Ақпараттық жүйенің кодталынуы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 7
1 ПӘНДІК АУМАҚТЫ ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ. ТАПСЫРМАНЫҢ ҚОЙЫЛЫМЫ 10
1.2 Жұмыс оқу жоспарын автоматизациялауға арналған программалар 15
1.3 Пәндік аумақты теориялық талдау 16
1.4 Тапсырманың қойылымы 17
1.5 Жұмыс оқу жоспарын өңдейтін автоматтандырылған ақпараттық жүйенің
сипаттамасы 18
1 тарау бойынша қорытынды 18
2 ЖОБАЛАУ БӨЛІМІ. БАҒДАРЛАМАЛЫҚ МҮМКІНДІКТЕРДІ ТАҢДАУ 19
2.1 Мәліметтер базасы туралы жалпы мәлімет 19
2.1.1 Мәліметтер базасының кең түрде қолданылуының алғы шарттары 20
2.1.2 Мәліметтер базасын пайдаланушылар мен олардың деңгейлері 20
2.1.3 Мәліметтер базасы әкімшілігінің функциялары 21
2.1.5 Мәліметтер базасы администраторының байланыстары 23
2.1.6 Мәліметтер базасын жобалау 24
2.1.7 Мәліметтер базасын жіктеу 25
2.1.8 Мәліметтер базасының жұмыс режимі 26
2.2 MySQL мәліметтер базасы 27
2.3 Apache Web-сервері 28
2.4 HTML гипермәтіндік тілі 28
2.4.1 HTML тілінің атқаратын қызметі 29
2.4.2 HTML тілінің командалары 29
2.4.3 Tег атрибуттары 30
2.5 PHP – Web-қосымшаларды құру тілі 30
2.6 РhpMyAdmin 31
2.7 Notepad++ кодтау редакторы 31
2.8 ER – диаграмма құру 31
2.9 Реляциялық модельді құру 32
2.10 MySQL-де мәліметтер базасын құру мен мәліметтер базасын phpMyAdmin
қосымшасы көмегімен кестелермен толтыру 33
2 тарау бойынша қорытынды 38
3 ӨҢДЕЛІНЕТІН АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕНІҢ АРХИТЕКТУРАСЫН ҚҰРУ 39
3.1 РНР серверлік сценарий тілі арқылы web-қосымша құру 39
3.2 Тіркеуден өтетін форманы құру 40
3.3 Мәліметтер базасы MySQL мен PHP арасына байланыс орнату 42
3.4 Мәліметтер базасындағы мәліметтерді Web-интерфейсі арқылы экранға
шығару 43
3.5 Мәліметтер базасындағы кестелерге мәліметтер қосу 44
3.6 Мәліметтер базасындағы мәліметтерді өзгерту 45
3.7 Мәліметтер базасындағы кестелердің мәліметтерін өшіру 46
3.8 Мәліметтер базасындағы кестелердің мәліметтерді баспаға жіберу 47
3.9 Мәліметтер базасындағы жұмыс оқу жоспарына жаңа жол қосу үшін, жаңа
кесте құру 48
3 Тарау бойынша қорытынды 50
4 ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ЖОБАНЫҢ ТЕХНИКО-ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕЛУІ 51
4.1 Жобаның техникалық – экономикалық негізделінуі 51
4.1.1 Экономикалық тиімділікті бағалау 51
4.1.2 Программалық өнімді құрастыру қиындылығын есептеу 52
4.1.3 Машина уақытының құнын есептеу 53
4.1.4 Программалық өнімнің өзіндік құнын есептеу 54
4.1.5 Қосымша программаның құнын шығару 54
4.1.6 Программалық өнімді ендіргеннен кейінгі экономикалық тиімділікті
есептеу 55
4.2 Өнеркәсіптік санитарлық жағдай. Жұмыс аумағының ауасына қойылатын
жалпы санитарлы-гигиеналық талаптар 55
4.2.1Жұмыс орындарындағы микроклиматтың оптимальді және шекті
көрсеткіштері 56
4.2.2Өндірістік және зиянды факторларды талдау 57
4.2.3 Программистің еңбек ету ортасына сипаттама 58
4.3 Қорғау шаралары 59
4.3.1 Өндірістік санитария 59
4.3.2 Еcептеу орталығының өндірістік жарықтамасы 60
4.3.3 Шу мен дірілден қорғану 62
4.3.4 Электромагнитті сәулелену әсерінен қорғану 64
4.4 Электрлік қауіпсіздігі 64
4.4.1 Өрт қауіпсіздігі 65
4.5 Дыбысты изоляциялау 66
4.5.1 Компьютерлік бөлмеде жасанды жарықтануды есептеу 68
4 Тарау бойынша қорытынды 69
ҚОРЫТЫНДЫ 71
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 73
КІРІСПЕ
Жоғарғы оқу орнының көсбасшы ұстанымы бірінші кезекте ақпараттық
технологиялар саласында алдыңғы жетістіктерді сауатты пайдалануымен
анықталынады. Еліміздегі жоғарғы оқу орнын дамыту стратегиясында мамандарды
дайындау сапасы және тиімділікті арттыру ақпараттық технологиялар жүйесін
дайындау мен енгізу негізінде жүзеге асады.
Елбасының Қазақстан әлемнің дамыған бәсекелесуге қабілтті 50 елдер
қатарына ену жолдауында еліміздің негізгі инновациялық әлеуметті-
экономикалық даму бағыттарын анықтап көрсетеді [1].
Елбасының Қазақстан әлемнің дамыған бәсекелесуге қабілтті 50 елдер
қатарына ену. Қазақстан өзінің даму тарихында жаңа нарық жолында (2006)
жолдауында аса назар аударғаны білім беру реформасы – Қазақстанды бәсекеге
қабілетті ел болу құралдарының ең маңыздыларының бірі болып табылады. Ол
үшін бізге қазіргі заманғы экономикалық талаптарға және қоғамдық жаңалауға
сай білім жүйесі керек [2].
Ақпараттық технологиялардың дамуы мен кең қолданылуы әлемдік
бірлестіктің даму үрдісінде маңызды роль атқарады. Қазіргі заманғы
технологияларды ақпаратты өңдеу үшін пайдалану бәсекеге қабілеттілікті
арттырады, әлемдік жүйеге ықпалдауды кеңейтуге әсерін тигізеді, басқару
процессінің тиімділігі мен сапасын арттыруға маңыздылығы көп. [3] Жоғарғы
оқу орындарын ақпараттандыру – жоғарғы оқу орынынынң ақпаратты
қажеттіліктерін қолайлы шарттармен қанағаттандыру және оның маңызды
шарттарының бірі әлемдік білім кеңістігіне ену мен оның гүлдеунуіне кепіл
беру күрделі процесс болып табылады [4].
Жоспарлау, есепке алу, бақылау және бiлiм беретiн мекеменiң қызметiнiң
талдауының процесстерi күрделi ұйымдастыру жоспарларында автоматтандыруды
күрделiлiк ықпал ететiн өте мағыналы факторлардың бiрi болып айқындалған.
Оқу процессінің элементін бірнеше бөлімшелерсіз, ондаған қызметкерлерсіз
және әкімшілік қызметкерлерінсіз, студенттерсіз елестету іс жүзінде мүмкін
емес. Сондықтан да, қазіргі заманғы басқару білім беру процессінде көптеген
жоғарғы оқу орындарының тәжірибесіне сүйенуі керек, яғни бөлімшелер
арасындағы қарым-қатынас, бақылаушылардың негізінде үнемі өзгеріп отыратын
шарттарына сәйкес және соған қарамастан оқу бөлімшесінің нақты жұмысына
үйлесуі керек.
Жоғарғы оқу орынның оқу процессіне телекоммуникациялық технологияны
енгізу бірнеше мәселелерді шешумен байланысты. Алдымен, жоғарғы оқу орнының
ресурстарының шектелуі (қаржыландыру, байланыс каналдарының сапасы, оқу
орнындағы компьютерлік техниканың қолдану деңгейі). Екінші мәселе бүгінгі
таңда оқытушылардың жетіспеушілігі мен оқу процесінде ауқымды желі
ресурстарын қолдануға арналған әдістемелік құрастырулардың жоқтығы.
Әдістемелік мәліметтерді дайындау ақпаратты керекті желіден таңдап алу
күрделі жұмысымен байланысты және технологияның жұмысы мен қолданысына да
қатысы бар.
Жаңа білім беру модельінде қазіргі заманғы ақпараттық технологиялар
негізінде құрастыру қажет болды, ол өз бетімен білім алу принципіне
негізделген. Ақпараттық технологиялар, білім беру жүйесінің негізгі
бүтіндік құрамы ретінде қарауы, ақпартқа қол жеткізуді жеңілдету ғана емес
сонымен қатар, білім беру кезінде бірнеше нұсқаулар ұсынуға мүмкіндік
береді, оның жекелілігі мен дифференциялануы, білім беру кезіндегі
субъектілердің барлығының ара-қатынасын жаңаша ұйымдастыруға, оқу барысында
білім алып отырған тұлға белсенді және тең құқылы болуын қамтымасыз ететін
білім беру жүйесін құруға мүмкіндік береді. Оқу процессіне жаңа
технологияны енгізу оқу процессін белсенді етуі, дамып келе жатқан оқу
барысын жаңа ойлармен толықтырады, сабақтың жылдамдығын ұлғайтады.
Бүгінгі таңда елімізде білім саласында көптеген программалық қамтымалар
қолданыс тауып отыр.
Компьютеризациялау процессінен педагогикалық технология қалып отырған
жоқ. Сондықтан, ақпараттық және коммуникациялық технологияның оқу
процессінде қолданылуы қазіргі заманғы білім бері жүйесіндегі өзекті мәселе
болып отыр.
Компьютерлік технологияны білім беру процессіне пайдалану жаңа
мүмкіншіліктер мен кірісуге жаңа әдістер ұсынады. Олар тиімді және білім
сапасын жоғарлатуға, бірнеше мәселелерді шешуге ыңғайлы.
Дипломдық жобаның өзектілігі: офис-тіркеушісінің жұмысын жеңілдетіп,
жұмыс уақытын үнемдететін магистратура мамандықтарына оқу жоспарын өңдейтін
автоматтандырылған ақпараттық жүйе құру болып табылады.
Бұл дипломдық жобаның мақсаты: Тұран университетінің магистратура,
докторантура және халықаралық бірлестік департаментіне оқу кестесін құруға
көмекші және ақпаратты автоматты түрде өңдейтін ақпараттық жүйе құру болып
табылады. Ол модель кафедрадан берілген әр мамандық бойынша жұмыс оқу
жоспарын негізгі ақпараттық ағым талдауына негізделген форма түрінде
құралып, нәтижесінде магистранттардың сабақтарының оқу кестесін құруға
көмектесетін инфлологиялық модель шығады. Ол ақпаратқа оперативті және
қолжетімді, жұмыс оқу жоспарында өзгеріс болған жағдайда, білім берудің
кредиттік жүйесіне сәйкес мәліметтер базасына өзгерістер енгізуге ыңғайлы
болуы тиіс [6]. Ал мәліметтер базасында университет, факультет, кафедра,
мамандық, оқытушылар, аудитория және пән (кредиттер саны, дәрістер мен
семинарлар) жайында мағлұматттар сақталады. Мультимедиялыық ақпаратты
стандартты құжаттарды формаландыру HTML (HyperText MarkUp Language) мен РНР
тілдері негізінде жазылады.
Алдыға қойған мақсатқа жету үшін орындалатын тапсырмалар:
• Пәндік аумақтың талдауы
• Мағлұмат жинау мен оны талдау
• Бағдарламаларға шолу
• Мәліметтер базасының құрылымын жобалау
• Ақпараттық жүйенің құрылымын жобалау
• Ақпараттық жүйенің кодталынуы
• Ақпараттық жүйе жұмысын тестілеу. Нәтижелерін талдау
• Автоматтандырылған ақпараттық жүйе түсінігі, кіріспе
Дипломдық жоба құрылымы: бұл жұмыс кіріспеден, төрт тараудан,
қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады. Бірінші
тарауда негізгі түсініктер мен анықтамалардан құралған, екінші тарау
мәліметтер базасы жобалау бөлімінен және бағдарламаларға шолудан құралған,
ал үшінші бөлімде негізгі программаның орындалуы жайында және төртіші
тарауда экономикалық тиімділікті есептеу, еңбекті қорғау мен өмір сүру
қауіпсіздігі, программаның іске асуы, техникалық тапсырмалардан тұрады.
Жалпы жобаның көлемі 99 беттен құралған, оның 71 беті негізгі мәтіннен,
қолданылған әдебиеттер тізімінен құралған, 21 сурет, 28 кесте және 4 сұлба
бар.
1 ПӘНДІК АУМАҚТЫ ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ. ТАПСЫРМАНЫҢ ҚОЙЫЛЫМЫ
ХХ ғасырдың екінші жартысы ақпараттық қауымға өту жүйесі болды.
Ақпараттың ұлғаюына байланысты адамзаттың жетістігі ақпараттық жарылысқа
келіп соқтырды.
Ақпараттық жарылыс көптеген проблемаларға соқтырды, ол проблемалардың
бірі ақпаратты автоматты түрде өңдеу болып табылады. Техника мүмкіндіктерін
қолданбай қолмен жасау әдістері өзінің мүмкіндіктерін жоғалтты. Көп
ақпаратты автоматты түрде өңдеу ЭЕМ-ді қолдану арқылы жүзеге асады, ол
деген машина уақытын қолданып, өз уақытымызды үнемдеу деген ұғымды
білдіреді [16].
1.1 Негізгі түсініктер
Автоматизация — өзін реттейтін техникалық мүмкіндік, экономика-
математикалық әдістер мен бақылау жүйесі, энергияны жіберу мен қолдануда,
қабылдау процесстерінде, өзгертуде, мәліметтерді немесе ақпараттарды,
адамдардың көмегісіз-ақ орындалатын операциялардың күрделілігін кемітетін
ғылыми-техникалық прогресстің бағыттарының бірі [48].
Қосымша датчиктерді (сенсорлар), енгізу құрылғыларын, басқару
құрылғыларын (бақылаушылар), шығару құрылғыларын, электронды техниканы және
есептеу әдістерін, кейде адамның ойлау мен жүйке жүйелерін көшіріп алатын
функцияларды қолдануды талап етеді. Автоматты терминмен қатар,
автоматтандырылған термині де жиі қолданады және онда процесс барысында
адамның қатысуын керек етеді.
Автоматтандырылады:
▪ Өндірістік процесстер;
▪ Жобалау;
▪ Ұйымдастыру, жоспарлау мен басқару;
▪ Ғылыми ізденістер;
▪ Бизнес-процестер.
Автоматизациялаудың мақсаты — еңбек өнімділігін арттыру, өнімнің
сапасын жақсарту, басқаруды ықшамдау, өндірістен адамдардың денсаулығына
зиян еңбек-жұмыстарын жою. Автоматизация тапсырманы шешуді комплекстік,
жүйелік шешу жолдарын таңдайды, сондықтан да автоматизация алдында тұрған
мәселелерді көбіне жүйелік деп атайды [5].
Автоматтандырылған ақпараттық жүйе (ААЖ) адамды және ақпаратты өңдеу
процесі кезінде қатысады, техникалық мүмкіндіктер, яғни басты роль
копьютерге назар аударылады. Қазіргі кезде АЖ терминінің талдауы кезінде
автоматизациялау жүйесі ұғымы да міндетті енгізіледі [10].
Автоматтандырылған АЖ, басқару процесін ұйымдастыру кезінде кең
қолданыс тапқан, оның түрлі модификациясы бар және талдануы мүмкін, мысалы,
ақпаратты қолдану мен қолданыс ортасына байланысты мінездемесіне қарай.
Автоматтандырылған АЖ. Автоматтандырылған ақпараттық жүйе адамның
қатысуынсыз-ақ ақпаратты өңдеуге арналған бүкіл операцияларды орындай
алады.
Ақпараттық жүйе автоматтандыру дәрежесі бойынша төмендегідей
жіктелінеді [11]:
1-сұлба. Ақпараттық жүйе автоматтандыру дәрежесі бойынша жіктелінуі
Білім берудің кредиттік жүйесі – білім беру жүйесі, өздігімен білім алу
деңгейін жоғарлатуға бағытталған және жекелендіру негізінде шығармашылық
түсінуі, білім беру траекториясын таңдай ала білу және білім көлемін кредит
түрінде есептеу.
Білім берудің кредиттік технологиясы – еліміз үшін жаңа, ал әлемдік
тәжірибеде жоғарғы оқу орындарында студенттерге білім беру жұмысын
ұйымдастыру технологиясы [13].
Білім берудің жаңа принциптері мен ережелері:
• Студенттің жеке білім беру траекторяисын құру;
• Пәнді оқу барысында студенттің өзіндік жұмысын жасай алу
керектігі;
• Өзіндік жұмыстың нәтижелерін жүйелі түрде бақылау;
• Оқу барысындағы жетістіктерді бағаларды жинау жүйесінде есептеу.
Білім берудің кредиттік технологияда ұйымдастырудың негізгі принциптері
1-суретте көрсетілген.
Кредитттік технологияның жоғарыда аталған принциптерін іс-жүзінде қалай
жүзеге асатындығына тоқтала кетсек.
1. Индивидуальды білім беру траекториясын құру. Бұл принципке сәйкес
студент немесе магистрант оқу жылының басында сол оқу жылына жеке оқу
жоспарны құрады. Жұмыс оқу жоспарға пәндерді таңдауға группаның эдвайзері
көмектеседі. Эдвайзер – кафедраның оқытушысы, оның міндетіне студенттің
академиялық мүдделерін университет қызметкерлері алдында ұсынып көрсетуі
кіреді.
Жеке оқу жоспары міндетті және таңдау пәндерінен тұрады. Міндетті
пәндер жолсілтеменің Білім берудің жеке траекториясын құруға міндетті
компоненттер тарауында көрсетілген, ал таңдау пәндері элективті пәндер
каталогында көрсетілген. Бекітілген жеке оқу жоспарын оқу процессі
барысында өзгертуге рұқсат етілмейді.
1-сурет. Кредиттік технология бойынша оқытуды ұйымдастырудың негізгі
принциптері.
2.Пәнді оқу барысында студенттің өзіндік жұмысты жасай алу керектігі.
Оқитын пәннің көлемі кредит бойынша есептеледі. 1 кредит – 45 академиялық
сағат (1 академиялық сағат – 50 минут оқытушымен қарым-қатынастағы сабақ,
физикалық тәрбиелеуден басқа, лабораториялық жұмыс пен тәжірибенің барлық
түрі) кіреді. Сол сағаттардың 45 сағатынан тек 15 сағаты ғана дәріс пен
семинарға арналған, ал 30 сағаты – студенттің немесе магистранттың өзіндік
жұмысына арналған, сол 30 сағаттың 15 сағатын оқытушымен бірге, қалған 15
сағатын оқытушы берген тапсырма бойынша өз бетімен оқиды немесе берілген
тапсырманы орындайды [7].
Жоғарғы оқу орнының негізгі тапсырмасы студент немесе магистранттың
өзіндік жұмысы жемісті болуына жағдай жасау болып табылады. Ол үшін жоғарғы
оқу орнына пән бойынша оқу-әдістемелік комплексі (ОӘК) ұсынылады, онда
оқылатын пән бойынша қысқаша ақпарат болады және өзіндік жұмысқа арналған
тапсырмалардың тақырыптары, өткізу мерзімі мен есеп берудің формасы
көрсетілген.
3. Өзіндік жұмыстың нәтижелерін жүйелі түрде бақылау. Оқыған пән
бойынша оқытқан материалды қаншалықты ұққандығын тексеру үшін міндетті
түрде семестріне 2 рет кесте бойынша 8-ші және 15-ші аптада тексеріс
болады. Ол тексеріс Аралық бақылау деп аталады. Аралық бақылау 100 балды
критерия бойынша бағаланады, ол бағаны пәнді жүргізетін оқытушы қояды. Егер
барлық аралық бақылаудың орташа арифметикалық мәні 50 пайыздан төмен болса
қорытынды емтиханға жіберілмейді және ол оқыған пән бойынша академиялық
қарыз болып қалады. Егер емтиханда екі алған жағдай болса да оқыған пән
бойынша қарыз болып қалады. Ол қарызды тек жазғы семестрде ғана жаба алады,
ал жазғы семестр оқу жылы біткеннен кейін ұйымдастырылады. Және жазғы
семестрде оқу үшін қосымша ақша төленеді, оның ақысы пәннің кредитіне
байланысты [8]. Оқу барысында аралық бақылау тапсырылады, соның нәтижесімен
емтихан тапсырылады. Емтихан тапсыру барысында, төмен баға алып қалып, сол
бағаны көтеру үшін пәнді қайта тапсыруға рұқсат етілмейді, бірақ та
апелляцияға өтініш жазса болады.
Қорытынды емтиханға 100 пайыздық шкаланы қолдану арқылы жүзеге асады.
Емтиханнан кейін қорытынды баға пайыздық күйінде қойылады. Оны төмендегі
формула бойынша есептейміз:
Р1 – бірінші аралық бақылау бойынша пайыздық күйдегі баға;
Р2 – екінші аралық бақылау бойынша пайыздық күйдегі баға;
Э – емтиханның пайыздық күйдегі бағасы;
К% - пән бойынша пайыздық күйдегі баға;
Формуладан көріп отырғандай қорытынды баға аралық бақылаудан алған
бағаларға тәуелді, ал аралық бақылау бағалары өз кезегінде студенттің
немесе магистранттың сабаққа үлгерімін көрсетеді. Сонымен кредиттік
технологияда студенттің өзіндік жұмыстың сапасы мен жүйелілік негізгі роль
атқаратыны белгілі болды.
Қорытынды баға пайыздық күйден сандық және әріптік күйге келтіріледі.
Төмендегі кестеде бағалардың тізімі көрсетілген:
1-кесте. Көпбалды санның әріптік жүйесі
Әріптік күйдегі Балл % күйдеДәстүрлі күйдегі баға
баға
А 4 95-100 Үздік
А- 3,67 90-94
В+ 3,33 85-89 Жақсы
В 3 80-84
В- 2,67 75-79
С+ 2,33 70-74 Қанағаттандырарлық
С 2 65-69
С- 1,67 60-64
D+ 1,33 55-59
D 1 50-54
F 0 0-49 Қанағаттандырарлық емес
4. Оқу барысындағы жетістіктерді бағаларды жинау жүйесінде есептеу. Оқу
жылының соңында жоғарғы оқу орны төмендегі формула бойынша балдың
ауыстырылған күйін есептейді:
Мұндағы: Иц1, Иц2,..., Ицn – пән бойынша сандық жүйедегі бағалар;
К1, К2:, ... ..Кn – оқылатын пәннің кредиттік көлемі;
n – оқу барысында оқыған барлық пәндер.
Егер есептелінген балл жоғарғы оқу орнының бекіткен балынан төмен емес
болса, онда келесі курса өткізіледі. Ал егер, керісінше жағдай болғанда,
екінші жылға қалып отырады.
Оқу жоспары – оқу орнында оқылатын пәндер құрылымын анықтайтын, олардың
жылдарға бөлуін, пәнге берілетін апталық және жылдық уақыт саны туралы
мағлұматы бар құжат. Оқу жоспары – негізінде мамандарды дайындайтын
мемелекттік құжат.
Типтік оқу жоспары – мемлекет орнататын компонентке сәйкес біліми-
профессионалды программаның негізгі құжаты. Ол мемлекеттік дәрежеде оқу
сағаттары мен циклдерді (блоктар), олардың ішінде міндетті пәндер тізімін
минимальды көлем көрсетеді, сол тұрғыда жоғарғы оқу орындарына оқу орынның
белгілі мамандығы бойынша жұмыс оқу жоспар компонентін өз бетімен құруға
мүмкіндік береді. Бұл құжатта тағы бітіруші мамандардың квалификациясы,
қосымша мәліметтер (мысалы, мемлекеттік емтихан тізімі, тәжірибелердің
түрлері және т.б.) мен ескертулер көрсетіледі [14].
Жұмыс оқу жоспары – белгілі бір жоғарғы оқу орынның нақты бір
мамандығының оқу жоспары, ол типік оқу жоспары негізінде толықтырулар мен
түзетулерден (нормативті құжаттарға сәйкес) құрастырылған, жергілікті
шарттарды ескереді, мамандандырылғанды, күнтізбелік құрылымды және оқу
процесс кезеңдерін анықтайды.
Жұмыс оқу жоспары оқу процесінің графигін орнатады, уақыт бюджетінің
жинақ мәліметтерін, белгілі бір мамандықтың оқитын пәндер тізімін және
оларды оқу жылдарына, семестрлерге, апталарға, сағаттарға талдап бөлу мен
әр сабақтың сағаттық күйде сабақ түрін көрсету, емтиханды, бақылауды,
курстық және дипломдық жобаны тапсыру мерзімін көрсету, білім беретін түрлі
тәжірибелерді ұйымдастыру, білімді тексеру формаларын және түрлерін жұмыс
оқу жоспары анықтайды.
Типітк жұмыс программасы – типтік оқу жоспарындағы белгілі бір пән
бойынша мемлекеттік компоненттің мазмұнын анықтайтын құжат.
Жұмыс оқу программасы – белгілі бір жоғарғы оқу орынның оқу программасы
және сол оқу орынның компонентінің мазмұнын ашатын, сонымен қатар, оқытылып
жатқан мамандық бойынша типтік оқу программасын толықтыратын программа.
Түлектерді дайындау дәрежесіне талап қоятын міндетті біліми-кәсіпті
программаның минимум мазмұнын анықтайды.
Мамандарды дайындау мазмұнының жалпы қасиеті, яғни біліми-кәсіпті
программа, пәндер тізімі мен оқитындардың оқу жоспар түрлерімен
сипатталады, олар келесі циклдерге (блоктарға) біріктірілген:
▪ жалпы әлеуметтік-гуманитарлы пәндер циклі (ӘГП);
▪ жалпы табиғиғылыми пәндер циклі (ТҒП);
▪ бағыты бойынша дайындау жалпы-кәсіпті пәндер циклі (ОПП);
▪ Арнайы пәндер циклі (АП);
▪ Оқитындардың басқа да жұмыс түрлері (тәжірибе, әскери дайындық,
факультативтер және т.б.).
Жоғарғы кәсіпті білім деңгейін меңгеру келесі мемлекеттік стандарт
көрсеткіштеріне шартталынады:
1) ӘГП циклі программаның жалпы көлемінен тек 20%-дан кем емесі
–жоғарғы арнайы білімді құрайды.
12. Жоғарғы оқу орнымен бекітілетін пәндер, студенттер таңдаған курстар
мен пәндер мемлекеттік компоненттің 70% құрайды, аудандық (жоғарғы оқу
орындық) компонент жалпы сағаттар көлемінің – 30% құрайды, сонымен қатар,
15% жалпы цикл көлемінен, оның құрамында оқу орын бекітетін, оқитындар
таңдаған курстар мен пәндер бөліп берді.
2) Программаның жалпы көлемінен 5 тен 30%-ға дейін табиғиғылыми пәндер
құрайды – жоғарғы арнайы білім үшін.
Жоғарғы оқу орындық компонентті жүзеге асыру үшін біліми-кәсіпті
программа жоғарғы оқу орындар кеңесі өкімінде 20%-дан кем емесі жалпы
прграмма көлемінен бөліп беру. Оқу материалының ортақ көлемінен 10%-дан кем
емесі оқитындардың таңдауы бойынша оқу курстарына бөліп беру.
3) Жалпы-кәсіпті пәндер циклі 20 дан 25%-ға дейінгі жалпы программа
көлемінен құрайды жоғарғы арнайы білімге. Жоғарғы оқу орынның компонентін
жүзеге асыру үшін біліми-кәсіпті программаны жоғарғы оқу орындар кеңесі
өкімімен 10%-дан кем емесі жалпы программа көлемінен бөліп беру. Оқу
материалының ортақ көлемінен 5% оқитындар таңдаған оқу курсына бөліп беру.
4) Арнайы пәндер циклі 15 тен 25% аралығында жалпы программа көлемін
құрйды – жоғарғы арнайы білімге. Жоғарғы оқу орынның компонентін жүзеге
асыру үшін біліми-кәсіпті программаны жоғарғы оқу орындар кеңесі өкімінде
90% кем емесі бөлінді жалпы программа көлемінен. Оқу материалының ортақ
көлемінен 15% оқитындар таңдаған оқу курсына бөліп берді [14].
1.2 Жұмыс оқу жоспарын автоматизациялауға арналған программалар
Қазіргі уақытта программалық қамтыма сектор нарығында жұмыс оқу
жоспарын автоматизациялауға арналған жүйелердің бірнеше түрлерін ұсынуда.
Төмендегі кестеде бірнеше әйгілі программалық қамтыма көрсетілген:
2-кесте. Оқу процессін автоматизациялауға арналған программалар
Аталынуы Қысқаша сипаттама
Кешендіі ақпараттық жүйелер Жүйенің мәліметтері мен ядросын
автоматтандырылған генерация
негізінде сақтау қызметін атқарады.
UIS Manual Оқу жоспарымен жұмыс
Naumen University Ақпаратты-аналитикалық жүйелер
жоғарғы және орташа білім беру
салаларында оқу процессін басқаруды
ұйымдастыратын жүйе.
МИСиС Жоғарғы оқу орнында оқу процессін
басқарады.
Tandem University Оқу процессін бақаратын жүйе.
Көптеген жоғарғы оқу орындарында және басқа да көптеген білім беретін
мекемелерде басқарудың негізгі функцияларын автоматизациялау жүйесі
енгізілген, бірақ та, ол жүйелер тар мамандандырылған. Олардың интеграциясы
өте үлкен емес бизнес-процесске немесе білім беретін мекеменің жеке
бөлімшелері функциясына үнсіздікке кердергі келтіреді.
1.3 Пәндік аумақты теориялық талдау
Магистратура, докторантура және халықаралық бірлестік департаменті.
Жоғарғы оқу орыннан кейінгі білім беру жүйесі оқу программасын басқару мен
ұйымдастыру мәселесі магистратура, докторантура және халықаралық бірлестік
департаментіне жүгінеді (МДжәнеХБД).
Тұран университетінің жоғарғы оқу орыннан кейінгі білім беру жүйесін
дамытудың негізігі мақсаты – магистрлерді және PhD докторларларын дайындау
процессін халықаралық стандарт талаптарына сәйкес және бәсекелестікті
қамтымасыз ету үшін Болонстық процесс принципіне сәйкес ғалымдардың,
мамандардың және білім беру программалары магистратура және докторантурада
білім беру қызметін әлемдік нарыққа шығару.
Университет жұмысының негізгі принципін іске асыру үшін – зерттеу
арқылы білім алу магистратура және докторантура программасында білім және
ғылым интеграциясы қарастырылған.
Департаментте бейіндік, ғылыми-педагогикалық және халықаралық пен
іскерлік басқару атты үш бағыт бар. Қазақша және орысша бөлімдер бар.
Департаменттің жұмысын төрт қызметкер атқарады:
➢ Бөлімше бастығы (магистратура, докторантура және халықаралық бірлестік
департаментінің директоры);
➢ халықаралық бірлестік бөлімшесінің жетекшісі
➢ оқу-әдістемелік жұмыс бойынша офис-тіркеуші (оқу процессін, жұмыс оқу
жоспарын ұйымдастыратын);
➢ магистратура программасының координаторы.
Магистратура бөлімшесі – жоғарғы оқу орынның бір бөлімшесі,
магистратура мен докторантураның оқу процессін ұйымдастыру мен басқаруда
маңызды роль атқарады. Оның көпфункциональдылығы және оған мамандарды
дайындау түрлі жақтарынан көп көлемдегі ақпарат, шоғырланған негізгі
әдістемелік құжаттар, білікті және жауапты оқу бөлімшесінің жұмысы
оперативті және перспективті шешімдерді қабылдай алады.
Департаменттің негізгі функциясы – бекітілген оқу жоспары графигі
негізінде факультеттердегі оқу процессін оперативті бақылау арқылы
ұйымдастыру, сонымен қатар ректормен, ғылыми кеңеспен, жоғарғы білім
ордаларының басқару қызметкерлерімен бекітілген жұмыс істейтін нұсқаушы
құжаттар мен нормативтермен жұмыс істеу болып табылады.
Бөлімшенің орындайтын тапсырмалары:
✓ Мамандықтардың типтік және жұмыс оқу жоспары негізінде оқу
процессінің графигін және оқу формасын құрастыру мен сол процесстердің
орындалуын қадағалау;
✓ Магистранттардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру және сынақ-емтихандық
сессия қорытындылары мен жүзеге асырылуын талдау;
✓ Факультеттер мен кафедраларға оқу, өндірістік, педагогикалық
тәжірибені ұйымдастыруға көмектесу және оның жүзеге асырылуын
қадағалау;
✓ Магистранттардың 1-курсқа қабылдану нәтижесін қорыту, материалдарды
дайындау мен жұмысты үйлестіру;
✓ Мемлекеттік емтихан комиссия құрылымын құрастыру жайындағы
факультеттердің ұсыныстарын қарастыру және олардың жұмыстарын талдау;
✓ Оқу жұмысын ұйымдастыру жайында факультеттердің ұсыныстары мен
жоспарларын үйлестіру.
1.4 Тапсырманың қойылымы
Тұран университетінің магистратура мамандықтарына жұмыс оқу жоспарын
өңдейтін автоматтандырылған ақпараттық жүйе құру.
Оқу процессімен, сабақ кестесімен, оқу карталарымен және т.б. істермен
айналысатын офис-тіркеушінің жұмысын қарастырамыз. Яғни, офис-тіркеушінің
жұмысының бір түрін автоматтандырамыз.
Әр мамандықтың кафедра меңгерушілері берген мәліметтерді, дәлірек
айтқанда, жұмыс оқу жоспары мәліметтерін бір кестеге құрастыру керек,
нәтижесінде шыққан кесте күйінен магистранттарға белгілі бір семестрге оқу
кестесін құру жылдам әрі оңай болады.
Ақпараттық жүйенің функциялары:
✓ Әр мамандықтың оқу пәндері болатын мәліметтер жүйесін құру;
✓ Есептер құру;
✓ Оқытушыларды оқытатын пәндерімен біріктіру;
✓ Шыққын есептер нәтижелерін MSExcel-ге импорттау;
✓ Мәліметтер жүйесіндегі ақпаратты өзгертуге мүмкіндік беру (өшіру,
қосу, өзгерту);
✓ Нәтижені баспаға беру;
✓ Кестенің әр ұяшығына әр мамандықтың оқитын пәндері мен ол пәннің
неше кредит екендігі және оқытатын оқытушының аты-жөні болуы керек.
Әр кафедрадан кафедра меңгерушілері берген жұмыстық оқу жоспарын
топтастырылған кесте нәтижесі MSExcel-де берілген түрі магистранттарға
сабақ кестесін құру үшін қорытынды кесте А-қосымшасында көрсетілген.
Бұл кестеде бар әр мамандықта бір семестрде қандай пән болатындығы,
болатын пәндер неше кредит екендігі, оқытушының аты-жөні және де бір
семестрде неше кредит оқитындығы көрсетілген. Оқитын пәндер тізімін таңдау,
міндетті пәндер негізіне қарай топтастырылған.
Кафедра меңгерушілеріне беретін форма болу керек, сол формалардағы (11
форма, себебі 11 кафедра бар) мәліметтерді өңдейтін, қорытынды кесте шығуы
керек.
1.5 Жұмыс оқу жоспарын өңдейтін автоматтандырылған ақпараттық жүйенің
сипаттамасы
Жұмыс оқу жоспарын өңдейтін ақпараттық жүйе келесі қасиеттерге ие:
– икемділік– офис-тіркеушінің қалаған уақытында іске асыра алу
мүмкіндігі;
– модульдылық – бір-біріне тәуелсіз оқу курс-модульдерінен оқу жоспарын
құрып алу мүмкіндігі;
– қамту– түрлі ақпарат көздеріне бір уақытта үндеу жасай алу мүмкіндігі
(кафедраларға, мамандықтарға, факультеттерге, аудиторияларға,
оқытушыларға және т.б.);
– үнемділік – оқу кестесін құруға уақыттың үнемділігі және уақытты
тиімді қолданылуы, ыңғайлы дайын формаларға мәліметтерді енгізу
мүмкіндігі;
– технологиялық – білім беру процессінде ақпараттық және
телекоммуникациялық технологияларды қолдану адамды постиндустриялды
ақпараттық кеңістікке жылжытуға мүмкіндік береді;
1 тарау бойынша қорытынды
Бұл тарауда негізгінен автоматизация, ақпараттық жүйелердің
автомизациялануы бойынша жіктелінуі және қандай ақпартаттар
автоматизацияланатыны туралы айтылып, негізгі түсініктерге қысқаша
тоқталған. Білім берудің кредиттік технологиясы, студенттердің сабақ
үлгерімін қалай есептеу керектігі анықталып көрсетілген. Типтік оқу
жоспары, жұмыс оқу жоспары, жұмыс оқу программасы түсініктеріне
анықтамаберілген. Жұмыс оқу жоспарын автоматизациялауға арналған
программалар тізімі көрсетілген. Магистратура, докторантура және
халықаралық бірлестік департаменті жайында және оның атқаратын қызметі
жайында жазылған. Тапсырманың қойылымы мен жұмыс оқу жоспарын өңдеуге
арнлаған программалық интерфейстің қандай болу керектігі және қысқаша
сипаттама жазылған.
2 ЖОБАЛАУ БӨЛІМІ. БАҒДАРЛАМАЛЫҚ МҮМКІНДІКТЕРДІ ТАҢДАУ
Бұл тарауда ақпараттық жүйені жүзеге асыру үшін таңдалынған
бағдарламалық мүмкіндіктер жайында жазылған. Және олардың ерекшеліктері мен
жұмыс жасау принциптері де көрсетілген. Яғни олар – РНР тілі, MySQL
мәліметтер базасы, phpMyAdmin қосымшасы және де Apache Web-сервері мен РНР-
скриптерін жазуға ыңғайлы NotePad++ мәтіндік-редактры таңдалынды.
Енді осы таңдаған Apache Web-сервері, РНР проограммалау тілі, MySQL
мәліметтер базасы түсініктеріне тоқтала кеткен жөн.
2.1 Мәліметтер базасы туралы жалпы мәлімет
Мәліметтер базасы (МБ) – белгілі бір арнаулы аумаққа қатысты
мәлімететтерді баяндау, сақтау мен амал-тәсілдермен ұқсата білудің жалпы
прииңиптерін қарастыратын белгілі бір ережелер бойынша ұйымдастырылған
мәліметтердің жиынтығы. Адамның қатысуы ықтимал, автоматтық құралдармен
өңдеуге жарамды түрде ұсынылған ақпарат мәліметтер ретінде түсініледі.
Арқаулы ауқым ретінде нақты зерттеуші үшін қызықты нақты әлемнің бөлігі
түсініледі [17].
Мәліметтер базасы бұл ақпараттарды сақтау үшін арналған ұйымдастырылған
құрылым. Алғашқы кезде, яғни, мәліметтер базасы түсінігі қалыптаса бастаған
жылдары, бұл базаларда тек қана мәліметтер сақталып жүрді. Бірақ бүгінгі
күнгі мәліметтер базасын басқару жүйелері (МББЖ) өз құрылымында тек қана
мәліметтерді ғана емес, сонымен қатар тұтынушылармен немесе басқа да
программалық-ақпараттық кешендермен қарым-қатынас жүзеге асырылатын
әдістерді (яғни, программалық код) де орналастыруға мүмкіндік береді.
Осылайша біз қазіргі заманғы мәліметтер базасында тек қана мәліметтер ғана
емес, сонымен бірге ақпарат та сақталатындығын айта аламыз.
Егер, мысалы, оқу процессін алатын болсақ, бұл анықтаманы оңай
түсіндіруге болады, мұнда оқылатын пәндер, олардың неше кредиттен
тұратындығы, сол пәндерге қатысты сабақ беретін оқытушылар, ол пән таңдау
пәндер қатарына жатады ма және т.б. көптеген мәліметтер сақталады. Бұл
базаға оқу процессіне қатысты көптеген қызметкерлер кіре алады. Бірақ
олардың ішінде бұл базаға толықтай ие болып, оған өзі жеке өзгерістер
енгізе алатын адам жоқ. Мәліметттерден басқа базада әр түрлі әдістер мен
жабдықтар бар, ол әрбір қызметкерге оның компетенциясына кіретін
мәліметтермен ғана жұмыс жасауға мүмкіндік береді. Базадағы мәліметтердің
нақты қызметкерлерге тиісті әдістермен өзара байланысы нәтижесінде
қызметкерлер пайдаланатын және өз компетенциясы шеңберінде мәліметтерді
енгізу мен редактрлеуді жүргізетін ақпарат қалыптасады.
Мәліметтер базасы түсінігімен мәліметтер базасын басқару жүйесі
түсінігі тығыз байланысты. Бұл жаңа базаның құрылымын құру, оны
мәліметтермен толтыру, мәліметтерді редактрлеу мен ақпараттарды визуалдау
үшін арналған программалық жабдықтар кешені. Базаның ақпаратын визуалдау
деп берілген критерилерге байланысты көріністегі мәліметтерді іріктеуді,
оларды тәртіптеуді, толықтыру және шығару құрылғысына беру немесе байланыс
каналдары бойынша жіберуді түсінуге болады.
Әлемде көптеген мәліметтер базасын басқару жүйелері бар. Олардың әр
түрлі объектілермен әр түрлі жұмыс істеу мүмкіндігі мен пайдаланушыларға әр
түрлі функциялар мен жабдықтар ұсынатындығына қарамастан МББЖ-нің көбі
ортақ негізгі түсініктердің тұрақты кешеніне негізделеді. Бұл бізге бір
жүйені қарастырып, оның түсініктерін, әдістерін және тәсілдерін МББЖ-нің
барлық классына жалпылауға мүмкіндік береді.
2.1.1 Мәліметтер базасының кең түрде қолданылуының алғы шарттары
МБ-ның айқын басымдылықтары мен объективті алғы шарттары оның кең
түрдегі қолданысына әкелді. Оны қолданудың алғы шарттарына келесілер
жатады:
• нақты өмірдің объектілері өзара күрделі қарым-қатынаста болады.
Бұның бәрі олардың ақпараттық көрінісі өзара байланысқан бір
бүтінді қалыптастыруды талап етеді;
• әртүрлі пайдаланушылардың ақпараттық қажеттіліктері өзара
қиылысады, ал бұл бір мәліметтер базасын қолдануды және әртүрлі
пайдаланушылардың оған кіру мүмкіндігін бір мақсатты қылады;
• ақпараттық қорды құру мен жүргізу функциялары және қажетті
мәліметтерді ұсыну әртүрлі тапсырмаларды шешуде универсалды және
жалпы болып табылады. Мәліметтерді басқару үшін мамандандырылған
программалық жабдықтарды құру – бұл функциялардың орындалу
деңгейінің өсуі мен ақпараттық жүйелерді құрудың еңбек
сыйымдылығының қысқаруына әкеледі;
• техникалық және программалық қамтымасыз етудің дамуының қазіргі
заманғы деңгейі, ақпараттық жүйелерді құру теориялары мен
практикасы тиімді МБ-н құруға мүмкіндік береді [18].
2.1.2 Мәліметтер базасын пайдаланушылар мен олардың деңгейлері
Мәліметтер базасымен оның құру мен функционалдау процесінде әр түрлі
категориядағы пайдаланушылар бірге іс-әрекет жасайды.
Пайдаланушылардың негізгі категориясы болып түпкілікті пайдаланушылар,
яғни, олардың қажеттіліктері үшін мәліметтер базасы құрылатын
пайдаланушылар табылады. Құрылушы мәліметтер базасының ерекшеліктеріне
байланысты оның түпкілікті пайдаланушылар әр түрлі бола алады. Бұл
мәліметтер базасына мезгіл өткен сайын көңіл аударатын кездейсоқ
пайдаланушылар болуы мүмкін немесе тұрақты, яғни, әрдайым пайдаланатын
пайдаланушылар болуы мүмкін. Түпкілікті пайдаланушылар бір-бірінен
есептеуіш техниканы меңгеру дәрежесімен де ерекшеленуі мүмкін. Түпкілікті
пайдаланушылардан есептеуіш техника мен тіл жабдықтары саласында арнайы
білім талап етілмеуі керек [19].
Мәліметтер базасын функционалдау мәліметтер базасын құруды,
функционалдауды және дамытуды қамтымасыз етуші мамандардың қатысуынсыз
мүмкін емес. Мамандардың мұндай тобы мәліметтер базасының администраторлары
(МБА) деп аталады. Мамандардың бұл тобы мәліметтер базасының құраушы бөлігі
болып есептелінеді.
2.1.3 Мәліметтер базасы әкімшілігінің функциялары
Мәліметтер базасының администраторларының тобының құрамында олардың
атқаратын функцияларына байланысты әртүрлі топшаларды бөліп көрсетуге
болады. Әкімшілік топтың құрамының саны, олардың атқаратын қызметі
мәліметтер базасының масштабына, онда сақталатын ақпараттың спецификасына,
мәліметтер базасының түріне, қолданыстағы бағдарламалық жабдықтар
ерекшеліктеріне және кейбір басқа факторларға белгілі-бір дәрежеде тәуелді
болады.
Мәліметтер базасының әкімшілігінің құрамында жүйелік аналитиктер,
мәліметтер базасына қатысы бойынша сыртқы ақпараттық қамсыздандыруды
жобалаушылар, мәліметтерді өңдеудің технологиялық процесстерінің
жобалаушылары, жүйелік және қолданбалы программистер, операторлар,
техникалық қамсыздандыру бойынша мамандар болуы керек. Егер әңгіме
коммерциялық мәліметтер базасы жөнінде болса, онда бұл жерде маңызды рольді
маркетинг бойынша мамандар ойнайды [20].
Мәліметтер базасының администраторлары жан-жақты функциялардың үлкен
шеңберін орындайды. Әрі қарай олардың кейбіреуін қарастырып өтуге болады.
Бұл функциялардың негізгілері келесідей:
1. Пәндік облыс талдауы: пәндік облысты жазбаша суреттеу, толықтылықты
шектеуді табу, ақпарат статусын анықтау, пайдаланушылар
қажеттіліктерін анықтау, пайдаланушылар статусын анықтау,
"мәліметтер – пайдаланушы" сәйкестігін анықтау, мәліметтерді
өңдеудің уақыттық - көлемдік мінездемесін анықтау.
2. Мәліметтер базасының құрылымын жобалау: мәліметтер базасының
файлдарының құрамы мен құрылымын анықтау, олардың арасындағы
байланыстарды анықтау, мәліметтерді тәртіптеу әдістері мен ақпаратқа
енуі әдістерін таңдау, мәліметтер базасы мен мәліметтерді жазбаша
суреттеу тілдерінің құрылымын жазбаша суреттеу.
3. Мәліметтер базасы мен МБ-н өңдеу шараларының құрылымын жазбаша
суреттеу кезінде толықтылықты шектеуді беру: пәндік аумаққа жататын
толықтылықты шектеуді беру, мәліметтер базасының құрылымымен
шақырылған толықтылықты шектеуді анықтау, мәліметтерді енгізу мен
түзетулерде МБ-ң толықтылығын қамтамасыз ететін шараларды құру, көп
пайдаланушылар режимінде пайдаланушылардың параллельді жұмысында
толықтылықты шектеуді қамтамасыз ету.
4. Мәліметтер базасын алғашқы жүктеу мен жүргізу: мәліметтер базасын
алғашқы жүктеу мен жүргізу технологиясын жасау, енгізу формаларын
жобалау, мәліметтерді дайындау, енгізу және енгізуді бақылау.
5. Мәліметтерді қорғау.
1. Жүйеге пароль арқылы кіруді қамтымасыз ету: пайдаланушыларды
тіркеу, парольдарды тағайындау және өзгерту.
2. Нақты мәліметтерді қорғауды қамтымасыз ету: пайдаланушылар
топтарының және жеке пайдаланушылардың ену құқықтарын
анықтау, жеке пайдаланушылар үшін мәліметтерге жасалатын
рұқсат етілген операцияларды анықтау, мәліметтерді қорғаудың
программалық - технологиялық жабдықтарын таңдауқұру.
3. Мәліметтерді қорғау жабдықтарын тестілеу.
4. Ақпаратқа енудің қарастырылмаған жолдарын анықтаутіркеу.
5. Мәліметтерді қорғауды бұзудың пайда болған жағдайларын
зерттеу және оларды жою мен алдын-алу бойынша іс-шаралар
жүргізу.
6. МБ-н қайта қалыптастыруды қамтымасыз ету: МБ-н қайта қалыптастырудың
программалық-технолгиялық жабдықтарын құру, жүйелік журналдарды
жүргізуді ұйымдастыру.
7. МБ-на пайдаланушылардың жолдауның талдауы: пайдаланушылардың МБ-на
жолдауының статистикасын жинау, оны сақтау және талдау.
8. МБ-ның жұмыс жасау тиімділігінің талдауы мен жүйенің дамуы: жүйенің
жұмыс жасау көрсеткіштерінің талдауы (өңдеу уақыты, жадының көлемі,
құндық көрсеткіштер), мәліметтер базасын қайта ұйымдастыру мен қайта
құрылымдау, мәліметтер базасының құрамын өзгерту, программалық және
техникалық жабдықтарды дамыту.
9. Пайдаланушылармен жұмыс жасау: пәндік облыстағы өзгерістер туралы
ақпарат жинау, пайдаланушылардың МБ-ң жұмысын бағалау туралы ақпарат
жинау, пайдаланушыларды оқыту, пайдаланушыларға кеңес беру.
10. Жүйелік программалық жабдықтарды дайындау және қолдау: МББЖ және ҚПП
туралы ақпарат жинау және талдау, бағдарламалық жабдықтарды иемдену,
оларды орналастыру, жұмысқа жарамдылығын тексеру, жүйелік
кітапханаларды қолдау, программалық жабдықтарды дамыту [21].
11. Ұйымдастырушылық-әдістемелік жұмыс: МБ-н жобалау әдістемесін таңдау
немесе құру, жүйенің даму бағыттарын және мақсаттарын анықтау, МБ-ң
даму кезеңдерін жоспарлау, ұйымдастырушылық-әдістемелік
материалдарды жасау және шығару.
Әдебиеттерде жиі-жиі пайдаланушылардың тәуелсіз категориясы ретінде
қолданбалы программистерді бөліп көрсетеді. Мамандардың бұл тобын ерікті
категорияға қоспау керектігі ойластырылуда. Одан да оларды мәліметтер
базасының администраторларының құрамына қосу керек.
2.1.5 Мәліметтер базасы администраторының байланыстары
МБ-ң администраторы өз қызметінің барысында мәліметтер базасының басқа
пайдаланушыларымен, сонымен қатар МБ-ң пайдаланушылары болып табылмайтын
"сыртқы" мамандармен де қарым-қатынасқа түседі.
Ең алдымен егер мәліметтер базасы қандай да бір кәсіпорынды немесе
ұйымды ақпараттық қамтымасыз ету үшін құрылса, онда осы ұйымның
әкімшілігімен қарым-қатынас қажет. Жоғарыда көрсетілгендей МБ-сын енгізу
ақпаратты өңдеу жүйесінде ғана емес, сонымен бірге ұйымды басқарудың
бүтіндей жүйесіне де өзгеріс енгізеді. Бұндай үлкен жобалардың ұйым
басшылығының белсенді түрде араласуынсыз және қолдауынсыз орындалмайтыны
анық. Ұйым басшылығы МБ-мен ұсынылатын мүмкіндіктермен танысуы керек, оның
басымдылықтары мен жеткіліксіздіктері туралы хабарлануы тиіс, сонымен қатар
МБ-ның құрылуы мен функционалдануы барысында пайда болатын мәселелер туралы
ақпарат алуы тиіс [22].
Мәліметтер базасы пәндік облыстың динамикалық ақпараттық көрінісі болып
табылатындықтан МБ-ның администраторлары өз кезегінде ақпараттық жүйе
құрылатын объектінің даму болашағы туралы уақытында хабарлануы тиіс.
Ұйым басшылығы мен МБ-ның администраторы МБ-н құрудың негізгі
бағыттары мен уақыты және оның дамуы, пайдаланушыларды қосу кезектілігі
туралы келісуі қажет.
МБА-ның МБ-ның бүкіл өмірлік циклінің кезеңдеріндегі өте тығыз байланыс
түпкілікті пайдаланушылармен байқалады. Бұл қарым-қатынас пайдаланушылардың
қажеттіліктері зерттелген кездегі, пәндік облыстың ерекшеліктері анықталған
кездегі жүйені жобалаудың алғашқы кезеңдерінде басталады және жобалау
процессі мен жүйенің функционалдануы кезінде де қолдау табады.
Соңғы уақыттарда мәліметтер базасының түпкілікті пайдаланушылары мен
администраторлары арасында функцияларды қайта бөлу жүріп жатқандығын айта
кеткен жөн. Бұл ең алдымен түпкілікті пайдаланушыларға бағытталған тілдік
және программалық жабдықтардың дамуымен байланысты. Бұған қарапайым және
соған қоса күшті сұрау салу тілдері, сонымен қатар жобалауды автоматтандыру
жабдықтары жатады.
Егер мәліметтер базасы қандай-да бір оны қосушы автоматтандырылған
ақпараттық жүйенің (мысалы, АБЖ-да) құрамында функционалданса, онда МБА-а
бұл жүйеде мәліметтерді өңдеу бойынша мамандармен қарым-қатынаста жұмыс
істеуі қажет [23].
МБ-ның администраторлары оған қатысты мамандардың сыртқы топтарымен де
және ең алдымен МББЖ және ҚПП жеткізушілерімен, басқа МБ
администраторларымен қарым-қатынасқа түседі.
МБ-сын мамандандырылған жобалық ұжымдармен бүтіндей немесе МБ
жобалаудың өзіндік нысаны ретінде жиі құрылады. Бұл жағдайда МБ-ның
әкімшілік қызметі ұйымдық-өндіруші ретінде де, ұйымдық-тапсырыс беруші
ретінде де құрылуы керек.
2.1.6 Мәліметтер базасын жобалау
Мәліметтер базасын басқару теориясы дербес пән ретінде шамамен алғанда
XX ғасырдың 50-жылдарының басынан бері дами бастады. Осы уақыт ішінде
белгілі бір іргелі ұғымдар жүйесі калыптасты. Олардың бірқатарын
келтірейік.
– Объект – деп мағлұматтары мәліметтер базасында
сақталатын ақпараттық жүйенің элементтерін айтамыз.
– Атрибут – объектінің қасиеттерін ақпараттық бейнелеу. Әрбір объект
атрибуттардың кейбір жиынтығымен сипатталады.
– Мәліметтердің басты элементі – деп мәліметтердің баска
элементтерінің мәндерін анықтауға мүмкіндік беретін осындай атрибут
аталады.
– Алғашқы кілт – объектінің (жазбаның) әрбір данасын бірегей түрде
жалғастыратын атрибут (немесе атрибуттар тобы).
– Екіншіреттегі кілт - бірнеше жазбалар (объект даналары) үшін мәні
қайталанатын атрибут (немесе атрибуттар тобы). Ең алдымен, екінші
реттегі кілттер жазбаларды іздестіру операцияларында қолданылады.
МББЖ – жаңа база құрылымын құруға арналған программалық құралдар
кешені, оның құрамын толықтыру, құрамында барды редакциялау және аппаратпен
көрсетушілік (визуализация). База ақпаратын көрсетушілік ретінде берілген
критериге сәйкес бейнеленетін мәліметтерді іріктеу, оларды реттеу, сосын
шығаратын құрылғыға беру немесе байланыс арналары бойынша беру.
Кез келген МББЖ мәліметтермен төрт қарапайым операция орындауға
мүмкіндік береді:
■ кестеге бір немесе бірнеше жазбаны қосу;
■ кестеден бір немесе бірнеше жазбаны жою;
■ кейбір өрістердің бір немесе бірнеше жазбаларындағы мәндерді жаңарту;
■ берілген шартты қанағаттандыратын бір немесе бірнеше жазбаларды табу.
МББЖ-ның тағы бір функциясы – мәліметтерді басқару. Мәліметтерді
басқару ретінде, әдетте, мәліметтерді рұқсат етілмей қол жетуден қорғау,
мәліметтермен жұмыс режимін көп мәрте пайдалануды қолдау және мәліметтердің
тұтастығы мен үйлесімділігін қамтамасыз ету түсініледі [24].
2.1.7 Мәліметтер базасын жіктеу
Мәліметтер арасындағы байланыстарды орнату әдістері бойынша былайша
ажыратылады: реляциялық, иерархиялық және желілік МБ.
Реляциялық МБ кесте түрінде мәліметтерді ұсынудың қарапайым және
әдеттегі формасы болып саналады. Көптеген теориялар ішінде кестеге қатынас
(relation) термині сәйкес келеді және ол МБ-ға осы атты берген. Ол үшін
дамыған математикалық аппарат – біріктіру, алу, азайту, қиылысу, қосу және
т.б. сияқты математикалық операциялар айқындалатын реляциялық есептеу мен
реляциялық алгебра.
Реляциялық МБ-ның артықшылық қасиеті – оны қолдаудың аспаптық
құралдарының салыстырмалы қарапайымдылығы, кемшілігі – мәліметтер
құрылымының қатаңдығы (ерікті ұзындық кестесінің жолдарын берудің мүмкін
еместігі) және оның жұмысы жылдамдығының мәліметтер базасы мөлшеріне
тәуелділігі. Мұндай МБ-да белгіленген көптеген операциялар үшін барлық МБ
қарау қажетті болуы мүмкін,
иерархиялық және желілік МБ қайсыбір ортақ белгісі бар мәліметтер
арасындағы байланыстардың бар болуын көздейді. Иерархиялық МБ-да мұндай
байланыстар ағаш-сызық жол (графа) түрінде бейнеленуі мүмкін, мұнда
жоғарыдан төменге қарай біржақты байланыстар ғана болуы ықтимал. Егер
барлық ықтимал сұрақтар ағаш құрылымында бейнеленсе ғана, бұл қажетті
ақпаратқа жетуді тездетеді. Ақпарат алудың ешқандай басқа сұрау салулары
қанағаттандырмайды, айтылған кемшілік желілік МБ-дан алып тасталды, онда
(тым болмағанда, теориялық жағынан) бәрімен барлық жағынан байланыс болуы
ықтимал еді. Іс-тәжірибе жүзінде мұны іске асыру мүмкін болмағандықтан,
кейбір шектеулерге жүгінуге тура келеді.
Мәліметтердің әрбір элементі құрамында кейбір басқа элементтердің сілтемесі
болуы тиіс. Сол себептен ЭЕМ (электронды есептегіш машинаның) оперативті
және дискілік жадындағы едәуір ресурстар талап етіледі [24].
Кейбір МББЖ туралы мәліметтер кестеде келтірілген:
3-кесте.Кейбір мәліметтер базасын басқару жүйесі
МББЖ атауы МБ типі
MS Access ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 7
1 ПӘНДІК АУМАҚТЫ ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ. ТАПСЫРМАНЫҢ ҚОЙЫЛЫМЫ 10
1.2 Жұмыс оқу жоспарын автоматизациялауға арналған программалар 15
1.3 Пәндік аумақты теориялық талдау 16
1.4 Тапсырманың қойылымы 17
1.5 Жұмыс оқу жоспарын өңдейтін автоматтандырылған ақпараттық жүйенің
сипаттамасы 18
1 тарау бойынша қорытынды 18
2 ЖОБАЛАУ БӨЛІМІ. БАҒДАРЛАМАЛЫҚ МҮМКІНДІКТЕРДІ ТАҢДАУ 19
2.1 Мәліметтер базасы туралы жалпы мәлімет 19
2.1.1 Мәліметтер базасының кең түрде қолданылуының алғы шарттары 20
2.1.2 Мәліметтер базасын пайдаланушылар мен олардың деңгейлері 20
2.1.3 Мәліметтер базасы әкімшілігінің функциялары 21
2.1.5 Мәліметтер базасы администраторының байланыстары 23
2.1.6 Мәліметтер базасын жобалау 24
2.1.7 Мәліметтер базасын жіктеу 25
2.1.8 Мәліметтер базасының жұмыс режимі 26
2.2 MySQL мәліметтер базасы 27
2.3 Apache Web-сервері 28
2.4 HTML гипермәтіндік тілі 28
2.4.1 HTML тілінің атқаратын қызметі 29
2.4.2 HTML тілінің командалары 29
2.4.3 Tег атрибуттары 30
2.5 PHP – Web-қосымшаларды құру тілі 30
2.6 РhpMyAdmin 31
2.7 Notepad++ кодтау редакторы 31
2.8 ER – диаграмма құру 31
2.9 Реляциялық модельді құру 32
2.10 MySQL-де мәліметтер базасын құру мен мәліметтер базасын phpMyAdmin
қосымшасы көмегімен кестелермен толтыру 33
2 тарау бойынша қорытынды 38
3 ӨҢДЕЛІНЕТІН АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕНІҢ АРХИТЕКТУРАСЫН ҚҰРУ 39
3.1 РНР серверлік сценарий тілі арқылы web-қосымша құру 39
3.2 Тіркеуден өтетін форманы құру 40
3.3 Мәліметтер базасы MySQL мен PHP арасына байланыс орнату 42
3.4 Мәліметтер базасындағы мәліметтерді Web-интерфейсі арқылы экранға
шығару 43
3.5 Мәліметтер базасындағы кестелерге мәліметтер қосу 44
3.6 Мәліметтер базасындағы мәліметтерді өзгерту 45
3.7 Мәліметтер базасындағы кестелердің мәліметтерін өшіру 46
3.8 Мәліметтер базасындағы кестелердің мәліметтерді баспаға жіберу 47
3.9 Мәліметтер базасындағы жұмыс оқу жоспарына жаңа жол қосу үшін, жаңа
кесте құру 48
3 Тарау бойынша қорытынды 50
4 ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ЖОБАНЫҢ ТЕХНИКО-ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕЛУІ 51
4.1 Жобаның техникалық – экономикалық негізделінуі 51
4.1.1 Экономикалық тиімділікті бағалау 51
4.1.2 Программалық өнімді құрастыру қиындылығын есептеу 52
4.1.3 Машина уақытының құнын есептеу 53
4.1.4 Программалық өнімнің өзіндік құнын есептеу 54
4.1.5 Қосымша программаның құнын шығару 54
4.1.6 Программалық өнімді ендіргеннен кейінгі экономикалық тиімділікті
есептеу 55
4.2 Өнеркәсіптік санитарлық жағдай. Жұмыс аумағының ауасына қойылатын
жалпы санитарлы-гигиеналық талаптар 55
4.2.1Жұмыс орындарындағы микроклиматтың оптимальді және шекті
көрсеткіштері 56
4.2.2Өндірістік және зиянды факторларды талдау 57
4.2.3 Программистің еңбек ету ортасына сипаттама 58
4.3 Қорғау шаралары 59
4.3.1 Өндірістік санитария 59
4.3.2 Еcептеу орталығының өндірістік жарықтамасы 60
4.3.3 Шу мен дірілден қорғану 62
4.3.4 Электромагнитті сәулелену әсерінен қорғану 64
4.4 Электрлік қауіпсіздігі 64
4.4.1 Өрт қауіпсіздігі 65
4.5 Дыбысты изоляциялау 66
4.5.1 Компьютерлік бөлмеде жасанды жарықтануды есептеу 68
4 Тарау бойынша қорытынды 69
ҚОРЫТЫНДЫ 71
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 73
КІРІСПЕ
Жоғарғы оқу орнының көсбасшы ұстанымы бірінші кезекте ақпараттық
технологиялар саласында алдыңғы жетістіктерді сауатты пайдалануымен
анықталынады. Еліміздегі жоғарғы оқу орнын дамыту стратегиясында мамандарды
дайындау сапасы және тиімділікті арттыру ақпараттық технологиялар жүйесін
дайындау мен енгізу негізінде жүзеге асады.
Елбасының Қазақстан әлемнің дамыған бәсекелесуге қабілтті 50 елдер
қатарына ену жолдауында еліміздің негізгі инновациялық әлеуметті-
экономикалық даму бағыттарын анықтап көрсетеді [1].
Елбасының Қазақстан әлемнің дамыған бәсекелесуге қабілтті 50 елдер
қатарына ену. Қазақстан өзінің даму тарихында жаңа нарық жолында (2006)
жолдауында аса назар аударғаны білім беру реформасы – Қазақстанды бәсекеге
қабілетті ел болу құралдарының ең маңыздыларының бірі болып табылады. Ол
үшін бізге қазіргі заманғы экономикалық талаптарға және қоғамдық жаңалауға
сай білім жүйесі керек [2].
Ақпараттық технологиялардың дамуы мен кең қолданылуы әлемдік
бірлестіктің даму үрдісінде маңызды роль атқарады. Қазіргі заманғы
технологияларды ақпаратты өңдеу үшін пайдалану бәсекеге қабілеттілікті
арттырады, әлемдік жүйеге ықпалдауды кеңейтуге әсерін тигізеді, басқару
процессінің тиімділігі мен сапасын арттыруға маңыздылығы көп. [3] Жоғарғы
оқу орындарын ақпараттандыру – жоғарғы оқу орынынынң ақпаратты
қажеттіліктерін қолайлы шарттармен қанағаттандыру және оның маңызды
шарттарының бірі әлемдік білім кеңістігіне ену мен оның гүлдеунуіне кепіл
беру күрделі процесс болып табылады [4].
Жоспарлау, есепке алу, бақылау және бiлiм беретiн мекеменiң қызметiнiң
талдауының процесстерi күрделi ұйымдастыру жоспарларында автоматтандыруды
күрделiлiк ықпал ететiн өте мағыналы факторлардың бiрi болып айқындалған.
Оқу процессінің элементін бірнеше бөлімшелерсіз, ондаған қызметкерлерсіз
және әкімшілік қызметкерлерінсіз, студенттерсіз елестету іс жүзінде мүмкін
емес. Сондықтан да, қазіргі заманғы басқару білім беру процессінде көптеген
жоғарғы оқу орындарының тәжірибесіне сүйенуі керек, яғни бөлімшелер
арасындағы қарым-қатынас, бақылаушылардың негізінде үнемі өзгеріп отыратын
шарттарына сәйкес және соған қарамастан оқу бөлімшесінің нақты жұмысына
үйлесуі керек.
Жоғарғы оқу орынның оқу процессіне телекоммуникациялық технологияны
енгізу бірнеше мәселелерді шешумен байланысты. Алдымен, жоғарғы оқу орнының
ресурстарының шектелуі (қаржыландыру, байланыс каналдарының сапасы, оқу
орнындағы компьютерлік техниканың қолдану деңгейі). Екінші мәселе бүгінгі
таңда оқытушылардың жетіспеушілігі мен оқу процесінде ауқымды желі
ресурстарын қолдануға арналған әдістемелік құрастырулардың жоқтығы.
Әдістемелік мәліметтерді дайындау ақпаратты керекті желіден таңдап алу
күрделі жұмысымен байланысты және технологияның жұмысы мен қолданысына да
қатысы бар.
Жаңа білім беру модельінде қазіргі заманғы ақпараттық технологиялар
негізінде құрастыру қажет болды, ол өз бетімен білім алу принципіне
негізделген. Ақпараттық технологиялар, білім беру жүйесінің негізгі
бүтіндік құрамы ретінде қарауы, ақпартқа қол жеткізуді жеңілдету ғана емес
сонымен қатар, білім беру кезінде бірнеше нұсқаулар ұсынуға мүмкіндік
береді, оның жекелілігі мен дифференциялануы, білім беру кезіндегі
субъектілердің барлығының ара-қатынасын жаңаша ұйымдастыруға, оқу барысында
білім алып отырған тұлға белсенді және тең құқылы болуын қамтымасыз ететін
білім беру жүйесін құруға мүмкіндік береді. Оқу процессіне жаңа
технологияны енгізу оқу процессін белсенді етуі, дамып келе жатқан оқу
барысын жаңа ойлармен толықтырады, сабақтың жылдамдығын ұлғайтады.
Бүгінгі таңда елімізде білім саласында көптеген программалық қамтымалар
қолданыс тауып отыр.
Компьютеризациялау процессінен педагогикалық технология қалып отырған
жоқ. Сондықтан, ақпараттық және коммуникациялық технологияның оқу
процессінде қолданылуы қазіргі заманғы білім бері жүйесіндегі өзекті мәселе
болып отыр.
Компьютерлік технологияны білім беру процессіне пайдалану жаңа
мүмкіншіліктер мен кірісуге жаңа әдістер ұсынады. Олар тиімді және білім
сапасын жоғарлатуға, бірнеше мәселелерді шешуге ыңғайлы.
Дипломдық жобаның өзектілігі: офис-тіркеушісінің жұмысын жеңілдетіп,
жұмыс уақытын үнемдететін магистратура мамандықтарына оқу жоспарын өңдейтін
автоматтандырылған ақпараттық жүйе құру болып табылады.
Бұл дипломдық жобаның мақсаты: Тұран университетінің магистратура,
докторантура және халықаралық бірлестік департаментіне оқу кестесін құруға
көмекші және ақпаратты автоматты түрде өңдейтін ақпараттық жүйе құру болып
табылады. Ол модель кафедрадан берілген әр мамандық бойынша жұмыс оқу
жоспарын негізгі ақпараттық ағым талдауына негізделген форма түрінде
құралып, нәтижесінде магистранттардың сабақтарының оқу кестесін құруға
көмектесетін инфлологиялық модель шығады. Ол ақпаратқа оперативті және
қолжетімді, жұмыс оқу жоспарында өзгеріс болған жағдайда, білім берудің
кредиттік жүйесіне сәйкес мәліметтер базасына өзгерістер енгізуге ыңғайлы
болуы тиіс [6]. Ал мәліметтер базасында университет, факультет, кафедра,
мамандық, оқытушылар, аудитория және пән (кредиттер саны, дәрістер мен
семинарлар) жайында мағлұматттар сақталады. Мультимедиялыық ақпаратты
стандартты құжаттарды формаландыру HTML (HyperText MarkUp Language) мен РНР
тілдері негізінде жазылады.
Алдыға қойған мақсатқа жету үшін орындалатын тапсырмалар:
• Пәндік аумақтың талдауы
• Мағлұмат жинау мен оны талдау
• Бағдарламаларға шолу
• Мәліметтер базасының құрылымын жобалау
• Ақпараттық жүйенің құрылымын жобалау
• Ақпараттық жүйенің кодталынуы
• Ақпараттық жүйе жұмысын тестілеу. Нәтижелерін талдау
• Автоматтандырылған ақпараттық жүйе түсінігі, кіріспе
Дипломдық жоба құрылымы: бұл жұмыс кіріспеден, төрт тараудан,
қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады. Бірінші
тарауда негізгі түсініктер мен анықтамалардан құралған, екінші тарау
мәліметтер базасы жобалау бөлімінен және бағдарламаларға шолудан құралған,
ал үшінші бөлімде негізгі программаның орындалуы жайында және төртіші
тарауда экономикалық тиімділікті есептеу, еңбекті қорғау мен өмір сүру
қауіпсіздігі, программаның іске асуы, техникалық тапсырмалардан тұрады.
Жалпы жобаның көлемі 99 беттен құралған, оның 71 беті негізгі мәтіннен,
қолданылған әдебиеттер тізімінен құралған, 21 сурет, 28 кесте және 4 сұлба
бар.
1 ПӘНДІК АУМАҚТЫ ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ. ТАПСЫРМАНЫҢ ҚОЙЫЛЫМЫ
ХХ ғасырдың екінші жартысы ақпараттық қауымға өту жүйесі болды.
Ақпараттың ұлғаюына байланысты адамзаттың жетістігі ақпараттық жарылысқа
келіп соқтырды.
Ақпараттық жарылыс көптеген проблемаларға соқтырды, ол проблемалардың
бірі ақпаратты автоматты түрде өңдеу болып табылады. Техника мүмкіндіктерін
қолданбай қолмен жасау әдістері өзінің мүмкіндіктерін жоғалтты. Көп
ақпаратты автоматты түрде өңдеу ЭЕМ-ді қолдану арқылы жүзеге асады, ол
деген машина уақытын қолданып, өз уақытымызды үнемдеу деген ұғымды
білдіреді [16].
1.1 Негізгі түсініктер
Автоматизация — өзін реттейтін техникалық мүмкіндік, экономика-
математикалық әдістер мен бақылау жүйесі, энергияны жіберу мен қолдануда,
қабылдау процесстерінде, өзгертуде, мәліметтерді немесе ақпараттарды,
адамдардың көмегісіз-ақ орындалатын операциялардың күрделілігін кемітетін
ғылыми-техникалық прогресстің бағыттарының бірі [48].
Қосымша датчиктерді (сенсорлар), енгізу құрылғыларын, басқару
құрылғыларын (бақылаушылар), шығару құрылғыларын, электронды техниканы және
есептеу әдістерін, кейде адамның ойлау мен жүйке жүйелерін көшіріп алатын
функцияларды қолдануды талап етеді. Автоматты терминмен қатар,
автоматтандырылған термині де жиі қолданады және онда процесс барысында
адамның қатысуын керек етеді.
Автоматтандырылады:
▪ Өндірістік процесстер;
▪ Жобалау;
▪ Ұйымдастыру, жоспарлау мен басқару;
▪ Ғылыми ізденістер;
▪ Бизнес-процестер.
Автоматизациялаудың мақсаты — еңбек өнімділігін арттыру, өнімнің
сапасын жақсарту, басқаруды ықшамдау, өндірістен адамдардың денсаулығына
зиян еңбек-жұмыстарын жою. Автоматизация тапсырманы шешуді комплекстік,
жүйелік шешу жолдарын таңдайды, сондықтан да автоматизация алдында тұрған
мәселелерді көбіне жүйелік деп атайды [5].
Автоматтандырылған ақпараттық жүйе (ААЖ) адамды және ақпаратты өңдеу
процесі кезінде қатысады, техникалық мүмкіндіктер, яғни басты роль
копьютерге назар аударылады. Қазіргі кезде АЖ терминінің талдауы кезінде
автоматизациялау жүйесі ұғымы да міндетті енгізіледі [10].
Автоматтандырылған АЖ, басқару процесін ұйымдастыру кезінде кең
қолданыс тапқан, оның түрлі модификациясы бар және талдануы мүмкін, мысалы,
ақпаратты қолдану мен қолданыс ортасына байланысты мінездемесіне қарай.
Автоматтандырылған АЖ. Автоматтандырылған ақпараттық жүйе адамның
қатысуынсыз-ақ ақпаратты өңдеуге арналған бүкіл операцияларды орындай
алады.
Ақпараттық жүйе автоматтандыру дәрежесі бойынша төмендегідей
жіктелінеді [11]:
1-сұлба. Ақпараттық жүйе автоматтандыру дәрежесі бойынша жіктелінуі
Білім берудің кредиттік жүйесі – білім беру жүйесі, өздігімен білім алу
деңгейін жоғарлатуға бағытталған және жекелендіру негізінде шығармашылық
түсінуі, білім беру траекториясын таңдай ала білу және білім көлемін кредит
түрінде есептеу.
Білім берудің кредиттік технологиясы – еліміз үшін жаңа, ал әлемдік
тәжірибеде жоғарғы оқу орындарында студенттерге білім беру жұмысын
ұйымдастыру технологиясы [13].
Білім берудің жаңа принциптері мен ережелері:
• Студенттің жеке білім беру траекторяисын құру;
• Пәнді оқу барысында студенттің өзіндік жұмысын жасай алу
керектігі;
• Өзіндік жұмыстың нәтижелерін жүйелі түрде бақылау;
• Оқу барысындағы жетістіктерді бағаларды жинау жүйесінде есептеу.
Білім берудің кредиттік технологияда ұйымдастырудың негізгі принциптері
1-суретте көрсетілген.
Кредитттік технологияның жоғарыда аталған принциптерін іс-жүзінде қалай
жүзеге асатындығына тоқтала кетсек.
1. Индивидуальды білім беру траекториясын құру. Бұл принципке сәйкес
студент немесе магистрант оқу жылының басында сол оқу жылына жеке оқу
жоспарны құрады. Жұмыс оқу жоспарға пәндерді таңдауға группаның эдвайзері
көмектеседі. Эдвайзер – кафедраның оқытушысы, оның міндетіне студенттің
академиялық мүдделерін университет қызметкерлері алдында ұсынып көрсетуі
кіреді.
Жеке оқу жоспары міндетті және таңдау пәндерінен тұрады. Міндетті
пәндер жолсілтеменің Білім берудің жеке траекториясын құруға міндетті
компоненттер тарауында көрсетілген, ал таңдау пәндері элективті пәндер
каталогында көрсетілген. Бекітілген жеке оқу жоспарын оқу процессі
барысында өзгертуге рұқсат етілмейді.
1-сурет. Кредиттік технология бойынша оқытуды ұйымдастырудың негізгі
принциптері.
2.Пәнді оқу барысында студенттің өзіндік жұмысты жасай алу керектігі.
Оқитын пәннің көлемі кредит бойынша есептеледі. 1 кредит – 45 академиялық
сағат (1 академиялық сағат – 50 минут оқытушымен қарым-қатынастағы сабақ,
физикалық тәрбиелеуден басқа, лабораториялық жұмыс пен тәжірибенің барлық
түрі) кіреді. Сол сағаттардың 45 сағатынан тек 15 сағаты ғана дәріс пен
семинарға арналған, ал 30 сағаты – студенттің немесе магистранттың өзіндік
жұмысына арналған, сол 30 сағаттың 15 сағатын оқытушымен бірге, қалған 15
сағатын оқытушы берген тапсырма бойынша өз бетімен оқиды немесе берілген
тапсырманы орындайды [7].
Жоғарғы оқу орнының негізгі тапсырмасы студент немесе магистранттың
өзіндік жұмысы жемісті болуына жағдай жасау болып табылады. Ол үшін жоғарғы
оқу орнына пән бойынша оқу-әдістемелік комплексі (ОӘК) ұсынылады, онда
оқылатын пән бойынша қысқаша ақпарат болады және өзіндік жұмысқа арналған
тапсырмалардың тақырыптары, өткізу мерзімі мен есеп берудің формасы
көрсетілген.
3. Өзіндік жұмыстың нәтижелерін жүйелі түрде бақылау. Оқыған пән
бойынша оқытқан материалды қаншалықты ұққандығын тексеру үшін міндетті
түрде семестріне 2 рет кесте бойынша 8-ші және 15-ші аптада тексеріс
болады. Ол тексеріс Аралық бақылау деп аталады. Аралық бақылау 100 балды
критерия бойынша бағаланады, ол бағаны пәнді жүргізетін оқытушы қояды. Егер
барлық аралық бақылаудың орташа арифметикалық мәні 50 пайыздан төмен болса
қорытынды емтиханға жіберілмейді және ол оқыған пән бойынша академиялық
қарыз болып қалады. Егер емтиханда екі алған жағдай болса да оқыған пән
бойынша қарыз болып қалады. Ол қарызды тек жазғы семестрде ғана жаба алады,
ал жазғы семестр оқу жылы біткеннен кейін ұйымдастырылады. Және жазғы
семестрде оқу үшін қосымша ақша төленеді, оның ақысы пәннің кредитіне
байланысты [8]. Оқу барысында аралық бақылау тапсырылады, соның нәтижесімен
емтихан тапсырылады. Емтихан тапсыру барысында, төмен баға алып қалып, сол
бағаны көтеру үшін пәнді қайта тапсыруға рұқсат етілмейді, бірақ та
апелляцияға өтініш жазса болады.
Қорытынды емтиханға 100 пайыздық шкаланы қолдану арқылы жүзеге асады.
Емтиханнан кейін қорытынды баға пайыздық күйінде қойылады. Оны төмендегі
формула бойынша есептейміз:
Р1 – бірінші аралық бақылау бойынша пайыздық күйдегі баға;
Р2 – екінші аралық бақылау бойынша пайыздық күйдегі баға;
Э – емтиханның пайыздық күйдегі бағасы;
К% - пән бойынша пайыздық күйдегі баға;
Формуладан көріп отырғандай қорытынды баға аралық бақылаудан алған
бағаларға тәуелді, ал аралық бақылау бағалары өз кезегінде студенттің
немесе магистранттың сабаққа үлгерімін көрсетеді. Сонымен кредиттік
технологияда студенттің өзіндік жұмыстың сапасы мен жүйелілік негізгі роль
атқаратыны белгілі болды.
Қорытынды баға пайыздық күйден сандық және әріптік күйге келтіріледі.
Төмендегі кестеде бағалардың тізімі көрсетілген:
1-кесте. Көпбалды санның әріптік жүйесі
Әріптік күйдегі Балл % күйдеДәстүрлі күйдегі баға
баға
А 4 95-100 Үздік
А- 3,67 90-94
В+ 3,33 85-89 Жақсы
В 3 80-84
В- 2,67 75-79
С+ 2,33 70-74 Қанағаттандырарлық
С 2 65-69
С- 1,67 60-64
D+ 1,33 55-59
D 1 50-54
F 0 0-49 Қанағаттандырарлық емес
4. Оқу барысындағы жетістіктерді бағаларды жинау жүйесінде есептеу. Оқу
жылының соңында жоғарғы оқу орны төмендегі формула бойынша балдың
ауыстырылған күйін есептейді:
Мұндағы: Иц1, Иц2,..., Ицn – пән бойынша сандық жүйедегі бағалар;
К1, К2:, ... ..Кn – оқылатын пәннің кредиттік көлемі;
n – оқу барысында оқыған барлық пәндер.
Егер есептелінген балл жоғарғы оқу орнының бекіткен балынан төмен емес
болса, онда келесі курса өткізіледі. Ал егер, керісінше жағдай болғанда,
екінші жылға қалып отырады.
Оқу жоспары – оқу орнында оқылатын пәндер құрылымын анықтайтын, олардың
жылдарға бөлуін, пәнге берілетін апталық және жылдық уақыт саны туралы
мағлұматы бар құжат. Оқу жоспары – негізінде мамандарды дайындайтын
мемелекттік құжат.
Типтік оқу жоспары – мемлекет орнататын компонентке сәйкес біліми-
профессионалды программаның негізгі құжаты. Ол мемлекеттік дәрежеде оқу
сағаттары мен циклдерді (блоктар), олардың ішінде міндетті пәндер тізімін
минимальды көлем көрсетеді, сол тұрғыда жоғарғы оқу орындарына оқу орынның
белгілі мамандығы бойынша жұмыс оқу жоспар компонентін өз бетімен құруға
мүмкіндік береді. Бұл құжатта тағы бітіруші мамандардың квалификациясы,
қосымша мәліметтер (мысалы, мемлекеттік емтихан тізімі, тәжірибелердің
түрлері және т.б.) мен ескертулер көрсетіледі [14].
Жұмыс оқу жоспары – белгілі бір жоғарғы оқу орынның нақты бір
мамандығының оқу жоспары, ол типік оқу жоспары негізінде толықтырулар мен
түзетулерден (нормативті құжаттарға сәйкес) құрастырылған, жергілікті
шарттарды ескереді, мамандандырылғанды, күнтізбелік құрылымды және оқу
процесс кезеңдерін анықтайды.
Жұмыс оқу жоспары оқу процесінің графигін орнатады, уақыт бюджетінің
жинақ мәліметтерін, белгілі бір мамандықтың оқитын пәндер тізімін және
оларды оқу жылдарына, семестрлерге, апталарға, сағаттарға талдап бөлу мен
әр сабақтың сағаттық күйде сабақ түрін көрсету, емтиханды, бақылауды,
курстық және дипломдық жобаны тапсыру мерзімін көрсету, білім беретін түрлі
тәжірибелерді ұйымдастыру, білімді тексеру формаларын және түрлерін жұмыс
оқу жоспары анықтайды.
Типітк жұмыс программасы – типтік оқу жоспарындағы белгілі бір пән
бойынша мемлекеттік компоненттің мазмұнын анықтайтын құжат.
Жұмыс оқу программасы – белгілі бір жоғарғы оқу орынның оқу программасы
және сол оқу орынның компонентінің мазмұнын ашатын, сонымен қатар, оқытылып
жатқан мамандық бойынша типтік оқу программасын толықтыратын программа.
Түлектерді дайындау дәрежесіне талап қоятын міндетті біліми-кәсіпті
программаның минимум мазмұнын анықтайды.
Мамандарды дайындау мазмұнының жалпы қасиеті, яғни біліми-кәсіпті
программа, пәндер тізімі мен оқитындардың оқу жоспар түрлерімен
сипатталады, олар келесі циклдерге (блоктарға) біріктірілген:
▪ жалпы әлеуметтік-гуманитарлы пәндер циклі (ӘГП);
▪ жалпы табиғиғылыми пәндер циклі (ТҒП);
▪ бағыты бойынша дайындау жалпы-кәсіпті пәндер циклі (ОПП);
▪ Арнайы пәндер циклі (АП);
▪ Оқитындардың басқа да жұмыс түрлері (тәжірибе, әскери дайындық,
факультативтер және т.б.).
Жоғарғы кәсіпті білім деңгейін меңгеру келесі мемлекеттік стандарт
көрсеткіштеріне шартталынады:
1) ӘГП циклі программаның жалпы көлемінен тек 20%-дан кем емесі
–жоғарғы арнайы білімді құрайды.
12. Жоғарғы оқу орнымен бекітілетін пәндер, студенттер таңдаған курстар
мен пәндер мемлекеттік компоненттің 70% құрайды, аудандық (жоғарғы оқу
орындық) компонент жалпы сағаттар көлемінің – 30% құрайды, сонымен қатар,
15% жалпы цикл көлемінен, оның құрамында оқу орын бекітетін, оқитындар
таңдаған курстар мен пәндер бөліп берді.
2) Программаның жалпы көлемінен 5 тен 30%-ға дейін табиғиғылыми пәндер
құрайды – жоғарғы арнайы білім үшін.
Жоғарғы оқу орындық компонентті жүзеге асыру үшін біліми-кәсіпті
программа жоғарғы оқу орындар кеңесі өкімінде 20%-дан кем емесі жалпы
прграмма көлемінен бөліп беру. Оқу материалының ортақ көлемінен 10%-дан кем
емесі оқитындардың таңдауы бойынша оқу курстарына бөліп беру.
3) Жалпы-кәсіпті пәндер циклі 20 дан 25%-ға дейінгі жалпы программа
көлемінен құрайды жоғарғы арнайы білімге. Жоғарғы оқу орынның компонентін
жүзеге асыру үшін біліми-кәсіпті программаны жоғарғы оқу орындар кеңесі
өкімімен 10%-дан кем емесі жалпы программа көлемінен бөліп беру. Оқу
материалының ортақ көлемінен 5% оқитындар таңдаған оқу курсына бөліп беру.
4) Арнайы пәндер циклі 15 тен 25% аралығында жалпы программа көлемін
құрйды – жоғарғы арнайы білімге. Жоғарғы оқу орынның компонентін жүзеге
асыру үшін біліми-кәсіпті программаны жоғарғы оқу орындар кеңесі өкімінде
90% кем емесі бөлінді жалпы программа көлемінен. Оқу материалының ортақ
көлемінен 15% оқитындар таңдаған оқу курсына бөліп берді [14].
1.2 Жұмыс оқу жоспарын автоматизациялауға арналған программалар
Қазіргі уақытта программалық қамтыма сектор нарығында жұмыс оқу
жоспарын автоматизациялауға арналған жүйелердің бірнеше түрлерін ұсынуда.
Төмендегі кестеде бірнеше әйгілі программалық қамтыма көрсетілген:
2-кесте. Оқу процессін автоматизациялауға арналған программалар
Аталынуы Қысқаша сипаттама
Кешендіі ақпараттық жүйелер Жүйенің мәліметтері мен ядросын
автоматтандырылған генерация
негізінде сақтау қызметін атқарады.
UIS Manual Оқу жоспарымен жұмыс
Naumen University Ақпаратты-аналитикалық жүйелер
жоғарғы және орташа білім беру
салаларында оқу процессін басқаруды
ұйымдастыратын жүйе.
МИСиС Жоғарғы оқу орнында оқу процессін
басқарады.
Tandem University Оқу процессін бақаратын жүйе.
Көптеген жоғарғы оқу орындарында және басқа да көптеген білім беретін
мекемелерде басқарудың негізгі функцияларын автоматизациялау жүйесі
енгізілген, бірақ та, ол жүйелер тар мамандандырылған. Олардың интеграциясы
өте үлкен емес бизнес-процесске немесе білім беретін мекеменің жеке
бөлімшелері функциясына үнсіздікке кердергі келтіреді.
1.3 Пәндік аумақты теориялық талдау
Магистратура, докторантура және халықаралық бірлестік департаменті.
Жоғарғы оқу орыннан кейінгі білім беру жүйесі оқу программасын басқару мен
ұйымдастыру мәселесі магистратура, докторантура және халықаралық бірлестік
департаментіне жүгінеді (МДжәнеХБД).
Тұран университетінің жоғарғы оқу орыннан кейінгі білім беру жүйесін
дамытудың негізігі мақсаты – магистрлерді және PhD докторларларын дайындау
процессін халықаралық стандарт талаптарына сәйкес және бәсекелестікті
қамтымасыз ету үшін Болонстық процесс принципіне сәйкес ғалымдардың,
мамандардың және білім беру программалары магистратура және докторантурада
білім беру қызметін әлемдік нарыққа шығару.
Университет жұмысының негізгі принципін іске асыру үшін – зерттеу
арқылы білім алу магистратура және докторантура программасында білім және
ғылым интеграциясы қарастырылған.
Департаментте бейіндік, ғылыми-педагогикалық және халықаралық пен
іскерлік басқару атты үш бағыт бар. Қазақша және орысша бөлімдер бар.
Департаменттің жұмысын төрт қызметкер атқарады:
➢ Бөлімше бастығы (магистратура, докторантура және халықаралық бірлестік
департаментінің директоры);
➢ халықаралық бірлестік бөлімшесінің жетекшісі
➢ оқу-әдістемелік жұмыс бойынша офис-тіркеуші (оқу процессін, жұмыс оқу
жоспарын ұйымдастыратын);
➢ магистратура программасының координаторы.
Магистратура бөлімшесі – жоғарғы оқу орынның бір бөлімшесі,
магистратура мен докторантураның оқу процессін ұйымдастыру мен басқаруда
маңызды роль атқарады. Оның көпфункциональдылығы және оған мамандарды
дайындау түрлі жақтарынан көп көлемдегі ақпарат, шоғырланған негізгі
әдістемелік құжаттар, білікті және жауапты оқу бөлімшесінің жұмысы
оперативті және перспективті шешімдерді қабылдай алады.
Департаменттің негізгі функциясы – бекітілген оқу жоспары графигі
негізінде факультеттердегі оқу процессін оперативті бақылау арқылы
ұйымдастыру, сонымен қатар ректормен, ғылыми кеңеспен, жоғарғы білім
ордаларының басқару қызметкерлерімен бекітілген жұмыс істейтін нұсқаушы
құжаттар мен нормативтермен жұмыс істеу болып табылады.
Бөлімшенің орындайтын тапсырмалары:
✓ Мамандықтардың типтік және жұмыс оқу жоспары негізінде оқу
процессінің графигін және оқу формасын құрастыру мен сол процесстердің
орындалуын қадағалау;
✓ Магистранттардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру және сынақ-емтихандық
сессия қорытындылары мен жүзеге асырылуын талдау;
✓ Факультеттер мен кафедраларға оқу, өндірістік, педагогикалық
тәжірибені ұйымдастыруға көмектесу және оның жүзеге асырылуын
қадағалау;
✓ Магистранттардың 1-курсқа қабылдану нәтижесін қорыту, материалдарды
дайындау мен жұмысты үйлестіру;
✓ Мемлекеттік емтихан комиссия құрылымын құрастыру жайындағы
факультеттердің ұсыныстарын қарастыру және олардың жұмыстарын талдау;
✓ Оқу жұмысын ұйымдастыру жайында факультеттердің ұсыныстары мен
жоспарларын үйлестіру.
1.4 Тапсырманың қойылымы
Тұран университетінің магистратура мамандықтарына жұмыс оқу жоспарын
өңдейтін автоматтандырылған ақпараттық жүйе құру.
Оқу процессімен, сабақ кестесімен, оқу карталарымен және т.б. істермен
айналысатын офис-тіркеушінің жұмысын қарастырамыз. Яғни, офис-тіркеушінің
жұмысының бір түрін автоматтандырамыз.
Әр мамандықтың кафедра меңгерушілері берген мәліметтерді, дәлірек
айтқанда, жұмыс оқу жоспары мәліметтерін бір кестеге құрастыру керек,
нәтижесінде шыққан кесте күйінен магистранттарға белгілі бір семестрге оқу
кестесін құру жылдам әрі оңай болады.
Ақпараттық жүйенің функциялары:
✓ Әр мамандықтың оқу пәндері болатын мәліметтер жүйесін құру;
✓ Есептер құру;
✓ Оқытушыларды оқытатын пәндерімен біріктіру;
✓ Шыққын есептер нәтижелерін MSExcel-ге импорттау;
✓ Мәліметтер жүйесіндегі ақпаратты өзгертуге мүмкіндік беру (өшіру,
қосу, өзгерту);
✓ Нәтижені баспаға беру;
✓ Кестенің әр ұяшығына әр мамандықтың оқитын пәндері мен ол пәннің
неше кредит екендігі және оқытатын оқытушының аты-жөні болуы керек.
Әр кафедрадан кафедра меңгерушілері берген жұмыстық оқу жоспарын
топтастырылған кесте нәтижесі MSExcel-де берілген түрі магистранттарға
сабақ кестесін құру үшін қорытынды кесте А-қосымшасында көрсетілген.
Бұл кестеде бар әр мамандықта бір семестрде қандай пән болатындығы,
болатын пәндер неше кредит екендігі, оқытушының аты-жөні және де бір
семестрде неше кредит оқитындығы көрсетілген. Оқитын пәндер тізімін таңдау,
міндетті пәндер негізіне қарай топтастырылған.
Кафедра меңгерушілеріне беретін форма болу керек, сол формалардағы (11
форма, себебі 11 кафедра бар) мәліметтерді өңдейтін, қорытынды кесте шығуы
керек.
1.5 Жұмыс оқу жоспарын өңдейтін автоматтандырылған ақпараттық жүйенің
сипаттамасы
Жұмыс оқу жоспарын өңдейтін ақпараттық жүйе келесі қасиеттерге ие:
– икемділік– офис-тіркеушінің қалаған уақытында іске асыра алу
мүмкіндігі;
– модульдылық – бір-біріне тәуелсіз оқу курс-модульдерінен оқу жоспарын
құрып алу мүмкіндігі;
– қамту– түрлі ақпарат көздеріне бір уақытта үндеу жасай алу мүмкіндігі
(кафедраларға, мамандықтарға, факультеттерге, аудиторияларға,
оқытушыларға және т.б.);
– үнемділік – оқу кестесін құруға уақыттың үнемділігі және уақытты
тиімді қолданылуы, ыңғайлы дайын формаларға мәліметтерді енгізу
мүмкіндігі;
– технологиялық – білім беру процессінде ақпараттық және
телекоммуникациялық технологияларды қолдану адамды постиндустриялды
ақпараттық кеңістікке жылжытуға мүмкіндік береді;
1 тарау бойынша қорытынды
Бұл тарауда негізгінен автоматизация, ақпараттық жүйелердің
автомизациялануы бойынша жіктелінуі және қандай ақпартаттар
автоматизацияланатыны туралы айтылып, негізгі түсініктерге қысқаша
тоқталған. Білім берудің кредиттік технологиясы, студенттердің сабақ
үлгерімін қалай есептеу керектігі анықталып көрсетілген. Типтік оқу
жоспары, жұмыс оқу жоспары, жұмыс оқу программасы түсініктеріне
анықтамаберілген. Жұмыс оқу жоспарын автоматизациялауға арналған
программалар тізімі көрсетілген. Магистратура, докторантура және
халықаралық бірлестік департаменті жайында және оның атқаратын қызметі
жайында жазылған. Тапсырманың қойылымы мен жұмыс оқу жоспарын өңдеуге
арнлаған программалық интерфейстің қандай болу керектігі және қысқаша
сипаттама жазылған.
2 ЖОБАЛАУ БӨЛІМІ. БАҒДАРЛАМАЛЫҚ МҮМКІНДІКТЕРДІ ТАҢДАУ
Бұл тарауда ақпараттық жүйені жүзеге асыру үшін таңдалынған
бағдарламалық мүмкіндіктер жайында жазылған. Және олардың ерекшеліктері мен
жұмыс жасау принциптері де көрсетілген. Яғни олар – РНР тілі, MySQL
мәліметтер базасы, phpMyAdmin қосымшасы және де Apache Web-сервері мен РНР-
скриптерін жазуға ыңғайлы NotePad++ мәтіндік-редактры таңдалынды.
Енді осы таңдаған Apache Web-сервері, РНР проограммалау тілі, MySQL
мәліметтер базасы түсініктеріне тоқтала кеткен жөн.
2.1 Мәліметтер базасы туралы жалпы мәлімет
Мәліметтер базасы (МБ) – белгілі бір арнаулы аумаққа қатысты
мәлімететтерді баяндау, сақтау мен амал-тәсілдермен ұқсата білудің жалпы
прииңиптерін қарастыратын белгілі бір ережелер бойынша ұйымдастырылған
мәліметтердің жиынтығы. Адамның қатысуы ықтимал, автоматтық құралдармен
өңдеуге жарамды түрде ұсынылған ақпарат мәліметтер ретінде түсініледі.
Арқаулы ауқым ретінде нақты зерттеуші үшін қызықты нақты әлемнің бөлігі
түсініледі [17].
Мәліметтер базасы бұл ақпараттарды сақтау үшін арналған ұйымдастырылған
құрылым. Алғашқы кезде, яғни, мәліметтер базасы түсінігі қалыптаса бастаған
жылдары, бұл базаларда тек қана мәліметтер сақталып жүрді. Бірақ бүгінгі
күнгі мәліметтер базасын басқару жүйелері (МББЖ) өз құрылымында тек қана
мәліметтерді ғана емес, сонымен қатар тұтынушылармен немесе басқа да
программалық-ақпараттық кешендермен қарым-қатынас жүзеге асырылатын
әдістерді (яғни, программалық код) де орналастыруға мүмкіндік береді.
Осылайша біз қазіргі заманғы мәліметтер базасында тек қана мәліметтер ғана
емес, сонымен бірге ақпарат та сақталатындығын айта аламыз.
Егер, мысалы, оқу процессін алатын болсақ, бұл анықтаманы оңай
түсіндіруге болады, мұнда оқылатын пәндер, олардың неше кредиттен
тұратындығы, сол пәндерге қатысты сабақ беретін оқытушылар, ол пән таңдау
пәндер қатарына жатады ма және т.б. көптеген мәліметтер сақталады. Бұл
базаға оқу процессіне қатысты көптеген қызметкерлер кіре алады. Бірақ
олардың ішінде бұл базаға толықтай ие болып, оған өзі жеке өзгерістер
енгізе алатын адам жоқ. Мәліметттерден басқа базада әр түрлі әдістер мен
жабдықтар бар, ол әрбір қызметкерге оның компетенциясына кіретін
мәліметтермен ғана жұмыс жасауға мүмкіндік береді. Базадағы мәліметтердің
нақты қызметкерлерге тиісті әдістермен өзара байланысы нәтижесінде
қызметкерлер пайдаланатын және өз компетенциясы шеңберінде мәліметтерді
енгізу мен редактрлеуді жүргізетін ақпарат қалыптасады.
Мәліметтер базасы түсінігімен мәліметтер базасын басқару жүйесі
түсінігі тығыз байланысты. Бұл жаңа базаның құрылымын құру, оны
мәліметтермен толтыру, мәліметтерді редактрлеу мен ақпараттарды визуалдау
үшін арналған программалық жабдықтар кешені. Базаның ақпаратын визуалдау
деп берілген критерилерге байланысты көріністегі мәліметтерді іріктеуді,
оларды тәртіптеуді, толықтыру және шығару құрылғысына беру немесе байланыс
каналдары бойынша жіберуді түсінуге болады.
Әлемде көптеген мәліметтер базасын басқару жүйелері бар. Олардың әр
түрлі объектілермен әр түрлі жұмыс істеу мүмкіндігі мен пайдаланушыларға әр
түрлі функциялар мен жабдықтар ұсынатындығына қарамастан МББЖ-нің көбі
ортақ негізгі түсініктердің тұрақты кешеніне негізделеді. Бұл бізге бір
жүйені қарастырып, оның түсініктерін, әдістерін және тәсілдерін МББЖ-нің
барлық классына жалпылауға мүмкіндік береді.
2.1.1 Мәліметтер базасының кең түрде қолданылуының алғы шарттары
МБ-ның айқын басымдылықтары мен объективті алғы шарттары оның кең
түрдегі қолданысына әкелді. Оны қолданудың алғы шарттарына келесілер
жатады:
• нақты өмірдің объектілері өзара күрделі қарым-қатынаста болады.
Бұның бәрі олардың ақпараттық көрінісі өзара байланысқан бір
бүтінді қалыптастыруды талап етеді;
• әртүрлі пайдаланушылардың ақпараттық қажеттіліктері өзара
қиылысады, ал бұл бір мәліметтер базасын қолдануды және әртүрлі
пайдаланушылардың оған кіру мүмкіндігін бір мақсатты қылады;
• ақпараттық қорды құру мен жүргізу функциялары және қажетті
мәліметтерді ұсыну әртүрлі тапсырмаларды шешуде универсалды және
жалпы болып табылады. Мәліметтерді басқару үшін мамандандырылған
программалық жабдықтарды құру – бұл функциялардың орындалу
деңгейінің өсуі мен ақпараттық жүйелерді құрудың еңбек
сыйымдылығының қысқаруына әкеледі;
• техникалық және программалық қамтымасыз етудің дамуының қазіргі
заманғы деңгейі, ақпараттық жүйелерді құру теориялары мен
практикасы тиімді МБ-н құруға мүмкіндік береді [18].
2.1.2 Мәліметтер базасын пайдаланушылар мен олардың деңгейлері
Мәліметтер базасымен оның құру мен функционалдау процесінде әр түрлі
категориядағы пайдаланушылар бірге іс-әрекет жасайды.
Пайдаланушылардың негізгі категориясы болып түпкілікті пайдаланушылар,
яғни, олардың қажеттіліктері үшін мәліметтер базасы құрылатын
пайдаланушылар табылады. Құрылушы мәліметтер базасының ерекшеліктеріне
байланысты оның түпкілікті пайдаланушылар әр түрлі бола алады. Бұл
мәліметтер базасына мезгіл өткен сайын көңіл аударатын кездейсоқ
пайдаланушылар болуы мүмкін немесе тұрақты, яғни, әрдайым пайдаланатын
пайдаланушылар болуы мүмкін. Түпкілікті пайдаланушылар бір-бірінен
есептеуіш техниканы меңгеру дәрежесімен де ерекшеленуі мүмкін. Түпкілікті
пайдаланушылардан есептеуіш техника мен тіл жабдықтары саласында арнайы
білім талап етілмеуі керек [19].
Мәліметтер базасын функционалдау мәліметтер базасын құруды,
функционалдауды және дамытуды қамтымасыз етуші мамандардың қатысуынсыз
мүмкін емес. Мамандардың мұндай тобы мәліметтер базасының администраторлары
(МБА) деп аталады. Мамандардың бұл тобы мәліметтер базасының құраушы бөлігі
болып есептелінеді.
2.1.3 Мәліметтер базасы әкімшілігінің функциялары
Мәліметтер базасының администраторларының тобының құрамында олардың
атқаратын функцияларына байланысты әртүрлі топшаларды бөліп көрсетуге
болады. Әкімшілік топтың құрамының саны, олардың атқаратын қызметі
мәліметтер базасының масштабына, онда сақталатын ақпараттың спецификасына,
мәліметтер базасының түріне, қолданыстағы бағдарламалық жабдықтар
ерекшеліктеріне және кейбір басқа факторларға белгілі-бір дәрежеде тәуелді
болады.
Мәліметтер базасының әкімшілігінің құрамында жүйелік аналитиктер,
мәліметтер базасына қатысы бойынша сыртқы ақпараттық қамсыздандыруды
жобалаушылар, мәліметтерді өңдеудің технологиялық процесстерінің
жобалаушылары, жүйелік және қолданбалы программистер, операторлар,
техникалық қамсыздандыру бойынша мамандар болуы керек. Егер әңгіме
коммерциялық мәліметтер базасы жөнінде болса, онда бұл жерде маңызды рольді
маркетинг бойынша мамандар ойнайды [20].
Мәліметтер базасының администраторлары жан-жақты функциялардың үлкен
шеңберін орындайды. Әрі қарай олардың кейбіреуін қарастырып өтуге болады.
Бұл функциялардың негізгілері келесідей:
1. Пәндік облыс талдауы: пәндік облысты жазбаша суреттеу, толықтылықты
шектеуді табу, ақпарат статусын анықтау, пайдаланушылар
қажеттіліктерін анықтау, пайдаланушылар статусын анықтау,
"мәліметтер – пайдаланушы" сәйкестігін анықтау, мәліметтерді
өңдеудің уақыттық - көлемдік мінездемесін анықтау.
2. Мәліметтер базасының құрылымын жобалау: мәліметтер базасының
файлдарының құрамы мен құрылымын анықтау, олардың арасындағы
байланыстарды анықтау, мәліметтерді тәртіптеу әдістері мен ақпаратқа
енуі әдістерін таңдау, мәліметтер базасы мен мәліметтерді жазбаша
суреттеу тілдерінің құрылымын жазбаша суреттеу.
3. Мәліметтер базасы мен МБ-н өңдеу шараларының құрылымын жазбаша
суреттеу кезінде толықтылықты шектеуді беру: пәндік аумаққа жататын
толықтылықты шектеуді беру, мәліметтер базасының құрылымымен
шақырылған толықтылықты шектеуді анықтау, мәліметтерді енгізу мен
түзетулерде МБ-ң толықтылығын қамтамасыз ететін шараларды құру, көп
пайдаланушылар режимінде пайдаланушылардың параллельді жұмысында
толықтылықты шектеуді қамтамасыз ету.
4. Мәліметтер базасын алғашқы жүктеу мен жүргізу: мәліметтер базасын
алғашқы жүктеу мен жүргізу технологиясын жасау, енгізу формаларын
жобалау, мәліметтерді дайындау, енгізу және енгізуді бақылау.
5. Мәліметтерді қорғау.
1. Жүйеге пароль арқылы кіруді қамтымасыз ету: пайдаланушыларды
тіркеу, парольдарды тағайындау және өзгерту.
2. Нақты мәліметтерді қорғауды қамтымасыз ету: пайдаланушылар
топтарының және жеке пайдаланушылардың ену құқықтарын
анықтау, жеке пайдаланушылар үшін мәліметтерге жасалатын
рұқсат етілген операцияларды анықтау, мәліметтерді қорғаудың
программалық - технологиялық жабдықтарын таңдауқұру.
3. Мәліметтерді қорғау жабдықтарын тестілеу.
4. Ақпаратқа енудің қарастырылмаған жолдарын анықтаутіркеу.
5. Мәліметтерді қорғауды бұзудың пайда болған жағдайларын
зерттеу және оларды жою мен алдын-алу бойынша іс-шаралар
жүргізу.
6. МБ-н қайта қалыптастыруды қамтымасыз ету: МБ-н қайта қалыптастырудың
программалық-технолгиялық жабдықтарын құру, жүйелік журналдарды
жүргізуді ұйымдастыру.
7. МБ-на пайдаланушылардың жолдауның талдауы: пайдаланушылардың МБ-на
жолдауының статистикасын жинау, оны сақтау және талдау.
8. МБ-ның жұмыс жасау тиімділігінің талдауы мен жүйенің дамуы: жүйенің
жұмыс жасау көрсеткіштерінің талдауы (өңдеу уақыты, жадының көлемі,
құндық көрсеткіштер), мәліметтер базасын қайта ұйымдастыру мен қайта
құрылымдау, мәліметтер базасының құрамын өзгерту, программалық және
техникалық жабдықтарды дамыту.
9. Пайдаланушылармен жұмыс жасау: пәндік облыстағы өзгерістер туралы
ақпарат жинау, пайдаланушылардың МБ-ң жұмысын бағалау туралы ақпарат
жинау, пайдаланушыларды оқыту, пайдаланушыларға кеңес беру.
10. Жүйелік программалық жабдықтарды дайындау және қолдау: МББЖ және ҚПП
туралы ақпарат жинау және талдау, бағдарламалық жабдықтарды иемдену,
оларды орналастыру, жұмысқа жарамдылығын тексеру, жүйелік
кітапханаларды қолдау, программалық жабдықтарды дамыту [21].
11. Ұйымдастырушылық-әдістемелік жұмыс: МБ-н жобалау әдістемесін таңдау
немесе құру, жүйенің даму бағыттарын және мақсаттарын анықтау, МБ-ң
даму кезеңдерін жоспарлау, ұйымдастырушылық-әдістемелік
материалдарды жасау және шығару.
Әдебиеттерде жиі-жиі пайдаланушылардың тәуелсіз категориясы ретінде
қолданбалы программистерді бөліп көрсетеді. Мамандардың бұл тобын ерікті
категорияға қоспау керектігі ойластырылуда. Одан да оларды мәліметтер
базасының администраторларының құрамына қосу керек.
2.1.5 Мәліметтер базасы администраторының байланыстары
МБ-ң администраторы өз қызметінің барысында мәліметтер базасының басқа
пайдаланушыларымен, сонымен қатар МБ-ң пайдаланушылары болып табылмайтын
"сыртқы" мамандармен де қарым-қатынасқа түседі.
Ең алдымен егер мәліметтер базасы қандай да бір кәсіпорынды немесе
ұйымды ақпараттық қамтымасыз ету үшін құрылса, онда осы ұйымның
әкімшілігімен қарым-қатынас қажет. Жоғарыда көрсетілгендей МБ-сын енгізу
ақпаратты өңдеу жүйесінде ғана емес, сонымен бірге ұйымды басқарудың
бүтіндей жүйесіне де өзгеріс енгізеді. Бұндай үлкен жобалардың ұйым
басшылығының белсенді түрде араласуынсыз және қолдауынсыз орындалмайтыны
анық. Ұйым басшылығы МБ-мен ұсынылатын мүмкіндіктермен танысуы керек, оның
басымдылықтары мен жеткіліксіздіктері туралы хабарлануы тиіс, сонымен қатар
МБ-ның құрылуы мен функционалдануы барысында пайда болатын мәселелер туралы
ақпарат алуы тиіс [22].
Мәліметтер базасы пәндік облыстың динамикалық ақпараттық көрінісі болып
табылатындықтан МБ-ның администраторлары өз кезегінде ақпараттық жүйе
құрылатын объектінің даму болашағы туралы уақытында хабарлануы тиіс.
Ұйым басшылығы мен МБ-ның администраторы МБ-н құрудың негізгі
бағыттары мен уақыты және оның дамуы, пайдаланушыларды қосу кезектілігі
туралы келісуі қажет.
МБА-ның МБ-ның бүкіл өмірлік циклінің кезеңдеріндегі өте тығыз байланыс
түпкілікті пайдаланушылармен байқалады. Бұл қарым-қатынас пайдаланушылардың
қажеттіліктері зерттелген кездегі, пәндік облыстың ерекшеліктері анықталған
кездегі жүйені жобалаудың алғашқы кезеңдерінде басталады және жобалау
процессі мен жүйенің функционалдануы кезінде де қолдау табады.
Соңғы уақыттарда мәліметтер базасының түпкілікті пайдаланушылары мен
администраторлары арасында функцияларды қайта бөлу жүріп жатқандығын айта
кеткен жөн. Бұл ең алдымен түпкілікті пайдаланушыларға бағытталған тілдік
және программалық жабдықтардың дамуымен байланысты. Бұған қарапайым және
соған қоса күшті сұрау салу тілдері, сонымен қатар жобалауды автоматтандыру
жабдықтары жатады.
Егер мәліметтер базасы қандай-да бір оны қосушы автоматтандырылған
ақпараттық жүйенің (мысалы, АБЖ-да) құрамында функционалданса, онда МБА-а
бұл жүйеде мәліметтерді өңдеу бойынша мамандармен қарым-қатынаста жұмыс
істеуі қажет [23].
МБ-ның администраторлары оған қатысты мамандардың сыртқы топтарымен де
және ең алдымен МББЖ және ҚПП жеткізушілерімен, басқа МБ
администраторларымен қарым-қатынасқа түседі.
МБ-сын мамандандырылған жобалық ұжымдармен бүтіндей немесе МБ
жобалаудың өзіндік нысаны ретінде жиі құрылады. Бұл жағдайда МБ-ның
әкімшілік қызметі ұйымдық-өндіруші ретінде де, ұйымдық-тапсырыс беруші
ретінде де құрылуы керек.
2.1.6 Мәліметтер базасын жобалау
Мәліметтер базасын басқару теориясы дербес пән ретінде шамамен алғанда
XX ғасырдың 50-жылдарының басынан бері дами бастады. Осы уақыт ішінде
белгілі бір іргелі ұғымдар жүйесі калыптасты. Олардың бірқатарын
келтірейік.
– Объект – деп мағлұматтары мәліметтер базасында
сақталатын ақпараттық жүйенің элементтерін айтамыз.
– Атрибут – объектінің қасиеттерін ақпараттық бейнелеу. Әрбір объект
атрибуттардың кейбір жиынтығымен сипатталады.
– Мәліметтердің басты элементі – деп мәліметтердің баска
элементтерінің мәндерін анықтауға мүмкіндік беретін осындай атрибут
аталады.
– Алғашқы кілт – объектінің (жазбаның) әрбір данасын бірегей түрде
жалғастыратын атрибут (немесе атрибуттар тобы).
– Екіншіреттегі кілт - бірнеше жазбалар (объект даналары) үшін мәні
қайталанатын атрибут (немесе атрибуттар тобы). Ең алдымен, екінші
реттегі кілттер жазбаларды іздестіру операцияларында қолданылады.
МББЖ – жаңа база құрылымын құруға арналған программалық құралдар
кешені, оның құрамын толықтыру, құрамында барды редакциялау және аппаратпен
көрсетушілік (визуализация). База ақпаратын көрсетушілік ретінде берілген
критериге сәйкес бейнеленетін мәліметтерді іріктеу, оларды реттеу, сосын
шығаратын құрылғыға беру немесе байланыс арналары бойынша беру.
Кез келген МББЖ мәліметтермен төрт қарапайым операция орындауға
мүмкіндік береді:
■ кестеге бір немесе бірнеше жазбаны қосу;
■ кестеден бір немесе бірнеше жазбаны жою;
■ кейбір өрістердің бір немесе бірнеше жазбаларындағы мәндерді жаңарту;
■ берілген шартты қанағаттандыратын бір немесе бірнеше жазбаларды табу.
МББЖ-ның тағы бір функциясы – мәліметтерді басқару. Мәліметтерді
басқару ретінде, әдетте, мәліметтерді рұқсат етілмей қол жетуден қорғау,
мәліметтермен жұмыс режимін көп мәрте пайдалануды қолдау және мәліметтердің
тұтастығы мен үйлесімділігін қамтамасыз ету түсініледі [24].
2.1.7 Мәліметтер базасын жіктеу
Мәліметтер арасындағы байланыстарды орнату әдістері бойынша былайша
ажыратылады: реляциялық, иерархиялық және желілік МБ.
Реляциялық МБ кесте түрінде мәліметтерді ұсынудың қарапайым және
әдеттегі формасы болып саналады. Көптеген теориялар ішінде кестеге қатынас
(relation) термині сәйкес келеді және ол МБ-ға осы атты берген. Ол үшін
дамыған математикалық аппарат – біріктіру, алу, азайту, қиылысу, қосу және
т.б. сияқты математикалық операциялар айқындалатын реляциялық есептеу мен
реляциялық алгебра.
Реляциялық МБ-ның артықшылық қасиеті – оны қолдаудың аспаптық
құралдарының салыстырмалы қарапайымдылығы, кемшілігі – мәліметтер
құрылымының қатаңдығы (ерікті ұзындық кестесінің жолдарын берудің мүмкін
еместігі) және оның жұмысы жылдамдығының мәліметтер базасы мөлшеріне
тәуелділігі. Мұндай МБ-да белгіленген көптеген операциялар үшін барлық МБ
қарау қажетті болуы мүмкін,
иерархиялық және желілік МБ қайсыбір ортақ белгісі бар мәліметтер
арасындағы байланыстардың бар болуын көздейді. Иерархиялық МБ-да мұндай
байланыстар ағаш-сызық жол (графа) түрінде бейнеленуі мүмкін, мұнда
жоғарыдан төменге қарай біржақты байланыстар ғана болуы ықтимал. Егер
барлық ықтимал сұрақтар ағаш құрылымында бейнеленсе ғана, бұл қажетті
ақпаратқа жетуді тездетеді. Ақпарат алудың ешқандай басқа сұрау салулары
қанағаттандырмайды, айтылған кемшілік желілік МБ-дан алып тасталды, онда
(тым болмағанда, теориялық жағынан) бәрімен барлық жағынан байланыс болуы
ықтимал еді. Іс-тәжірибе жүзінде мұны іске асыру мүмкін болмағандықтан,
кейбір шектеулерге жүгінуге тура келеді.
Мәліметтердің әрбір элементі құрамында кейбір басқа элементтердің сілтемесі
болуы тиіс. Сол себептен ЭЕМ (электронды есептегіш машинаның) оперативті
және дискілік жадындағы едәуір ресурстар талап етіледі [24].
Кейбір МББЖ туралы мәліметтер кестеде келтірілген:
3-кесте.Кейбір мәліметтер базасын басқару жүйесі
МББЖ атауы МБ типі
MS Access ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz