Материалдарды шығыстау құжаттары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. МАТЕРИАЛДЫҚ АКТИВТЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ЖӘНЕ ОНЫҢ СИПАТТАМАСЫ
1. Қорлар-есеп объектісі ретінде
2. Материалдық активтердің түсуін және босатылуын құжатпен рәсімдеу
2. ПЕТРО ҚАЗАҚСТАН ҚҰМКӨЛ РЕСОРСИЗ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНДАҒЫ
МАТЕРИАЛДЫҚ АКТИВТЕР ЕСЕБІ
2.1 Қоймадағы материалдық құндылықтар есебі
2.2 Бухгалтериядағы материалдық құндылықтар есебі
2.3 Петро Қазақстан Құмкөл Ресорсиз акционерлік қоғамында қорларды
түгендеу және бағалау
2.4 Дайын өнім есебі
3. КӘСІПОРЫНДА МАТЕРИАЛДЫҚ АКТИВТЕРДІ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫ ТАЛДАУ МЕН
БАҒАЛАУ
3.1 Кәсіпорынды материалдық қорлармен қамтамысыз етуді талдау
3.2 Петро Қазақстан Құмкөл Ресорсиз акционерлік қоғамында
материалдық ресурстарды тиімді пайдалануды талдау
3.3 Материалдық қорларды басқаруды жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі экономикалық жағдайда әрбір
ұйымның қызмет ету процесіне нарықтық қатынастарға қатысушы мүдделі
тұлғалар үлкен көңіл аударатыны белгілі. Сол себепті олар есеп
мәліметтеріне сүйене отырып, ұйымның материалдық активтер жағдайын
бағалауға ұмтылады.
Бухгалтерлік есеп нарықтық экономика жағдайында ұйым жөнінде жан–жақты
қамтылған ақпарат алудың бірден–бір көзі болып табылады. Оның көмегімен
ұйымның төлем қабілеттілігн, өндірістік қызметінің тиімділігі мен
табыстылығын, даму перспективаларын сипаттауға мүмкіндік мол.
Орталықтан жоспарланған экономика жағдайында жүзеге асырылған
бухгалтерлік есеп жүйесі меншіктің қоғамдық сипаты мен экономиканы
мемлекеттік басқарудың қажеттіліктеріне негізделінді. Бухгалтерлік есеп
жүйесінде қалыптасатын ақпараттардың басты тұтынушысы ретінде мемлекет
статистикалық және қаржылық органдарды жоспарлайтын салалық министрліктер
мен ведомствалар арқылы танылды. Қоғамдық қатынастар жүйесінің өзгеруі,
азаматтық – құқықтық ортаның өзгеруі бухгалтерлік есепті сәйкесінше
трансформациялаудың қажеттілігін айқындады. Бухгалтерлік есептің жаңа
жүйесі және ұйымдарда бухгалтерлік есепті жүргізудің әзірленіп жатқан жаңа
ережелері мен нормалары ақпараттардың шынайылығы мен сенімділігін бақылау
құралы ретінде инвестиция салуға, соның ішінде шетелдік инвестицияларды
тартуға қолайлы жағдай жасайтындай нарықтық инфрақұрылымның элементтерін
құруы тиіс.
Активтер – кәсіпорын қызметі барысында пайдаланылатын және болашақта
экономикалық пайда әкелетін барлық ресурстары болып табылады.
Материалдық активтер – сыртқы пішіні, заттай нысаны бар, болашақта
ұйымға экономикалық пайда әкелетін ұйым ресурстары. Материалдық активтерге
материалдар, дайын өнім және тауарлар жатады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметі барысында өздерінің өндірген дайын
бұйымдары, сату үшін сатып алған тауарлары, сатып алған бірақ әзірге ұйымға
келіп түспеген тауарлары (жолдағы тауарлар), аяқталмаған өндіріс,
басқаларға көрсеткен қызметтері, сондай-ақ жұмыстарды орындау және
қызметтерді көрсету барысында пайдалануға арналған қосалқы бөлшектері,
отындары, ыдыс және ыдыстық материалдары, жартылай фабрикаттар және басқа
да материалдары сол ұйымның тауарлық-материалдық қоры түріндегі материалдық
активі болып табылады [1, 102 б].
Олардың өндіріс құралдарынан өзгешелігі еңбек заттары өндірісте
пайдаланылған кезде өздерінің бастапқы құнын түгелдей өндірілетін өнімге
ауыстырады. Шығарылатын өнімнің, атқарылатын жұмыстың өзіндік құнының көп
бөлігі еңбек заттарының құнынан тұрады.Сонымен қатар еңбек заттары
өндірістік қор болып табылады [1, 103 б].
Ұйымда өткізілуі қиын тауарлы – материалдық қорлардың шамадан тыс көп
болуы, дебиторлық қарыздардың, әсіресе, оның күдікті бөлігінің жоғары
болуы, ақшаның айналымдылығын бәсеңдетіп, ұйымның қаржы жағдайына кері
әсерін тигізетіні сөзсіз.
Жақсы және дұрыс ұйымдастырылған есеп материалдардың түгел сақталуына,
үнемді пайдаланылуына көмегін тигізеді.
Негізгі материалдар мен шикізаттар өндірілетін өнімнің құрамына кіріп
оның материалдық негізін жасайды.
Мұнай - газ компанияларының материалдық активтерін пайдалану тиімділігі
мен кәсіпорынның өндірістік қуатын жоғарылату проблемасы нарық
қатынастарының келесі кезеңіне өтуінде ең басты орынды алады.
Бухгалтерлік есептің жаңа жүйесінде материалдық активтер есебін
жүргізуге жаңа талаптар қойылған. Мұның барлығы кәсіпорындардың алдына
көптеген мәселелердің шешімін табуда дамыған елдердің тәжірибелеріне сүйену
қажеттілігін туындатады. Осы аталғандардың барлығы дипломдық жұмыстың
өзектілігін сипаттайды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Бухгалтерлік есеп және аудит
саласындағы экономикалық әдебиеттерде қорлар есебі мен аудиті және талдауы
бойынша зерттеу жұмыстары К.К. Кеулімжаев, К.Ш. Дюсембаев, М.С. Ержанов,
В.Л. Назарова, Н.Э. Байболтаева, В.К. Радостовец, Б.Е. Укашев, З.Н.
Әжібаева, Д.О. Абленов, С.Т. Міржақыпова, Ә.Ә. Әбдіманапов және т.б.
экономист- ғалымдардың ғылыми еңбектері мен мақалаларында жан-жақты
зерттеліп, қарастырылған.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі
мақсаты мұнай-газ саласындағы ұйымдар мен кәсіпорындарда материалдық
активтер есебін, яғни, қоймадағы және бухгалтериядағы қорлар есебін
ұйымдастыру, олардың жұмсалу тиімділігі мен пайдаланылу мақсаттылығына
талдау жасау болып табылады.
Көрсетілген мақсатқа жету үшін зерттеу барысында төмендегідей
міндеттер қойылады:
- кәсіпорында материалдық активтер есебін ұйымдастырудың мәні;
- қорлар есебімен байланысты шаруашылық операциялары мен құжаттарды
рәсімдеу тәртібін анықтау;
- кәсіпорынның қорларды пайдалану тиімділігі мен материалсыйымдылығына
талдау жүргізу;
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі: Петро Қазақстан Құмкөл Ресорсиз
акционерлік қоғамы болып табылады.
“ПетроҚазақстан” – тігінен интеграцияланған мұнай-газ тобы, оның
акционерлері “Қытай Ұлттық мұнай корпорациясы” және “ҚазМұнайГаз” Ұлттық
компаниясы болып табылады. “ПетроҚазақстан” компаниясының қызмет аясына кен
орындарын геологиялық барлау, қазбалау, мұнай мен газды өндіру, сондай-ақ
кен орындарын сатып алу, мұнайды және мұнай өнімдерін қайта өңдеу және сату
кіреді. Интеграцияның нәтижесінде компанияның өз өнімінің сапасын жақсарту
үшін және қызметінің тиімділігін арттыру үшін кең мүмкіндіктері бар.
ПетроҚазақстан компаниялар тобының өндірістік құрылымының негізін
ПетроҚазақстан Құмкөл Ресорсиз АҚ (ПҚҚР) және ПетроҚазақстан Ойл
Продактс ЖШС (ПҚОП) құрайды. Қызылорда облысында орналасқан ПҚҚР
компаниясы мұнай өндірумен шұғылданады, ал Оңтүстік Қазақстан облысының
орталығы Шымкент қаласында орналасқан ПҚОП компаниясы мұнайды қайта өңдеу
ісімен айналысады.
ПетроҚазақстан сондай-ақ Оңтүстік Торғай мұнайлы алабында қызметін
жүзеге асыратын екі бірлескен кәсіпорындағы 50%-дық үлесті иеленеді.
Қазгермұнай БК ЖШС-ндегі компанияның серіктесі – ҚазМұнайГаз БӨ ҰК, ал
Торғай Петролеум АҚ-ндағы серіктесі – ЛУКойл Оверсиз Құмкөл Б.В..
ПетроҚазақстан компаниясының бизнесі – мұнайды геологиялық барлау мен
өңдеуден бастап, оны жоғары сапалы мұнай өнімдеріне қайта өңдеу мен дамыған
маркетинг пен тасымалдау жүйесіне дейінгі біртұтас технологиялық тізбек.
Серіктестік қызметінің негізгі мақсаты пайда алу болып табылады.
Кез келген ұйым үшін бүкіл шаруашылық операцияларын анықтауға, талдауға
және жалпылама сипаттауға мүмкіндік беретін көрсеткіштер жиынтығы – негізгі
экономикалық көрсеткіштеріне талдау жүргізу аса маңызды. Ұйымның өндірістік
қызметінің жалпы сипаттамасын алу үшін негізгі технико – экономикалық
жағдайын бейнелейтін көрсеткіштер жүйесіне кешенді баға беру қажет, олардың
қатарына - өткізілген өнім және орындалған жұмыс көлемі, өткізілген өнімнің
(жұмыстың) өзіндік құны, өндірістік әлеуетті қамтамасыз етілу деңгейі,
пайдаланылу тиімділігі, еңбек ақы қоры, орташа айлық жалақы, табыс көлемі,
табыстылық деңгейі, тағы басқа көрсеткіштерді жатқызуға болады.
Серіктестіктің негізгі техника-экономикалық көрсеткіштеріне талдау жүргізу
үшін оның 2008-2010 жылдардағы мәліметтер көздерін пайдаланамыз (Қосымша
А).
Зерттеу пәні. Кәсіпорындағы материалдық активтер есебін ұйымдастыру
және талдау арқылы олардың пайдаланылу тиімділігін арттыру.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі. Дипломдық
жұмысты орындау барысында отандық және шетелдік экономист-ғалымдардың
материалдық активтер есебі мен аудиті саласындағы зерттеу жүргізген
теориялық және әдістемелік деректері қолданылды.
Жүргізілген зерттеу барысында қазақстандық заң актілері мен нормативтік-
құқықтық актілері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан, кестелер
мен суреттерден тұрады. Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеу жұмысының
мақсаты мен міндеттеріне сәйкес анықталған және дипломдық жұмыстың
тақырыбын ашуға бағытталған.
1. МАТЕРИАЛДЫҚ АКТИВТЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ЖӘНЕ ОНЫҢ СИПАТТАМАСЫ
3. Қорлар-есеп объектісі ретінде
Тауарлы – материалдық қорлар - өндіріс циклінде қолданылатын еңбек
заттары [2, 47 б]. Олар өндіріс процесінде тұтынылып, өзінің құнын
өндірілетін өнімге толығымен аударады.
Тауарларды өндіру мен жеткізу бір қалыптылық жоқ жағдайында үзіліссіз
сауданы қамтамасыз ету үшін сауда мекемелері мен кәсіпорында қажетті тауар
қорлары болуы қажет.
Жалпы түсінік бойынша, тауарлы-материалдық қорлар мынадай активтер
түрінде беріледі:
1. Шикізат қатары, материалдар, сатып алатын жартылай фабрикаттар және
құрамдық заттар, конструкциялар мен тетіктер, отын, ыдыс және ыдыстық
заттар, қосалқы бөлшектер, өндірісті пайдалануға немесе тұрмыстар мен
қызметтер үшін пайдалануға арналған өзге материалдар;
2. Аяқталмаған өндіріс, жұмыстар, қызметтер орындау;
3. Ұйымдардың қызметі барысында сатуға арналған дайын өнімдер мен
тауарлар түріндегі активтер.
Соған сәйкес тауарлы-материалдық қорлардың келесідей топтарын бөліп
көрсететін, олардың экономикалық жіктеуі материалдардың есебін дұрыс
ұйымдастырудың маңызды жағдайларының бірі болып табылады:
а) Шикізаттар мен материалдар - өнімнің материалдық негізін құрайды.
Осыған орай, негізінен, ауыл шаруашылығы мен өндіруші өнеркәсіп өнімін –
шикізат деп, ал өндіруші өнеркәсіп өнімін – материалдар деп атайды.
Өнеркәсіптің кейбір салаларында шикізат және материалдар негізгі және
көмекші болып бөлінеді., дегенмен, бұлай бөлу, шартты болып саналмайды,
өйткені ол өнімдердің әр түріне материалдардың сол бір түрін қолдану
санына, технологиялық процесстің сипатына қатысты болады. Мысалға,
наубайхана өндірісінде негізгі шикізат және материалдарға ұн, тұз, ашытқы
және су жатқызылады. Көмекші шикізат және материалдар өнімдердің сапасын
жақсартуға әсерін тигізеді, олар белгілі бір тұтыну қасиеттерін береді.
(қант, сүт, хош иіс)
ә) Сатып алынатын жартылай фабрикаттар - өңдеудің белгілі бір сатысынан
өткен, бірақ әлі де дайын өнім болып саналмайтын шикізат және материалдар.
Яғни, материалдық негізін құрайды.
б) Отын - өндірістегі өзінің тағайындалу және пайдалану жағдайлары
бойынша энергетикалық, технологиялық, двигательдік (жанар, тағар май) және
шаруашылық мұқтаждықтар үшін (ғимараттар мен үй жылытулары үшін) отын болып
бөлінеді.
в) Ыдыс және ыдыстық заттар – бұл әртүрлі материалдар мен дайын
өнімдерді орау, буып-түю, тасымалдау және сақтау үшін пайдаланылатын
заттар.
г) Қосалқы бөлшектер - машиналар мен құрал жабдықтардың тозған
бөлшектерін жөндеу және ауыстыру үшін қызмет етеді.
д) Өзге де материалдар өзіне аталмыш ұйымда материалдар, отын немесе
қосалқы бөлшектер ретінде, пайдалана алатын, негізгі құралдардың шығарылып
тасталуынан алынған материалдарды, өндіріс қалдықтарын, түзетуге келмейтін
ақшаларды енгізеді.
е) Басқа жаққа қайта өңдеуге берілген материалдар – бұл сырт ұйымдардың
өңдеуіне тартылған және одан кейін одан алынған өнімдердің өзіндік құнына
қосылатын материалдар.
ж) Құрылыс материалдары – құрылыс салушы ұйымдар есепке алынатын,
құрылыс бөлшектерін жасау, ғимараттар мен құрылыстардың бөліктерін және
конструкцияларын бөлу және көтеру үшін тікелей құрылыс және монтаж
жұмыстары процесінде пайдаланатын материалдарды, сондай-ақ құрылыс
мұқтаждықтары үшін қажетті өзге де тауарлы-материалдық қорларды білдіреді.
Өндірістік қорлар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін оларды негізді бағалай
білудің үлкен маңызы бар.
Осы жоғарыдағы аталғандарды 1- суретте көрсетейік.
Сурет 1. Ұйымдағы қорлардың жіктелуі
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметі барысында өздерінің өндірген дайын
бұйымдары, сату үшін сатып алған тауарлары, сатып алған бірақ әзірге ұйымға
келіп түспеген тауарлары (жолдағы тауарлар), аяқталмаған өндіріс,
басқаларға көрсеткен қызметтері, сондай-ақ жұмыстарды орындау және
қызметтерді көрсету барысында пайдалануға арналған қосалқы бөлшектері,
отындары, ыдыс және ыдыстық материалдары, жартылай фабрикаттар және басқа
да материалдары сол ұйымның тауарлық-материалдық қоры түріндегі ағымдағы
активі болып табылады [2, 49 б].
Олардың өндіріс құралдарынан өзге еңбек заттары өндірісте пайдаланылған
кезде өздерінің бастапқы құнын түгелдей өндірілетін өнімге ауыстырады.
Шығарылатын өнімнің, атқарылатын жұмыстың өзіндік құнының көп бөлігі еңбек
заттарының құнынан тұрады.Сонымен қатар еңбек заттары өндірістік қор болып
табылады [2, 50 б].
Ұйымдағы материалдық активтер есебінің міндеттері 2-суретте
көрсетілген.
Сурет 2. Материалдардың есебін жүргізудің міндеттері
Материалдарды есептеудің негізгі міндеттері:
1. Дайындалған, келіп түскен және өндіріске немесе сыртқа босатылған
материалдарды уақытында есептеп, кіріске алу немесе есептен шығару.
2. Материалдардың қоймада және тасымалдау кезінде түгел сақталуын
бақылау.
3. Материалдық қорлар қалдығының белгіленген мөлшерден артып немесе
төмендеп кетпеуін бақылау.
4. Материалдарды өндірісте пайдаланған кезде олардың техникалық жолмен
анықталғын мөлшерін және тұтыну мөлшерінің қорын анықтау.
5. Материалдардың өндірісте ұтымды пайдаланылуын бақылау.
6. Дайындалған материалдардың өзіндік құнын анықтап және олардың жоспарлы
есептеу бағасынан айырмашылығын тауып, пайдаланылған материалдар құнын
әр объектінің шығынына қосу.
Жақсы және дұрыс ұйымдастырылған есеп материалдардың түгел сақталуына,
үнемді пайдаланылуына көмегін тигізеді. Материалдардың түгел және дұрыс
сақталуы, сондай-ақ ұтымды пайдаланылуы, жұмсалуы үшін алдын ала мыналарды
жасау қажет:
- Тиісті түрде жабдықталған материалдық-қорларды сақтайтын қойма немесе
бөлме болуы қажет және бөлмелердің әрқайсысы материалдардың белгілі бір
түрін сақтауға арналған болуы керек;
- Материалдар қойманың әр бөлігінде өздерінің түрлері, сорттары,
өлшемдері бойынша керекті кезінде тез алуға және босатқаннан кейінгі кезде
қалдығын тексеруді қамтамасыз ететіндей етіп орналастырылуы керек.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың әкімшілігі материалдарды сақтайтын жерді
таразымен, өлшеу аспаптарымен және ыдыстармен жабдықтап және оларды жиі
тексеріп, дұрыстығын қадағалап отыруы керек. Ұйымның басшысы материалдарды
қабылдайтын және босататын адамдардың топтарын белгілеп, олармен
материалдарға жауапкершілік туралы шарт жасайды. Сондай-ақ кәсіпорын
басшысы материалдарға жауапты адамдарды жұмысқа алу, жұмыстан босату
барысында ұйымның бас бухгалтерімен алдын ала келісіп отыруы қажет.
Материалдарды кіріске алу және қоймадан босату құжаттарына қол қою құқығына
ие болған қызмет иелерінің тізімін белгілеу кәсіпорын басшысының немесе ол
сенім білдірген адамның жұмысы болып табылады.
Материалдардың есебін дұрыс және ұтымды ұйымдастыру үшін мыналар керек:
• Материалдардың бірыңғай номенклатурасы мен жоспарлы есеп айырысу
бағасын белгілеу;
• Құжат айналымының дәл жүйесін белгілеу және материалдарды есепке
алу мен есептен шығару операцияларының тәртібін сақтау;
• Бірыңғайланған алғашқы есеп құжаттары нысандарының түрлерін
белгілеу және олармен ұйымның барлық бөлімін қамтамасыз ету.
Сонымен қатар материалдарды алдағы уақыттарда пайдалану үшін өндіріске
босату және басқа жаққа берілетін мөлшерін белгілеп, оларды жетілдіріп
отыру керек. Белгіленген тәртіп бойынша материалдардың қалдығын жаппай
түгендеу, бақылау арқылы тексеріп және олардың нәтижесін дер кезінде есепке
алып отыру қажет.
Еңбек заттары біртекті емес. Олардың бір-бірінен өндірісте атқаратын
міндеттеріне қарай, сондай-ақ физикалық және химиялық қасиеттеріне қарай
өзара айырмашылықтары бар.сондықтан да материалдар есебін дұрыс
ұйымдастырудың ең басты мәселесі–оларға экономикалық жағынан дәлелденген
жіктеу жасау болып табылады [3, 28 б]. Өздерінің өзгешеліктері мен өнім
дайындауда атқаратын міндеттеріне қарай материалдар:
шикізат;
негізгі материал;
көмекші материал;
жартылай фабрикат және тағы басқалар болып бөлінеді.
Негізгі материалдар мен шикізаттар өндірілетін өнімнің құрамына кіріп
оның материалдық негізін жасайды.
Шикізаттар деп-бұрын азды-көпті еңбек сіңірілген заттарды атайды.
Бұлардың құрамына кен өндіруші өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы мекемелерінің
өндірген өнімдері – мұнай, кен, мақта, жүн, тері, ағаш және тағы да басқа
материалдар жатады [3, 29 б].
Негізгі материалдардың қатарына өнімнің өзіндік құнын құрайтын
өңдеуші өнеркәсіп өнімдері – ұн, мата, кірпіш және тағы да басқалар жатады
[3, 29 б].
Өндірістік үдерістің бір сатысынан толық өтіп әрі қарай өңдеуді
қажет ететін материалдар жартылай фабрикаттар деп аталады.Материалдардың
бұл түрін әрі қарай өңдеу арқылы дайын бұйымдар алынады.Олардың аяқталмаған
өнімнен айырмашылығы, оны сол күйінде сатуға болады. Бұндай жағдайда
жартылай фабрикатты сатып алған ұйымдар она әрі қарай өңдейді.сондықтан да
әрі қарай өңдеуге арналған ұйымның өзінің өндірген немесе басқалардан сатып
алған заттары еңбек заттарының қатарында есептеледі.Жартылай фабрикаттар
қатарына құрылыс ұйымдарында – бетон және ағаш бұйымдарын, металлургияда –
шойын мен болатты жатқызуға болады.
Көмекші материалдарға - әр түрлі химикаттар мен майлайтын, сүретін
және жөндеуге керекті басқа да материалдар жатады.Көмекші материалдардың
негізгі материалдардан өзгешелігі, олар өнімнің материалдық (заттық)
негізін құрамайды.Олар өндіріс үдерісінде қолданылуы барысында негізгі
материалдарға өзінің қандай да бір тиісті әсерін тигізіп, негізгі
материалдардың түсін тағы да басқа жақтарын өзгертеді. Материалдардың бұл
түріне бояуларды, әктерді (известь) жатқызуға болады.
Материалдық қорлардың ішінде бөлек топ болып отындар, ыдыс және
ыдыстық материалдар, қосалқы бөлшектер, құрылыс материалдары және тағы да
басқалар есептеледі. Отындар тобына техникалық мақсатта энергия өндіруге,
үй-жайларды жылытуға пайдаланатын материалдардың барлық түрі жатады.
Кез-келген кәсіпорынның өндірістік-шаруашылықтық қызметінде тауарлы-
материалдық қорлар маңызды роль атқарады.
Өндірістік запастар мен материалдық құндылықтар еңбек заты болып
табылады және кәсіпорынның негізгі өндірістік процесін қамтамасыз етеді.
Олардың өзіндік құны толықтай өндірілген өнімге ауыстырылады [4, 52 б].
Нарықтық экономика жағдайында тауарлы-материалдық қорларды сатып алумен
дайындау дайындаудың алғашқы сатысында үлкен эконмикалық мәнге ие болады.
Қойылған мақсатқа жету үшін тауарлы-материалдық құндылықтардың есебін дұрыс
жүргізу, толық әрі анық ақпараттармен қамтамасыз ету, ай-сайын олардың
қозғалысына талдау жүргізу қажет. Сонымен бірге, тауарлы-материалдық
құндылықтарды ұқыпты пайдалана отырып өнімнің өзіндік құнын төмендетуге қол
жеткізіледі.
Кәсіпорында материалдық есепті ұйымдастыру есептік жұмыстардың күрделі
түрінің бірі болып табылады. Өнеркәсіптік кәсіпорындарда тауарлы
материалдық қорлардың мыңдаған түрлері болады, ал барлық жинақталған
ақпараттардың 30 пайызға жуығы тауарлы-материалдық құндылықтарды есепке
алуды қамтамасыз етеді. Сондықтан тауарлы-материалдық құндылықтарды сақтау,
олардың қозғалысы, олардың есепке алу мен бақылау үлкен қиыншылықтарды
тудырады. Бұл жағдайда барлық есеп жұмыстарын автоматтандыру маңызды болып
табылады. Материалдық-өндірістік қорларды сепке алу мен бақылаудың ажырамас
бөлігі бұл оларды қолдануды экономикалық талдау және өндірістің тиімділігін
арттыру резервтерін іздестіруді тереңдету болып табылады.
Қазіргі кезде кәсіпорындарда материалдарды дайындау мен сатып алу
есебін ұйымдастырудың бірнеше әдістері бар. Бұл кәсіпорын үшін тауарлы-
материалдық қорларды дұрыс есептеудің негізгі жолдарының бірі болып
табылады [4, 52 б].
Кәсіпорын (құрылымдық бөлімшелер) басшылары өндірістік қызметті жүзеге
асыра отырып норманың сақталуын, шығындар үлесін үнемі қадағалап отыру
қажет және кәсіпорындағы өндірістік шығынның көп үлесі материалдық шығындар
үлесіне тиеді дебұл шығындар алынған пайда шамасына сөзсіз әсер ететіні
белгілі. Бұдан шығатын қорытынды, материалдық ресурстарды үнемдеу өндіріс
тиімділігін арттырудағы маңызды фактор болып табылады.
Тауарлы-материалдық қорларды пайдалануды бақылау мен есебін дұрыс
ұйымдастырмау оның жыл соңындағы (ай, тоқсан) қалдығын бақылауды және
қоймадағы қорлардың келіп түсуі мен жұмсалуын қамтамасыз ету мүмкін емес.
1.2 Материалдық активтердің түсуін және босатылуын құжатпен рәсімдеу
Жабдықтаушылардың қоймаларынан тауарлы – материалдық қорларды алуды
алушы кәсіпорын өздерінің жауапты тұлғалары арқылы жүзеге асырады.
Материалдардың қозғалысын есепке алған кезде мынадай типтік құжаттар
пайдалынады [5, 34 б].
Жабдықтаушылардың қоймаларынан тауарларды алу үшін материалды жауапты
тұлғаға сенімхат беріледі. Сенімхатты бухгалтерия рәсімдеп, алушының қолын
қойғызып, қолхат алу арқылы береді. № М – 2а типтік ведомосы арқылы нысаны,
алдын -ала нөмірленген және түптелегн журналға (ү.№ М-3) тіркеледі.
Берілген сенімхатты есептеу журналы, сенімхатты тіркеуге және беруге
жауапты тұлғада сақталады. Сенімхатты беру үшін лауазымды тұлғамен келісім
шарт жасалады, ондай келісім шарты жоқ болған жағдайда бір жолғы
сенімхаттар беріледі. Берілген сенімхатта шаруашылық жүргізуші субъектілер
оның мерзімін көрсетеді. Сенімхатқа кәсіпорын басшысы, бас бухгалтері қол
қойып, мөр басады. Сол сенімхатты алынатын тауарлардың тізімі сенімхаттың
артқы жағында жазылады.
Бір қоймаға жататын тауарлы – материалдық қорлар алынған жағдайда оған
бірнеше накладной керек болса, сенім беруші тұлғаға бір сенімхатын беруіне
болады, бірақ онда берілген барлық накладной нөмірі, күні көрсетілуі тиіс.
Пайдаланбаған сенімхатты қайтарған кезде оны Сенімхаттарды есепке алу
журналына тіркейді және оның түбіршегіне пайдаланбаған деген белгісін
жасайды. Жабдықтаушылар тауарлы – материалдық қорларды босатқан кезде,
әрбір жіберілген тауарлы – материалдық қорларды бақылау жасау үшін
пайдалынады. Ал 3-шісі бухгалтерияға беріледі. Тауарлы- материалдық
қорларды босатып біткен соң ең соңғы партиясының құжаттармен бірге
сенімхатын да бухгалтерияға тапсырылады [5, 36 б].
Жабдықтаушылардан сатып алушының қоймасына автотранспортпен
тауарлы –материалдық қорларды жеткізіп берген кезде сатып алушылардың
материалдары материалды жауапты тұлғасы жабдықтаушылардың экспидиторынан
алған тауарлы –материалдық қорлардың санын және брутто салмағын, тауарлы –
көліктік накладной мәселесімен салыстырады, ол екі дана жасалады. Егер
олардың мәлімдемесінде айырмашылық болмаса, онда оның бір данасына қол
қойып және штамп басып, тауарлы –материалдық қорлар қабылданды деп жазады.
Накладнойдың бір экземпляры материалды жауапты адамда қалады. Ал егер
сомасы мен санында айырмашылық болса, Акт жасалады. Ол екі дана қылып
жасалады және оған жауаптылары қол қояды.
Материалдық қорларды кәсіпорын әртүрлі жағдайда алуы мүмкін:
жабдықтаушының қоймасынан; темір жол станциясынан, айлақтардан,
аэропорттан, материалды жауапты тұлғалар арқылы өз қоймаларынан.
Тауарлы-материалдық қорларды кірістеуге мына құжаттар негіз болып саналады:
1. шот- фактура;
2. тауарлы-транспорттық накладной;
3. тауарды қабылдап алған материалды жауапты тұлғаның жазған накладнойы
мен құжаттары, атап айтқанда:
– кіріс ордері;
– материалды қабылдау туралы акті;
– материалдық құндылықтардың өндірісте дайындалған және
сақталған кезіндегі жетіспеушілігі мен жоғалуы туралы
актісі;
– табиғи шығын нормаларына сәйкес материалдардың жоғалуы
туралы актісі;
– материалдардың бүлінуі, сынуы, қирауы туралы актісі.
Кіріс ордері. Жабдықтаушылардан немесе тысқары кәсіпорындардан өңдеуден
келіп түскен қорларды есепке алу үшін пайдаланылады. Ол бір ғана данада
жазылады және ол жауапты тұлғадан материалдар қоймаға келіп түскен кезде
толтырылады [5, 55 б].
Материалды қабылдау туралы акті. Жабдықтаушылардың ілеспе
құжаттарындағы мәліметтерді сандық және сапалық айырмашалақтары бар
босалқаларды қабылдау кезінде қолданады; сондай-ақ құжаттарсыз түскен
материалдарды қабылдаған кезде де. Қабылдау комиссиясы міндетті түрде
материалдық жауапты тұлғаның, жіберуші (жабдықтаушы) өкілінің немесе
мүдделі емес мекеме өкілінің қатысуымен актіні 2 дана етіп жасайды.
Құндылықтар қабылданғаннан кейін құжаттармен қоса (тауарлық-көліктік
жөнелтпе қағаздар, спецификациялар және басқалары) актілердің бір данасы
материалдық қорлардың қозғалысын есепке алу үшін бухгалтерияға, екіншісі-
жабдықтаушыға талап хатын жазу үшін, жабдықтау бөліміне немесе олардың
бухгалтериясына жіберіледі.
Материалдық құндылықтардың өндірісте дайындалған және сақталған
кезіндегі жетіспеушілігі мен жоғалуы туралы актісі. Табиғи шығын
нормалары айқындалмаған материалдық қорларын дайындау, сақтау немесе
өндіру процесінде орын алған жоғалтуды анықтау үшін қолданады. Қорлардың
сақталуына жауапты бөлімдердің балансынан шығаруға және кінәлі адамдардан
өндіріп алуға құжат негіз бола алады.
Бұл құжат материалды қабылдау жөніндегі актіге тіркеледі. Екі данасы
толтырылып, комиссия мүшелері мен кінәлі кісілер қол қояды. 1-ші данасы
бухгалтерияға жіберіледі, ал екіншісі-бөлімшеде қалады.
Табиғи шығын нормаларына сәйкес материалдардың жоғалуы туралы актісі.
Ұйымның қоймасына жабдықтаушылардан келіп түскен кезде табиғи шығын
нормаларына сай қорлардың кемігені анықталса немесе өңделгеннен кейін
оларға табиғи шығын нормалары қойылған болса, осы акті жасалады. Қорларды
қабылдауды жүргізген кезде жасалынған актіге кіріс ордері қосымша қызмет
атқарады. Комиссия 2 дана етіп жасап қол қойып, 1-ші данасын бухгалтерияға
өткізеді, ал қорлардың жоғалуына материалды жауапты тұлғалар ол сол
адамдардың есебіне есептен шығаруға негіз бола алады, ал оның екінші
данасы қоймада қалады.
Материалдардың (тауарлардың) бүлінуі, сынуы, қирауы туралы актісі.
Кәсіпорында бүлінудің, сынудың, қираудың нәтижесінде арзандатуға және
қорларды (тауарларды) есептен шығару үшін пайдаланылады. Ол 2 дана етіп
жасалынады. 1-ші дана бухгалтерияға жіберіліп, қорлардың жоғалуына себепші
болған материалды жауапты тұлғаларға есептен шығаруға негіз болады, 2-ші
данасы бөлімшеде қалады [5, 56 б].
Келіп түсетін материалдық қорлардың есептік құжаттары жабдықтау
бөліміне жіберіледі. Жабдықтау бөлімінің қызметкерлері:
– Осы құжаттардың деректерін ассортиментке, материалдық қорлардың
санына, бағаға, тиеп-жөнелту мерзімдеріне қатысты жеткізу шартына
сәйкестігін тексеруге;
– Жеткізушінің есеп айырысу құжаттарын төлеуге келісім беруге немесе
оларды төлеуден бас тартуға;
– Есеп айырысу құжаттарын келіп түсетін жүктерді есепке алудың №1-
нысанындағы журналында тіркеуге;
– Есеп айырысу құжаттарын бухгалтерияға табыс етуге және
материалдарды алу және сақталатын жеріне дейін жеткізу туралы
өкілеттігі бар лауазымды тұлғаларға өкім беруге міндетті.
Материалдарды қоймадан алу үшін жеткізушіге немесе көлік ұйымына және
өкілетті тұлғаға (сарапшыға, агентке) бухгалтерияда сенімхат (№2 немесе №2А-
нысанда) беріледі.
№2А-нысанын материалдық құндылықтарды алуын нөмірленген және тесіп
байланған, берілген сенімхаттарды есепке алу журналында (№3-нысаны)
тіркейтін субъектілер қолданады.
№2-нысанындағы сенімхатты қолданған кезде оларды беру және алу туралы
деректер сенімхаттың түбіршегінде тіркелінеді және №3-нысанындағы журнал
жүргізілмейді.
Материалдық құндылықтардың келіп түсуі мыналармен
рәсімделеді (3 сурет):
1. №4-нысанындағы кіріс ордерімен, субъектіге жеткізушілерден немесе
тысқары кәсіпорыннан өңдеуден келіп түскен қорларды есепке алу үшін
қолданылады. Кіріс ордерін материалды жауапты тұлға қорлар қоймаға келіп
түскен күні бір дана етіп жасайды.
2. №5-нысанындағы тауар-көлік жүкқұжатын жеткізуші материалдық
құндылықтар жеткізушінің қоймасынан автокөлікке орталықтанған түрде
жеткізілген жағдайда жазып береді (4 дана).
- Оның біріншісі жүкті жіберушіде қалады.
- Екінші данасы материалдық құндылықтарды кіріс ету үшін жүкті алушыға
беріледі.
- Үшішші данасы жүкті тасымалдағаны үшін көлік ұйымына шот есебінде
беріледі. - Төртіншісі жолдама қағазға қоса беріледі.
3. №7-нысанындағы материалды қабылдау туралы акті жеткізушілердің
жолдама құжаттарының деректерімен салыстырғанда сандық және сапалық
айырмашылығы бар қорларды қабылдауды рәсімдеу үшін қолданылады. Акт сондай-
ақ құжаттарсыз келіп түскен материалды қабылдаған кезде жасалады
(фактураланбаған жеткізілім). Қабылдау комиссиясы материалды жауапты
тұлғаның және жеткізушінің өкілінің немесе мүддесі жоқ ұйым өкілінің
міндетті түрде қатысуымен актіні 2 дана етіп жасайды. Материалдық
құндылықтар қабылданғаннан кейін актілер қоса берілген құжаттармен (тауар-
көлік жүкқұжаты, арнайы құжаттар) бірге былай бөлініп беріледі: 1-ші
данасын бухгалтерияға, 2-ші данасын жабдықтау бөліміне немесе жеткізушіге
шағым түсіру үшін заң қызметіне береді.
4. Әзірлеу, сақтау және өндіру процесінде материалдық құндылықтардың
жетіспеушілігі мен ысырабы туралы акт (№7А-нысаны) жасалады. Олар бойынша
табиғи кему нормасы белгіленбеген, әзірлеу, сақтау және өндіру процесінде
тұрған материалдық құндылықтардың ысырабы анықталған жағдайда қолданылады.
Акт қордың сақталуы үшін жауапкершілікті бөлімшенің есебінен шығаруға
және олардың құнын кінәлі тұлғаның есебінен өтетуге негіздеме болып
табылады. Құжаттар №7-нысанындағы актіге қоса беріледі, 2 данада
толтырылады және оған комиссия мен кінәлі адамдар қол қояды да: 1 данасы
бухгалтерияға беріледі, 2 данасы бөлімшеде қалады.
5. Материалдық құндылықтардың табиғи кему нормасы шегіндегі ысырабы
туралы акт (№7Б) субъектінің қоймасына жеткізушілерден немесе тысқары
кәсіпорындардан өңделіп түскен қорларға нормалар белгіленіп, осы табиғи
кему нормасы шегіндегі анықталған қор ысырабын рәсімдеу үшін қолданады. Акт
№4-нысанындағы кіріс ордеріне қоса беріледі. Материалдық құндылықтардың
қоймаға қабылданғанын рәсімдеген кезде акт 2 данада жұмсалады. Біреуі
қоймаға, екіншісі бухгалтерияға беріледі.
6. Жүк құжатпен рәсімделетіндер:
– материалдық құндылықтардың өңдеуден келіп түсуі;
– пайдаланылмаған материалдардың қоймаға қайтарылуы;
– табыстылықтан материалдардың келіп түсуі.
Материалдардың бөлінуі, сынуы, қирауы туралы актісі. Кәсіпорындарда
сынудың, бүлінудің, қираудың нәтижесінде арзандатуға және қорларды есептен
шығару үшін пайдалынады. Ол 2 дана етіп жасалынады. 1-ші дана бухгалтерияға
жіберіліп, 2-ші данасы бөлімшеді қалады.
№ 1240 09.11.1994 ж және т.б. нормативтік актілерге байланысты
тауарды қоймадан мекеме өкілі алуы үшін ол міндетті түрде сенімхат және
куәлік көрсетуі тиіс. Жабдықтаушылармен тауар жіберілген кезде сенімхат
алынады, ол менеджерге керекті тіркемелі құжаттар және тауарларды
қабылдағанда тауар көлемі, сапасы құжатқа сәйкес тексеріледі. Егер
қабылданып жатқан тауар упаковка ішінде болса, онда міндетті түрде ілеспе
құжат жазылуы тиіс Тауар массасы брутто және орын мөлшері нақты
тексерілмеген және Тауар құжаттама келтірілген сапаға сәйкес нақты
тексерілмей қабылданды, бұл құжат тапсырған және қабылданған адамдардың
қолдарымен рәсімделеді.
Сурет 3. Материалдық қорларды қабылдау және кірістеу құжаттары
Түскен тауарларды қоймада қабылдауды қойма меңгерушісі сапасы және
санын тексеріп қабылдайды. Жергілікті жабдықтаушылардан тауарларды қабылдау
мерзімі тауар түскеннен бастап 10 күн, басқа қалалардағылардан – тауарлар
станцияға түсу күннен кейін – 20 күн. Тез бұзылатын тауарлар 24 сағат
ішінде сапасы мен санына сәйкес қабылданады. Егер тауарды қабылдау мерзімі
кешіктірілсе, ол тауар айналымының көлемі азаюына әкеледі, ол дегеніміз
шығындардың ұлғаюына және табыстың азаюына әкеліп соғады. Қабылдап алынған
қоймадағы тауарларды бағытталаған түрде тіркейді. Тауар қабылдау күні,
нөмірі және ілеспе құжат күні, нақты өзіндік құны және бөлек ыдыстар, ал
материалды жауапкершілік адам қолымен расталады.
Мұндай тауар қабылдауды құжаттық рәсімдеу тәртібі рационалды болып
саналады, сондықтан құжат санын азайтып, оларды құруға жұмсалатын
шығындарды азайтады. Егер тауар қабылдау бойынша келіспеушілік туындаған
жағдайда бекілген тәртіпте акті жазылып, арнайы комиссия құрылады. Ол үшін
шешім комиссия шешімімен сәйкес шешіледі [6, 38 б].
Тауарлы – материалдық қорларды жабдықтаушы жөнелткенде оған келесі
құжаттар толтырылады:
Тауарлық, есептік және көліктік.
Тауарлық құжат – деп, жіберілген тауарлар саны мен сапасы, яғни толық
мәлімет беріледі. Оларға: шоттар, счет – фактуралар, тауарлы – көліктік
накладнойы, жүк жіберуші түбіртегі және т.б.
Есеп айырысу құжаттары – бұл түскен тауарларды түсіргенде есеп айырысу
және жүк жіберушімен олар банқа беріледі. Мұндай құжаттарға: төлем талап –
тапсырмасы [6, 38 б].
Көліктік - бұл құжаттар тасымалданған жүк көлемін және айқындайды және
көліктік қызмет және көліктік органдарға есеп айырысуға арналған
құжаттар.Тасымалдау үшін қолданылатын транспорт түрі:
- теміржол накладнойы – теміржол көлігімен тасымалдайтын
тауарлар.
- Тауарлы – көліктік накладнойы – автокөліктік
тасымалдайтын тасымалдайтын тауарлар екі бөлімнен тұрады:
тауарлардың – транспорттық;
- Коносамент – су жолымен тасымалданатын тауарлар;
- Авиа накладнойы - әуе жолымен және су жолымен
тасымалдайтын тауарларды жеткізгенде беріледі. Счет –
фактураны сепке алу Счет – фактураны тіркейтін журнал,
бұл журнал есеп беру мерзіміне сәйкесті келесі түрде
жүргізіледі.
Кәсіпорын қоймасынан материалдар өнімді әзірлеуге және басқа да
шаруашылық қажеттілігі үшін цехтарға, сондай – ақ сыртқа өңдеуге немесе
артығын сатуға босатқан кезде пайдалынады. Тауарлы – матералды қорларды
цехтан цехқа берілсе, онда оны өндірістің ішіндегі қозғалысы деп санайды,
ал егер де орталық қоймадан цех қоймасына берілсе, онда ол өндіріс шығыны
ретінде танылады [6, 39 б].
Материалдардың шығысы мынадай құжаттар бойынша рәсімделеді:
Лимиттік – жинақтама картасы; материалдарды айырбастауға арналған талап
–актісі; материалдарды босатуға арналған талап накладнойы, накладной.
Материалдық қорларды босату кезінде ұйымда төмендегідей құжаттар
қолданылады.
Сурет 4. Материалдарды шығыстау құжаттары
Жабдықтаушылар тауарларды босатқан кезде әрбір жіберілген бөлігіне 3
данада накладной жазады. Онда сенімхаттың нөмірі, күні көрсетіледі. 1- ші
данасы тауарларды алушыда, ал екіншісі жіберушінің өзінде қалады, үшіншісі
бухгалтерияға беріледі.Тауарларды босатып біткен соң ең соңғы партиясы
құжаттарымен және сеніхатымен бірге бухгалтерияға тапсырылады [6, 41 б].
Лимиттік - жинақтама картасы - өнімді дайындауда үздіксіз пайдалынатын
құндылықтарды бостау, сондай – ақ өндіріс қажеттілігіне керек құндылықтарды
босатудың белгіленген лимиттерін сақтауға, ағымдағы және қоймадағы
материалдық қорларды бақылауға және оларды есептен шығаруға негіз бола
алатын құжат. Лимиттік жинақмата карталары жабдықтау бөлімі немесе
жоспарлау бөлімінде материалдардың бір түріне 2 дана етіп дайындалады. Бір
данасы ай басталғанша цехқа қорды пайдаланушыға, 2-ші қоймаға немесе цехтың
қоймасына беріледі. Өндіріске қорлар қоймалардың, цех өкілдерінің лимиттік
– жинақтама картасы ұсынған кезде ғана босатылады. Қоймашы екі данаға да
босатылған қордың күні мен мөлшерін жазған соң, лимитте қалған қалдығы
шығарылды.
Қоймашының лимиттік – жинақтама картасын цех өкілі, ол цехтың лимиттік
– жинақтама картасына қоймашы қол қояды. Цех өнім қорларды алу кезінде
тікелей материалдар есебінің картотекасына қол қояды, ал қоймашы лимиттік –
жинақтама картаға қол қояды.
Материалдарды айырбастауға арналған талап– актісі. Бұл құжат қорлардың
белгіленген лимиттен артық босатылуын немесе олардың ауыстырылуын есепке
алу үшін қолданылады, сондай –ақ қоймадан қорларды шығаруға негіз болып
табылады. Ол екі дана етіп дайындалады: біріншісі алушыға, ал екіншісі –
қоймаға. Қоймашы актінің екі данасына да босатылған қорлардың күні мен
мөлшерін белгілеп, содан соң қалдығын шығарады. Алушының актісіне қойма
меңгерушісі, ал қойма актісіне – алушының өкілі қол қояды.
Материалдарды босатуға арналған талап накладнойы. Босалқыларды
субъектінің өз ішіндегі қозғалысына және олардың кәсіпорынның аумағынан тыс
жердегі шаруашылықтарына, сондай – ақ басқа мекемелерге босатуды есепке
алғанда пайдалынады.
Ол екі дана да дайындалады. Материалдарды өз кәсіпорынының
шаруашылықтарына босатқанда бір данасын алушыға, екіншісін – қоймаға,
кейінірек бухгалтерияға өткізіледі. Бір данасы қоймаға, ал екіншісі цехқа
құндылықтарды кіріске алуға негіз бола алады [6, 42 б].
Кәсіпорынның аумағынан тыс жерде орналасқан өз шаруашылықтарына немесе
басқа мекемелерге материалдық құндылықтарды босатқан кезде талап –
накладной келісімдердің, нарядтардың және басқа тиісті құжаттардың
негізінде дайындалады. Бірінші данасы қоймаға материалды қоймаға босатуға
негіз болады, ал екіншісі материалды қабылдап алушыға беріледі. Материалды
босатқан кезде өзі алып кететін жағдай туса, алушы қол қойған талап-
накладнойды, сондай-ақ егер қорлар кейін төленетін болып босатылып жатса,
қоймашы есеп айырысу төлемдік құжаттарын толтыруға бухгалтерияға жібереді.
Әрбір кәсіпорын ресурстардың тиімді жұмсалуын қадағалау қажет және
олардың жағдайы төмендеп жатса нақты іс-шараларды ұйымдастыру тиімді болып
табылады.
Өндірілетін өнім көлемі мен сапасының жоғары болуы көп жағдайда
кәсіпорынға жеткізілген материалдық құндылықтарға тікелей байланысты.
Сондықтан жеткізілген материалдық қорлардың есебін және жеткізу барысында
бүлінген қорлардың есебін уақтылы жүргізу кәсіпорынға қажетті материалдық
қорлардың көлемін анықтауға мүмкіндік береді.
Материалдық құндылықтардың өндіріс процесіндегі функционалдық қызметін
ескере отырып, олардың негізгі және көмекші түрлерінің есебін бөлек-бөлек
жүргізу ыңғайы болады.
Материалдық құдылықтардың есебін дұрыс жүргізу өндірістің тиімділігін
арттыруға, олардың нақты құнын бағалауға және запастарды өнім өндірісіне
пайдалану барысында жетіспеушілігі мен жоғалуын дәл анықтауға мүмкіндік
береді [6, 42 б].
Кәсіпорынға келіп түскен қорлардың сақталуын қамтамасыз ету, қоймада
бұрын сақталған қорларды түгендеу барысында артық не кем шығуын түсіндіру
және оларды қайта есепке алу барысын қарастыру, сондай-ақ олардың есебін
есеп-қисап бөліміне өткізу маңызды болып табылады. Бұл кәсіпорында
материалдық қорлардың айналысын жеделдетуге мүмкіндік береді.
Тауарлы-материалдық қорлардың сақталуын бақылау біріншіден, кәсіпорынға
қорлардың жарамсыздығына жол бермейді, екіншіден айналысын жылдамдатады,
үшіншіден құжат айналысын және оның уақтылы толтыруын қадағалайды,
төртіншіден тауарлы-материалдық қорлардың есебінің дұрыс жүгізілуін
анықтайды, бесіншіден, құжаттардың бұрмалануына жол бермейді.
2. ПЕТРО ҚАЗАҚСТАН ҚҰМКӨЛ РЕСОРСИЗ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНДАҒЫ
МАТЕРИАЛДЫҚ АКТИВТЕР ЕСЕБІ
2.1 Қоймадағы материалдық құндылықтар есебі
Қойма есебін жүргізудің шарттары:
- арнаулы жабдықталған қоймалардың болуы немесе материалдарды
сақтайтын арнаулы алаңдардың болуы (бетондалған және қоршалған);
- материалдарды секциялар бойынша бөліп орналастыру, ал оларды
секциялардың ішінде тобымен, көлемдеріне сай орналастыру мүмкіндігі;
- материалдар сақталатын жерлердің қажетті салмақ өлшейтін және басқа
да өлшеу құралдарымен қамтамасыз етілуі.
Қоймалардың түрлері:
- айрықша – арнайы номенклатурадағы құндылықтарды сақтау үшін
(химикаттар, металл және т.б.)
- әмбебап немесе орталық қоймалар, әртүрлі топтар мен құндылықтардың
түрлерін топтастырып сақтау үшін;
- жабық бір қабатты немесе көп қабатты, жылытылатын және
жылытылмайтын);
- арнаулы- сусымалы материалдар үшін бункерлері бар, жанармай мен
қышқыл құятын ыдыстары бар және т.б.
Қойма жайлары күзеттің техникалық құралдарымен, өрт сөндіретін
автоматты құралдармен және өртке қарсы дабыл қаққыштармен жарақталуға тиіс
[7, 92 б].
Петро Қазақстан Құмкөл Ресорсиз акционерлік қоғамында материалдар
өздері сақталып тұрған жері бойынша, яғни кәсіпорын қоймасында және
кәсіпорын бухгалтериясында есептеледі. Материалдық қорлардың қоймадағы
есебінің дұрыс ұйымдастырылуы олардың дұрыс сақталуына, қоймадағы жұмыстың
дұрыс жүргізілуіне және олардағы жұмыстың қалай қойылғандығына байланысты.
Қоймада материалдық қорлар әрбір түрлері, сорттары бойынша бөлек сақталады.
Материалдардың маркасы, сорты, көлемі, номенклатуралық номері, өлшем
бірлігі, сақталып тұрған материалдардың мөлшері, тағы да басқа
көрсеткіштері картон немесе фанерге жазылып, материалдарға байланып немесе
жапсырылып қойылады. Петро Қазақстан Құмкөл Ресорсиз акционерлік
қоғамында мұнай және мұнай өнімдерін шығаруда қолданылатын шикізаттар мен
материалдар арнайы осы мақсаттарға арналған қоймада сақталады. Қоймадағы
заттардың сақталуына материалдық жауапкершілік қойма меңгерушісіне
жүктелген. Қоймадағы және цехтағы материалдардың талдамалық есебі
белгіленген түрі бойынша олардың ішінде сорттары мен маркаларына орай
жүргізіледі. Қоймада материалдық қорлардың тек қана сандық есебі
жүргізіледі. Материалдардың әрбір номенклатуралық нөмірі бойынша бөлек
үлгілі түрі М-17 карточкасы ашылады. Бұл карточкада материалдық қорлардың
аты, мөлшері, көлемі, сорты, өлшем бірлігі, номенклатуралық нөмірі және
есептеу бағасы көрсетіледі. Бұл карточканы жаңадан кіріске алынған
материалға кәсіпорынның бухгалтериясы дайындап, одан кейін кіріс ету
ордерімен тізілім (реестр) бірге қоймаға беріледі. Қойма қызметкері немесе
қойма меңгерушісі алынған карточкаға материалдық қорлардың қай жерде
сақталып тұрғаны жайлы деректер толтырады. Материалдардың кіріс –
шығысының, сорттық – сандық есебін сол материалдарға жауапты адам
жүргізеді. Кейбір жағдайда материалдарға жауапты адамның келісімі бойынша
қойманың карточкалық есебін жүргізу жұмысы басқа адамға, яғни есепшіге
немесе операторға жүктелуі мүмкін. Материалдардың түрі номенклатуралық
нөмірі аз болатын кәсіпорынның қоймаларында бұл карточканың орнына
материалдар есебін тиісті түрде жүргізуге дайындалып жасалған сорттық есеп
кітабында жүргізуге болады. Мұндай жағдайларда сорттық есеп кітабында қойма
есебінің карточкасындағы деректер болуы қажет. Қоймашы белгіленген тәртіп
бойынша толтырылған алғашқы құжаттардың негінде материалдардың кіріске
алынуын және есептен шығару операцияларын, олардың іске асырылған күнін
қойманың есеп карточкасына жазып, онда материалдық құндылықтардың сол
күннің соңындағы қалдығын шығарып отыруы керек. Бұл карточкада
материалдардың қалдығы әрбір операциядан кейін шығарылып отырылады [7, 93
б].
Айта кететін жағдай, ай соңында бухгалтерияға ондағы көрсетілген
материалдардың алынған немесе алынып болмағанына қарамастан шектеулі –
заборлық (лимиттік – заборлық) карточкасының барлығы тапсырылуы керек.
Толық алынып болмаған материалдар үшін келесі айға жаңа шектеулі – заборлық
карта жазылып береді. Қоймашы материалдардың қоймалық сорттық есеп
карточкасының деректері негізінде жабдықтау бөліміне материалдардың әр
номенклатуралық түрінің қалдығы, оның тұрақты қор мөлшерден ауытқуы, көптен
бері пайдаланылмай жатқан материалдар жайлы деректер беріп отырады.
Қоймалық сорттық карточкасының дұрыс жүргізілуін бухгалтерия бақылап отыруы
керек. Бухгалтерия қызметкері жиі – жиі (апта сайын,10 күнде) қоймашымен
қоймадағы операцияларды жүргізуге негіз болған алғашқы құжаттардың дұрыс
жазылуын қоймалық сорттық карточкасының дұрыс жүргізілуін және карточкадағы
материалдар қалдығының дұрыс шығарылуын тексеріп отыруы қажет. Карточкадағы
жазылған операциялардың дұрыстығын және оны тексергені жайлы бухгалтерия
қызметкері есеп карточкасының тиісті жеріне қол қояды. Қоймалық-сорттық
карточкалардағы жазуды тексеру,қойма меңгерушісінің бухгалтерияға
материалдарды кіріске алуы кезінде тапсыратын есептерінің негізінде
жүргізіледі. Қойма меңгерушісінің бухгалтерияға тапсыратын құжаттары үлгілі
түрі М-18А Құжаттарды қабылдау - өткізу құжатына тіркеледі. Материалдарға
жауапты адамның келісімі бойынша бухгалтерия қызметкері әр операцияның
дұрыстығын тексергені жайында және құжатты қабылдағаны жайында карточкаға
қол қояды [7, 95 б]. Мұндай жағдайда құжаттарды қабылдау-өткізу тіркелімін
жасаудың керегі болиайды.Егер орталық қойма немесе цех қоймасы ұйымның
басқармасынан қашық жерде орналасқан жағдайда жүргізілетін операциалардың
дұрыс құжатталынуы, материалдарға жауап беретін адамның есеп карточкасын
дұрыс жүргізуі орталық бухгалтерияда тексеріледі.Мұндай жағдайда кіріс және
шығыс ету құжаттары белгіленген уақытта тіркелімдермен бірге бухгалтерияға
табыс етілуі керек.Кәсіпорынның орталығынан қашық жерде орналасқан қойма
меңгерушісі белгіленген күні бухгалтерияға екі дана етіп материалдардың ай
соңындағы қалдық тізімдемесін тапсыруы керек. Тізімдеме құрамында өзгерісі
(кірісі мен шығысы) бар материалдар бойынша жасалынып, онда тек қана
материалдардың сандық қалдығы көрсетіледі. Тізімдемеге цех, қойма, бөлімше
бастығы және ол құжатты толтырушы (жүргізуші) қол қояды. Дұрыстығын
тексеріп болғаннан кейін тізімдеменің бір данасы жіберілген қателіктер
жөніндегі ескертумен қоймаға қайтарылады. Материалдардың есебін жедел
оперативтік, бухгалтерлік, қалдықтық әдіспен жүргізген жағдайда қоймалық
есеп карточкасымен қатар үлгілі түрі М-20 қоймадағы материалдар қалдығын
есептеу тізімдемесі жүргізіледі.Қойма меңгерушісі ( бастығы)
карточкалардағы ай бойындағы жиынтық деректері бойынша материалдардың
келесі айдың бірінші күніне қалған қалдықтарын осы тізімдемеге көшіріп
жазады. Тізімдемеде материалдар қоймалық есепте қаралған номенклатуралары
бойынша аралық шоттарға (субшоттарға) және синтетикалық шоттарға топталғаны
күйінде көрсетіледі. Бухгалтерияда материалдардың қалдығы олардың
жоспарланған есептеу бағасына көбейтіліп, ай аяғына қалған материалдардың
жалпы сомасы анықталады. Егер пайдаланатын материалдар номенклатуралары аз
болған жағдайда материалдарды алған адамдардың қолын тек қоймалық есеп
карточкасында қою арқылы босатуға болады. Мұндай карточкалар тек 1 айға
ғана ашылып, ай соңында бухгалтерияға тапсырылады. Келесі айда олардың
орнына жаңа қоймалық есеп карточкасы ашылып, оған материалдардың ай
басындағы қалдығы жазылады. Құралыс ұйымдарының құрылыс басындағы
бөлімшелері қоймалық-сорттық карточкасының орнына ай сайын материалдардың
кірісі, босатылуы және қалдығы жайлы үлгілі түрі М-19А санды карточкасын
толтырып есеп беріледі. Бұл есепте материалдарға жауапты адамның
жауапкершілігіндегі материалдардың барлығы кіргізіледі. Берілетін есепте
материалдардың кіріске алынуы, шығыс етілуі және қалдығы алғашқы құжаттар
(кіріс ету, босату, түгендеу) негізінде көрсетіледі. Құрылыс бөлімшелері
құрылысқа жұмсалған материалдарға босату құжатын толтырмайды. Сондықтан да
олардың бухгалтерияға берген есеп мәліметтеріне құрылысқа пайдаланылған
(жұмсалған) материалдардың алғашқы құжаты тіркелмейді [7, 96 б].
Петро Қазақстан Құмкөл Ресорсиз акционерлік қоғамында материалдардың
өндірістегі жұмсалуына алдын ала және кезекті бақылаулар жүзеге асырылады.
Алдын ала бақылау кезінде материалдарды өндіріске босатуға әзірленген
лимиттер бойынша жүзеге асырылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. МАТЕРИАЛДЫҚ АКТИВТЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ЖӘНЕ ОНЫҢ СИПАТТАМАСЫ
1. Қорлар-есеп объектісі ретінде
2. Материалдық активтердің түсуін және босатылуын құжатпен рәсімдеу
2. ПЕТРО ҚАЗАҚСТАН ҚҰМКӨЛ РЕСОРСИЗ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНДАҒЫ
МАТЕРИАЛДЫҚ АКТИВТЕР ЕСЕБІ
2.1 Қоймадағы материалдық құндылықтар есебі
2.2 Бухгалтериядағы материалдық құндылықтар есебі
2.3 Петро Қазақстан Құмкөл Ресорсиз акционерлік қоғамында қорларды
түгендеу және бағалау
2.4 Дайын өнім есебі
3. КӘСІПОРЫНДА МАТЕРИАЛДЫҚ АКТИВТЕРДІ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫ ТАЛДАУ МЕН
БАҒАЛАУ
3.1 Кәсіпорынды материалдық қорлармен қамтамысыз етуді талдау
3.2 Петро Қазақстан Құмкөл Ресорсиз акционерлік қоғамында
материалдық ресурстарды тиімді пайдалануды талдау
3.3 Материалдық қорларды басқаруды жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі экономикалық жағдайда әрбір
ұйымның қызмет ету процесіне нарықтық қатынастарға қатысушы мүдделі
тұлғалар үлкен көңіл аударатыны белгілі. Сол себепті олар есеп
мәліметтеріне сүйене отырып, ұйымның материалдық активтер жағдайын
бағалауға ұмтылады.
Бухгалтерлік есеп нарықтық экономика жағдайында ұйым жөнінде жан–жақты
қамтылған ақпарат алудың бірден–бір көзі болып табылады. Оның көмегімен
ұйымның төлем қабілеттілігн, өндірістік қызметінің тиімділігі мен
табыстылығын, даму перспективаларын сипаттауға мүмкіндік мол.
Орталықтан жоспарланған экономика жағдайында жүзеге асырылған
бухгалтерлік есеп жүйесі меншіктің қоғамдық сипаты мен экономиканы
мемлекеттік басқарудың қажеттіліктеріне негізделінді. Бухгалтерлік есеп
жүйесінде қалыптасатын ақпараттардың басты тұтынушысы ретінде мемлекет
статистикалық және қаржылық органдарды жоспарлайтын салалық министрліктер
мен ведомствалар арқылы танылды. Қоғамдық қатынастар жүйесінің өзгеруі,
азаматтық – құқықтық ортаның өзгеруі бухгалтерлік есепті сәйкесінше
трансформациялаудың қажеттілігін айқындады. Бухгалтерлік есептің жаңа
жүйесі және ұйымдарда бухгалтерлік есепті жүргізудің әзірленіп жатқан жаңа
ережелері мен нормалары ақпараттардың шынайылығы мен сенімділігін бақылау
құралы ретінде инвестиция салуға, соның ішінде шетелдік инвестицияларды
тартуға қолайлы жағдай жасайтындай нарықтық инфрақұрылымның элементтерін
құруы тиіс.
Активтер – кәсіпорын қызметі барысында пайдаланылатын және болашақта
экономикалық пайда әкелетін барлық ресурстары болып табылады.
Материалдық активтер – сыртқы пішіні, заттай нысаны бар, болашақта
ұйымға экономикалық пайда әкелетін ұйым ресурстары. Материалдық активтерге
материалдар, дайын өнім және тауарлар жатады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметі барысында өздерінің өндірген дайын
бұйымдары, сату үшін сатып алған тауарлары, сатып алған бірақ әзірге ұйымға
келіп түспеген тауарлары (жолдағы тауарлар), аяқталмаған өндіріс,
басқаларға көрсеткен қызметтері, сондай-ақ жұмыстарды орындау және
қызметтерді көрсету барысында пайдалануға арналған қосалқы бөлшектері,
отындары, ыдыс және ыдыстық материалдары, жартылай фабрикаттар және басқа
да материалдары сол ұйымның тауарлық-материалдық қоры түріндегі материалдық
активі болып табылады [1, 102 б].
Олардың өндіріс құралдарынан өзгешелігі еңбек заттары өндірісте
пайдаланылған кезде өздерінің бастапқы құнын түгелдей өндірілетін өнімге
ауыстырады. Шығарылатын өнімнің, атқарылатын жұмыстың өзіндік құнының көп
бөлігі еңбек заттарының құнынан тұрады.Сонымен қатар еңбек заттары
өндірістік қор болып табылады [1, 103 б].
Ұйымда өткізілуі қиын тауарлы – материалдық қорлардың шамадан тыс көп
болуы, дебиторлық қарыздардың, әсіресе, оның күдікті бөлігінің жоғары
болуы, ақшаның айналымдылығын бәсеңдетіп, ұйымның қаржы жағдайына кері
әсерін тигізетіні сөзсіз.
Жақсы және дұрыс ұйымдастырылған есеп материалдардың түгел сақталуына,
үнемді пайдаланылуына көмегін тигізеді.
Негізгі материалдар мен шикізаттар өндірілетін өнімнің құрамына кіріп
оның материалдық негізін жасайды.
Мұнай - газ компанияларының материалдық активтерін пайдалану тиімділігі
мен кәсіпорынның өндірістік қуатын жоғарылату проблемасы нарық
қатынастарының келесі кезеңіне өтуінде ең басты орынды алады.
Бухгалтерлік есептің жаңа жүйесінде материалдық активтер есебін
жүргізуге жаңа талаптар қойылған. Мұның барлығы кәсіпорындардың алдына
көптеген мәселелердің шешімін табуда дамыған елдердің тәжірибелеріне сүйену
қажеттілігін туындатады. Осы аталғандардың барлығы дипломдық жұмыстың
өзектілігін сипаттайды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Бухгалтерлік есеп және аудит
саласындағы экономикалық әдебиеттерде қорлар есебі мен аудиті және талдауы
бойынша зерттеу жұмыстары К.К. Кеулімжаев, К.Ш. Дюсембаев, М.С. Ержанов,
В.Л. Назарова, Н.Э. Байболтаева, В.К. Радостовец, Б.Е. Укашев, З.Н.
Әжібаева, Д.О. Абленов, С.Т. Міржақыпова, Ә.Ә. Әбдіманапов және т.б.
экономист- ғалымдардың ғылыми еңбектері мен мақалаларында жан-жақты
зерттеліп, қарастырылған.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі
мақсаты мұнай-газ саласындағы ұйымдар мен кәсіпорындарда материалдық
активтер есебін, яғни, қоймадағы және бухгалтериядағы қорлар есебін
ұйымдастыру, олардың жұмсалу тиімділігі мен пайдаланылу мақсаттылығына
талдау жасау болып табылады.
Көрсетілген мақсатқа жету үшін зерттеу барысында төмендегідей
міндеттер қойылады:
- кәсіпорында материалдық активтер есебін ұйымдастырудың мәні;
- қорлар есебімен байланысты шаруашылық операциялары мен құжаттарды
рәсімдеу тәртібін анықтау;
- кәсіпорынның қорларды пайдалану тиімділігі мен материалсыйымдылығына
талдау жүргізу;
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі: Петро Қазақстан Құмкөл Ресорсиз
акционерлік қоғамы болып табылады.
“ПетроҚазақстан” – тігінен интеграцияланған мұнай-газ тобы, оның
акционерлері “Қытай Ұлттық мұнай корпорациясы” және “ҚазМұнайГаз” Ұлттық
компаниясы болып табылады. “ПетроҚазақстан” компаниясының қызмет аясына кен
орындарын геологиялық барлау, қазбалау, мұнай мен газды өндіру, сондай-ақ
кен орындарын сатып алу, мұнайды және мұнай өнімдерін қайта өңдеу және сату
кіреді. Интеграцияның нәтижесінде компанияның өз өнімінің сапасын жақсарту
үшін және қызметінің тиімділігін арттыру үшін кең мүмкіндіктері бар.
ПетроҚазақстан компаниялар тобының өндірістік құрылымының негізін
ПетроҚазақстан Құмкөл Ресорсиз АҚ (ПҚҚР) және ПетроҚазақстан Ойл
Продактс ЖШС (ПҚОП) құрайды. Қызылорда облысында орналасқан ПҚҚР
компаниясы мұнай өндірумен шұғылданады, ал Оңтүстік Қазақстан облысының
орталығы Шымкент қаласында орналасқан ПҚОП компаниясы мұнайды қайта өңдеу
ісімен айналысады.
ПетроҚазақстан сондай-ақ Оңтүстік Торғай мұнайлы алабында қызметін
жүзеге асыратын екі бірлескен кәсіпорындағы 50%-дық үлесті иеленеді.
Қазгермұнай БК ЖШС-ндегі компанияның серіктесі – ҚазМұнайГаз БӨ ҰК, ал
Торғай Петролеум АҚ-ндағы серіктесі – ЛУКойл Оверсиз Құмкөл Б.В..
ПетроҚазақстан компаниясының бизнесі – мұнайды геологиялық барлау мен
өңдеуден бастап, оны жоғары сапалы мұнай өнімдеріне қайта өңдеу мен дамыған
маркетинг пен тасымалдау жүйесіне дейінгі біртұтас технологиялық тізбек.
Серіктестік қызметінің негізгі мақсаты пайда алу болып табылады.
Кез келген ұйым үшін бүкіл шаруашылық операцияларын анықтауға, талдауға
және жалпылама сипаттауға мүмкіндік беретін көрсеткіштер жиынтығы – негізгі
экономикалық көрсеткіштеріне талдау жүргізу аса маңызды. Ұйымның өндірістік
қызметінің жалпы сипаттамасын алу үшін негізгі технико – экономикалық
жағдайын бейнелейтін көрсеткіштер жүйесіне кешенді баға беру қажет, олардың
қатарына - өткізілген өнім және орындалған жұмыс көлемі, өткізілген өнімнің
(жұмыстың) өзіндік құны, өндірістік әлеуетті қамтамасыз етілу деңгейі,
пайдаланылу тиімділігі, еңбек ақы қоры, орташа айлық жалақы, табыс көлемі,
табыстылық деңгейі, тағы басқа көрсеткіштерді жатқызуға болады.
Серіктестіктің негізгі техника-экономикалық көрсеткіштеріне талдау жүргізу
үшін оның 2008-2010 жылдардағы мәліметтер көздерін пайдаланамыз (Қосымша
А).
Зерттеу пәні. Кәсіпорындағы материалдық активтер есебін ұйымдастыру
және талдау арқылы олардың пайдаланылу тиімділігін арттыру.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі. Дипломдық
жұмысты орындау барысында отандық және шетелдік экономист-ғалымдардың
материалдық активтер есебі мен аудиті саласындағы зерттеу жүргізген
теориялық және әдістемелік деректері қолданылды.
Жүргізілген зерттеу барысында қазақстандық заң актілері мен нормативтік-
құқықтық актілері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан, кестелер
мен суреттерден тұрады. Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеу жұмысының
мақсаты мен міндеттеріне сәйкес анықталған және дипломдық жұмыстың
тақырыбын ашуға бағытталған.
1. МАТЕРИАЛДЫҚ АКТИВТЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ЖӘНЕ ОНЫҢ СИПАТТАМАСЫ
3. Қорлар-есеп объектісі ретінде
Тауарлы – материалдық қорлар - өндіріс циклінде қолданылатын еңбек
заттары [2, 47 б]. Олар өндіріс процесінде тұтынылып, өзінің құнын
өндірілетін өнімге толығымен аударады.
Тауарларды өндіру мен жеткізу бір қалыптылық жоқ жағдайында үзіліссіз
сауданы қамтамасыз ету үшін сауда мекемелері мен кәсіпорында қажетті тауар
қорлары болуы қажет.
Жалпы түсінік бойынша, тауарлы-материалдық қорлар мынадай активтер
түрінде беріледі:
1. Шикізат қатары, материалдар, сатып алатын жартылай фабрикаттар және
құрамдық заттар, конструкциялар мен тетіктер, отын, ыдыс және ыдыстық
заттар, қосалқы бөлшектер, өндірісті пайдалануға немесе тұрмыстар мен
қызметтер үшін пайдалануға арналған өзге материалдар;
2. Аяқталмаған өндіріс, жұмыстар, қызметтер орындау;
3. Ұйымдардың қызметі барысында сатуға арналған дайын өнімдер мен
тауарлар түріндегі активтер.
Соған сәйкес тауарлы-материалдық қорлардың келесідей топтарын бөліп
көрсететін, олардың экономикалық жіктеуі материалдардың есебін дұрыс
ұйымдастырудың маңызды жағдайларының бірі болып табылады:
а) Шикізаттар мен материалдар - өнімнің материалдық негізін құрайды.
Осыған орай, негізінен, ауыл шаруашылығы мен өндіруші өнеркәсіп өнімін –
шикізат деп, ал өндіруші өнеркәсіп өнімін – материалдар деп атайды.
Өнеркәсіптің кейбір салаларында шикізат және материалдар негізгі және
көмекші болып бөлінеді., дегенмен, бұлай бөлу, шартты болып саналмайды,
өйткені ол өнімдердің әр түріне материалдардың сол бір түрін қолдану
санына, технологиялық процесстің сипатына қатысты болады. Мысалға,
наубайхана өндірісінде негізгі шикізат және материалдарға ұн, тұз, ашытқы
және су жатқызылады. Көмекші шикізат және материалдар өнімдердің сапасын
жақсартуға әсерін тигізеді, олар белгілі бір тұтыну қасиеттерін береді.
(қант, сүт, хош иіс)
ә) Сатып алынатын жартылай фабрикаттар - өңдеудің белгілі бір сатысынан
өткен, бірақ әлі де дайын өнім болып саналмайтын шикізат және материалдар.
Яғни, материалдық негізін құрайды.
б) Отын - өндірістегі өзінің тағайындалу және пайдалану жағдайлары
бойынша энергетикалық, технологиялық, двигательдік (жанар, тағар май) және
шаруашылық мұқтаждықтар үшін (ғимараттар мен үй жылытулары үшін) отын болып
бөлінеді.
в) Ыдыс және ыдыстық заттар – бұл әртүрлі материалдар мен дайын
өнімдерді орау, буып-түю, тасымалдау және сақтау үшін пайдаланылатын
заттар.
г) Қосалқы бөлшектер - машиналар мен құрал жабдықтардың тозған
бөлшектерін жөндеу және ауыстыру үшін қызмет етеді.
д) Өзге де материалдар өзіне аталмыш ұйымда материалдар, отын немесе
қосалқы бөлшектер ретінде, пайдалана алатын, негізгі құралдардың шығарылып
тасталуынан алынған материалдарды, өндіріс қалдықтарын, түзетуге келмейтін
ақшаларды енгізеді.
е) Басқа жаққа қайта өңдеуге берілген материалдар – бұл сырт ұйымдардың
өңдеуіне тартылған және одан кейін одан алынған өнімдердің өзіндік құнына
қосылатын материалдар.
ж) Құрылыс материалдары – құрылыс салушы ұйымдар есепке алынатын,
құрылыс бөлшектерін жасау, ғимараттар мен құрылыстардың бөліктерін және
конструкцияларын бөлу және көтеру үшін тікелей құрылыс және монтаж
жұмыстары процесінде пайдаланатын материалдарды, сондай-ақ құрылыс
мұқтаждықтары үшін қажетті өзге де тауарлы-материалдық қорларды білдіреді.
Өндірістік қорлар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін оларды негізді бағалай
білудің үлкен маңызы бар.
Осы жоғарыдағы аталғандарды 1- суретте көрсетейік.
Сурет 1. Ұйымдағы қорлардың жіктелуі
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметі барысында өздерінің өндірген дайын
бұйымдары, сату үшін сатып алған тауарлары, сатып алған бірақ әзірге ұйымға
келіп түспеген тауарлары (жолдағы тауарлар), аяқталмаған өндіріс,
басқаларға көрсеткен қызметтері, сондай-ақ жұмыстарды орындау және
қызметтерді көрсету барысында пайдалануға арналған қосалқы бөлшектері,
отындары, ыдыс және ыдыстық материалдары, жартылай фабрикаттар және басқа
да материалдары сол ұйымның тауарлық-материалдық қоры түріндегі ағымдағы
активі болып табылады [2, 49 б].
Олардың өндіріс құралдарынан өзге еңбек заттары өндірісте пайдаланылған
кезде өздерінің бастапқы құнын түгелдей өндірілетін өнімге ауыстырады.
Шығарылатын өнімнің, атқарылатын жұмыстың өзіндік құнының көп бөлігі еңбек
заттарының құнынан тұрады.Сонымен қатар еңбек заттары өндірістік қор болып
табылады [2, 50 б].
Ұйымдағы материалдық активтер есебінің міндеттері 2-суретте
көрсетілген.
Сурет 2. Материалдардың есебін жүргізудің міндеттері
Материалдарды есептеудің негізгі міндеттері:
1. Дайындалған, келіп түскен және өндіріске немесе сыртқа босатылған
материалдарды уақытында есептеп, кіріске алу немесе есептен шығару.
2. Материалдардың қоймада және тасымалдау кезінде түгел сақталуын
бақылау.
3. Материалдық қорлар қалдығының белгіленген мөлшерден артып немесе
төмендеп кетпеуін бақылау.
4. Материалдарды өндірісте пайдаланған кезде олардың техникалық жолмен
анықталғын мөлшерін және тұтыну мөлшерінің қорын анықтау.
5. Материалдардың өндірісте ұтымды пайдаланылуын бақылау.
6. Дайындалған материалдардың өзіндік құнын анықтап және олардың жоспарлы
есептеу бағасынан айырмашылығын тауып, пайдаланылған материалдар құнын
әр объектінің шығынына қосу.
Жақсы және дұрыс ұйымдастырылған есеп материалдардың түгел сақталуына,
үнемді пайдаланылуына көмегін тигізеді. Материалдардың түгел және дұрыс
сақталуы, сондай-ақ ұтымды пайдаланылуы, жұмсалуы үшін алдын ала мыналарды
жасау қажет:
- Тиісті түрде жабдықталған материалдық-қорларды сақтайтын қойма немесе
бөлме болуы қажет және бөлмелердің әрқайсысы материалдардың белгілі бір
түрін сақтауға арналған болуы керек;
- Материалдар қойманың әр бөлігінде өздерінің түрлері, сорттары,
өлшемдері бойынша керекті кезінде тез алуға және босатқаннан кейінгі кезде
қалдығын тексеруді қамтамасыз ететіндей етіп орналастырылуы керек.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың әкімшілігі материалдарды сақтайтын жерді
таразымен, өлшеу аспаптарымен және ыдыстармен жабдықтап және оларды жиі
тексеріп, дұрыстығын қадағалап отыруы керек. Ұйымның басшысы материалдарды
қабылдайтын және босататын адамдардың топтарын белгілеп, олармен
материалдарға жауапкершілік туралы шарт жасайды. Сондай-ақ кәсіпорын
басшысы материалдарға жауапты адамдарды жұмысқа алу, жұмыстан босату
барысында ұйымның бас бухгалтерімен алдын ала келісіп отыруы қажет.
Материалдарды кіріске алу және қоймадан босату құжаттарына қол қою құқығына
ие болған қызмет иелерінің тізімін белгілеу кәсіпорын басшысының немесе ол
сенім білдірген адамның жұмысы болып табылады.
Материалдардың есебін дұрыс және ұтымды ұйымдастыру үшін мыналар керек:
• Материалдардың бірыңғай номенклатурасы мен жоспарлы есеп айырысу
бағасын белгілеу;
• Құжат айналымының дәл жүйесін белгілеу және материалдарды есепке
алу мен есептен шығару операцияларының тәртібін сақтау;
• Бірыңғайланған алғашқы есеп құжаттары нысандарының түрлерін
белгілеу және олармен ұйымның барлық бөлімін қамтамасыз ету.
Сонымен қатар материалдарды алдағы уақыттарда пайдалану үшін өндіріске
босату және басқа жаққа берілетін мөлшерін белгілеп, оларды жетілдіріп
отыру керек. Белгіленген тәртіп бойынша материалдардың қалдығын жаппай
түгендеу, бақылау арқылы тексеріп және олардың нәтижесін дер кезінде есепке
алып отыру қажет.
Еңбек заттары біртекті емес. Олардың бір-бірінен өндірісте атқаратын
міндеттеріне қарай, сондай-ақ физикалық және химиялық қасиеттеріне қарай
өзара айырмашылықтары бар.сондықтан да материалдар есебін дұрыс
ұйымдастырудың ең басты мәселесі–оларға экономикалық жағынан дәлелденген
жіктеу жасау болып табылады [3, 28 б]. Өздерінің өзгешеліктері мен өнім
дайындауда атқаратын міндеттеріне қарай материалдар:
шикізат;
негізгі материал;
көмекші материал;
жартылай фабрикат және тағы басқалар болып бөлінеді.
Негізгі материалдар мен шикізаттар өндірілетін өнімнің құрамына кіріп
оның материалдық негізін жасайды.
Шикізаттар деп-бұрын азды-көпті еңбек сіңірілген заттарды атайды.
Бұлардың құрамына кен өндіруші өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы мекемелерінің
өндірген өнімдері – мұнай, кен, мақта, жүн, тері, ағаш және тағы да басқа
материалдар жатады [3, 29 б].
Негізгі материалдардың қатарына өнімнің өзіндік құнын құрайтын
өңдеуші өнеркәсіп өнімдері – ұн, мата, кірпіш және тағы да басқалар жатады
[3, 29 б].
Өндірістік үдерістің бір сатысынан толық өтіп әрі қарай өңдеуді
қажет ететін материалдар жартылай фабрикаттар деп аталады.Материалдардың
бұл түрін әрі қарай өңдеу арқылы дайын бұйымдар алынады.Олардың аяқталмаған
өнімнен айырмашылығы, оны сол күйінде сатуға болады. Бұндай жағдайда
жартылай фабрикатты сатып алған ұйымдар она әрі қарай өңдейді.сондықтан да
әрі қарай өңдеуге арналған ұйымның өзінің өндірген немесе басқалардан сатып
алған заттары еңбек заттарының қатарында есептеледі.Жартылай фабрикаттар
қатарына құрылыс ұйымдарында – бетон және ағаш бұйымдарын, металлургияда –
шойын мен болатты жатқызуға болады.
Көмекші материалдарға - әр түрлі химикаттар мен майлайтын, сүретін
және жөндеуге керекті басқа да материалдар жатады.Көмекші материалдардың
негізгі материалдардан өзгешелігі, олар өнімнің материалдық (заттық)
негізін құрамайды.Олар өндіріс үдерісінде қолданылуы барысында негізгі
материалдарға өзінің қандай да бір тиісті әсерін тигізіп, негізгі
материалдардың түсін тағы да басқа жақтарын өзгертеді. Материалдардың бұл
түріне бояуларды, әктерді (известь) жатқызуға болады.
Материалдық қорлардың ішінде бөлек топ болып отындар, ыдыс және
ыдыстық материалдар, қосалқы бөлшектер, құрылыс материалдары және тағы да
басқалар есептеледі. Отындар тобына техникалық мақсатта энергия өндіруге,
үй-жайларды жылытуға пайдаланатын материалдардың барлық түрі жатады.
Кез-келген кәсіпорынның өндірістік-шаруашылықтық қызметінде тауарлы-
материалдық қорлар маңызды роль атқарады.
Өндірістік запастар мен материалдық құндылықтар еңбек заты болып
табылады және кәсіпорынның негізгі өндірістік процесін қамтамасыз етеді.
Олардың өзіндік құны толықтай өндірілген өнімге ауыстырылады [4, 52 б].
Нарықтық экономика жағдайында тауарлы-материалдық қорларды сатып алумен
дайындау дайындаудың алғашқы сатысында үлкен эконмикалық мәнге ие болады.
Қойылған мақсатқа жету үшін тауарлы-материалдық құндылықтардың есебін дұрыс
жүргізу, толық әрі анық ақпараттармен қамтамасыз ету, ай-сайын олардың
қозғалысына талдау жүргізу қажет. Сонымен бірге, тауарлы-материалдық
құндылықтарды ұқыпты пайдалана отырып өнімнің өзіндік құнын төмендетуге қол
жеткізіледі.
Кәсіпорында материалдық есепті ұйымдастыру есептік жұмыстардың күрделі
түрінің бірі болып табылады. Өнеркәсіптік кәсіпорындарда тауарлы
материалдық қорлардың мыңдаған түрлері болады, ал барлық жинақталған
ақпараттардың 30 пайызға жуығы тауарлы-материалдық құндылықтарды есепке
алуды қамтамасыз етеді. Сондықтан тауарлы-материалдық құндылықтарды сақтау,
олардың қозғалысы, олардың есепке алу мен бақылау үлкен қиыншылықтарды
тудырады. Бұл жағдайда барлық есеп жұмыстарын автоматтандыру маңызды болып
табылады. Материалдық-өндірістік қорларды сепке алу мен бақылаудың ажырамас
бөлігі бұл оларды қолдануды экономикалық талдау және өндірістің тиімділігін
арттыру резервтерін іздестіруді тереңдету болып табылады.
Қазіргі кезде кәсіпорындарда материалдарды дайындау мен сатып алу
есебін ұйымдастырудың бірнеше әдістері бар. Бұл кәсіпорын үшін тауарлы-
материалдық қорларды дұрыс есептеудің негізгі жолдарының бірі болып
табылады [4, 52 б].
Кәсіпорын (құрылымдық бөлімшелер) басшылары өндірістік қызметті жүзеге
асыра отырып норманың сақталуын, шығындар үлесін үнемі қадағалап отыру
қажет және кәсіпорындағы өндірістік шығынның көп үлесі материалдық шығындар
үлесіне тиеді дебұл шығындар алынған пайда шамасына сөзсіз әсер ететіні
белгілі. Бұдан шығатын қорытынды, материалдық ресурстарды үнемдеу өндіріс
тиімділігін арттырудағы маңызды фактор болып табылады.
Тауарлы-материалдық қорларды пайдалануды бақылау мен есебін дұрыс
ұйымдастырмау оның жыл соңындағы (ай, тоқсан) қалдығын бақылауды және
қоймадағы қорлардың келіп түсуі мен жұмсалуын қамтамасыз ету мүмкін емес.
1.2 Материалдық активтердің түсуін және босатылуын құжатпен рәсімдеу
Жабдықтаушылардың қоймаларынан тауарлы – материалдық қорларды алуды
алушы кәсіпорын өздерінің жауапты тұлғалары арқылы жүзеге асырады.
Материалдардың қозғалысын есепке алған кезде мынадай типтік құжаттар
пайдалынады [5, 34 б].
Жабдықтаушылардың қоймаларынан тауарларды алу үшін материалды жауапты
тұлғаға сенімхат беріледі. Сенімхатты бухгалтерия рәсімдеп, алушының қолын
қойғызып, қолхат алу арқылы береді. № М – 2а типтік ведомосы арқылы нысаны,
алдын -ала нөмірленген және түптелегн журналға (ү.№ М-3) тіркеледі.
Берілген сенімхатты есептеу журналы, сенімхатты тіркеуге және беруге
жауапты тұлғада сақталады. Сенімхатты беру үшін лауазымды тұлғамен келісім
шарт жасалады, ондай келісім шарты жоқ болған жағдайда бір жолғы
сенімхаттар беріледі. Берілген сенімхатта шаруашылық жүргізуші субъектілер
оның мерзімін көрсетеді. Сенімхатқа кәсіпорын басшысы, бас бухгалтері қол
қойып, мөр басады. Сол сенімхатты алынатын тауарлардың тізімі сенімхаттың
артқы жағында жазылады.
Бір қоймаға жататын тауарлы – материалдық қорлар алынған жағдайда оған
бірнеше накладной керек болса, сенім беруші тұлғаға бір сенімхатын беруіне
болады, бірақ онда берілген барлық накладной нөмірі, күні көрсетілуі тиіс.
Пайдаланбаған сенімхатты қайтарған кезде оны Сенімхаттарды есепке алу
журналына тіркейді және оның түбіршегіне пайдаланбаған деген белгісін
жасайды. Жабдықтаушылар тауарлы – материалдық қорларды босатқан кезде,
әрбір жіберілген тауарлы – материалдық қорларды бақылау жасау үшін
пайдалынады. Ал 3-шісі бухгалтерияға беріледі. Тауарлы- материалдық
қорларды босатып біткен соң ең соңғы партиясының құжаттармен бірге
сенімхатын да бухгалтерияға тапсырылады [5, 36 б].
Жабдықтаушылардан сатып алушының қоймасына автотранспортпен
тауарлы –материалдық қорларды жеткізіп берген кезде сатып алушылардың
материалдары материалды жауапты тұлғасы жабдықтаушылардың экспидиторынан
алған тауарлы –материалдық қорлардың санын және брутто салмағын, тауарлы –
көліктік накладной мәселесімен салыстырады, ол екі дана жасалады. Егер
олардың мәлімдемесінде айырмашылық болмаса, онда оның бір данасына қол
қойып және штамп басып, тауарлы –материалдық қорлар қабылданды деп жазады.
Накладнойдың бір экземпляры материалды жауапты адамда қалады. Ал егер
сомасы мен санында айырмашылық болса, Акт жасалады. Ол екі дана қылып
жасалады және оған жауаптылары қол қояды.
Материалдық қорларды кәсіпорын әртүрлі жағдайда алуы мүмкін:
жабдықтаушының қоймасынан; темір жол станциясынан, айлақтардан,
аэропорттан, материалды жауапты тұлғалар арқылы өз қоймаларынан.
Тауарлы-материалдық қорларды кірістеуге мына құжаттар негіз болып саналады:
1. шот- фактура;
2. тауарлы-транспорттық накладной;
3. тауарды қабылдап алған материалды жауапты тұлғаның жазған накладнойы
мен құжаттары, атап айтқанда:
– кіріс ордері;
– материалды қабылдау туралы акті;
– материалдық құндылықтардың өндірісте дайындалған және
сақталған кезіндегі жетіспеушілігі мен жоғалуы туралы
актісі;
– табиғи шығын нормаларына сәйкес материалдардың жоғалуы
туралы актісі;
– материалдардың бүлінуі, сынуы, қирауы туралы актісі.
Кіріс ордері. Жабдықтаушылардан немесе тысқары кәсіпорындардан өңдеуден
келіп түскен қорларды есепке алу үшін пайдаланылады. Ол бір ғана данада
жазылады және ол жауапты тұлғадан материалдар қоймаға келіп түскен кезде
толтырылады [5, 55 б].
Материалды қабылдау туралы акті. Жабдықтаушылардың ілеспе
құжаттарындағы мәліметтерді сандық және сапалық айырмашалақтары бар
босалқаларды қабылдау кезінде қолданады; сондай-ақ құжаттарсыз түскен
материалдарды қабылдаған кезде де. Қабылдау комиссиясы міндетті түрде
материалдық жауапты тұлғаның, жіберуші (жабдықтаушы) өкілінің немесе
мүдделі емес мекеме өкілінің қатысуымен актіні 2 дана етіп жасайды.
Құндылықтар қабылданғаннан кейін құжаттармен қоса (тауарлық-көліктік
жөнелтпе қағаздар, спецификациялар және басқалары) актілердің бір данасы
материалдық қорлардың қозғалысын есепке алу үшін бухгалтерияға, екіншісі-
жабдықтаушыға талап хатын жазу үшін, жабдықтау бөліміне немесе олардың
бухгалтериясына жіберіледі.
Материалдық құндылықтардың өндірісте дайындалған және сақталған
кезіндегі жетіспеушілігі мен жоғалуы туралы актісі. Табиғи шығын
нормалары айқындалмаған материалдық қорларын дайындау, сақтау немесе
өндіру процесінде орын алған жоғалтуды анықтау үшін қолданады. Қорлардың
сақталуына жауапты бөлімдердің балансынан шығаруға және кінәлі адамдардан
өндіріп алуға құжат негіз бола алады.
Бұл құжат материалды қабылдау жөніндегі актіге тіркеледі. Екі данасы
толтырылып, комиссия мүшелері мен кінәлі кісілер қол қояды. 1-ші данасы
бухгалтерияға жіберіледі, ал екіншісі-бөлімшеде қалады.
Табиғи шығын нормаларына сәйкес материалдардың жоғалуы туралы актісі.
Ұйымның қоймасына жабдықтаушылардан келіп түскен кезде табиғи шығын
нормаларына сай қорлардың кемігені анықталса немесе өңделгеннен кейін
оларға табиғи шығын нормалары қойылған болса, осы акті жасалады. Қорларды
қабылдауды жүргізген кезде жасалынған актіге кіріс ордері қосымша қызмет
атқарады. Комиссия 2 дана етіп жасап қол қойып, 1-ші данасын бухгалтерияға
өткізеді, ал қорлардың жоғалуына материалды жауапты тұлғалар ол сол
адамдардың есебіне есептен шығаруға негіз бола алады, ал оның екінші
данасы қоймада қалады.
Материалдардың (тауарлардың) бүлінуі, сынуы, қирауы туралы актісі.
Кәсіпорында бүлінудің, сынудың, қираудың нәтижесінде арзандатуға және
қорларды (тауарларды) есептен шығару үшін пайдаланылады. Ол 2 дана етіп
жасалынады. 1-ші дана бухгалтерияға жіберіліп, қорлардың жоғалуына себепші
болған материалды жауапты тұлғаларға есептен шығаруға негіз болады, 2-ші
данасы бөлімшеде қалады [5, 56 б].
Келіп түсетін материалдық қорлардың есептік құжаттары жабдықтау
бөліміне жіберіледі. Жабдықтау бөлімінің қызметкерлері:
– Осы құжаттардың деректерін ассортиментке, материалдық қорлардың
санына, бағаға, тиеп-жөнелту мерзімдеріне қатысты жеткізу шартына
сәйкестігін тексеруге;
– Жеткізушінің есеп айырысу құжаттарын төлеуге келісім беруге немесе
оларды төлеуден бас тартуға;
– Есеп айырысу құжаттарын келіп түсетін жүктерді есепке алудың №1-
нысанындағы журналында тіркеуге;
– Есеп айырысу құжаттарын бухгалтерияға табыс етуге және
материалдарды алу және сақталатын жеріне дейін жеткізу туралы
өкілеттігі бар лауазымды тұлғаларға өкім беруге міндетті.
Материалдарды қоймадан алу үшін жеткізушіге немесе көлік ұйымына және
өкілетті тұлғаға (сарапшыға, агентке) бухгалтерияда сенімхат (№2 немесе №2А-
нысанда) беріледі.
№2А-нысанын материалдық құндылықтарды алуын нөмірленген және тесіп
байланған, берілген сенімхаттарды есепке алу журналында (№3-нысаны)
тіркейтін субъектілер қолданады.
№2-нысанындағы сенімхатты қолданған кезде оларды беру және алу туралы
деректер сенімхаттың түбіршегінде тіркелінеді және №3-нысанындағы журнал
жүргізілмейді.
Материалдық құндылықтардың келіп түсуі мыналармен
рәсімделеді (3 сурет):
1. №4-нысанындағы кіріс ордерімен, субъектіге жеткізушілерден немесе
тысқары кәсіпорыннан өңдеуден келіп түскен қорларды есепке алу үшін
қолданылады. Кіріс ордерін материалды жауапты тұлға қорлар қоймаға келіп
түскен күні бір дана етіп жасайды.
2. №5-нысанындағы тауар-көлік жүкқұжатын жеткізуші материалдық
құндылықтар жеткізушінің қоймасынан автокөлікке орталықтанған түрде
жеткізілген жағдайда жазып береді (4 дана).
- Оның біріншісі жүкті жіберушіде қалады.
- Екінші данасы материалдық құндылықтарды кіріс ету үшін жүкті алушыға
беріледі.
- Үшішші данасы жүкті тасымалдағаны үшін көлік ұйымына шот есебінде
беріледі. - Төртіншісі жолдама қағазға қоса беріледі.
3. №7-нысанындағы материалды қабылдау туралы акті жеткізушілердің
жолдама құжаттарының деректерімен салыстырғанда сандық және сапалық
айырмашылығы бар қорларды қабылдауды рәсімдеу үшін қолданылады. Акт сондай-
ақ құжаттарсыз келіп түскен материалды қабылдаған кезде жасалады
(фактураланбаған жеткізілім). Қабылдау комиссиясы материалды жауапты
тұлғаның және жеткізушінің өкілінің немесе мүддесі жоқ ұйым өкілінің
міндетті түрде қатысуымен актіні 2 дана етіп жасайды. Материалдық
құндылықтар қабылданғаннан кейін актілер қоса берілген құжаттармен (тауар-
көлік жүкқұжаты, арнайы құжаттар) бірге былай бөлініп беріледі: 1-ші
данасын бухгалтерияға, 2-ші данасын жабдықтау бөліміне немесе жеткізушіге
шағым түсіру үшін заң қызметіне береді.
4. Әзірлеу, сақтау және өндіру процесінде материалдық құндылықтардың
жетіспеушілігі мен ысырабы туралы акт (№7А-нысаны) жасалады. Олар бойынша
табиғи кему нормасы белгіленбеген, әзірлеу, сақтау және өндіру процесінде
тұрған материалдық құндылықтардың ысырабы анықталған жағдайда қолданылады.
Акт қордың сақталуы үшін жауапкершілікті бөлімшенің есебінен шығаруға
және олардың құнын кінәлі тұлғаның есебінен өтетуге негіздеме болып
табылады. Құжаттар №7-нысанындағы актіге қоса беріледі, 2 данада
толтырылады және оған комиссия мен кінәлі адамдар қол қояды да: 1 данасы
бухгалтерияға беріледі, 2 данасы бөлімшеде қалады.
5. Материалдық құндылықтардың табиғи кему нормасы шегіндегі ысырабы
туралы акт (№7Б) субъектінің қоймасына жеткізушілерден немесе тысқары
кәсіпорындардан өңделіп түскен қорларға нормалар белгіленіп, осы табиғи
кему нормасы шегіндегі анықталған қор ысырабын рәсімдеу үшін қолданады. Акт
№4-нысанындағы кіріс ордеріне қоса беріледі. Материалдық құндылықтардың
қоймаға қабылданғанын рәсімдеген кезде акт 2 данада жұмсалады. Біреуі
қоймаға, екіншісі бухгалтерияға беріледі.
6. Жүк құжатпен рәсімделетіндер:
– материалдық құндылықтардың өңдеуден келіп түсуі;
– пайдаланылмаған материалдардың қоймаға қайтарылуы;
– табыстылықтан материалдардың келіп түсуі.
Материалдардың бөлінуі, сынуы, қирауы туралы актісі. Кәсіпорындарда
сынудың, бүлінудің, қираудың нәтижесінде арзандатуға және қорларды есептен
шығару үшін пайдалынады. Ол 2 дана етіп жасалынады. 1-ші дана бухгалтерияға
жіберіліп, 2-ші данасы бөлімшеді қалады.
№ 1240 09.11.1994 ж және т.б. нормативтік актілерге байланысты
тауарды қоймадан мекеме өкілі алуы үшін ол міндетті түрде сенімхат және
куәлік көрсетуі тиіс. Жабдықтаушылармен тауар жіберілген кезде сенімхат
алынады, ол менеджерге керекті тіркемелі құжаттар және тауарларды
қабылдағанда тауар көлемі, сапасы құжатқа сәйкес тексеріледі. Егер
қабылданып жатқан тауар упаковка ішінде болса, онда міндетті түрде ілеспе
құжат жазылуы тиіс Тауар массасы брутто және орын мөлшері нақты
тексерілмеген және Тауар құжаттама келтірілген сапаға сәйкес нақты
тексерілмей қабылданды, бұл құжат тапсырған және қабылданған адамдардың
қолдарымен рәсімделеді.
Сурет 3. Материалдық қорларды қабылдау және кірістеу құжаттары
Түскен тауарларды қоймада қабылдауды қойма меңгерушісі сапасы және
санын тексеріп қабылдайды. Жергілікті жабдықтаушылардан тауарларды қабылдау
мерзімі тауар түскеннен бастап 10 күн, басқа қалалардағылардан – тауарлар
станцияға түсу күннен кейін – 20 күн. Тез бұзылатын тауарлар 24 сағат
ішінде сапасы мен санына сәйкес қабылданады. Егер тауарды қабылдау мерзімі
кешіктірілсе, ол тауар айналымының көлемі азаюына әкеледі, ол дегеніміз
шығындардың ұлғаюына және табыстың азаюына әкеліп соғады. Қабылдап алынған
қоймадағы тауарларды бағытталаған түрде тіркейді. Тауар қабылдау күні,
нөмірі және ілеспе құжат күні, нақты өзіндік құны және бөлек ыдыстар, ал
материалды жауапкершілік адам қолымен расталады.
Мұндай тауар қабылдауды құжаттық рәсімдеу тәртібі рационалды болып
саналады, сондықтан құжат санын азайтып, оларды құруға жұмсалатын
шығындарды азайтады. Егер тауар қабылдау бойынша келіспеушілік туындаған
жағдайда бекілген тәртіпте акті жазылып, арнайы комиссия құрылады. Ол үшін
шешім комиссия шешімімен сәйкес шешіледі [6, 38 б].
Тауарлы – материалдық қорларды жабдықтаушы жөнелткенде оған келесі
құжаттар толтырылады:
Тауарлық, есептік және көліктік.
Тауарлық құжат – деп, жіберілген тауарлар саны мен сапасы, яғни толық
мәлімет беріледі. Оларға: шоттар, счет – фактуралар, тауарлы – көліктік
накладнойы, жүк жіберуші түбіртегі және т.б.
Есеп айырысу құжаттары – бұл түскен тауарларды түсіргенде есеп айырысу
және жүк жіберушімен олар банқа беріледі. Мұндай құжаттарға: төлем талап –
тапсырмасы [6, 38 б].
Көліктік - бұл құжаттар тасымалданған жүк көлемін және айқындайды және
көліктік қызмет және көліктік органдарға есеп айырысуға арналған
құжаттар.Тасымалдау үшін қолданылатын транспорт түрі:
- теміржол накладнойы – теміржол көлігімен тасымалдайтын
тауарлар.
- Тауарлы – көліктік накладнойы – автокөліктік
тасымалдайтын тасымалдайтын тауарлар екі бөлімнен тұрады:
тауарлардың – транспорттық;
- Коносамент – су жолымен тасымалданатын тауарлар;
- Авиа накладнойы - әуе жолымен және су жолымен
тасымалдайтын тауарларды жеткізгенде беріледі. Счет –
фактураны сепке алу Счет – фактураны тіркейтін журнал,
бұл журнал есеп беру мерзіміне сәйкесті келесі түрде
жүргізіледі.
Кәсіпорын қоймасынан материалдар өнімді әзірлеуге және басқа да
шаруашылық қажеттілігі үшін цехтарға, сондай – ақ сыртқа өңдеуге немесе
артығын сатуға босатқан кезде пайдалынады. Тауарлы – матералды қорларды
цехтан цехқа берілсе, онда оны өндірістің ішіндегі қозғалысы деп санайды,
ал егер де орталық қоймадан цех қоймасына берілсе, онда ол өндіріс шығыны
ретінде танылады [6, 39 б].
Материалдардың шығысы мынадай құжаттар бойынша рәсімделеді:
Лимиттік – жинақтама картасы; материалдарды айырбастауға арналған талап
–актісі; материалдарды босатуға арналған талап накладнойы, накладной.
Материалдық қорларды босату кезінде ұйымда төмендегідей құжаттар
қолданылады.
Сурет 4. Материалдарды шығыстау құжаттары
Жабдықтаушылар тауарларды босатқан кезде әрбір жіберілген бөлігіне 3
данада накладной жазады. Онда сенімхаттың нөмірі, күні көрсетіледі. 1- ші
данасы тауарларды алушыда, ал екіншісі жіберушінің өзінде қалады, үшіншісі
бухгалтерияға беріледі.Тауарларды босатып біткен соң ең соңғы партиясы
құжаттарымен және сеніхатымен бірге бухгалтерияға тапсырылады [6, 41 б].
Лимиттік - жинақтама картасы - өнімді дайындауда үздіксіз пайдалынатын
құндылықтарды бостау, сондай – ақ өндіріс қажеттілігіне керек құндылықтарды
босатудың белгіленген лимиттерін сақтауға, ағымдағы және қоймадағы
материалдық қорларды бақылауға және оларды есептен шығаруға негіз бола
алатын құжат. Лимиттік жинақмата карталары жабдықтау бөлімі немесе
жоспарлау бөлімінде материалдардың бір түріне 2 дана етіп дайындалады. Бір
данасы ай басталғанша цехқа қорды пайдаланушыға, 2-ші қоймаға немесе цехтың
қоймасына беріледі. Өндіріске қорлар қоймалардың, цех өкілдерінің лимиттік
– жинақтама картасы ұсынған кезде ғана босатылады. Қоймашы екі данаға да
босатылған қордың күні мен мөлшерін жазған соң, лимитте қалған қалдығы
шығарылды.
Қоймашының лимиттік – жинақтама картасын цех өкілі, ол цехтың лимиттік
– жинақтама картасына қоймашы қол қояды. Цех өнім қорларды алу кезінде
тікелей материалдар есебінің картотекасына қол қояды, ал қоймашы лимиттік –
жинақтама картаға қол қояды.
Материалдарды айырбастауға арналған талап– актісі. Бұл құжат қорлардың
белгіленген лимиттен артық босатылуын немесе олардың ауыстырылуын есепке
алу үшін қолданылады, сондай –ақ қоймадан қорларды шығаруға негіз болып
табылады. Ол екі дана етіп дайындалады: біріншісі алушыға, ал екіншісі –
қоймаға. Қоймашы актінің екі данасына да босатылған қорлардың күні мен
мөлшерін белгілеп, содан соң қалдығын шығарады. Алушының актісіне қойма
меңгерушісі, ал қойма актісіне – алушының өкілі қол қояды.
Материалдарды босатуға арналған талап накладнойы. Босалқыларды
субъектінің өз ішіндегі қозғалысына және олардың кәсіпорынның аумағынан тыс
жердегі шаруашылықтарына, сондай – ақ басқа мекемелерге босатуды есепке
алғанда пайдалынады.
Ол екі дана да дайындалады. Материалдарды өз кәсіпорынының
шаруашылықтарына босатқанда бір данасын алушыға, екіншісін – қоймаға,
кейінірек бухгалтерияға өткізіледі. Бір данасы қоймаға, ал екіншісі цехқа
құндылықтарды кіріске алуға негіз бола алады [6, 42 б].
Кәсіпорынның аумағынан тыс жерде орналасқан өз шаруашылықтарына немесе
басқа мекемелерге материалдық құндылықтарды босатқан кезде талап –
накладной келісімдердің, нарядтардың және басқа тиісті құжаттардың
негізінде дайындалады. Бірінші данасы қоймаға материалды қоймаға босатуға
негіз болады, ал екіншісі материалды қабылдап алушыға беріледі. Материалды
босатқан кезде өзі алып кететін жағдай туса, алушы қол қойған талап-
накладнойды, сондай-ақ егер қорлар кейін төленетін болып босатылып жатса,
қоймашы есеп айырысу төлемдік құжаттарын толтыруға бухгалтерияға жібереді.
Әрбір кәсіпорын ресурстардың тиімді жұмсалуын қадағалау қажет және
олардың жағдайы төмендеп жатса нақты іс-шараларды ұйымдастыру тиімді болып
табылады.
Өндірілетін өнім көлемі мен сапасының жоғары болуы көп жағдайда
кәсіпорынға жеткізілген материалдық құндылықтарға тікелей байланысты.
Сондықтан жеткізілген материалдық қорлардың есебін және жеткізу барысында
бүлінген қорлардың есебін уақтылы жүргізу кәсіпорынға қажетті материалдық
қорлардың көлемін анықтауға мүмкіндік береді.
Материалдық құндылықтардың өндіріс процесіндегі функционалдық қызметін
ескере отырып, олардың негізгі және көмекші түрлерінің есебін бөлек-бөлек
жүргізу ыңғайы болады.
Материалдық құдылықтардың есебін дұрыс жүргізу өндірістің тиімділігін
арттыруға, олардың нақты құнын бағалауға және запастарды өнім өндірісіне
пайдалану барысында жетіспеушілігі мен жоғалуын дәл анықтауға мүмкіндік
береді [6, 42 б].
Кәсіпорынға келіп түскен қорлардың сақталуын қамтамасыз ету, қоймада
бұрын сақталған қорларды түгендеу барысында артық не кем шығуын түсіндіру
және оларды қайта есепке алу барысын қарастыру, сондай-ақ олардың есебін
есеп-қисап бөліміне өткізу маңызды болып табылады. Бұл кәсіпорында
материалдық қорлардың айналысын жеделдетуге мүмкіндік береді.
Тауарлы-материалдық қорлардың сақталуын бақылау біріншіден, кәсіпорынға
қорлардың жарамсыздығына жол бермейді, екіншіден айналысын жылдамдатады,
үшіншіден құжат айналысын және оның уақтылы толтыруын қадағалайды,
төртіншіден тауарлы-материалдық қорлардың есебінің дұрыс жүгізілуін
анықтайды, бесіншіден, құжаттардың бұрмалануына жол бермейді.
2. ПЕТРО ҚАЗАҚСТАН ҚҰМКӨЛ РЕСОРСИЗ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНДАҒЫ
МАТЕРИАЛДЫҚ АКТИВТЕР ЕСЕБІ
2.1 Қоймадағы материалдық құндылықтар есебі
Қойма есебін жүргізудің шарттары:
- арнаулы жабдықталған қоймалардың болуы немесе материалдарды
сақтайтын арнаулы алаңдардың болуы (бетондалған және қоршалған);
- материалдарды секциялар бойынша бөліп орналастыру, ал оларды
секциялардың ішінде тобымен, көлемдеріне сай орналастыру мүмкіндігі;
- материалдар сақталатын жерлердің қажетті салмақ өлшейтін және басқа
да өлшеу құралдарымен қамтамасыз етілуі.
Қоймалардың түрлері:
- айрықша – арнайы номенклатурадағы құндылықтарды сақтау үшін
(химикаттар, металл және т.б.)
- әмбебап немесе орталық қоймалар, әртүрлі топтар мен құндылықтардың
түрлерін топтастырып сақтау үшін;
- жабық бір қабатты немесе көп қабатты, жылытылатын және
жылытылмайтын);
- арнаулы- сусымалы материалдар үшін бункерлері бар, жанармай мен
қышқыл құятын ыдыстары бар және т.б.
Қойма жайлары күзеттің техникалық құралдарымен, өрт сөндіретін
автоматты құралдармен және өртке қарсы дабыл қаққыштармен жарақталуға тиіс
[7, 92 б].
Петро Қазақстан Құмкөл Ресорсиз акционерлік қоғамында материалдар
өздері сақталып тұрған жері бойынша, яғни кәсіпорын қоймасында және
кәсіпорын бухгалтериясында есептеледі. Материалдық қорлардың қоймадағы
есебінің дұрыс ұйымдастырылуы олардың дұрыс сақталуына, қоймадағы жұмыстың
дұрыс жүргізілуіне және олардағы жұмыстың қалай қойылғандығына байланысты.
Қоймада материалдық қорлар әрбір түрлері, сорттары бойынша бөлек сақталады.
Материалдардың маркасы, сорты, көлемі, номенклатуралық номері, өлшем
бірлігі, сақталып тұрған материалдардың мөлшері, тағы да басқа
көрсеткіштері картон немесе фанерге жазылып, материалдарға байланып немесе
жапсырылып қойылады. Петро Қазақстан Құмкөл Ресорсиз акционерлік
қоғамында мұнай және мұнай өнімдерін шығаруда қолданылатын шикізаттар мен
материалдар арнайы осы мақсаттарға арналған қоймада сақталады. Қоймадағы
заттардың сақталуына материалдық жауапкершілік қойма меңгерушісіне
жүктелген. Қоймадағы және цехтағы материалдардың талдамалық есебі
белгіленген түрі бойынша олардың ішінде сорттары мен маркаларына орай
жүргізіледі. Қоймада материалдық қорлардың тек қана сандық есебі
жүргізіледі. Материалдардың әрбір номенклатуралық нөмірі бойынша бөлек
үлгілі түрі М-17 карточкасы ашылады. Бұл карточкада материалдық қорлардың
аты, мөлшері, көлемі, сорты, өлшем бірлігі, номенклатуралық нөмірі және
есептеу бағасы көрсетіледі. Бұл карточканы жаңадан кіріске алынған
материалға кәсіпорынның бухгалтериясы дайындап, одан кейін кіріс ету
ордерімен тізілім (реестр) бірге қоймаға беріледі. Қойма қызметкері немесе
қойма меңгерушісі алынған карточкаға материалдық қорлардың қай жерде
сақталып тұрғаны жайлы деректер толтырады. Материалдардың кіріс –
шығысының, сорттық – сандық есебін сол материалдарға жауапты адам
жүргізеді. Кейбір жағдайда материалдарға жауапты адамның келісімі бойынша
қойманың карточкалық есебін жүргізу жұмысы басқа адамға, яғни есепшіге
немесе операторға жүктелуі мүмкін. Материалдардың түрі номенклатуралық
нөмірі аз болатын кәсіпорынның қоймаларында бұл карточканың орнына
материалдар есебін тиісті түрде жүргізуге дайындалып жасалған сорттық есеп
кітабында жүргізуге болады. Мұндай жағдайларда сорттық есеп кітабында қойма
есебінің карточкасындағы деректер болуы қажет. Қоймашы белгіленген тәртіп
бойынша толтырылған алғашқы құжаттардың негінде материалдардың кіріске
алынуын және есептен шығару операцияларын, олардың іске асырылған күнін
қойманың есеп карточкасына жазып, онда материалдық құндылықтардың сол
күннің соңындағы қалдығын шығарып отыруы керек. Бұл карточкада
материалдардың қалдығы әрбір операциядан кейін шығарылып отырылады [7, 93
б].
Айта кететін жағдай, ай соңында бухгалтерияға ондағы көрсетілген
материалдардың алынған немесе алынып болмағанына қарамастан шектеулі –
заборлық (лимиттік – заборлық) карточкасының барлығы тапсырылуы керек.
Толық алынып болмаған материалдар үшін келесі айға жаңа шектеулі – заборлық
карта жазылып береді. Қоймашы материалдардың қоймалық сорттық есеп
карточкасының деректері негізінде жабдықтау бөліміне материалдардың әр
номенклатуралық түрінің қалдығы, оның тұрақты қор мөлшерден ауытқуы, көптен
бері пайдаланылмай жатқан материалдар жайлы деректер беріп отырады.
Қоймалық сорттық карточкасының дұрыс жүргізілуін бухгалтерия бақылап отыруы
керек. Бухгалтерия қызметкері жиі – жиі (апта сайын,10 күнде) қоймашымен
қоймадағы операцияларды жүргізуге негіз болған алғашқы құжаттардың дұрыс
жазылуын қоймалық сорттық карточкасының дұрыс жүргізілуін және карточкадағы
материалдар қалдығының дұрыс шығарылуын тексеріп отыруы қажет. Карточкадағы
жазылған операциялардың дұрыстығын және оны тексергені жайлы бухгалтерия
қызметкері есеп карточкасының тиісті жеріне қол қояды. Қоймалық-сорттық
карточкалардағы жазуды тексеру,қойма меңгерушісінің бухгалтерияға
материалдарды кіріске алуы кезінде тапсыратын есептерінің негізінде
жүргізіледі. Қойма меңгерушісінің бухгалтерияға тапсыратын құжаттары үлгілі
түрі М-18А Құжаттарды қабылдау - өткізу құжатына тіркеледі. Материалдарға
жауапты адамның келісімі бойынша бухгалтерия қызметкері әр операцияның
дұрыстығын тексергені жайында және құжатты қабылдағаны жайында карточкаға
қол қояды [7, 95 б]. Мұндай жағдайда құжаттарды қабылдау-өткізу тіркелімін
жасаудың керегі болиайды.Егер орталық қойма немесе цех қоймасы ұйымның
басқармасынан қашық жерде орналасқан жағдайда жүргізілетін операциалардың
дұрыс құжатталынуы, материалдарға жауап беретін адамның есеп карточкасын
дұрыс жүргізуі орталық бухгалтерияда тексеріледі.Мұндай жағдайда кіріс және
шығыс ету құжаттары белгіленген уақытта тіркелімдермен бірге бухгалтерияға
табыс етілуі керек.Кәсіпорынның орталығынан қашық жерде орналасқан қойма
меңгерушісі белгіленген күні бухгалтерияға екі дана етіп материалдардың ай
соңындағы қалдық тізімдемесін тапсыруы керек. Тізімдеме құрамында өзгерісі
(кірісі мен шығысы) бар материалдар бойынша жасалынып, онда тек қана
материалдардың сандық қалдығы көрсетіледі. Тізімдемеге цех, қойма, бөлімше
бастығы және ол құжатты толтырушы (жүргізуші) қол қояды. Дұрыстығын
тексеріп болғаннан кейін тізімдеменің бір данасы жіберілген қателіктер
жөніндегі ескертумен қоймаға қайтарылады. Материалдардың есебін жедел
оперативтік, бухгалтерлік, қалдықтық әдіспен жүргізген жағдайда қоймалық
есеп карточкасымен қатар үлгілі түрі М-20 қоймадағы материалдар қалдығын
есептеу тізімдемесі жүргізіледі.Қойма меңгерушісі ( бастығы)
карточкалардағы ай бойындағы жиынтық деректері бойынша материалдардың
келесі айдың бірінші күніне қалған қалдықтарын осы тізімдемеге көшіріп
жазады. Тізімдемеде материалдар қоймалық есепте қаралған номенклатуралары
бойынша аралық шоттарға (субшоттарға) және синтетикалық шоттарға топталғаны
күйінде көрсетіледі. Бухгалтерияда материалдардың қалдығы олардың
жоспарланған есептеу бағасына көбейтіліп, ай аяғына қалған материалдардың
жалпы сомасы анықталады. Егер пайдаланатын материалдар номенклатуралары аз
болған жағдайда материалдарды алған адамдардың қолын тек қоймалық есеп
карточкасында қою арқылы босатуға болады. Мұндай карточкалар тек 1 айға
ғана ашылып, ай соңында бухгалтерияға тапсырылады. Келесі айда олардың
орнына жаңа қоймалық есеп карточкасы ашылып, оған материалдардың ай
басындағы қалдығы жазылады. Құралыс ұйымдарының құрылыс басындағы
бөлімшелері қоймалық-сорттық карточкасының орнына ай сайын материалдардың
кірісі, босатылуы және қалдығы жайлы үлгілі түрі М-19А санды карточкасын
толтырып есеп беріледі. Бұл есепте материалдарға жауапты адамның
жауапкершілігіндегі материалдардың барлығы кіргізіледі. Берілетін есепте
материалдардың кіріске алынуы, шығыс етілуі және қалдығы алғашқы құжаттар
(кіріс ету, босату, түгендеу) негізінде көрсетіледі. Құрылыс бөлімшелері
құрылысқа жұмсалған материалдарға босату құжатын толтырмайды. Сондықтан да
олардың бухгалтерияға берген есеп мәліметтеріне құрылысқа пайдаланылған
(жұмсалған) материалдардың алғашқы құжаты тіркелмейді [7, 96 б].
Петро Қазақстан Құмкөл Ресорсиз акционерлік қоғамында материалдардың
өндірістегі жұмсалуына алдын ала және кезекті бақылаулар жүзеге асырылады.
Алдын ала бақылау кезінде материалдарды өндіріске босатуға әзірленген
лимиттер бойынша жүзеге асырылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz