдық келісім шартта белгіленген баға бойынша алуына құқық беру;
- қаржылық лизингтің мерзімі негізгі құралдың пайдалану мерзімінен 80%
жоғары;
- жалға алушы мүлікті негізгі құрал ретінде алады.
Қаржылық жалға берілген негізгі құралдың құны келісім шарт құрылғанда
анықталады. Мұндай келісім негізгі құралдың иесі болатын жалға алушының сол
мүлікті сатып алу туралы, ал жалдық төлемдер жалға алушының несие бойынша
төлемдері ретінде қарастырылады.
Қазақстанда қаржылық жалдың даму мәселелерін жетілдіруді тоқтататын
факторлар мен жетілдіру жолдарын талдау негізінде келесі шараларды іске
асыру керек:
- “Қаржылық лизинг туралы” Қазақстан Республикасының Заңын жетілдіру;
- Функциялар мен мақсатттар бар атқарушы биліктің орталық мүшесін құру;
- Қаржылық жал дамуының салалық, аймақтық және жалпы мемлекеттік
компаниялардың жүйелерін жасау және кеңейту бойынша жұмыс жүргізу;
- Компаниялардың аймақтық және жүйелерін жасау және кеңейту бойынша
жұмыс жүргізу;
- Кедендік баж салықтарын азайту;
- Қымбат қаржыландырумен байланысты мәселелерін шешу және т.б.
Жалпы, қаржылық жалдық саланың дамуы экономикалық дамуға бірнеше
бағыттар бойынша әсер етеді. Ол шағын және орта кәсіпорындарға өз
өндірісін құру мен жетілдіруге мүмкіндік бере отырып, шағын және орта
бизнестің одан әрі дамуына көмектеседі. Қаржылық жал ұзақ мерзімді
қаржыландырудың қосымша формасы болып табылатындықтан күрделі салымдар
көлемін ұлғайтады, сол сияқты қосымша қаржы ресурстарын тарта отырып,
негізгі құралдардың жаңартылуын тездетеді. Қаржылық жал қаржылық қызметтер
нарығында қосымша бәсекелестік туғызады. Қаржылық жал пайда болысымен
қаржыландыру құны төмендеп, қаржылық қызметтер нарығы кеңейеді. Ол
кәсіпорындардың банкке қарыздарының жоғарылауына жол бермей, негізгі
құралдарды иемденуде банктік несиеге балама болып табылады [9, 26б].
Сонымен қоса, макродеңгейде кең көлемді шетел инвестициялары қаржылық
жал арқылы елдің төлем балансы пассивіне әсер етеді және әлемдік
нарықта қарыз беруші рейтингін төмендетпейді, өйткені Халықаралық валюта
қоры тәртібі бойынша қаржылық жалдан туындайтын міндеттемелер мемлекеттің
сыртқы қарыз көлеміне енгізілмейді. Сондықтан халықаралық қаржылық жалдау
көптеген дамыған және дамып келе жатқан елдерде мемлекеттік қолдау
талабы.
Дегенмен, Қазақстандағы қаржылық жал дамуы бүгінгі күні оның
әлеуметіне сәйкес келмейді. Соңғы уақытқа дейін оған қаржылық ресурстарға
деген шектеулі мүмкіндік, сонымен қоса қаржылық жал тетігі арқылы
шағын және орта бизнесті қаржыландырудағы санамалық кедергілері себеп
болды.
Жоғарыда көрсетілген бірнеше өзгертулер аса маңызды болмаса да, оларды
шешуді ынталандыру керек. Және тағы басқа өзгертулерді енгізу Қазақстан
Республикасының Қаржылық лизинг туралы Заңын жетілдіреді. Осы көрсетілген
лизингтік қатынастардың дамуын тоқтататын факторларды, механизмін жетілдіру
және басқа мәселелерді шешу үшін, түрлі Кодекстерге, заңды актілерге,
заңдылықтарға өзгертулер енгізумен іске асырылады.
Қаржылық жал бұл негізгі құралды келісім шарт негізінде белгілі
мерзімге нақты сомаға жеке тұлғаға немесе заңды тұлғаға берілетін
инвестициялық қызмет түрі.
Қаржылық жал жалпы айтқанда шаруашылық техникасын ұзақ мерзімді жалға
беру арқылы ақысын бірнеше жылға бөліп төлеуге мүмкіндік беру. Осыған
байлансты қаржылық жал екі қиындықты шешуде ол жаңа техниканы игеру және
қаржыландыру.
Қаржылық жалға өзінің санаты бойынша негізгі құралдарға жататын кез
келген жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті алуға болады.
Көбінесе компаниялар жабдықтарды меншікті капитал есебінен немесе
банктік займ арқылы алуды қалайды. Бұл жағдайда қаржылық жалдық схема
бойынша негізгі құралдарды алуға күдіктенеді. Себебі, қаржылық жалдың басқа
қаржыландыру тәсіліне қарағанда айырмашылығын толық білмегендіктен
болуында. Олардың негізгілері келесідей:
- Қаржыландырудың ұзақ мерзімді түрі – жалдық келісім шартты 7-9 жылға
дейінгі мерзімге құру, ал сол уақытта банктер займды 2 жылға ғана береді;
- жалдық төлемдердің икемді күнтізбесі – компаниялардың жағдайларын
жеке жеке қарастыру арқылы ыңғайлы төлем күнтізбесін құруға мүмкіндік
береді, соның арқысында жоспарлау процесін жеңілдетуге септігін тигізеді;
- жалдық объект жалдық жобаның қамтамасыз ету бөлігі болғандықтан,
қаржылық жал бойынша қаржыландыру алу, сол негізгі құралдарды займға алудан
анағұрлым тиімді болып саналады;
- өнеркәсіп компанияны өзінің бизнестік партнері ретінде тану. Компания
ауылшаруашылық кәсіпорындарына техникалық-экономикалық негіздерді дайындау
мен потенциалды займшыға қойылатын талаптарды орындауға көмектеседі;
- уақыт пен күш-қуатты үнемдеу – жабдықтарды алумен байланысты барлық
рәсімдеулерді жүргізу (кедендік рәсімдеу, салықтар мен алымдарды төлеу,
валюталық заңнаманы бұзбау және валюталық бақылауды жүргізу, мемлекеттік
тіркеуден өту) лизингтік компанияның есебінен өткізіледі, бұл өнеркәсіптің
негізгі қызмет байланысты сұрақтарды шешуге мүмкіндік береді;
- жалдық объект жалға алушының балансында болады және сол объект
бойынша есептелінетін амортизация орындалған қызметтің өзіндік құнына
кіретін амортизациялық коэффициентке сейкес есептелінеді;
- өндрісті кеңейту және жаңашылдандыру – жалдық мерзім ішінде өнеркәсіп
қосымша қаржыландыру алуға мүкіндігі бар, сондықтан кезең бойынша
кәсіпорынның материалды-техникалық базасын жаңарта алады.
Қаржылық жалды құқықтық реттеу 05.07.2000ж. ҚР Қаржылық лизинг туралы
Заңы; ҚР Азаматтық кодексінің (Ерекше бөлігі) 565-572 баптарымен,
бухгалтерлік есептің №17 Жал халықаралық стандартымен, ҚР 05.07.2000ж.
№75-ІІ ҚР лизингтік сұрақтар бойынша заңнамалық актілерге өзгертулер мен
толықтырулар енгізу туралы Заңымен жүргізіледі [10, 13б].
Ұзақ мерзім бойы отандық қаржылық жалды нормативті базасын құруға
арналған жұмыс жүргізілуде, осыған қарамастан, көп жұмыстар істелуі тиіс.
Салық кодекске өзгетулер енгізілсе де, тағы бір мәселені шешу керек. Ол
жабдықтарға қатысты кедендік зандылықты жетілдіру, ол қаржылық жал арқылы
жабдықталынады. Бұл мәселе жай шешілінбейді. Қаржылық жал арқылы
жабдықтарды әкелу статусын принципті түрде анықтау керек және жабдықтарды
әкелуге себеп болатын кедендік баж салықтарына режимін енгізу Қаржылық
лизинг туралы Қазақстан Республикасының Заңын өзгерту керек және де
Азаматтық кодексте де қайшы болмайтын, өркениетті лизингтік қатынастарды
нормативтік базасының дамуын ынталандыру құру отандық инвестициялық
климатты жандандырады.
1.3 Қаржылық жалды пайдаланудың халықаралық тәжірибесі
Қаржылық жал – халықаралық экономикада өте тез дамиды және қызмет
ортасындағы бизнесте, кәсіпкерлік пен коммерциялық істердің салыстырмалы
жаңа түрі.
Алғашқы қаржылық жал компания АҚШ-тағы Сан-франциско, Калифорния
штатында 1952 жылы құрылды. Босх мырза Калифорниядағы азық – түлік
тағамдарын өндіру бойынша шағын фирманы басқарды. Әскери ведомствосынан
шағын келген үлкен тапсырысты орындау үшін, машина саябағын арттыру керек
болды, бірақ фирманың капиталы үлкен емес және де бос қаражаттар болған
жоқ. Босх керек машиналарын жалға алды, сондықтан оларды алудың
қаржыландыру процессін іске асырды. Бұл операцияның пайдалы болғанын көріп,
басқа фирмалар өзіне керекті машиналарын жалға алғысы келді. Сондықтан Босх
United States Leasing Corporation 20 мың доллар капиталы бар фирманы
құрды. 2 жыл өткен соң осы фирма 3 млн.доллардан астам соммасына машиналар
мен жабдықтарды жалға берді. Босх акцияларға жазылуын жариялап, 400 мың
доллар капиталы бар Boothe Leasing Corporation екінші фирманы құрды.
Фирмада көп ізбасарлар пайда болды, олар қаржыландырудың лизингтік нысандар
артықшылықтарын өздеріне ашты. 1959 жылы лизингтік операцияларының көлемі
300 млн. доллар құрады.
АҚШ-ң коммерциялық банктері 60 жылдардың басында жалдық операцияларға
қатысты. Жалдық бизнестің кеңеюіне 1971 жылы Федеральды қор жүйесін
басқаратын Кеңестің шешімімен болды. Еншілес фирмаларды бекітіп, оларға
жабдықтарды жалға беруге банкілер рұксат берді.
50 жылдардың аяғында американдық компаниялар шетел нарықтарына назарын
аударды. 1959 жылы United States Leasing Corporation Канадада өз филиалын
ашты және Англияда ашуды ойластырды. 1960 жылдың 8 маусымында Mercantile
Leasing Company сауда компаниясы құрылған, Англияда қаржылық жал қолдану
үшін, акциялардың 80% Mercantile Credit Company 20%-ы United States
Leasing Corporation болды. 60 жылдардың І жартысында көптеген ағылшын
қаржылық компаниялары жалдық операцияларға қатысты. Осы операцияларға
біртіндеп банктер қосылды. 1961 жылы Англиядағы фирмалардың айналымы 280
млн.доллар құрады.
Францияда алғашқы қаржылық жалдау компаниясы Bangue de I’Indochine
талабы бойынша құрылған және де Sepafites деп аталады. Ол өнеркәсіптік
жабдықтардың қаржылық жалмен айналысқан алғашқы келісім шарт 1961 жылдың 22
ақпанында болды. 1962 жылы Францияда 28 лизингтік компаниялар өз істерін
атқарды, олармен 60 млн.доллар жалпы соммасына келісімдер құрылған [11,
206б].
Еуропалық қаржылық жал түрлілігі көп болғандықтан, көптеген еуропалық
елдерде оның мәнін қолдану үшін әртүрлі терминдер заңдылықтарда қолданды.
Яғни, Франция, Бельгия, Италияның қаржылық жалға қатысты заң актілерде
келесідей қолданылды: несие-жалға беру (credit – bail); жалға беруді
қаржыландыру (location finance); қаржылық жалға берудегі операциялар.
Аймақтық саясаттың бір бөлігі ретінде француз мемлекеті компанияның
ісін қарастырды. Жартылай салықтардан босату, болатын жоғалтулар үшін
арналған негізгі қорларды құру және тағы басқа компаниялардың ісін
ынталандырды. Францияның ірі компаниялары: Локафранс, Локабай,
Солибай, Софимобай, Слиминог және тағы тасқалар.
Италияда 1963 жылы алғашқы қаржылық жалдау компаниясы құрылды, бірақ
жалға беруден операциялардың лезде өсуі 70-80 жылдарда байқалды. Италияның
негізі болып жалға беру ұйымдардың көп саны табылады.
80 жылдардың ІІ жартысында елде екі мыңға жуық лизингтік компаниялар
болды, үлкен бөлігі кіші және орталар санына қатысты болды. Олардың ішінен
елуден астам лизингтік компаниялар бөлініп шықты. Олар Асима Ұлттық
ассоциацияның мүшелері болды. Сол уақытта оннан астам итальяндық ірі
компаниялардың үлесіне операцияларының барлық көлемінің 80%-ы келді. Елдің
лизингтік компаниялары – Локафит, Итализ, Гетролизинг, Савализинг,
Локат - 30 мыңнан астам кәсіпорындарға қызметін көрсетті.
Германияда алғашқы қаржылық жалдау компаниясы Leasing GMBH деген
алғашқы лизингтік компаниясы 1962 жылы дюссельдорфта құрылған. 1968 жылы
барлық лизингтік компаниялар 125 млн.доллар жалпысоммасына келісім
шарттарды құрды. Deutsche Anlagen Leasing GMbh Майнцте және Mitfinanz
Мюльхаймда, американдық капиталының тікелей немесе жанама түрде қатысуымен
құрылған.
Германиядағы мамандандырылған лизингтік компаниялары банктермен және
елдің басқа қаржылық ұйымдармен бақыланады (жиі капиталдың 100%-ы бір ғана
банк иелігінде болды). Өндірушілер мен несиелік ұйымдардың аралас қатысатын
фирмалардың үлкен саны бар. Кейбір кездерде ұйымдастырушылар санына
лизингтік компаниялар кіреді: мысалы, Linde Leasing фирманың капиталының
30% - Dresdner Bank AG банкте, 25%- IKB Leasing компаниясында, 45%-
Linde AG фирмада.
Қаржылық жалдау компаниялар саны бойынша Германия АҚШ-тан кейін екінші
орын алады, бірақ операциялар масштабы бойынша батыс германдық жалға
берушілер американдық лизингтік компаниялардан едәуір аз.
Еуропада қаржылық жалдау операциялардың активті түрде өсуіне көбінесе
статустың анықталмағандығы әсерін тигізді, азаматтық, экономикалық,
саудалық, қаржылық және салықтық заңдылықтар жағынан. Жетпісінші жылдардың
басында немістер Еуропаның неміс тілдес мемлекеттерде жалдық келісімдердің
құқықтық статусын бекітті. Бұл фактор қаржылық жалдың лезде өсуінің
бастапқы нүктесі болып саналады [12, 312б].
1963 жылы Жапонияда Japan Leasing Corporation алғашқы қаржылық жалдау
компаниясы құрылған. 1970 жылдан бастап жапон жалдық фирмалардың жалдық
келісім шарттар құратын соммасы 261 миллиардтан 4758 млрд.иенге өсті,
жалдық масштабтар бойынша АҚШ-тан кейін екінші орынға шығу үшін керекті
соммадан 18 есе өсті.
Жапонияда қаржылық жалдау операцияларының соммалық келісімдерінің өсуі,
қаржылық жалдаумен айналысатын компаниялардың санын арттыру жолымен
жүргізілді. Алғашқы лизингтік фирмалардың жағымды тәжірибесі жапон
нарығының жалдық қызметтердің үлкен потенциалы бар екенін көрсетті. Банк
ұйымдарын және сауда фирмаларын, яғни жалдық бизнесиің жаңа қатысушылардың
өзіне қаратты. Нәтижесінде, компаниялардың саны 33-280 дейін өсті. Ол
Жапонияның ішкі нарықта бәсекелістіктің кеңеюіне жол ашты және де жапондық
қаржылық жалға берушілер шетелдерде істерін белсендірді [13,54б].
Өнеркәсіптік дамыған елдерде фирмалар ашылды, мысалы, АҚШ пен
Ұлыбританияда, және де Жапония мен шетелдерде шетел серіктестерімен
араластырылғандар. Мысалы, Orient Leasing фирмасы Lombard North Central
ағылшын фирмасымен Lombard Orient Leasing атымен 1 млн.фунт стерлинг
капиталы бар фирманы құрды.
Orient Leasing 8,6 млрд.доллар капиталы бар Жапонияның бас компаниясы
шетел филиалдардың кең таралған жүйесін құрды, сондықтан әлемнің дамыған
елдерінің түрлі фирмаларымен өз істерін іске асыра алады.
Қазіргі кезде Ақш – Батыс еуропа – Жапония үшбұрышта әлемдік
нарықтардың негізгі бөлігі жалдық қызметтерге негізделген. Батыс Еуропада
маманданған компаниялар жалға берушілер ретінде шығады, олардың 75-80%
кезеңдері банктермен бақыланады немесе олардың еншілес қоғамы болады.
Жапонияның мінезі ретінде жалдық операциялардың кеңеюі қаржылық
қызметтен бастап қызметтердің пакеті берілуіне дейін болды. Сату-сатып
алу комбинацияларын қаржылық жал мен қарыздарды қосады. Бұл қызметтердің
атауы – жиынтық қаржылық жал.
2000 жылдары қаржылық жалдау үлесіне машиналар мен жабдықтарға капитал
салымдарының жалпы сомасы мынаны құрады: АҚШ – 30-40%; Англия, Франция,
Швеция, Испанияда – 17-23%; Италия, Голландияда – 14-18%; Австрия, Дания,
Норвегияда – 10-15%; Жапонияда – 15-20%.
Қазіргі уақытта банктер және басқа мамандандырылған қаржылық ұйымдар
қаржылық жалдаумен айналысқандықтан, несиелік ресуртардың үлкен саны бар
Бұл компаниялардың аса ірі объекттерді (зауыттарды; бұрғы техникаларды; әуе
көліктерін және тағы басқаларды) жалға алуды қаржыландырудың үлкен
мүмкіндігі бар [14,132б].
Қаржылық жалмен өнеркәсіптік компаниялар да айналысады. Олар
жабдықтарды өндіреді. Сол үшін олар тек қаржылық жалмен айналысатын
мамандандырылған филиалдарды ашады.
Келесі фирмалардың тобы – қаржылық және мамандандырылған фирмалар.
Қаржылық фирмалар қаржылық лизингпен айналысады. Бұл фирмалардың
несиелер беру, бағалы қағаздармен операциялар жүргізу, топтық қаржылық
жалға қатысу құқығы бар.
Мамандандырылған клиенттердің нақты ортасына қызмет көрсетумен
айналысады. Осындай фирмалар көбінесе оперативті қаржылық жалдаумен
айналысады.
Істің негізі және сату саясатының құралы болатын компанияларды қаржылық
жалдың дамуы үшін құрды.
1. Береке өнім ЖШС нің экономикалық сипаттамасы және қаржылық
жалдау бойынша операциялар есебі
2.1 Береке Өнім ЖШС - нің экономикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz