Мәміле ерік актісі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... .. 3
1. Мәміленің құқықтық мазмұны және жалпы сипаттамасы.
1.1. Мәміле белгілері, түрлері ... ... .. 5
1.2. Мәміле нысандары ... ... ... ... ... . 19
Жарамды және жарамсыз мәмілелер
2.1. Мәміле жарамдылығының талаптары ... .. 27
2.2. Жарамсыз мәмілелер ... ... ... ... .. 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . 56
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... 58
Падаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... . 59
Кіріспе
Қазақстан Республикасының қалыптасу, елде экономикалық реформаларды
жүзеге асыру және нарықтық қатынастарға өту кезеңінде құқықтың мән-маңызы
айрықша күшейеді. Бұл жаңа құбылыс біздің өмірімізде алдыңғы қолданылып
жүрген құқықтық жүйені түбірімен өзгертуді талап етті. Осыған орай,
Қазақстанда нарықтық қатынастарды жаңаша азаматтық-құқықтық реттеу керек
болды. Елде жеке меншік пайда болды, жекешелендіру процесі жүрді,
мемлекеттік басқару жүйесі мен экономиканы түп-тамырымен өзгерту процесі
жүргізілді.
Тауар-ақша және басқару қатынастарын құқықтық реттеуде заңдар мен
басқа да нормативтік актілердің маңызы одан әрі нығая түспек. Сондықтан да
Қазақстан Республикасы Конституциясын, оның жаңа қырлары мен ерекшеліктерін
және басқа да заңдардың жоғары принциптерін, олардың мағынасы мен мазмұнын
қайта бағалау оңай шаруа емес. Осыған байланысты жас егемен республиканың
мемлекеттік және қоғамдық өмірінің құқықтық негіздерін нығайтудың мейлінше
маңызды екендігі сөзсіз.
Соның ішінде нарықтық экономика кезңінде азаматтық құқықтық
қатынастарды реттеуде азаматтық құқықтың маңызды институттарының бірі
ретінде азаматтық құқықтық мәмілені дамыту өзекті мәселе болып отыр.
Мәміле – заңды әрекет, ол арнайы азаматтық құқық қатынастарының пайда
болуына, тоқтатуына немесе өзгертілуіне бағытталған.
Мәміле азаматтық қатынастарды туғызады, өйткені мәміле жасау
нәтижесінде туындайтын құқықтық салдар нақ азаматтық заңмен айқындалады.
Сонымен, мәміле дегеніміз – ерік актісі. Онда азаматтық құқықтық
қатынастардың еркі көрінеді. Бұл арады ерік саналы мақсатқа жету үшін
белгілі бір құқытық салдарды туғызуға бағытталған, яғни өздерінің
шаруашылық, тұрмыстық, мәдени және басқа да қажеттіліктерін қанағаттандыру.
Мәміленің ырықты сипаты оның тиісті құқықтар мен міндеттер жасауға, оларды
өзгерту мен тоқтатуға бағытталуымен айқындалады.
Сонымен, азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтар мен
міндеттерін анықтауда, өзгертуде немесе тоқтатуда, яғни азаматтардың, заңды
тұлғалардың қатынастарын құқықтық реттеуде мәміленің маңызы зор. Себебі
мәміленің құқықтық институт ретінде қалыптасуы және тиісінше құқық
нормаларының дамытылуы сауда айналымының дамуымен етене байланысып жатыр,
яғни мәміле зат алмасуының негізгі құқықтық нысаны болып табылады.
Азаматтық құқықтың ең жетекші бөлімдерінің бірі болуымен қатар тек
әлеуметтік-экономикалық салада ғана емес, сондай-ақ құқықтық қатынастарда
мәміленің кеңінен көрініс беруі – оның аса күрделілігімен қатар, ауқымының
кеңдігін де айғақтаса керек.
1. Мәміленің құқықтық мазмұны және жалпы сипаттамасы.
1. Мәміле белгілері, түрлері
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 147-бабында мәміле ұғымы
азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтар мен міндеттерді
анықтауға, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттері деп
көрсетілген. Мәміле ерік актісі. Онда азаматтық құқық қатысушыларының еркі
көрінеді. Бұл арада ерік саналы мақсатқа жету үшін белгілі бір құқықтық
салдарды туғызуға бағытталған. Атап айтқанда өздерінің шаруашылық,
тұрмыстық, мәдени және басқа да қажеттіліктері қанағаттандыру үшін
өндірістік, азық-түлік тауарларын сатып алады1.
Мәмілеге қатысушының ішкі еркін және байқалған сыртқы еркін ажырата
білу керек. Егерде ерік сыртқы еркін білдірсе, ол басқа адамдардың қолы
жететін нәрсе бола алмайды, яғни оның заңды салдары жоқ. Сонымен бірге ерік
білдіру құбылысы мәмілеге қатысушылардың ішкі еркіне сәйкес келмесе, онда
мәміле жасалмады деп танылады.
Мәміле - бұл ең көп тараған заңдық фактордың бірі. Дүкенде азық-түлік
сатып алу, транспортта жол жүру, коммунальдық қызметке сол сияқты әрекеттер
"мәміле" деген ұғымды қамтиды.
Кез келген қоғамда құқықтық реттеудің негізін мемлекеттің егемендігі,
құрайды. Себебі мемлекет елде белгілі бір құқытық тәртіп орнатады.
Жеке ерік білдіру, яғни субъектінің іс-әрекеті мәміле жасау арқылы
азаматтық құқықты туғызады, өзгертеді және тоқтатады.
Мәміленің жалпы түсінігі рим құқығында толықтай зерттелген жоқ. Сонда
да мәмілені құқытық реттеу рим заңгерлерінің алдына қойған маңызды міндеті
болды. Мәмілені бір жақты және екі жақты, шартты ерік білдіру формасының
әсері, және басқа да мәміле туралы ілімнің негізін құрайтын нормалар бізге
рим құқығынан келді2.
Мәмілелерге мынадай төрт белгі тән:
1. Мәміле- адамдардың ықтиарлы актісі, яғни әрекеті. Әрекеттер мен
оқиғаларды ажырата білу қажет, ол оқиғаларға адамның ықтиарына
бағынбайтын мән-жайлар жатады. Мысал үшін дүлей апат сипатындағы
құбылыстарды (дауыл, су толқыны, өрт, сондай-ақ соғыс қимылдары, ереуін)
айтуға болады. Мәміленің ырықты сипаты оның тиісті құқықтар мен міндеттер
жасауға, оларды өзгерту мен тоқтатуға бағыталуымен айқындалады.
Мәмілелерді құқықтардан- әлгіндей нысаналы бағыты жоқ әрекеттерден сондай
белгілері бойынша ажырату қажет. Бұл арада Қазақстан Республикасы
Азаматтық кодексінің олжа және оған меншікті болу тәртібі жөніндегі
ережелерді реттейтін 245-бабын мысалға келтіруге болады. Жоғалған затты
табушының оны табуды мақсат етпесе де, оның белгілі бір құқықтары мен
міндеттері пайда болады.
2. Мәміле- заңды әрекет, ол құқыққа қарсы азаматтық құқықтар мен
міндеттерді туғызатын әрекеттерден- деликтерден (азаматтардың өмірі мен
денсаулығына, сондай-ақ басқа адамның мүлкіне зиян келтіру) сонысы арқылы
ерекшеленеді.
3. Мәміле арнайы азаматтық құқық қатынастарының пайда болуына, тоқталуына
немесе өзгертуіне бағытталған.
Мәміле құқықтар мен міндеттердің пайда болуына, өзгертуіне немесе
тоқтатылуына бағытталуы мүмкін, олайда басқа құқық салалары реттейтін
өзге де ықтиярлы актілерден осы белгілері арқылы ажырату қажет. Мәміле,
еңбек заңдарында қызметкерлердің еңбектегі құқықтары мен міндеттері
олардың қызметке есептеу туралы арыз беруі мен әкімшіліктің оларды
жұмысқа қабылдау туралы бұйрығы шығарылған кезден бастап пайда болатыны
көзденген. Мәмілелерді әкімшілік актілерден ажырата білу қажет, ал ондай
актілер де азаматтық құқықтар мен міндеттердің туындауына негіз болмайды.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 7-бабы бойынша:
Азаматтық құқықтар мен міндеттер заңдарда көзделген негіздерден,
сондай-ақ азаматтар мен заңды тұғалардың әрекеттерінен пайда болады,
өйткені ол әрекеттер азаматтық заңдарда көрсетілмегенімен, олардың жалпы
негіздері мен мәніне байланысты азаматтық құқықтар мен міндеттерді
туғызады.
4. Мәміле азаматтық қатынастарды туғызады, өйткені мәміле жасау нәтижесінде
туындайтын құқықтық салдар нақ азаматтық заңмен айқындалады.
Мәміле белгілерін қарастыра келгенде, оның мәні тараптардың еркі мен
ерік білдіруінен тұратын атап өту қажет. Ерік дегеніміз адамның мәміле
жасауға деген тілегі, ниеті, яғни оның психикалық жай-күйі. Мұндай ниет,
тілек ішкі ерік деп аталады. Алайда адам ерік білдірмесе, оның мәміле
жасауға деген ниеті белгісіз болып қала береді. Ерікті білдіру (көрсету)
ерік білдіру деп аталады. Ерік: “мен нені қалаймын?” деген, ал ерік
білдіру: “Бұл үшін мен не істеймін?” деген сұрақа жауап қайтарады3.
Мысалы, ауырып қалуыма немесе қартаюыма байланысты өзімді-өзім
қамтамассыз еткім келеді. Сондықтан да өмірімді сақтандыру жөнінде мәміле
жасаймын.
Ерік ауызша, жазбаша, ым жасау арқылы және, ақырында үндемеу
(әрекетсіздік) арқылы білдірілуі мүмкін. Мәмілені ауызша жасау оны өзара
ерік білдіруге қатысушылардың тікелей қабылдауын білдіреді. Телефон арқылы
жасалған мәміле ауызша жасалған деп танылады4.
Егер мәмілеге қатысушылар ерік білдірген құжат жасаса, ерік жазбаша
білдірген болады. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 152-бабында,
егер заңдарда немесе тараптардың келісімінде өзгеше белгіленбесе, хат
алысу, телеграммалар, телефонограммалар, телетойпограммалар, факстер немесе
субъектілерді және олардың білдірген еркінің мазмұнын анықтайтын өзге де
құжаттар алысу мәміленің жазбаша түрде жасалуына теңестіріледі деген ереже
белгіленген.
Конклюденттік әрекеттер (латынша соп - қорытынды жасау) адамның мәміле
жасау ниетін аңғартатын мінез-құлық. Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінде конкиюденттік әрекеттерге 151-баптың 2-тармағы арналған адамның
мәмілеге жасалған болып саналады. Мысалы, автоматтар арқылы зат сатып алу,
валюта айырбастау, әртүрлі ойындар ойнау мәміле жасау болып табылады.
Үндемеу заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделген жағдайларда
мәміле жасауға ерік білдіру деп танылады5.
Азаматтық кодексінің 151-бабының 4-ші тармағы бойынша. Үндемей қалу
заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделген реттерде мәміле жасауға
ерік білдіру деп танылды.
Мәмілерде мақсат пен дәлелді де бөліп көрсету қажет. Мәмілеге
қатысушылардың еркі бағытталған құқықтық нәтиже мәміленің мақсаты деп
түсінеді. Дәлел-адамды мәміле жасауға ынталандыратын себеп. Дәлелдің
қателігі мәміленің жарамдылығына ықпал ете алмайды. Мысалы, азамат пәтер
алуға үміттеніп, жиһаз сатып алады, ал оған ордер беруден бас тартады.
Орындалмаған дәлел мәміленің жарамдылығына (жиһаз сатып алуға) ықпал ете
алмайды. Жиһазға меншік құқығы (сатып алу-сату шартының мақсаты сол) сатып
алушыға ауысады. Дәлелді есепке алу азаматтық айналымның тұрақтылығын бұзар
еді. Алайда, тараптар кейде өз келісімімен дәлелге құқықтық мән де бере
алады. Мұндай жағдайда тараптар уағдалықан дәлел мәміленің өзі сол талаппен
жасалған болады.
Сонымен мәмілені мына белгілері арқылы сипаттауға болады:
а) мәміле – бұл әрқашанда ерік актісі, яғни адамдардың іс-әрекеті;
б) бұл құқықтық іс-әрекет;
в) мәміле азаматтық - құқықтық қатынастарды туғызуға, өзгертуге және
тоқтатуға бағытталады;
г) мәміле азаматтық қатынастарды туғызады, себебі мәміле нәтижесінде
туындайтын құқықтық қатынастар азаматтық заңмен анықталады.
Мәмілені құқықтық реттеу жеке құқықтың маңызды институттарының бірін
құрайды. Бұл кездейсоқтық емес, себебі азамттық айналым азаматтар мен заңды
тұлғалардың ерік актісі ретінде мәмілеге психалогиялық кезеңдер тән. Себебі
ерік тұлғаның белгі бір мақсатқа жетуі үшін белгілі бір құқықтық салдарды
туғызуға бағытталады. Мұндай тілек, ниет ішкі ерік деп аталады. Бірақ
мәміле жасау үшін тек ішкі еріктің болуы жеткіліксіз. Оны міндетті түрде
басқа тұлғаларға жеткізу керек. Ішкі ерікті сыртқа шығару тәсілі ерік
білдіру деп аталады. Ішкі ерікті білдірудің барлық тәсілдерін үш топқа
топтастыруға болады:
1) тура ерік білдіру, ауызша немесе жазбаша нысанда жасалады, мысалы,
шартқа отыру, келтірілген шығынның орнын толтыруға келісімді хабарлау
т.б.;
2) жанама ерік білдіру, яғни заңмен белгіленбеген мәміленің белгілі бір
нысаны адамның мінез-құлығына мәміле жасауға деген еркі айқын
байқалғанда жасалды деп есептеледі. Заң бойынша мұндай мәмілелер ауызша
жасалады;
3) ерік білдіру үндемей қалу арқылы да көрсетілуі мүмкін. Бірақ мұндай
мәмілелер ерік білдіруге тек қана заңдарда көзделген реттерде ғана
немесе жақтардың келісімі жағдайында ғана рұқсат етіледі.
Ерік және ерік білдіру – тұлғаның жасалған іс-әрекетке психикалық
қатынасының екі жағы яғни ерік және ерік білдіру бір-біріне сай болуы
керек. Егер ерік бір әрекетке бағытталып, ал ерік білдіру басқа іс-әрекетті
көздеп тұрса, мәмілеге қатысушылар арасында дау туғызуы мүмкін.
Сондықтанда, мәміле үшін ерік пен ерік білдіру бірлігі маңызды.
Адамның жасап жатқан іс-әрекетке психикалық жай-күйінің тағы да бір
элементі, бұл – дәлел. Дәлел – адамды мәміле жасауға ынталандыратын себеп.
Дәлелдің қателігі мәміленің жарамдылығына ықпал ете алмайды. Дәлел мен
мақсатты мәміленің негізінен ажырата білу қажет. Мысалы, меншік құқығына
ие болу сатып алу – сату үшін негіз болады, ал мүлікті пайдалануға беру –
аренда үшін негіз болады, т.с.с. Тұлғаның нақты құқықтық мақсаты мәміле
негізімен сай келмеуі мүмкін, бұл жағдайда біз теріс пиғылды мәмілеге тап
боламыз. Арнайы заңда көрсетілген жағдайларда қоспағанда, негіз мәміленің
маңызды элементерінің бірі болып табылады6.
Мәмілені түрлер бойынша жіктеу әр түрлі белгілері бойынша жүреді.
Мәмілеге қатысушы жақтардың санына байланысты мәмілелер бір жақты, екі
жақты және көпжақты болып бөлінеді. (бұл бөлудің негізінде ерік білдіру
үшін)
Заңдарға немесе тараптардың келісіміне сәйкес жасалуы үшін бір
тараптың ерік білдіруі қажет және жеткілікті болатын мәміле бір жақты
мәміле деп есептеледі.
Шарт жасау үшін екі тараптың не үш немесе одан да көп тараптың
келісілген ерік білдіруі қажет. Бір жақті мәміле мәміле жасаған адамға
міндеттер жүктейді: ол басқа адамдарға заң құжаттарында белгіленген не сол
адамдармен келісім болған реттер де ғана міндеттер жүктей алады.
Бір жақты мәмілелерге тиісінше міндеттемелер туралы және шарттар
туралы жалпы ережелер қолданылады, өйткені бұл заңдарға, мәміленің табиғаты
мен мәніне қайшы келмейді. Яғни бір жақты мәміле үшін тек бір жақтың ғана
еркі болса жеткілікті. Нысаны, өсиет қалдыру, мұра қабылдау конкурс
жариялау үшін басқа ешкімнің келісімінің керегі жоқ, бұл іс-әрекеттерді тек
бір тұлға ғана жүзеге асыра алады. Бір жақты мәміле, басқа мәмілелер сияқты
құқық пен міндеттердің туындауына, өзгеруіне және тоқталуына әкеледі.
Екі немесе одан да көп тұлғаның келісімі қажет мәмілелер екі жақты
немесе көпжақты мәмілелер деп аталады. Мұндай мәмілелер шарт деп аталады.
Шарттар өз ретінде әр түрлі белгілері бойынша жіктеледі, әйтсе де шартты
мәміленің бір түрі ретінде сипаттау үшін ең алдымен шарттардың қайтарымды
және қайтарымсыз түрлеріне назар аударуымыз керек, яғни ақылы және ақысыз.
Егер бір жақ өз міндеттемесін орындағаны үшін ақы алатын болса, шарт
ақылы деп танылады. Мысалы, сатып алу-сату шарты.
Сатып алу-сату шарты біздің мемлкетіміздегі өндіріс процесін және
тұтынуды қамтамассыз етеді, тауар-ақша қатынастарының міндеттемелерін
шешеді. Ол ұйымдар арасындағы экономикалық байланыстарды жүзеге асыру
құралы болып табылады. Сөйтіп, сатып алу-сату шарты, екі жақты, ақылы, яғни
консенсуальды болып табылады.
Сатып алу-сату шартын жасасу барысында тараптар белгілі бір құқықтарға
не болып, мойындарына нақты міндеттер алады. Сатушының басты міндеті –
мүлікті сатып алушыға өткізу, ал сатып алушынікі – оның құнын төлеу. Бұл
міндеттер орындалмаған жағдайларда заңда көзделген салдар туындайды.
Жалпы ереже бойынша кез келген шарт егер шарттардың мазмұнында, басқа
құқықтық актлерде, заңда көзделмесе қайтарымды болу керек. Бұл мынаны
білдіреді, егер шартта ақы төлеу көзделмесе, сонымен шарттың
қайтарымсыздығы да заңда көзделмесе, онда тұлға өз міндеттемелерін
орындағаны үшін ақы төлеуді талап етуге құқылы. Ақы мөлшері – баға –
жақтардың келісімі арқылы анықталады7.
Егер бір жақ екінші жаққа одан ақы алмай немесе ешнәрсе бермей бір
нәрсені ұсынуды міндетіне алған болса, мұндай шарт қайтарымсыз, яғни ақысыз
шарт деп танылады.
Шарттар сонымен қатар бір жақты, екі жақты және көп жақты болып
бөлінеді. Шарт дегеніміз ол – мәміле. Бірақ мәміле әрқашан шарт бола
бермейді, өйткені мәміле ұғымы кеңірек мағына береді. Олар әңгіме екі жақты
немесе көп жақты келісімдер туралы болғанда қиысады. Мәміле сонымен бірге
бір жақты да бола алады. Мысалы, өсиет. Шарт ұғымы міндеттемеден де
ажыратылады.
Шарттар тұлғалардың қаншасы жасалған шарт бойынша құқыққа ие
болатындығына байланысты жіктеледі.
Сонымен қатар мәмілелер мерзіммен және мерзімсіз болады. Мерзімсіз
мәміледе мәміленің туындау уақыты да, тоқтатылу уақыты да көрсетілмейді. Ал
егер мәміленің іске кірісу уақыты, тоқталу уақыты көрсетілген болса, онда
мәміле мерзімді деп аталады.
Мерзімді мәміленің бір ерекшелігі сол, мерзім уақытының болуы міндетті
түрде болуы керек.
Жоғарыда қаралғандардан басқа биржалық мәмілелерді бөліп қарауға
болады.
Биржада айналысқа жіберілген тауарларға, бағалы қағздар мен басқа да
мүлікке қатысты құқықтар мен міндеттемелерді өзара беру туралы келісімдерді
(биржалық мәмілелер) биржаға қатысушылар тауар, қор және басқа биржалар
туралы заңдарда және биржа жарғыларында белгіленген тәртіп бойынша
жасалады.
Биржалық мәмілелер делдалдық жазбалармен ресімделуі мүмкін және
тіркелуге тиіс. Егер заңдардан, тараптардың келісімінен немесе мәміленің
мәніне өзге жағдайлар туындамаса, биржалық мәмілеге олардың мазмұнына қарай
тиісті шарт туралы ережелер қолданылады. Заңдарда немесе биржалық
жарғыларды тараптардың коммерциялық құпиясы болып табылатын және олардың
келісімінсіз жария етуге жатпайтын биржалық мәмілелердің ережелері көзделуі
мүмкін. Биржалық мәмілелер жасасуға байланысты даулар тиісті биржа
жанындағы биржа төрелігінде қаралады, оның шешіміне сәйкес дау айтылуы
мүмкін.
Мәмілелер және мүлікке билік ету жөніндегі өзге де заңдық әрекеттер
жасау үшін сенім білдірушінің мүлікті сенім білдірілген адамға беру туралы
келісіміне, егер заңдарда өзгеше белгіленбесе, тапсыру шартының ережелері
қолданылады.
Сонымен қатар, фидуциарлық мәмілені де бөліп қарауға болады, олар
сенімділік сипатында болады. Мысалы, тапсырыс, комиссия, мүлікті беру –
мұның барлығы жақтардың жеке сенімділік қатынастарына ғана байланысты
болады. Фидуциарлық мәміленің ерекшелігі сол, жақтардың қарым қатынас
сипатының өзгеруі, олардың арасындағы сенімнің жоғалуы мәміленің
тоқтатылуына әкеліп соғады.
Қазақстан Республикасының қолданып жүрген заңдары мәміленің жекелеген
түрлерін реттейді және оларды топтау әртүрлі белгілер бойынша жүргізіледі.
Белгілер қатарына: мәмілеге қатысатын тараптар санын, ол жасалған деп
саналатын уақыт сәтін, қайтарымдылығын және басқаларды жатқызу керек.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 148-бабында бір жақты және
екі немесе көп жақты мәмілелер ажыратып берілген. Жасалуы үшін заңдарға
немесе тараптардың келісіміне сәйкес бір тараптың ерік білдіруі қажет және
жеткілікті болатын мәміле бір жақты мәміле деп саналады. Оларға мүлікке
меншік құқығынан бас тартуды, сенімхат беруді, тараптардың келісімінде бас
тартуға жол берілген жағдайда тараптардың шартты толық немесе ішінара
орындаудан бір жақты бас тартудың, аукцион немесе конкурс түрінде сауда-
саттық жариялауды, вексель жасауды, гек беруді және басқаларын жатқызған
жөн.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 149-бабында бір жақты
мәміленің мәміле жасаған адамға міндет жүктейтіні туралы ережелер
белгіленген. Ол басқа адамдарға заң актілерінде не сол адамдардың
келісімінде белгіленген жағдайларда ғана міндет жүктеуі мүмкін. Мысалы,
ондағы аукцион немесе конкурс туралы жарияланымнан ұйымдастырушының белгілі
бір міндеті туындайды. Бұл орайда аукцион немесе конкурс ашық болса, бұл
міндет үн қосқан кез келген адамға қатысты болады, ал олар жабық болса,
шақырылғандар арасындағы кез келген адамға қатысты болады. Мұндай
міндеттердің бірі конкурстың жарияланған талаптарын орындау болып табылады
(олардан заңда белгіленген тәртіппен ғана бас тартылуы мүмкін).
Бір жақты мәмілелерге тиісінше міндеттемелер мен шарттар туралы жалпы
ережелер қолданылады, өйткені бұл заңдарға, мәміленің табиғаты мен мәніне
қайшы келмейді.
Сонымен бір жақты мәміле мәміле жасаған міндеттер жүктейді. Ол басқа
адамдармен келісім болған реттерде ғана міндеттер жүктей алады.
Жасалуы үшін екі немесе одан да көп адамдардың еркін үйлестіру талап
етілетін мәмілелер екі немесе көп жақты мәмілелер болып табылады. Мұндай
мәмілелер шарт деп аталады.
Екі жақты мәміле, мейлінше, көп тараған, екі жақты келіскен, қарсы
ерік білдірудің нәтижесінде жүзеге асады. Мәселен, сатып алудың, жалдаудың,
мүліктік жалдаудың шарттары. Екі жақты мәміледе екі тарап та ерік
білдіреді, олардың әрқайсысынанбір және бірнеше субъект өкіл болуы мүмкін.
Екі жақты мәміледегі тараптардың санын оған қатысушылардың сонымен
шатастырмаған жөн. Мәселен, сатып алу-сату мәмілесін жасауға бірнеше сатып
алушы, бірнеше сатушы немесе бір мезгілде бірнеше сатушы мен сатып алушы
қатысқанына қарамастан ол екі жақты мәміле болып қалады.
Көп жақты мәміледе оның әрбір қатысушысы дербес тарап болып табылады
және жеке ерік білдіреді. Бірлескен қызмет туралы шарт бойынша тараптар
жалпы шаруашылық мақсатқа жету үшін бірлесіп іс-қимыл жасауға міндеттенеді.
Бірлескен қызмет туралы шарт заңды тұлғалар арасында жасалатын жағдайда
консорциум құрылады. Консорциумға қатысушылар арасында қатынастар шарттық
негізде жасалады.
Азаматтық кодекстің 233-бабы бойынша консорциум- бірлескен шаруашылық
қызмет туралы шарт негізінде заңды тұлғалар нақты шаруашылық міндеттерін
шешу үшін белгілі бір ресурстарды біріктіріп, күш-жігерді үйлестіретін
ерікті түрдегі тең құқықты уақытша одақ.
Мысалға, Каспий теңізінің Қазақстандық секторының мұнай-газ
мүмкіншілігін бағалау жөнінде Қазақстан Республикасы, “Қазақстан
каспийшельф” мемлекеттік компаниясы, “АджинС и А”, “Бритшн Газ Экспиорейшн
энд Продакшн Лимитед”, “Альтис Би Пи Экспиорейшн Оперейшнг Камнай Лимитед”
пен Ден Норске Статс Олысельскан” бірлесіп жұмыс істейді. “Мобил Ойл
Қазақстан Ник”, “Шелл Экспорейшн Би Ви”, “Тоталь экспорейшн Продакшн
Қазақстан” арасында халықаралық консорциум құру туралы келісімді келтіруге
болады.
Егер тараптар құқықтар мен міндеттердің туындауын басталу- басталмауы
белгісіз мән-жайға байланысты етіп қойса, мәміле кейінге қалдырылып шартпен
жасалды деп есептеледі.
Егер тараптар құқықтар мен міндеттемелердің тоқталуын басталу-
басталмауы белгісіз мән-жайға байланысты етіп қойса, мәміле кейінге
қалдырылып шартпен жасалады деп есептеледі.
Егер шарттың басталуы тиімсіз болатын тарап шарттың басталуына теріс
пиғылмен кедергі жасаса, шарт басталды деп танылады.
Егер шарттың басталуы тиімді болатын тарап шарттың басталуына теріс
пиғылмен ықпал етсе, шарт басталмаған деп танылады.
Көп жақты мәмілеге үш және одан да көп тараптар қатысады. Мәселен, үш
шаруа қожалығы қазіргі заманға лайық жабдықталған аурухана салуға ортақ
қаржы жұмсауға келіседі.
Бұдан әрі шарттардың ақылы және ақысыз болып бөлінуін қарастырамыз.
Тараптар өз міндеттерін орындағаны үшін ақы немесе өтеуіне өзге де нәрсе
алуға тиіс болатын шарт ақылы шарт болып табылады. Ақылы шарттардың
азаматтық құқық үшін жалпы ереже екенін атап өту қажет. Бір тарап екінші
тарапқа одан ақы немесе өтеуіне өзге де нәрсе алмай беруге міндеттенетін
шарт ақысыз шарт деп танылады. Ақысыз шарттың мысалына мүлікті тегін
пайдалану шартын атауға болады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің (384-баптың 3-
тармағы), Ресей федерациясының Азаматтық кодексінде (423б, 3-тармақ) және
Қырғыз Республикасының Азаматтық кодексінде (384б, 3- тармақ) мынадай
түрде: егер заңдардан, шарттың мазмұнынан немесе мәнінен өзгеше туындамаса,
шартта ақы төлеу көзденетін болып тұжырымдалған азаматтық-құқықтық шарттың
ақылылық презумпциясы негізге алынады.
Бұл презумпцияның практикалық маңызы зор болады, өйткені азаматтық-
құқықтық шарттардың басым көпшілік бөлігі ақылы шарттар болып табылады
(сатып алу-сату, жөндеу, мердігерлік, тасымалдау, сақтау шарттары мен басқа
да көптеген шарттар).Қазіргі кезде тараптар шартқа тауар алған, жұмыс
орындалған, қызмет көрсетілген тараптың оларға ақы төлеуін көздейтін
ережені енгізуді “ұмыт қалдырған” жағдайлардың өзінде де олардың арасында
дау туған жағдайда сот алынған тауар, орындалған жұмыс, көрсетілген қызмет
үшін ақы төлемеуге тиіс екенін негізге алуы керек. Төленетін ақының
мөлшеріне келетін болсақ, ол салыстырмалы жағдайларда әдетте сондай
тауарлар, жұмыстар немесе қызметкер үшін алынатын баға негізге алына отырып
белгіленуге тиіс.
Нақты және консенсуалдық мәмілелерді ажырата білу қажет. Мәмілелерді
жоғарыда аталған екі түрге бөлудің айқындаушы белгісі тиісті мәміле жасалды
деп саналатын уақыт болып табылады. Консенсуалдық мәміленің пайда болуы
үшін мәміле жасау туралы келісімге қол жеткізу жеткілікті. Консенсуалдық
мәмілеге мысал ретін сатып алу- сату шартын атауға болады. Бұл мәміленің
пайда болуы үшін сатушының неліктен алынатын мүлікті беруі және сатып
алушының ақша төлеуі талап етілмейді. Тараптар шарт бойынша бұл
әрекеттерді шартта орындау тәртібімен жасайды.
Консенсуалдық мәмілелерден айырмашылығы, нақты мәмілелер зат
қатысушылардың біреуіне берілген жағдайда ғана жасалады. Нақты мәмілелерге
жүк тасымалдау шартын жатқызу керек. Бұл мәміле жасалды деп есептеу үшін
жүк жөнелтушінің жүкті тасымалдаушыға беруі жеткілікті.
Мәмілелер бөлінуінің келесісі – каузалдық және абстрактілі мәмілелер.
Жоғарыда аталған екі түрге бөлудің топтау белгісі мәмілені оның жарамдылығы
үшін негізделу маңызды болып табылады. Каузалдық мәміленің тағдыры ол
жасалғандағы негіздемеге түгелдей байланысты болады. Негіздеменің болмауы
жасалып қойылған бір жақты мәмілені заңды күшінен айырады. Мысалы, сатып
алушы сатып алынған тауарға алдын ала ақы төлеп, бірақ сатушы тауарды
жеткізіп бермеді делік. Сатушының сатып алушыдан алған ақшаға құқығы
жойылады.
Егер мәміленің өзінде оны жасаған адамның шын еркі білдірілмесе,
абстрактілі мәміленің заңды күші оның негіздемесіне байланысты болмайды.
Мысалы, сатушыға тауар құнының сомасына вексель беріп, алынған тауар үшін
сатушы есеп айырысты делік. Егер кейіннен тауардың сапасыз болып шыққаны
анықталса, вексельді қайтаруды талап ету мүмкін емес, керісінше, вексель
бойынша құқық вексель ұстаушы үшін де, вексель берілетін барлық кейінгі
ұстаушылар үшін де, оны төлеуге міндетті адам үшін де күшін сақтап қалады.
2. Мәміле нысандары
Мәміле жасаған кезде адамның еркі белгілі бір тәсілмен бейнеленуі және
ресми куәландырылуы керек. Ол үшін мәміленің ауызша, жазбаша және
конклюденттік әрекеттер жолымен белгіленген нысандары бар.
Ауызша мәміле азаматтардың арасында кез келген сомаға оны жасау сол
сәтінде іске асқан жағдайда, есеп айырысу мәміле жасаумен бірге жүргенде,
мысалы, жиһазды, үйді мәміле сәтінде 30 мың теңгеге сатып алып, есеп
айырысуды іске асырған жағдайда жасалады.
Ауызша шарттар оны жасау және іске асыру уақыты сәйкес келгенде
жасалады. Мысалы, бір рет сатып алу – сатқанда.
Азаматтық кодекстің 151-бабының 2-тармағы бойынша заңдармен немесе
тараптардың келісімімен жазбаша немесе өзге белгілі бір нысан белгіленбеген
мәміле, атап айтқанда, олар жасалған кезде атқарылатын мәмілелердің бәрі
ауызша жасалуы мүмкін. Мұндай мәміле адамның мінез-құлқынан оның мәміле
жасау еркі айқын көрініп тұрған ретте де жасалған деп саналады.
Жетон, билет немесе әдеттегідей қабылданған өзге де растайтын белгі
арқылы расталған мәміле, егер заңдарда өзгеше белгіленбесе, ауызша түрде
жасалған болып танылады.
Үндемей қалу заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделген
реттерде мәміле жасауға ерік білдіру деп танылады.
Жазбаша түрде жасалған шартты орындау үшін жасалған мәмілелер, егер
заңдарға қайшы келмесе, тараптардың келісімі бойынша ауызша жасалуы мүмкін.
Ауызша шарттар оны жасау және іске асыру уақыты сәйкес келгенде
жасалады.
Заңда тек жазбаша түрде ғана жасалатын мәмілелердің белгілі бір ауқымы
көзделген. Мысалы,Азаматтық кодекстің 152-бабында жиырма бес ең төменгі
жалақыдан жоғары сомада және заңда көзделген басқа жағдайларда мәмілелер
тек жазбаша нысанда жасалуы тиіс екендігі белгіленген.
Заңда мәміленің жазбаша түрінің ерекше міндетті жағдайлары да
көрсетілген. Мысалы, заңда көрсетілген сомаға жасалған заем келісім шарты,
комиссиялардың барлық шарты, бір жылдан артық мүліктік жалдау шарты және
т.б. жазбаша нысанда ресімделуі тиіс.
Заң мәміленің қарапайым жазбаша нысанын белгілемейді, тек оның
тараптар немесе олардың іс айналымының дәстүрінде басқадай болмаса, олардың
өкілдері тарапынан қол қойылуы керектігі ғана көрсетіледі
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 152-бабы бойынша:
Мынадай мәмілелер:
1) егер мәмілелердің жекелеген түрлері үшін заңдарда өзгеше арнайы
көзделмеген немесе іскерлік қызмет өрісінің әдеттегі құқықтарынан
туындамаса, мәмілелерді жасау кезеңінің өзінде орындалатындарынан
басқа, кәсіпкерлік қызмет үрдісінде жүзеге асырылатын;
2) мәмілелерді жасау кезеңінің өзінде орындалатындарынан басқа, жиырма
бес ең төменгі жалақыдан жоғары сомаға;
3) заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделгеннен өзге де реттерде
жазбаша түрде жасалуға тиіс.
Егер іскерлік қызмет өрісінің әдеттегі құқықтарынан өзгеше туындамаса,
жазбаша түрде жасалған мәмілеге тараптар немесе олардың өкілдері қол қоюға
тиіс.
Егер заңдарға немесе мәмілеге қатысушылардың бірінің талаптарына қайшы
келмесе, мәміле жасау кезінде қол қоюдың факсимилелік көшірме құралдарын
пайдалануға жол беріледі.
Екі жақты мәмілелер әрқайсысына өзін жасаған тараптар қол қойылған
құжаттарды алмасу арқылы жасалуы мүмкін.
Хат, жеделхат, телефонжазба, телетайпжазба, факс немесе субъектілерді
және олардың ерік білдіруінің мазмұнын айқындайтын өзге де құжаттар алмасу,
егер заңдармен немесе тараптардың келісімімен өзгеше белгіленбесе, жазбаша
түрде жасалған мәмілеге теңестіріледі.
Заңдар мен тараптардың келісімімен қосымша талаптар белгіленуі мүмкін,
оларға мәміле нысаны, атап айтқаны, белгіленген нысанды бланкіге жазу,
мөрмен бекіту сәйкес келуге және оларда осы талаптарды орындамау салдары
көзделуге тиіс.
Егер азамат аурудың, тән кемшілігінің немесе басқадай бір себептің
салдарынан мәміле құжатына өз қолымен қол қоя алмаса, онда оның қалауымен
қол қоя алады. Мүндай жағдайда мәмілені жасаушының өзі неге қол қоя
алмағаны жөніндегі себеп міндетті түрде көрсетілуі тиіс. Мұндай мәміле
жасаған адамның қолы ол жұмыс істейтін, оқитын,емделетін әскери қызметін
өтеп жүрген және т.б. ұйымның немесе үй басқармасы немесе ноториалдық орган
адамдары арқылы заңда белгіленген тәртіппен расталуы тиіс.
Кейбір мәмілелерді мемлекет тарапынан бақылауды күшейту мақсатында,
сондай-ақ кейбір мәмілелерді жасағанда азаматтардың құқығын сақтау үшін заң
оларды міндетті түрде ноториалдық тұрғыдан куәландыруды көздейді.
Материалдық нысанда, мысалы, көрсетілген сомадағы сыйлау, тарту жасау,
өсиеттердің барлық түрлері және т.б. мәмілелер жасалады.
Қазіргі уақытта кейбір шарттар үшін, мысалы, жеке меншік иелігіндегі
құрылысты немесе басқа қозғалмайтын мүлікті құқығын беруге байланысты,
ноториалдық куәландырудан басқа заң олардың тиісті мемлекеттік органдарда
тіркелуін көздейді. Мұндай шарт тіркелген сәттен бастап жасалады деп
саналады.
Мәмілелерді конклюденттік әрекеттермен жасау тәртібі Азаматтық
Кодексінің 151-бабы, 2-тармағында көзделген: “Заңмен белгіленбеген
мәміленің белгілі бір нысаны адамның мінез-құлығынан мәміле жасауға деген
еркі айқын байқағанда жасалады деп” есептеледі.
Әңгіме бұл арада адамдардың еріктері жазбаша түрде де, ауызша да
белгіленбеген, бірақ мәмілені жасау жөнінде шешім қабылданғанын дәлелдейтін
жағдайлар болып отыр.
Мысалы, азамат метрода жүру үшін автоматты пайдаланып, ақшаны тастайды
да, мәмілені үндемей іске асырады. Стансаларда заттарын сақтауға береді
және т.б.
Азаматтық заңдылық бойынша қатысушының үндемеуі мәміле жағдайында
құқықтық мәнге ие болып, заңды фактор ретінде бағаланады.
Мысалы, егер ұйым белгіленген мерзім ішінде акцептен бас тартатынын
мәмілдемесе, оған қойылған тауарлар үшін берілген есептен бас тартпаса,
онда есеп-шот акцептелді деп есептелінеді.
Мәміленің жай жазбаша түрін сақтамау оның жарамсыз болып қалуына әкеп
соқтырмайды, бірақ дау туған жағдайда тараптарды мәміленің жасалғанын,
мазмұнын немесе орындалуын куәгерлік айғақтармен растау құқығынан
айырылады. Алайда тараптар мәміленің жасалғанын, мазмұнын немесе орындалуын
куәгерлік айғақтармен растау құқығынан айырылады. Алайда, тараптар
мәміленің жасалғанын, мазмұнын немесе орындалғанын жазбаша немесе өзге,
куәгерлік айғақтардан басқа дәлелдермен растауға құқылы.
Заң құжаттарында немесе тараптардың келісімінде тікелей көрсетілген
реттерде мәміленің жай жазбаша түрін сақтамау оның жарамсыз болып қалуына
әкеліп соқтырады.
Сыртқы экономикалық мәміленің жай жазбаша түрін сақтамау оның жарамсыз
болып қалуына әкеп соқтырады.
Заң құжаттарында немесе тараптардың келісімімен белгіленген реттерде
жазбаша мәмілелер оларды ноториат куәландырғаннан кейін ғана жасалды деп
саналады.
Егер ноториатттың куәландыруын талап ететін мәмілені тараптар немесе
тараптардың бірі іс жүзінде орындаған болса, ол өзінің мазмұны жағынан
заңдарға қайшы келмесе және үшінші жақтардың құқықтарын бұзбаса, сот
мүдделі тараптың арызы бойынша мәмілені жарамды деп тануға құқылы. Бұл
ретте мәмілені кейіннен нотариаттың куәландыруы талап етілмейді.
Қазіргі уақытта кейбір шарттар үшін, мысалы, жеке меншік иелігіндегі
құрылысты немесе басқа қозғалмайтын мүлікті құқығын беруге байланысты,
ноториалдық куәландырудан басқа заң олардың тиісті мемлекеттік органдарда
тіркелуін көздейді. Мұндай шарт тіркелген сәттен бастап жасалды деп
саналады.
Заң құжаттарына сәйкес мемлекеттік немесе өзге тіркеуге жататын
мәмілелер оларды тіркелгеннен кейін жасалды деп саналады.
Тіркеу мүдделі тараптың тіркелуі органға табыс еткен немесе почта
арқылы жолдаған арызы бойынша жүргізіледі. Тіркеуден заңдардың талаптары
бұзылғанына сілтеме жасай отырып қана бас тартылуы мүмкін.
Тіркеуден бас тартқан орган сот арқылы мәмілені жарамсыз деп деп
тануды талап етуге тиіс. Егер мұндай талап тіркеу үшін құжаттарды алғаннан
кейінгі бір ай ішінде мәлімдемесе, мәміле тіркелді деп танылады.
Егер мемлекеттік тіркеуді керек ететін мәміле тиісті нысанда жасалса,
бірақ тараптардың бірі оны тіркеуден жалтарса, сот екінші тарапты талап
етумен мәмілені тіркеу туралы шешім шығаруға құқылы. Бұл ретте мәміле
соттың шешіміне сәйкес тіркеледі.
Биржада айналысқа жіберілген тауарларға, бағалы қағаздар мен басқа да
мүлікке қатысты құқықтар мен міндеттемелерді өзара беру туралы келісімдерді
(биржалық мәмілелер) биржаға қатысушылар тауар, қор және басқа биржалар
туралы заңдарда және биржа жарғыларында белгіленген тәртіп бойынша
жасалады. Биржалық мәмілелер делдалдық жазбалармен ресімделуі мүмкін және
биржада тіркелуге тиіс.
Егер заңдардан, тараптардың келісімімен немесе мәміленің мәнінен өзге
жағдайлар туындамаса, биржалық мәмілелерге олардың мазмұнына қарай тиісті
шарт (сатып алу – сату, комиссиялар және басқа) туралы ережелер
қолданылады. Заңдарда немесе биржалық жарғыларда тараптардың коммерциялық
құжаты болып табылатын және олардың келісімінсіз жария етуге жатпайтын
биржалық мәмілелердің ережелері көзделуі мүмкін.
Биржалық мәмілелер жасауға байланысты даулар тиісті биржа жанындағы
биржа төрелігінде қаралады, оның шешіміне сотта дау айтылуы мүмкін.
Мәмілелер және мүлікке билік ету жөніндегі өзге де заңдық әрекеттер жасау
үшін сенім білдірушінің мүлікті сенім білдірілген адамға беру туралы
келісіміне тапсыру шартының ережелері қолданылады.
Мәміле жасауда адамның еркі белгілі бір әдіспен бейнеленіп, ресми
түрде расталуы керек. Адамның еркі көрініс табуы бойынша мәмілелердің:
ауызша, жазбаша нысандары және конклюденттік әрекеттер жасау жолымен
белгіленген нысандары айқындалған.
Ауызша мәмілелер, әдетте азаматтар арасында мәміле жасау сәтінде
орындалатын әрекеттер болғанда және қолма қол есеп айырысу жүргенде кез
келген сомаға ауызба ауыз келісу арқылы жасалады. Осылайша ауызша
мәмілелер негізінен келісім шарттың, жасалу және орындалу сәті сәйкес
келген жағдайда жасалады.
Заңда тек жазбаша түрде ғана жасалатын мәмілелердің белгілі бір ауқымы
көзделген. Мысалы, Азаматтық Кодекстің 152-бабының 1-тармағының 2
тармақшасында жасау кезінің өзінде орындалатындардан басқа, жүз есептік
көрсеткіштен жоғары сомаға жасалған мәмілелер жазбаша түрде жасалуға тиіс
деп көрсетілген.
Заңда мәміленің жазбаша түрінің ерекше міндетті жағдайлары да
көрсетілген. Мысалы, заңда көрсетілген сомаға жасалған заем шарты, комиссия
шарттарының барлығы, бір жылдан астам мерзімге мүлікті жалдау шарты және
т.б. шарттар жазбаша нысанда ресімделуі тиіс.
Заң мәміленің жай жазбаша нысанын белгілемейді, тек егер іскерлік
қызмет өрісінің әдеттегі құқытарынан өзгеше туындамаса, жазбаша түрде
жасалған мәмілеге тараптар немесе олардың өкілдері қол қоюға тиіс екендігін
көрсетеді.
Егер азамат дене кемтарлығы, науқастығы немесе сауатсыздығы салдарынан
өзі қол қоя алмаса онда оның өтініші бойынша мәмілеге басқа азамат қол
қояды және сол азаматтың қойған қолын егер заңдарда өзгеше көзделмесе
нотариат немесе нотариалдық әрекет жасауға құқығы бар басқа лауазымды адам
тиісті себептерді көрсете отырып куәландыруға тиіс. Заңда мәмілеге қол
қоюдың факсимилелік көшірме құралдарын пайдалануға жол берілетіндігі
жөнінде де айтылған.
Екі жақты мәмілелер қол қойылған құжаттарды (хат, жеделхат) алмастыру
арқылы да жазбаша жасалу мүмкін.
Заң кейбір мәмілелерді мемлекет тарапынан бақылауды күшейту
мақсатында, сондай-ақ жасағанда азаматтардың құқығын сақтау үшін міндетті
түрде нотариалдық куәландыруды көздейді. Мысалы, материалдық нысанда
жасалатын сыйға тарту, мұраға қалдыру және т.б.
Заңдармен немесе тараптардың келісімімен жазбаша да, ауызша да
белгіленбеген, адамның мінез-құлқынан оның мәміле жасау еркі айқын көрініп
тұрған реттегі мәміле конклюдеттік әрекеттермен жасалған мәмілеге жатады.
Мысалы, автоматты пайдаланып метрода жүру.
1. Жарамды және жарамсыз мәмілелер
2.1. Мәміле жарамдылығының талаптары
Мәмілелер белгіленген нысанда жасалса және заң тараптарына жауап
берсе, ол мәміленің қатысушылары құқық қабілеті мен әрекет қабілетіне ие
болса және олардың ішкі еріктерінде ықыластары сай келсе, онда мәмілелер
жарамды деп табылады. Мәміленің жарамдылығы талаптарына мыналарды жатқызу
керек; мазмұнның заңдылығы; еріктің және ерік білдірудің сәйкестігі; мәміле
нысанының сақталуы.
Мәміленің жарамдылығы үшін мәміленің мазмұны заңның және өзге де
нормативтік құқықтық актілердің талаптарына сәйкес келуі қажет. Азаматтық
заңдар – едәуір кең ұғым, оған Азаматтық кодекс қана емес, Қазақстан
Республикасының соған сәйкес қабылданған өзге де заңдары, Қазақстан
Республикасы президентінің заң күші бар жарлықтары, Парламенттің қаулылары,
Парламент Сенаты мен Мәжілістің қаулылары, сондай-ақ Қзақстан Республикасы
Президентінің жарлықтары, Республика Үкіметінің қаулылары кіреді. Сонымен,
мәміле кез келген нормативтік - құқықтық актілерге сәйкес келуге тиіс.
Заңсыз мәмілеге мысал ретінде азаматтық кодекстің құқық қабілеттілігін
немесе әрекетке қабілеттілікті шектеуге бағытталған мәмілелердің
жарамсыздығы туралы ереже белгіленетін 18-бапты келтіруге болады.
“Заң көзделген реттер мен тәртіп бойынша болмаса, ешкімнің де құқық
қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін шектеуге болмайды”...
Заңда мәміле жасауға қатысушы тараптардағы белгі бір талаптар
қойылады. Әрекетке қабілетті азаматтар ғана мәміле жасай алады. Әрекетке
ішінара қабілетті немесе қабілеті шектеулі адамдар заңда көзделген
мәмілелерді ғана өз бетінше жасауға құқылы. Заңды тұлғалардың әрекетке
қабілеттілігі заңды тұлға қызметінің, бір жағынан, заңды тұлғаның атынан
мәміле жсауға құқығы бар заңды тұлға органының өкілділігімен сипатталады.
Мәміленің жарамдылығы үшін еріктің және ерік білдірудің сәйкес келуі
қажет. Олардың сәйкес келмеуі мәміле жарамсыз деп тануға себеп болады.
Мысалы, Азаматтық кодекстің 159-бабының 8-тармағында елеулі мәні бар
жаңылысу салдарынан жасалған мәмілені сот бойынша жарамсыз деп тану
мүмкіндігі көзделген.
Мәміле оның нысаны сақталған жағдайда құқық пен міндет туғызады,
мәмілеге қатысушы адамдардың ерік білдіру әдісін оның нысаны деп түсіну
қабылданған. Мәміле ауызша немесе жазбаша болады. Егер:
а) заңдарда немесе тараптардың келісімінде олар үшін жазбаша нысан
белгіленбесе;
ә) олар жасалған кездің өзінде орындалса;
б) мәміле жазбаша шартты орындау үшін жасалса және тараптардың
орындаудың ауызша нысаны туралы келісімі болса, мәміле ауызша нысанда
жасалуы мүмкін.
Егер заңдарға немесе мәмілеге қатысушылардың бірінің талаптарына қайшы
келмесе, мәміле жасау кезінде қол қоюдың факсимилелік көшірме құралдарын
пайдалануға жол беріледі. Екі жақты мәмілелер құжаттар алысу жолымен
жасалуы мүмкін, ол құжаттардың әрқайсысына оны шығарған тарап қол қояды.
Жаңа Азаматтық кодекс қабылданғанға дейін мәмілені ресімдейтін
құжаттың мөр басып куәландурылуы, олардың арнаулы бланкіге жазылуы және
т.б. міндетті ме деген сұраққа жауап болмай келді. Кодексте оған бірші рет
жауар берілді: заңдар мен тараптардың келісімімен қосымша талаптар
белгіленуі мүмкін, оларға мәміле нысаны, атап айтқанда, белгіленген нысанды
бланкіге жазу, мөрмен бекіту сәйкес келуге және оларда осы талаптарды
орындамау салдары көзделуге тиіс.
Мысал ретінде азаматтық кодекстің 167-бабы 6-тармағы бойынша заңды
тұлға атынан сенім-хат оның басшысы немесе бұған оның құрылтай құжаттарымен
уәкілдік берілген өзге де адамның қолы қойылып беріледі және сол ұйымның
мөрімен бекітіледі.
Мәмілені орындаған тарап екінші тараптағы оның орындалуын растайтын
құжатты талап етуге құқылы. Мәмілелер жасалған кездің өзінде орындалатын
мәмілелерді қоспағанда, ауызша кейіпкерлік мәмілені орындаған тараптың да
нақ сондай құқығы бар.
Енді мәмілелерді тіркеуге келетін болсақ, тіркеу мүдделі тараптың
тіркеуші органға қолма-қол тапсырылған немесе почта арқылы жіберілген арызы
бойынша жүргізіледі. Тіркеуден бас тарту жазбаша түрде ресімделуге тиіс
және заң талаптарының бұзылуына сілтеме жасау арқылы ғана мүмкін болады.
Тіркеуден бас тартқан орган мәмілені сот арқылы жарамсыз деп тануды талап
етуге тиіс. Егер мұндай талап тіркелуге арналған құжаттар алынғаннан кейін
бір айдың ішінде мәлімделмесе мәміле тіркелді деп танылады.
Жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелер мемлекеттік тіркеудің маңызды
объектісі болып табылады. Мұндай тіркеудің тәртібі Қазақстан республикасы
президентінің “Жылжымайтын мүлікке және онымен жасалатын мәмілелерге
құқықты мемлекеттік тіркеу туралы” 1995 жылғы 25 желтоқсандағы заң күші бар
жарлығымен белгіленген. Ең алдымен жылжымайтын мүлік ұғымына енетіндер: жер
учаскелері, сондай-ақ үйлер, ғимараттар және жермен берік байланысты өзге
де мүлік, яғни олардың қолданылу қасиетіне зақым келтірмей орнын ауыстыруға
болмайтын объектілер.
Одан кейін Қазақстан Республикасының Үкіметі 1996 жылы 30 қазанда
“Жылжымайтын мүлікке және онымен мәміле жасау мен ақпараттық
қызметкөрсетуге құқықты мемлекеттік тіркеу үшін ақы алу тәртібі туралы
Ережені бекіту туралы” қаулы қабылдады. Атап айтқанда, 6-тармақта
жылжымайтын мүлікке және онымен мәміле жасауға, сондай-ақ ақпараттық қызмет
көрсетуге құқықтарды мемлекеттік тіркеу үшін республикада оның төленетін
күнінде белгіленген айлық есептік көрсеткішті негізге ала отырып есептеп
шығарылатын ақы алынады деп белгіленген.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасы Үкіметінің “Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 1995 жылғы 19 желтоқсандағы №1741 қаулысына толықтырулар енгізу
туралы“ 1996 жылғы 18 қарашадағы №1393 қаулысымен Республиканың Әділет
министрлігіне жылжымайтын мүлікке және онымен мәміле жасауға құқықты
мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыру жөніндегі міндет жүктелді.
Әлбетте, мәмілелердің бәрі де жарамды бола бермейді. Нарықтық
қатынастарға көндіккен, кәсіпкерлік қызмет аясына кірген азаматтық құқық
субъектілерінің арасында бұл күндері “жарамсыз” деп танылып жататын
мәмілелердің де жасалып жататындығы жасырын емес. Осы орайда, жарамды және
жарамсыз мәмілелерді ажыратып, мәмілелердің жарамды болуының талаптарын
айқындап алған абзал.
Мәміленің жарамды болуының шарттарына, оның: мазмұнының заңдылығы;
субъектілердің құқық, әрекет қабілеттілігі; еріктің және оның сыртқа
көрінуінің сәйкестігі; нысанының заңдылығы жатады. Бқл талаптар Азаматтық
Кодекстің 157-бабының 1-тармағынан туындайды. Онда: “Мәміленің нысанына,
мазмұныныа және қатысушыларына, сондай-ақ олардың ерік білдіру бостандығына
қойылатын талаптар бұзылған жағдайда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... .. 3
1. Мәміленің құқықтық мазмұны және жалпы сипаттамасы.
1.1. Мәміле белгілері, түрлері ... ... .. 5
1.2. Мәміле нысандары ... ... ... ... ... . 19
Жарамды және жарамсыз мәмілелер
2.1. Мәміле жарамдылығының талаптары ... .. 27
2.2. Жарамсыз мәмілелер ... ... ... ... .. 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . 56
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... 58
Падаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... . 59
Кіріспе
Қазақстан Республикасының қалыптасу, елде экономикалық реформаларды
жүзеге асыру және нарықтық қатынастарға өту кезеңінде құқықтың мән-маңызы
айрықша күшейеді. Бұл жаңа құбылыс біздің өмірімізде алдыңғы қолданылып
жүрген құқықтық жүйені түбірімен өзгертуді талап етті. Осыған орай,
Қазақстанда нарықтық қатынастарды жаңаша азаматтық-құқықтық реттеу керек
болды. Елде жеке меншік пайда болды, жекешелендіру процесі жүрді,
мемлекеттік басқару жүйесі мен экономиканы түп-тамырымен өзгерту процесі
жүргізілді.
Тауар-ақша және басқару қатынастарын құқықтық реттеуде заңдар мен
басқа да нормативтік актілердің маңызы одан әрі нығая түспек. Сондықтан да
Қазақстан Республикасы Конституциясын, оның жаңа қырлары мен ерекшеліктерін
және басқа да заңдардың жоғары принциптерін, олардың мағынасы мен мазмұнын
қайта бағалау оңай шаруа емес. Осыған байланысты жас егемен республиканың
мемлекеттік және қоғамдық өмірінің құқықтық негіздерін нығайтудың мейлінше
маңызды екендігі сөзсіз.
Соның ішінде нарықтық экономика кезңінде азаматтық құқықтық
қатынастарды реттеуде азаматтық құқықтың маңызды институттарының бірі
ретінде азаматтық құқықтық мәмілені дамыту өзекті мәселе болып отыр.
Мәміле – заңды әрекет, ол арнайы азаматтық құқық қатынастарының пайда
болуына, тоқтатуына немесе өзгертілуіне бағытталған.
Мәміле азаматтық қатынастарды туғызады, өйткені мәміле жасау
нәтижесінде туындайтын құқықтық салдар нақ азаматтық заңмен айқындалады.
Сонымен, мәміле дегеніміз – ерік актісі. Онда азаматтық құқықтық
қатынастардың еркі көрінеді. Бұл арады ерік саналы мақсатқа жету үшін
белгілі бір құқытық салдарды туғызуға бағытталған, яғни өздерінің
шаруашылық, тұрмыстық, мәдени және басқа да қажеттіліктерін қанағаттандыру.
Мәміленің ырықты сипаты оның тиісті құқықтар мен міндеттер жасауға, оларды
өзгерту мен тоқтатуға бағытталуымен айқындалады.
Сонымен, азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтар мен
міндеттерін анықтауда, өзгертуде немесе тоқтатуда, яғни азаматтардың, заңды
тұлғалардың қатынастарын құқықтық реттеуде мәміленің маңызы зор. Себебі
мәміленің құқықтық институт ретінде қалыптасуы және тиісінше құқық
нормаларының дамытылуы сауда айналымының дамуымен етене байланысып жатыр,
яғни мәміле зат алмасуының негізгі құқықтық нысаны болып табылады.
Азаматтық құқықтың ең жетекші бөлімдерінің бірі болуымен қатар тек
әлеуметтік-экономикалық салада ғана емес, сондай-ақ құқықтық қатынастарда
мәміленің кеңінен көрініс беруі – оның аса күрделілігімен қатар, ауқымының
кеңдігін де айғақтаса керек.
1. Мәміленің құқықтық мазмұны және жалпы сипаттамасы.
1. Мәміле белгілері, түрлері
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 147-бабында мәміле ұғымы
азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтар мен міндеттерді
анықтауға, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттері деп
көрсетілген. Мәміле ерік актісі. Онда азаматтық құқық қатысушыларының еркі
көрінеді. Бұл арада ерік саналы мақсатқа жету үшін белгілі бір құқықтық
салдарды туғызуға бағытталған. Атап айтқанда өздерінің шаруашылық,
тұрмыстық, мәдени және басқа да қажеттіліктері қанағаттандыру үшін
өндірістік, азық-түлік тауарларын сатып алады1.
Мәмілеге қатысушының ішкі еркін және байқалған сыртқы еркін ажырата
білу керек. Егерде ерік сыртқы еркін білдірсе, ол басқа адамдардың қолы
жететін нәрсе бола алмайды, яғни оның заңды салдары жоқ. Сонымен бірге ерік
білдіру құбылысы мәмілеге қатысушылардың ішкі еркіне сәйкес келмесе, онда
мәміле жасалмады деп танылады.
Мәміле - бұл ең көп тараған заңдық фактордың бірі. Дүкенде азық-түлік
сатып алу, транспортта жол жүру, коммунальдық қызметке сол сияқты әрекеттер
"мәміле" деген ұғымды қамтиды.
Кез келген қоғамда құқықтық реттеудің негізін мемлекеттің егемендігі,
құрайды. Себебі мемлекет елде белгілі бір құқытық тәртіп орнатады.
Жеке ерік білдіру, яғни субъектінің іс-әрекеті мәміле жасау арқылы
азаматтық құқықты туғызады, өзгертеді және тоқтатады.
Мәміленің жалпы түсінігі рим құқығында толықтай зерттелген жоқ. Сонда
да мәмілені құқытық реттеу рим заңгерлерінің алдына қойған маңызды міндеті
болды. Мәмілені бір жақты және екі жақты, шартты ерік білдіру формасының
әсері, және басқа да мәміле туралы ілімнің негізін құрайтын нормалар бізге
рим құқығынан келді2.
Мәмілелерге мынадай төрт белгі тән:
1. Мәміле- адамдардың ықтиарлы актісі, яғни әрекеті. Әрекеттер мен
оқиғаларды ажырата білу қажет, ол оқиғаларға адамның ықтиарына
бағынбайтын мән-жайлар жатады. Мысал үшін дүлей апат сипатындағы
құбылыстарды (дауыл, су толқыны, өрт, сондай-ақ соғыс қимылдары, ереуін)
айтуға болады. Мәміленің ырықты сипаты оның тиісті құқықтар мен міндеттер
жасауға, оларды өзгерту мен тоқтатуға бағыталуымен айқындалады.
Мәмілелерді құқықтардан- әлгіндей нысаналы бағыты жоқ әрекеттерден сондай
белгілері бойынша ажырату қажет. Бұл арада Қазақстан Республикасы
Азаматтық кодексінің олжа және оған меншікті болу тәртібі жөніндегі
ережелерді реттейтін 245-бабын мысалға келтіруге болады. Жоғалған затты
табушының оны табуды мақсат етпесе де, оның белгілі бір құқықтары мен
міндеттері пайда болады.
2. Мәміле- заңды әрекет, ол құқыққа қарсы азаматтық құқықтар мен
міндеттерді туғызатын әрекеттерден- деликтерден (азаматтардың өмірі мен
денсаулығына, сондай-ақ басқа адамның мүлкіне зиян келтіру) сонысы арқылы
ерекшеленеді.
3. Мәміле арнайы азаматтық құқық қатынастарының пайда болуына, тоқталуына
немесе өзгертуіне бағытталған.
Мәміле құқықтар мен міндеттердің пайда болуына, өзгертуіне немесе
тоқтатылуына бағытталуы мүмкін, олайда басқа құқық салалары реттейтін
өзге де ықтиярлы актілерден осы белгілері арқылы ажырату қажет. Мәміле,
еңбек заңдарында қызметкерлердің еңбектегі құқықтары мен міндеттері
олардың қызметке есептеу туралы арыз беруі мен әкімшіліктің оларды
жұмысқа қабылдау туралы бұйрығы шығарылған кезден бастап пайда болатыны
көзденген. Мәмілелерді әкімшілік актілерден ажырата білу қажет, ал ондай
актілер де азаматтық құқықтар мен міндеттердің туындауына негіз болмайды.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 7-бабы бойынша:
Азаматтық құқықтар мен міндеттер заңдарда көзделген негіздерден,
сондай-ақ азаматтар мен заңды тұғалардың әрекеттерінен пайда болады,
өйткені ол әрекеттер азаматтық заңдарда көрсетілмегенімен, олардың жалпы
негіздері мен мәніне байланысты азаматтық құқықтар мен міндеттерді
туғызады.
4. Мәміле азаматтық қатынастарды туғызады, өйткені мәміле жасау нәтижесінде
туындайтын құқықтық салдар нақ азаматтық заңмен айқындалады.
Мәміле белгілерін қарастыра келгенде, оның мәні тараптардың еркі мен
ерік білдіруінен тұратын атап өту қажет. Ерік дегеніміз адамның мәміле
жасауға деген тілегі, ниеті, яғни оның психикалық жай-күйі. Мұндай ниет,
тілек ішкі ерік деп аталады. Алайда адам ерік білдірмесе, оның мәміле
жасауға деген ниеті белгісіз болып қала береді. Ерікті білдіру (көрсету)
ерік білдіру деп аталады. Ерік: “мен нені қалаймын?” деген, ал ерік
білдіру: “Бұл үшін мен не істеймін?” деген сұрақа жауап қайтарады3.
Мысалы, ауырып қалуыма немесе қартаюыма байланысты өзімді-өзім
қамтамассыз еткім келеді. Сондықтан да өмірімді сақтандыру жөнінде мәміле
жасаймын.
Ерік ауызша, жазбаша, ым жасау арқылы және, ақырында үндемеу
(әрекетсіздік) арқылы білдірілуі мүмкін. Мәмілені ауызша жасау оны өзара
ерік білдіруге қатысушылардың тікелей қабылдауын білдіреді. Телефон арқылы
жасалған мәміле ауызша жасалған деп танылады4.
Егер мәмілеге қатысушылар ерік білдірген құжат жасаса, ерік жазбаша
білдірген болады. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 152-бабында,
егер заңдарда немесе тараптардың келісімінде өзгеше белгіленбесе, хат
алысу, телеграммалар, телефонограммалар, телетойпограммалар, факстер немесе
субъектілерді және олардың білдірген еркінің мазмұнын анықтайтын өзге де
құжаттар алысу мәміленің жазбаша түрде жасалуына теңестіріледі деген ереже
белгіленген.
Конклюденттік әрекеттер (латынша соп - қорытынды жасау) адамның мәміле
жасау ниетін аңғартатын мінез-құлық. Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінде конкиюденттік әрекеттерге 151-баптың 2-тармағы арналған адамның
мәмілеге жасалған болып саналады. Мысалы, автоматтар арқылы зат сатып алу,
валюта айырбастау, әртүрлі ойындар ойнау мәміле жасау болып табылады.
Үндемеу заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделген жағдайларда
мәміле жасауға ерік білдіру деп танылады5.
Азаматтық кодексінің 151-бабының 4-ші тармағы бойынша. Үндемей қалу
заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделген реттерде мәміле жасауға
ерік білдіру деп танылды.
Мәмілерде мақсат пен дәлелді де бөліп көрсету қажет. Мәмілеге
қатысушылардың еркі бағытталған құқықтық нәтиже мәміленің мақсаты деп
түсінеді. Дәлел-адамды мәміле жасауға ынталандыратын себеп. Дәлелдің
қателігі мәміленің жарамдылығына ықпал ете алмайды. Мысалы, азамат пәтер
алуға үміттеніп, жиһаз сатып алады, ал оған ордер беруден бас тартады.
Орындалмаған дәлел мәміленің жарамдылығына (жиһаз сатып алуға) ықпал ете
алмайды. Жиһазға меншік құқығы (сатып алу-сату шартының мақсаты сол) сатып
алушыға ауысады. Дәлелді есепке алу азаматтық айналымның тұрақтылығын бұзар
еді. Алайда, тараптар кейде өз келісімімен дәлелге құқықтық мән де бере
алады. Мұндай жағдайда тараптар уағдалықан дәлел мәміленің өзі сол талаппен
жасалған болады.
Сонымен мәмілені мына белгілері арқылы сипаттауға болады:
а) мәміле – бұл әрқашанда ерік актісі, яғни адамдардың іс-әрекеті;
б) бұл құқықтық іс-әрекет;
в) мәміле азаматтық - құқықтық қатынастарды туғызуға, өзгертуге және
тоқтатуға бағытталады;
г) мәміле азаматтық қатынастарды туғызады, себебі мәміле нәтижесінде
туындайтын құқықтық қатынастар азаматтық заңмен анықталады.
Мәмілені құқықтық реттеу жеке құқықтың маңызды институттарының бірін
құрайды. Бұл кездейсоқтық емес, себебі азамттық айналым азаматтар мен заңды
тұлғалардың ерік актісі ретінде мәмілеге психалогиялық кезеңдер тән. Себебі
ерік тұлғаның белгі бір мақсатқа жетуі үшін белгілі бір құқықтық салдарды
туғызуға бағытталады. Мұндай тілек, ниет ішкі ерік деп аталады. Бірақ
мәміле жасау үшін тек ішкі еріктің болуы жеткіліксіз. Оны міндетті түрде
басқа тұлғаларға жеткізу керек. Ішкі ерікті сыртқа шығару тәсілі ерік
білдіру деп аталады. Ішкі ерікті білдірудің барлық тәсілдерін үш топқа
топтастыруға болады:
1) тура ерік білдіру, ауызша немесе жазбаша нысанда жасалады, мысалы,
шартқа отыру, келтірілген шығынның орнын толтыруға келісімді хабарлау
т.б.;
2) жанама ерік білдіру, яғни заңмен белгіленбеген мәміленің белгілі бір
нысаны адамның мінез-құлығына мәміле жасауға деген еркі айқын
байқалғанда жасалды деп есептеледі. Заң бойынша мұндай мәмілелер ауызша
жасалады;
3) ерік білдіру үндемей қалу арқылы да көрсетілуі мүмкін. Бірақ мұндай
мәмілелер ерік білдіруге тек қана заңдарда көзделген реттерде ғана
немесе жақтардың келісімі жағдайында ғана рұқсат етіледі.
Ерік және ерік білдіру – тұлғаның жасалған іс-әрекетке психикалық
қатынасының екі жағы яғни ерік және ерік білдіру бір-біріне сай болуы
керек. Егер ерік бір әрекетке бағытталып, ал ерік білдіру басқа іс-әрекетті
көздеп тұрса, мәмілеге қатысушылар арасында дау туғызуы мүмкін.
Сондықтанда, мәміле үшін ерік пен ерік білдіру бірлігі маңызды.
Адамның жасап жатқан іс-әрекетке психикалық жай-күйінің тағы да бір
элементі, бұл – дәлел. Дәлел – адамды мәміле жасауға ынталандыратын себеп.
Дәлелдің қателігі мәміленің жарамдылығына ықпал ете алмайды. Дәлел мен
мақсатты мәміленің негізінен ажырата білу қажет. Мысалы, меншік құқығына
ие болу сатып алу – сату үшін негіз болады, ал мүлікті пайдалануға беру –
аренда үшін негіз болады, т.с.с. Тұлғаның нақты құқықтық мақсаты мәміле
негізімен сай келмеуі мүмкін, бұл жағдайда біз теріс пиғылды мәмілеге тап
боламыз. Арнайы заңда көрсетілген жағдайларда қоспағанда, негіз мәміленің
маңызды элементерінің бірі болып табылады6.
Мәмілені түрлер бойынша жіктеу әр түрлі белгілері бойынша жүреді.
Мәмілеге қатысушы жақтардың санына байланысты мәмілелер бір жақты, екі
жақты және көпжақты болып бөлінеді. (бұл бөлудің негізінде ерік білдіру
үшін)
Заңдарға немесе тараптардың келісіміне сәйкес жасалуы үшін бір
тараптың ерік білдіруі қажет және жеткілікті болатын мәміле бір жақты
мәміле деп есептеледі.
Шарт жасау үшін екі тараптың не үш немесе одан да көп тараптың
келісілген ерік білдіруі қажет. Бір жақті мәміле мәміле жасаған адамға
міндеттер жүктейді: ол басқа адамдарға заң құжаттарында белгіленген не сол
адамдармен келісім болған реттер де ғана міндеттер жүктей алады.
Бір жақты мәмілелерге тиісінше міндеттемелер туралы және шарттар
туралы жалпы ережелер қолданылады, өйткені бұл заңдарға, мәміленің табиғаты
мен мәніне қайшы келмейді. Яғни бір жақты мәміле үшін тек бір жақтың ғана
еркі болса жеткілікті. Нысаны, өсиет қалдыру, мұра қабылдау конкурс
жариялау үшін басқа ешкімнің келісімінің керегі жоқ, бұл іс-әрекеттерді тек
бір тұлға ғана жүзеге асыра алады. Бір жақты мәміле, басқа мәмілелер сияқты
құқық пен міндеттердің туындауына, өзгеруіне және тоқталуына әкеледі.
Екі немесе одан да көп тұлғаның келісімі қажет мәмілелер екі жақты
немесе көпжақты мәмілелер деп аталады. Мұндай мәмілелер шарт деп аталады.
Шарттар өз ретінде әр түрлі белгілері бойынша жіктеледі, әйтсе де шартты
мәміленің бір түрі ретінде сипаттау үшін ең алдымен шарттардың қайтарымды
және қайтарымсыз түрлеріне назар аударуымыз керек, яғни ақылы және ақысыз.
Егер бір жақ өз міндеттемесін орындағаны үшін ақы алатын болса, шарт
ақылы деп танылады. Мысалы, сатып алу-сату шарты.
Сатып алу-сату шарты біздің мемлкетіміздегі өндіріс процесін және
тұтынуды қамтамассыз етеді, тауар-ақша қатынастарының міндеттемелерін
шешеді. Ол ұйымдар арасындағы экономикалық байланыстарды жүзеге асыру
құралы болып табылады. Сөйтіп, сатып алу-сату шарты, екі жақты, ақылы, яғни
консенсуальды болып табылады.
Сатып алу-сату шартын жасасу барысында тараптар белгілі бір құқықтарға
не болып, мойындарына нақты міндеттер алады. Сатушының басты міндеті –
мүлікті сатып алушыға өткізу, ал сатып алушынікі – оның құнын төлеу. Бұл
міндеттер орындалмаған жағдайларда заңда көзделген салдар туындайды.
Жалпы ереже бойынша кез келген шарт егер шарттардың мазмұнында, басқа
құқықтық актлерде, заңда көзделмесе қайтарымды болу керек. Бұл мынаны
білдіреді, егер шартта ақы төлеу көзделмесе, сонымен шарттың
қайтарымсыздығы да заңда көзделмесе, онда тұлға өз міндеттемелерін
орындағаны үшін ақы төлеуді талап етуге құқылы. Ақы мөлшері – баға –
жақтардың келісімі арқылы анықталады7.
Егер бір жақ екінші жаққа одан ақы алмай немесе ешнәрсе бермей бір
нәрсені ұсынуды міндетіне алған болса, мұндай шарт қайтарымсыз, яғни ақысыз
шарт деп танылады.
Шарттар сонымен қатар бір жақты, екі жақты және көп жақты болып
бөлінеді. Шарт дегеніміз ол – мәміле. Бірақ мәміле әрқашан шарт бола
бермейді, өйткені мәміле ұғымы кеңірек мағына береді. Олар әңгіме екі жақты
немесе көп жақты келісімдер туралы болғанда қиысады. Мәміле сонымен бірге
бір жақты да бола алады. Мысалы, өсиет. Шарт ұғымы міндеттемеден де
ажыратылады.
Шарттар тұлғалардың қаншасы жасалған шарт бойынша құқыққа ие
болатындығына байланысты жіктеледі.
Сонымен қатар мәмілелер мерзіммен және мерзімсіз болады. Мерзімсіз
мәміледе мәміленің туындау уақыты да, тоқтатылу уақыты да көрсетілмейді. Ал
егер мәміленің іске кірісу уақыты, тоқталу уақыты көрсетілген болса, онда
мәміле мерзімді деп аталады.
Мерзімді мәміленің бір ерекшелігі сол, мерзім уақытының болуы міндетті
түрде болуы керек.
Жоғарыда қаралғандардан басқа биржалық мәмілелерді бөліп қарауға
болады.
Биржада айналысқа жіберілген тауарларға, бағалы қағздар мен басқа да
мүлікке қатысты құқықтар мен міндеттемелерді өзара беру туралы келісімдерді
(биржалық мәмілелер) биржаға қатысушылар тауар, қор және басқа биржалар
туралы заңдарда және биржа жарғыларында белгіленген тәртіп бойынша
жасалады.
Биржалық мәмілелер делдалдық жазбалармен ресімделуі мүмкін және
тіркелуге тиіс. Егер заңдардан, тараптардың келісімінен немесе мәміленің
мәніне өзге жағдайлар туындамаса, биржалық мәмілеге олардың мазмұнына қарай
тиісті шарт туралы ережелер қолданылады. Заңдарда немесе биржалық
жарғыларды тараптардың коммерциялық құпиясы болып табылатын және олардың
келісімінсіз жария етуге жатпайтын биржалық мәмілелердің ережелері көзделуі
мүмкін. Биржалық мәмілелер жасасуға байланысты даулар тиісті биржа
жанындағы биржа төрелігінде қаралады, оның шешіміне сәйкес дау айтылуы
мүмкін.
Мәмілелер және мүлікке билік ету жөніндегі өзге де заңдық әрекеттер
жасау үшін сенім білдірушінің мүлікті сенім білдірілген адамға беру туралы
келісіміне, егер заңдарда өзгеше белгіленбесе, тапсыру шартының ережелері
қолданылады.
Сонымен қатар, фидуциарлық мәмілені де бөліп қарауға болады, олар
сенімділік сипатында болады. Мысалы, тапсырыс, комиссия, мүлікті беру –
мұның барлығы жақтардың жеке сенімділік қатынастарына ғана байланысты
болады. Фидуциарлық мәміленің ерекшелігі сол, жақтардың қарым қатынас
сипатының өзгеруі, олардың арасындағы сенімнің жоғалуы мәміленің
тоқтатылуына әкеліп соғады.
Қазақстан Республикасының қолданып жүрген заңдары мәміленің жекелеген
түрлерін реттейді және оларды топтау әртүрлі белгілер бойынша жүргізіледі.
Белгілер қатарына: мәмілеге қатысатын тараптар санын, ол жасалған деп
саналатын уақыт сәтін, қайтарымдылығын және басқаларды жатқызу керек.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 148-бабында бір жақты және
екі немесе көп жақты мәмілелер ажыратып берілген. Жасалуы үшін заңдарға
немесе тараптардың келісіміне сәйкес бір тараптың ерік білдіруі қажет және
жеткілікті болатын мәміле бір жақты мәміле деп саналады. Оларға мүлікке
меншік құқығынан бас тартуды, сенімхат беруді, тараптардың келісімінде бас
тартуға жол берілген жағдайда тараптардың шартты толық немесе ішінара
орындаудан бір жақты бас тартудың, аукцион немесе конкурс түрінде сауда-
саттық жариялауды, вексель жасауды, гек беруді және басқаларын жатқызған
жөн.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 149-бабында бір жақты
мәміленің мәміле жасаған адамға міндет жүктейтіні туралы ережелер
белгіленген. Ол басқа адамдарға заң актілерінде не сол адамдардың
келісімінде белгіленген жағдайларда ғана міндет жүктеуі мүмкін. Мысалы,
ондағы аукцион немесе конкурс туралы жарияланымнан ұйымдастырушының белгілі
бір міндеті туындайды. Бұл орайда аукцион немесе конкурс ашық болса, бұл
міндет үн қосқан кез келген адамға қатысты болады, ал олар жабық болса,
шақырылғандар арасындағы кез келген адамға қатысты болады. Мұндай
міндеттердің бірі конкурстың жарияланған талаптарын орындау болып табылады
(олардан заңда белгіленген тәртіппен ғана бас тартылуы мүмкін).
Бір жақты мәмілелерге тиісінше міндеттемелер мен шарттар туралы жалпы
ережелер қолданылады, өйткені бұл заңдарға, мәміленің табиғаты мен мәніне
қайшы келмейді.
Сонымен бір жақты мәміле мәміле жасаған міндеттер жүктейді. Ол басқа
адамдармен келісім болған реттерде ғана міндеттер жүктей алады.
Жасалуы үшін екі немесе одан да көп адамдардың еркін үйлестіру талап
етілетін мәмілелер екі немесе көп жақты мәмілелер болып табылады. Мұндай
мәмілелер шарт деп аталады.
Екі жақты мәміле, мейлінше, көп тараған, екі жақты келіскен, қарсы
ерік білдірудің нәтижесінде жүзеге асады. Мәселен, сатып алудың, жалдаудың,
мүліктік жалдаудың шарттары. Екі жақты мәміледе екі тарап та ерік
білдіреді, олардың әрқайсысынанбір және бірнеше субъект өкіл болуы мүмкін.
Екі жақты мәміледегі тараптардың санын оған қатысушылардың сонымен
шатастырмаған жөн. Мәселен, сатып алу-сату мәмілесін жасауға бірнеше сатып
алушы, бірнеше сатушы немесе бір мезгілде бірнеше сатушы мен сатып алушы
қатысқанына қарамастан ол екі жақты мәміле болып қалады.
Көп жақты мәміледе оның әрбір қатысушысы дербес тарап болып табылады
және жеке ерік білдіреді. Бірлескен қызмет туралы шарт бойынша тараптар
жалпы шаруашылық мақсатқа жету үшін бірлесіп іс-қимыл жасауға міндеттенеді.
Бірлескен қызмет туралы шарт заңды тұлғалар арасында жасалатын жағдайда
консорциум құрылады. Консорциумға қатысушылар арасында қатынастар шарттық
негізде жасалады.
Азаматтық кодекстің 233-бабы бойынша консорциум- бірлескен шаруашылық
қызмет туралы шарт негізінде заңды тұлғалар нақты шаруашылық міндеттерін
шешу үшін белгілі бір ресурстарды біріктіріп, күш-жігерді үйлестіретін
ерікті түрдегі тең құқықты уақытша одақ.
Мысалға, Каспий теңізінің Қазақстандық секторының мұнай-газ
мүмкіншілігін бағалау жөнінде Қазақстан Республикасы, “Қазақстан
каспийшельф” мемлекеттік компаниясы, “АджинС и А”, “Бритшн Газ Экспиорейшн
энд Продакшн Лимитед”, “Альтис Би Пи Экспиорейшн Оперейшнг Камнай Лимитед”
пен Ден Норске Статс Олысельскан” бірлесіп жұмыс істейді. “Мобил Ойл
Қазақстан Ник”, “Шелл Экспорейшн Би Ви”, “Тоталь экспорейшн Продакшн
Қазақстан” арасында халықаралық консорциум құру туралы келісімді келтіруге
болады.
Егер тараптар құқықтар мен міндеттердің туындауын басталу- басталмауы
белгісіз мән-жайға байланысты етіп қойса, мәміле кейінге қалдырылып шартпен
жасалды деп есептеледі.
Егер тараптар құқықтар мен міндеттемелердің тоқталуын басталу-
басталмауы белгісіз мән-жайға байланысты етіп қойса, мәміле кейінге
қалдырылып шартпен жасалады деп есептеледі.
Егер шарттың басталуы тиімсіз болатын тарап шарттың басталуына теріс
пиғылмен кедергі жасаса, шарт басталды деп танылады.
Егер шарттың басталуы тиімді болатын тарап шарттың басталуына теріс
пиғылмен ықпал етсе, шарт басталмаған деп танылады.
Көп жақты мәмілеге үш және одан да көп тараптар қатысады. Мәселен, үш
шаруа қожалығы қазіргі заманға лайық жабдықталған аурухана салуға ортақ
қаржы жұмсауға келіседі.
Бұдан әрі шарттардың ақылы және ақысыз болып бөлінуін қарастырамыз.
Тараптар өз міндеттерін орындағаны үшін ақы немесе өтеуіне өзге де нәрсе
алуға тиіс болатын шарт ақылы шарт болып табылады. Ақылы шарттардың
азаматтық құқық үшін жалпы ереже екенін атап өту қажет. Бір тарап екінші
тарапқа одан ақы немесе өтеуіне өзге де нәрсе алмай беруге міндеттенетін
шарт ақысыз шарт деп танылады. Ақысыз шарттың мысалына мүлікті тегін
пайдалану шартын атауға болады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің (384-баптың 3-
тармағы), Ресей федерациясының Азаматтық кодексінде (423б, 3-тармақ) және
Қырғыз Республикасының Азаматтық кодексінде (384б, 3- тармақ) мынадай
түрде: егер заңдардан, шарттың мазмұнынан немесе мәнінен өзгеше туындамаса,
шартта ақы төлеу көзденетін болып тұжырымдалған азаматтық-құқықтық шарттың
ақылылық презумпциясы негізге алынады.
Бұл презумпцияның практикалық маңызы зор болады, өйткені азаматтық-
құқықтық шарттардың басым көпшілік бөлігі ақылы шарттар болып табылады
(сатып алу-сату, жөндеу, мердігерлік, тасымалдау, сақтау шарттары мен басқа
да көптеген шарттар).Қазіргі кезде тараптар шартқа тауар алған, жұмыс
орындалған, қызмет көрсетілген тараптың оларға ақы төлеуін көздейтін
ережені енгізуді “ұмыт қалдырған” жағдайлардың өзінде де олардың арасында
дау туған жағдайда сот алынған тауар, орындалған жұмыс, көрсетілген қызмет
үшін ақы төлемеуге тиіс екенін негізге алуы керек. Төленетін ақының
мөлшеріне келетін болсақ, ол салыстырмалы жағдайларда әдетте сондай
тауарлар, жұмыстар немесе қызметкер үшін алынатын баға негізге алына отырып
белгіленуге тиіс.
Нақты және консенсуалдық мәмілелерді ажырата білу қажет. Мәмілелерді
жоғарыда аталған екі түрге бөлудің айқындаушы белгісі тиісті мәміле жасалды
деп саналатын уақыт болып табылады. Консенсуалдық мәміленің пайда болуы
үшін мәміле жасау туралы келісімге қол жеткізу жеткілікті. Консенсуалдық
мәмілеге мысал ретін сатып алу- сату шартын атауға болады. Бұл мәміленің
пайда болуы үшін сатушының неліктен алынатын мүлікті беруі және сатып
алушының ақша төлеуі талап етілмейді. Тараптар шарт бойынша бұл
әрекеттерді шартта орындау тәртібімен жасайды.
Консенсуалдық мәмілелерден айырмашылығы, нақты мәмілелер зат
қатысушылардың біреуіне берілген жағдайда ғана жасалады. Нақты мәмілелерге
жүк тасымалдау шартын жатқызу керек. Бұл мәміле жасалды деп есептеу үшін
жүк жөнелтушінің жүкті тасымалдаушыға беруі жеткілікті.
Мәмілелер бөлінуінің келесісі – каузалдық және абстрактілі мәмілелер.
Жоғарыда аталған екі түрге бөлудің топтау белгісі мәмілені оның жарамдылығы
үшін негізделу маңызды болып табылады. Каузалдық мәміленің тағдыры ол
жасалғандағы негіздемеге түгелдей байланысты болады. Негіздеменің болмауы
жасалып қойылған бір жақты мәмілені заңды күшінен айырады. Мысалы, сатып
алушы сатып алынған тауарға алдын ала ақы төлеп, бірақ сатушы тауарды
жеткізіп бермеді делік. Сатушының сатып алушыдан алған ақшаға құқығы
жойылады.
Егер мәміленің өзінде оны жасаған адамның шын еркі білдірілмесе,
абстрактілі мәміленің заңды күші оның негіздемесіне байланысты болмайды.
Мысалы, сатушыға тауар құнының сомасына вексель беріп, алынған тауар үшін
сатушы есеп айырысты делік. Егер кейіннен тауардың сапасыз болып шыққаны
анықталса, вексельді қайтаруды талап ету мүмкін емес, керісінше, вексель
бойынша құқық вексель ұстаушы үшін де, вексель берілетін барлық кейінгі
ұстаушылар үшін де, оны төлеуге міндетті адам үшін де күшін сақтап қалады.
2. Мәміле нысандары
Мәміле жасаған кезде адамның еркі белгілі бір тәсілмен бейнеленуі және
ресми куәландырылуы керек. Ол үшін мәміленің ауызша, жазбаша және
конклюденттік әрекеттер жолымен белгіленген нысандары бар.
Ауызша мәміле азаматтардың арасында кез келген сомаға оны жасау сол
сәтінде іске асқан жағдайда, есеп айырысу мәміле жасаумен бірге жүргенде,
мысалы, жиһазды, үйді мәміле сәтінде 30 мың теңгеге сатып алып, есеп
айырысуды іске асырған жағдайда жасалады.
Ауызша шарттар оны жасау және іске асыру уақыты сәйкес келгенде
жасалады. Мысалы, бір рет сатып алу – сатқанда.
Азаматтық кодекстің 151-бабының 2-тармағы бойынша заңдармен немесе
тараптардың келісімімен жазбаша немесе өзге белгілі бір нысан белгіленбеген
мәміле, атап айтқанда, олар жасалған кезде атқарылатын мәмілелердің бәрі
ауызша жасалуы мүмкін. Мұндай мәміле адамның мінез-құлқынан оның мәміле
жасау еркі айқын көрініп тұрған ретте де жасалған деп саналады.
Жетон, билет немесе әдеттегідей қабылданған өзге де растайтын белгі
арқылы расталған мәміле, егер заңдарда өзгеше белгіленбесе, ауызша түрде
жасалған болып танылады.
Үндемей қалу заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделген
реттерде мәміле жасауға ерік білдіру деп танылады.
Жазбаша түрде жасалған шартты орындау үшін жасалған мәмілелер, егер
заңдарға қайшы келмесе, тараптардың келісімі бойынша ауызша жасалуы мүмкін.
Ауызша шарттар оны жасау және іске асыру уақыты сәйкес келгенде
жасалады.
Заңда тек жазбаша түрде ғана жасалатын мәмілелердің белгілі бір ауқымы
көзделген. Мысалы,Азаматтық кодекстің 152-бабында жиырма бес ең төменгі
жалақыдан жоғары сомада және заңда көзделген басқа жағдайларда мәмілелер
тек жазбаша нысанда жасалуы тиіс екендігі белгіленген.
Заңда мәміленің жазбаша түрінің ерекше міндетті жағдайлары да
көрсетілген. Мысалы, заңда көрсетілген сомаға жасалған заем келісім шарты,
комиссиялардың барлық шарты, бір жылдан артық мүліктік жалдау шарты және
т.б. жазбаша нысанда ресімделуі тиіс.
Заң мәміленің қарапайым жазбаша нысанын белгілемейді, тек оның
тараптар немесе олардың іс айналымының дәстүрінде басқадай болмаса, олардың
өкілдері тарапынан қол қойылуы керектігі ғана көрсетіледі
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 152-бабы бойынша:
Мынадай мәмілелер:
1) егер мәмілелердің жекелеген түрлері үшін заңдарда өзгеше арнайы
көзделмеген немесе іскерлік қызмет өрісінің әдеттегі құқықтарынан
туындамаса, мәмілелерді жасау кезеңінің өзінде орындалатындарынан
басқа, кәсіпкерлік қызмет үрдісінде жүзеге асырылатын;
2) мәмілелерді жасау кезеңінің өзінде орындалатындарынан басқа, жиырма
бес ең төменгі жалақыдан жоғары сомаға;
3) заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделгеннен өзге де реттерде
жазбаша түрде жасалуға тиіс.
Егер іскерлік қызмет өрісінің әдеттегі құқықтарынан өзгеше туындамаса,
жазбаша түрде жасалған мәмілеге тараптар немесе олардың өкілдері қол қоюға
тиіс.
Егер заңдарға немесе мәмілеге қатысушылардың бірінің талаптарына қайшы
келмесе, мәміле жасау кезінде қол қоюдың факсимилелік көшірме құралдарын
пайдалануға жол беріледі.
Екі жақты мәмілелер әрқайсысына өзін жасаған тараптар қол қойылған
құжаттарды алмасу арқылы жасалуы мүмкін.
Хат, жеделхат, телефонжазба, телетайпжазба, факс немесе субъектілерді
және олардың ерік білдіруінің мазмұнын айқындайтын өзге де құжаттар алмасу,
егер заңдармен немесе тараптардың келісімімен өзгеше белгіленбесе, жазбаша
түрде жасалған мәмілеге теңестіріледі.
Заңдар мен тараптардың келісімімен қосымша талаптар белгіленуі мүмкін,
оларға мәміле нысаны, атап айтқаны, белгіленген нысанды бланкіге жазу,
мөрмен бекіту сәйкес келуге және оларда осы талаптарды орындамау салдары
көзделуге тиіс.
Егер азамат аурудың, тән кемшілігінің немесе басқадай бір себептің
салдарынан мәміле құжатына өз қолымен қол қоя алмаса, онда оның қалауымен
қол қоя алады. Мүндай жағдайда мәмілені жасаушының өзі неге қол қоя
алмағаны жөніндегі себеп міндетті түрде көрсетілуі тиіс. Мұндай мәміле
жасаған адамның қолы ол жұмыс істейтін, оқитын,емделетін әскери қызметін
өтеп жүрген және т.б. ұйымның немесе үй басқармасы немесе ноториалдық орган
адамдары арқылы заңда белгіленген тәртіппен расталуы тиіс.
Кейбір мәмілелерді мемлекет тарапынан бақылауды күшейту мақсатында,
сондай-ақ кейбір мәмілелерді жасағанда азаматтардың құқығын сақтау үшін заң
оларды міндетті түрде ноториалдық тұрғыдан куәландыруды көздейді.
Материалдық нысанда, мысалы, көрсетілген сомадағы сыйлау, тарту жасау,
өсиеттердің барлық түрлері және т.б. мәмілелер жасалады.
Қазіргі уақытта кейбір шарттар үшін, мысалы, жеке меншік иелігіндегі
құрылысты немесе басқа қозғалмайтын мүлікті құқығын беруге байланысты,
ноториалдық куәландырудан басқа заң олардың тиісті мемлекеттік органдарда
тіркелуін көздейді. Мұндай шарт тіркелген сәттен бастап жасалады деп
саналады.
Мәмілелерді конклюденттік әрекеттермен жасау тәртібі Азаматтық
Кодексінің 151-бабы, 2-тармағында көзделген: “Заңмен белгіленбеген
мәміленің белгілі бір нысаны адамның мінез-құлығынан мәміле жасауға деген
еркі айқын байқағанда жасалады деп” есептеледі.
Әңгіме бұл арада адамдардың еріктері жазбаша түрде де, ауызша да
белгіленбеген, бірақ мәмілені жасау жөнінде шешім қабылданғанын дәлелдейтін
жағдайлар болып отыр.
Мысалы, азамат метрода жүру үшін автоматты пайдаланып, ақшаны тастайды
да, мәмілені үндемей іске асырады. Стансаларда заттарын сақтауға береді
және т.б.
Азаматтық заңдылық бойынша қатысушының үндемеуі мәміле жағдайында
құқықтық мәнге ие болып, заңды фактор ретінде бағаланады.
Мысалы, егер ұйым белгіленген мерзім ішінде акцептен бас тартатынын
мәмілдемесе, оған қойылған тауарлар үшін берілген есептен бас тартпаса,
онда есеп-шот акцептелді деп есептелінеді.
Мәміленің жай жазбаша түрін сақтамау оның жарамсыз болып қалуына әкеп
соқтырмайды, бірақ дау туған жағдайда тараптарды мәміленің жасалғанын,
мазмұнын немесе орындалуын куәгерлік айғақтармен растау құқығынан
айырылады. Алайда тараптар мәміленің жасалғанын, мазмұнын немесе орындалуын
куәгерлік айғақтармен растау құқығынан айырылады. Алайда, тараптар
мәміленің жасалғанын, мазмұнын немесе орындалғанын жазбаша немесе өзге,
куәгерлік айғақтардан басқа дәлелдермен растауға құқылы.
Заң құжаттарында немесе тараптардың келісімінде тікелей көрсетілген
реттерде мәміленің жай жазбаша түрін сақтамау оның жарамсыз болып қалуына
әкеліп соқтырады.
Сыртқы экономикалық мәміленің жай жазбаша түрін сақтамау оның жарамсыз
болып қалуына әкеп соқтырады.
Заң құжаттарында немесе тараптардың келісімімен белгіленген реттерде
жазбаша мәмілелер оларды ноториат куәландырғаннан кейін ғана жасалды деп
саналады.
Егер ноториатттың куәландыруын талап ететін мәмілені тараптар немесе
тараптардың бірі іс жүзінде орындаған болса, ол өзінің мазмұны жағынан
заңдарға қайшы келмесе және үшінші жақтардың құқықтарын бұзбаса, сот
мүдделі тараптың арызы бойынша мәмілені жарамды деп тануға құқылы. Бұл
ретте мәмілені кейіннен нотариаттың куәландыруы талап етілмейді.
Қазіргі уақытта кейбір шарттар үшін, мысалы, жеке меншік иелігіндегі
құрылысты немесе басқа қозғалмайтын мүлікті құқығын беруге байланысты,
ноториалдық куәландырудан басқа заң олардың тиісті мемлекеттік органдарда
тіркелуін көздейді. Мұндай шарт тіркелген сәттен бастап жасалды деп
саналады.
Заң құжаттарына сәйкес мемлекеттік немесе өзге тіркеуге жататын
мәмілелер оларды тіркелгеннен кейін жасалды деп саналады.
Тіркеу мүдделі тараптың тіркелуі органға табыс еткен немесе почта
арқылы жолдаған арызы бойынша жүргізіледі. Тіркеуден заңдардың талаптары
бұзылғанына сілтеме жасай отырып қана бас тартылуы мүмкін.
Тіркеуден бас тартқан орган сот арқылы мәмілені жарамсыз деп деп
тануды талап етуге тиіс. Егер мұндай талап тіркеу үшін құжаттарды алғаннан
кейінгі бір ай ішінде мәлімдемесе, мәміле тіркелді деп танылады.
Егер мемлекеттік тіркеуді керек ететін мәміле тиісті нысанда жасалса,
бірақ тараптардың бірі оны тіркеуден жалтарса, сот екінші тарапты талап
етумен мәмілені тіркеу туралы шешім шығаруға құқылы. Бұл ретте мәміле
соттың шешіміне сәйкес тіркеледі.
Биржада айналысқа жіберілген тауарларға, бағалы қағаздар мен басқа да
мүлікке қатысты құқықтар мен міндеттемелерді өзара беру туралы келісімдерді
(биржалық мәмілелер) биржаға қатысушылар тауар, қор және басқа биржалар
туралы заңдарда және биржа жарғыларында белгіленген тәртіп бойынша
жасалады. Биржалық мәмілелер делдалдық жазбалармен ресімделуі мүмкін және
биржада тіркелуге тиіс.
Егер заңдардан, тараптардың келісімімен немесе мәміленің мәнінен өзге
жағдайлар туындамаса, биржалық мәмілелерге олардың мазмұнына қарай тиісті
шарт (сатып алу – сату, комиссиялар және басқа) туралы ережелер
қолданылады. Заңдарда немесе биржалық жарғыларда тараптардың коммерциялық
құжаты болып табылатын және олардың келісімінсіз жария етуге жатпайтын
биржалық мәмілелердің ережелері көзделуі мүмкін.
Биржалық мәмілелер жасауға байланысты даулар тиісті биржа жанындағы
биржа төрелігінде қаралады, оның шешіміне сотта дау айтылуы мүмкін.
Мәмілелер және мүлікке билік ету жөніндегі өзге де заңдық әрекеттер жасау
үшін сенім білдірушінің мүлікті сенім білдірілген адамға беру туралы
келісіміне тапсыру шартының ережелері қолданылады.
Мәміле жасауда адамның еркі белгілі бір әдіспен бейнеленіп, ресми
түрде расталуы керек. Адамның еркі көрініс табуы бойынша мәмілелердің:
ауызша, жазбаша нысандары және конклюденттік әрекеттер жасау жолымен
белгіленген нысандары айқындалған.
Ауызша мәмілелер, әдетте азаматтар арасында мәміле жасау сәтінде
орындалатын әрекеттер болғанда және қолма қол есеп айырысу жүргенде кез
келген сомаға ауызба ауыз келісу арқылы жасалады. Осылайша ауызша
мәмілелер негізінен келісім шарттың, жасалу және орындалу сәті сәйкес
келген жағдайда жасалады.
Заңда тек жазбаша түрде ғана жасалатын мәмілелердің белгілі бір ауқымы
көзделген. Мысалы, Азаматтық Кодекстің 152-бабының 1-тармағының 2
тармақшасында жасау кезінің өзінде орындалатындардан басқа, жүз есептік
көрсеткіштен жоғары сомаға жасалған мәмілелер жазбаша түрде жасалуға тиіс
деп көрсетілген.
Заңда мәміленің жазбаша түрінің ерекше міндетті жағдайлары да
көрсетілген. Мысалы, заңда көрсетілген сомаға жасалған заем шарты, комиссия
шарттарының барлығы, бір жылдан астам мерзімге мүлікті жалдау шарты және
т.б. шарттар жазбаша нысанда ресімделуі тиіс.
Заң мәміленің жай жазбаша нысанын белгілемейді, тек егер іскерлік
қызмет өрісінің әдеттегі құқытарынан өзгеше туындамаса, жазбаша түрде
жасалған мәмілеге тараптар немесе олардың өкілдері қол қоюға тиіс екендігін
көрсетеді.
Егер азамат дене кемтарлығы, науқастығы немесе сауатсыздығы салдарынан
өзі қол қоя алмаса онда оның өтініші бойынша мәмілеге басқа азамат қол
қояды және сол азаматтың қойған қолын егер заңдарда өзгеше көзделмесе
нотариат немесе нотариалдық әрекет жасауға құқығы бар басқа лауазымды адам
тиісті себептерді көрсете отырып куәландыруға тиіс. Заңда мәмілеге қол
қоюдың факсимилелік көшірме құралдарын пайдалануға жол берілетіндігі
жөнінде де айтылған.
Екі жақты мәмілелер қол қойылған құжаттарды (хат, жеделхат) алмастыру
арқылы да жазбаша жасалу мүмкін.
Заң кейбір мәмілелерді мемлекет тарапынан бақылауды күшейту
мақсатында, сондай-ақ жасағанда азаматтардың құқығын сақтау үшін міндетті
түрде нотариалдық куәландыруды көздейді. Мысалы, материалдық нысанда
жасалатын сыйға тарту, мұраға қалдыру және т.б.
Заңдармен немесе тараптардың келісімімен жазбаша да, ауызша да
белгіленбеген, адамның мінез-құлқынан оның мәміле жасау еркі айқын көрініп
тұрған реттегі мәміле конклюдеттік әрекеттермен жасалған мәмілеге жатады.
Мысалы, автоматты пайдаланып метрода жүру.
1. Жарамды және жарамсыз мәмілелер
2.1. Мәміле жарамдылығының талаптары
Мәмілелер белгіленген нысанда жасалса және заң тараптарына жауап
берсе, ол мәміленің қатысушылары құқық қабілеті мен әрекет қабілетіне ие
болса және олардың ішкі еріктерінде ықыластары сай келсе, онда мәмілелер
жарамды деп табылады. Мәміленің жарамдылығы талаптарына мыналарды жатқызу
керек; мазмұнның заңдылығы; еріктің және ерік білдірудің сәйкестігі; мәміле
нысанының сақталуы.
Мәміленің жарамдылығы үшін мәміленің мазмұны заңның және өзге де
нормативтік құқықтық актілердің талаптарына сәйкес келуі қажет. Азаматтық
заңдар – едәуір кең ұғым, оған Азаматтық кодекс қана емес, Қазақстан
Республикасының соған сәйкес қабылданған өзге де заңдары, Қазақстан
Республикасы президентінің заң күші бар жарлықтары, Парламенттің қаулылары,
Парламент Сенаты мен Мәжілістің қаулылары, сондай-ақ Қзақстан Республикасы
Президентінің жарлықтары, Республика Үкіметінің қаулылары кіреді. Сонымен,
мәміле кез келген нормативтік - құқықтық актілерге сәйкес келуге тиіс.
Заңсыз мәмілеге мысал ретінде азаматтық кодекстің құқық қабілеттілігін
немесе әрекетке қабілеттілікті шектеуге бағытталған мәмілелердің
жарамсыздығы туралы ереже белгіленетін 18-бапты келтіруге болады.
“Заң көзделген реттер мен тәртіп бойынша болмаса, ешкімнің де құқық
қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін шектеуге болмайды”...
Заңда мәміле жасауға қатысушы тараптардағы белгі бір талаптар
қойылады. Әрекетке қабілетті азаматтар ғана мәміле жасай алады. Әрекетке
ішінара қабілетті немесе қабілеті шектеулі адамдар заңда көзделген
мәмілелерді ғана өз бетінше жасауға құқылы. Заңды тұлғалардың әрекетке
қабілеттілігі заңды тұлға қызметінің, бір жағынан, заңды тұлғаның атынан
мәміле жсауға құқығы бар заңды тұлға органының өкілділігімен сипатталады.
Мәміленің жарамдылығы үшін еріктің және ерік білдірудің сәйкес келуі
қажет. Олардың сәйкес келмеуі мәміле жарамсыз деп тануға себеп болады.
Мысалы, Азаматтық кодекстің 159-бабының 8-тармағында елеулі мәні бар
жаңылысу салдарынан жасалған мәмілені сот бойынша жарамсыз деп тану
мүмкіндігі көзделген.
Мәміле оның нысаны сақталған жағдайда құқық пен міндет туғызады,
мәмілеге қатысушы адамдардың ерік білдіру әдісін оның нысаны деп түсіну
қабылданған. Мәміле ауызша немесе жазбаша болады. Егер:
а) заңдарда немесе тараптардың келісімінде олар үшін жазбаша нысан
белгіленбесе;
ә) олар жасалған кездің өзінде орындалса;
б) мәміле жазбаша шартты орындау үшін жасалса және тараптардың
орындаудың ауызша нысаны туралы келісімі болса, мәміле ауызша нысанда
жасалуы мүмкін.
Егер заңдарға немесе мәмілеге қатысушылардың бірінің талаптарына қайшы
келмесе, мәміле жасау кезінде қол қоюдың факсимилелік көшірме құралдарын
пайдалануға жол беріледі. Екі жақты мәмілелер құжаттар алысу жолымен
жасалуы мүмкін, ол құжаттардың әрқайсысына оны шығарған тарап қол қояды.
Жаңа Азаматтық кодекс қабылданғанға дейін мәмілені ресімдейтін
құжаттың мөр басып куәландурылуы, олардың арнаулы бланкіге жазылуы және
т.б. міндетті ме деген сұраққа жауап болмай келді. Кодексте оған бірші рет
жауар берілді: заңдар мен тараптардың келісімімен қосымша талаптар
белгіленуі мүмкін, оларға мәміле нысаны, атап айтқанда, белгіленген нысанды
бланкіге жазу, мөрмен бекіту сәйкес келуге және оларда осы талаптарды
орындамау салдары көзделуге тиіс.
Мысал ретінде азаматтық кодекстің 167-бабы 6-тармағы бойынша заңды
тұлға атынан сенім-хат оның басшысы немесе бұған оның құрылтай құжаттарымен
уәкілдік берілген өзге де адамның қолы қойылып беріледі және сол ұйымның
мөрімен бекітіледі.
Мәмілені орындаған тарап екінші тараптағы оның орындалуын растайтын
құжатты талап етуге құқылы. Мәмілелер жасалған кездің өзінде орындалатын
мәмілелерді қоспағанда, ауызша кейіпкерлік мәмілені орындаған тараптың да
нақ сондай құқығы бар.
Енді мәмілелерді тіркеуге келетін болсақ, тіркеу мүдделі тараптың
тіркеуші органға қолма-қол тапсырылған немесе почта арқылы жіберілген арызы
бойынша жүргізіледі. Тіркеуден бас тарту жазбаша түрде ресімделуге тиіс
және заң талаптарының бұзылуына сілтеме жасау арқылы ғана мүмкін болады.
Тіркеуден бас тартқан орган мәмілені сот арқылы жарамсыз деп тануды талап
етуге тиіс. Егер мұндай талап тіркелуге арналған құжаттар алынғаннан кейін
бір айдың ішінде мәлімделмесе мәміле тіркелді деп танылады.
Жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелер мемлекеттік тіркеудің маңызды
объектісі болып табылады. Мұндай тіркеудің тәртібі Қазақстан республикасы
президентінің “Жылжымайтын мүлікке және онымен жасалатын мәмілелерге
құқықты мемлекеттік тіркеу туралы” 1995 жылғы 25 желтоқсандағы заң күші бар
жарлығымен белгіленген. Ең алдымен жылжымайтын мүлік ұғымына енетіндер: жер
учаскелері, сондай-ақ үйлер, ғимараттар және жермен берік байланысты өзге
де мүлік, яғни олардың қолданылу қасиетіне зақым келтірмей орнын ауыстыруға
болмайтын объектілер.
Одан кейін Қазақстан Республикасының Үкіметі 1996 жылы 30 қазанда
“Жылжымайтын мүлікке және онымен мәміле жасау мен ақпараттық
қызметкөрсетуге құқықты мемлекеттік тіркеу үшін ақы алу тәртібі туралы
Ережені бекіту туралы” қаулы қабылдады. Атап айтқанда, 6-тармақта
жылжымайтын мүлікке және онымен мәміле жасауға, сондай-ақ ақпараттық қызмет
көрсетуге құқықтарды мемлекеттік тіркеу үшін республикада оның төленетін
күнінде белгіленген айлық есептік көрсеткішті негізге ала отырып есептеп
шығарылатын ақы алынады деп белгіленген.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасы Үкіметінің “Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 1995 жылғы 19 желтоқсандағы №1741 қаулысына толықтырулар енгізу
туралы“ 1996 жылғы 18 қарашадағы №1393 қаулысымен Республиканың Әділет
министрлігіне жылжымайтын мүлікке және онымен мәміле жасауға құқықты
мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыру жөніндегі міндет жүктелді.
Әлбетте, мәмілелердің бәрі де жарамды бола бермейді. Нарықтық
қатынастарға көндіккен, кәсіпкерлік қызмет аясына кірген азаматтық құқық
субъектілерінің арасында бұл күндері “жарамсыз” деп танылып жататын
мәмілелердің де жасалып жататындығы жасырын емес. Осы орайда, жарамды және
жарамсыз мәмілелерді ажыратып, мәмілелердің жарамды болуының талаптарын
айқындап алған абзал.
Мәміленің жарамды болуының шарттарына, оның: мазмұнының заңдылығы;
субъектілердің құқық, әрекет қабілеттілігі; еріктің және оның сыртқа
көрінуінің сәйкестігі; нысанының заңдылығы жатады. Бқл талаптар Азаматтық
Кодекстің 157-бабының 1-тармағынан туындайды. Онда: “Мәміленің нысанына,
мазмұныныа және қатысушыларына, сондай-ақ олардың ерік білдіру бостандығына
қойылатын талаптар бұзылған жағдайда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz