Жергілікті мемлекеттік басқару түсінігі
Мазмұны
Бет
Кіріспе 3
1 Мемлекеттік-муниципалдық басқару және бюджетаралық
қатынастардың теориялық негіздері 5
1.1 Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру муниципалдық
басқаруды дамыту негізі ретінде 5
1.2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік-муниципалдық
басқару жүйесінің қалыптасуының теориялық аспектілері 10
1.3 Бюджетаралық қатынастарды қалыптастыру принциптері мен
әдістері 17
2 Қазақстандағы мемлекеттік-муниципалдық басқару органдарының
қызметі мен бюджетаралық қатынастардың даму барысын талдау 23
2.1 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік-муниципалдық
басқарудың даму ерекшелігін талдау 23
2.2 Мемлекеттік-муниципалдық басқару органдарының қаржылық
өкілеттіктерінің бөлінуін салыстырмалы талдау: Қазақстан және33
шет мемлекеттер
2.3 Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтарал ауданындағы
муниципалдық басқару органының қызметін талдау 43
3 Мемлекеттік-муниципалдық басқарудың даму болашағы және
бюджетаралық қатынастарды жетілдіру бағыттары 54
3.1Маслихаттардың рөлін көтеру муниципалдық басқару
функцияларын тиімді орындау негізі ретінде 54
3.2 Мемлекеттік билік органдарының муниципалдық басқару
органдарымен өзара байланысын жетілдіру жолдары 61
3.3 Бюджетаралық қатынастарды реттеудің негізгі бағыттары
68
Қорытынды 76
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 79
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасындағы әкімшілік
реформалардың басымдылықты бағыттары мемлекеттік басқаруды
орталықсыздандыру және муниципалдық басқару жүйесін қалыптастыру болып
табылады. Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және муниципалдық
басқаруды дамытумен барлық экономикалық жүйенің толық қызмет етуі, елдің
тұрақты әлеуметтік – экономикалық жағдайы байланысты.
Кез-келген қазіргі заманғы демократиялық мемлекет тым болмаса
муниципалдық басқару әдісіне кепілдік бермесе немесе оның бар екенін
мойындамаса, экономикалық және әлеуметтік үдерістердің тиімді басқарылуын
қамтамасыз ете алмайды. Себебі, басқару саласы аса күрделі және көпқырлы,
сондықтан қоғамдық дамудың барлық мәселелерін тек орталықтан шешу қиындық
туғызады. Сондықтан, басқару қызметінің тиімділігін арттыру үшін
өкілеттіліктің бір бөлігін тұрғындардың ортақ мүддесі тұрғысынан алып
қарағанда оңтайлы нәтижеге қол жеткізеді деуге болатын басқару деңгейіне
берген ұтымды және бұл нағыз демократияға жеткізер жолдың бірі.
Қазіргі уақытта белсенді түрде бірінші мәселе ретінде мемлекеттік
басқаруды орталықсыздандыру және муниципалдық басқаруды дамыту мәселелері
алға қойылып отыр. Жергілікті мәселелерді шешудің бір қадамы 2001 жылы
экспериментті түрде ауыл әкімдерін және 2006 жылы аудан және облыстық
мәндегі қала әкімдерін сайлау болып табылды.
Бүгінгі таңда бұл жағдай Елбасының елдің негізгі Заңына жаңартулар
енгізуімен түбірінен қайта өзгерді. Қазақстан кең көлемді территорияны
иеленеді, осыған байланысты еліміздің аймақтары табиғи байлықтарының
қалыптасуына, климаттық жағдайларына және т.б. негізделген әртүрлі
экономикалық әлеуетке ие. Сонымен қатар аймақтар демографиялық, этникалық
және тарихи ерекшеліктері бойынша бөлінеді. Әсер ету механизмдерінің
орталықтандырылған стандартты жинағымен басқара, жоғарыда аталған
факторларды ескере, мемлекет еліміздің барлық аймақтарының қажеттіліктерін
бірдей деңгейде оптималды қанағаттандыра алмайды. Осыған байланысты
мемлекеттік басқару деңгейлері арасында өкілеттіліктерді бөлу қажеттігі
туындайды.
Бүгінгі таңда әрекет ететін жергілікті мемлекеттік басқару – ауыл,
ауылдық округтер, аудандық мәндегі қалалар деңгейіндегі әкімдер институты –
жеткілікті тиімді емес, өйткені жоғарыда тұрған әкімдер мен үкіметке күшті
тәуелділікте тұр. Соған байланысты олардың қызметі негізінен халықтың
мүддесін қанағаттандыру мен экономикалық жинақтылыққа емес, ал жоғары
тұрған органдардың бұйрығын орындауға бағытталған. Қалыптасқан жағдайдан
шығу жолы муниципалдық басқару жүйесін енгізу болып табылады.
Мемлекеттік басқарудың тиімді жүйесіне жаңа талаптар мемлекеттік
басқару жағдайын зерттеу, сонымен қатар мемлекеттік басқару жүйесі ретінде
ғана емес, сонымен бірге ҚР-дағы муниципалдық басқару жүйесі ретінде ғылыми
негізделген үлгіні жасау қажеттігін негіздейді. Бұған байланысты
мемлекеттік басқаруды реформалау және муниципалдық басқаруды дамыту
мәселелерін зерттеу облысындағы теориялық - әдістемелік және қолданбалы
зерттеулердің ролі өседі. Жоғарыда аталғандар дипломдық жұмыс тақырыбының
өзектілігін негіздейді.
Диплом жұмысының мақсаты – Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік-
муниципалдық басқарудың қалыптасуының теориялық аспектілерін қарастыра
отырып, оның органдарының жай-күйі мен даму болашағын зерттеу және
бюджетаралық қатынастардың ұйымдастырушылық-әдіснамалық негіздері мен
тәжірибесін зерттеу негізінде оны жетілдіру жөнінде ұсыныстар жасау болып
табылады.
Осы мақсатқа сай жұмыста келесі негізгі міндеттер қойылды:
- мемлекеттік билікті орталықсыздандыру қажеттігін және муниципалдық
басқару жүйесін енгізуді негіздеу;
- бюджетарлық қатынастарды қалыптастыру принциптері мен әдістеріне
сипаттама беру;
- ҚР-дағы муниципалдық басқару жүйесін шет мемлекеттермен салыстырмалы
талдау;
- муниципалдық басқару жүйесін жетілдіру мақсатында мәслихаттардың рөлін
көтеру бағыттарын анықтау;
- мемлекеттік-муниципалдық басқару органдарының өзара әрекет етуін
жетілдіру мақсатында түсімдер мен шығындардың бюджет деңгейлері
арасында бөлінуін саралау;
- бюджетарлық қатынастарды реттеуді жетілдіру жолдарын ұсыну.
Зерттеу пәні – муниципалдық басқару органдарының бюджетаралық
қатынастарға қатысты құзыреттерін жүзеге асыру барысында орындайтын
функциялары мен қолданатын әдістері.
Зерттеу объектісі – Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік-
муниципалдық басқару органдары.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан және қорытындылар мен қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс 17 кесте мен 4 суретті қамтиды.
Бірінші бөлімде мемлекеттік-муниципалдық басқару мәселелерінің
теориялық негіздері қарастырылып, орталықсыздандыру мәселелерімен қатар
бюджетаралық қатынастарға сипаттама берілді.
Жұмыстың екінші бөлімі мемлекеттік-муниципалдық басқару органдарының
жай-күйін талдауға арналды. Бұл бөлімде зерттеу объектісі ретінде алынған
муниципалдық басқару органдарының қызметі мен Қазақстандағы бюджетарлық
қатынастардың жүзеге асу барысы талданды.
Үшінші бөлімде муниципалдық басқару органдарының даму болашағы, олардың
қызметін жетілдірудің бағыттары мен жолдары, сонымен қатар бюджетаралық
қатынастарды реттеудің негізгі бағыттары ұсынылды.
Дипломдық жұмыстың қорытынды бөлімінде қарастырылып отырған мәселеге
қатысты тұжырымдар мен ұсыныстар берілді.
1 Мемлекеттік-муниципалдық басқару және бюджетаралық қатынастардың
теориялық негіздері
1.1 Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру муниципалдық басқаруды дамыту
негізі ретінде
Қазақстан Республикасында тәуелсіздік алған 19 жыл ішінде экономиканы
дамыту және қоғамды демократиялауды нарықтық жолға қою бойынша реформалар
жүргізілді. Тәуелсіз мемлекет ретінде Қазақстанның алғашғы жылдарында
басымдылықты көңіл мемлекеттілікті бекіту, күшейтуге, халықаралық аренада
орын алуға, әлеуметтік-экономикалық сферда реформалар жүргізуге аударылды.
Дамудың қазіргі кезеңінде, яғни тәуелсіздіктің жалпы ұлттық негізі
құрастырылған кезде басымдылықты тапсырмалардың бірі жергілікті мемлекеттік
басқару және жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін реформалау, яғни
мемлекетік басқаруды орталықсыздандыру болып табылады.
Соңғы оңдаған жылдар бойында ұдайы зерттеулер жүргізіліп, мемлекеттік
басқарудың нәтижелі модельдері мен құрылымдары іздестірілуде. Көптеген
елдерде жүргізілген эксперименттердің нәтижесінде халықты басқарудың
төмендегі деңгейлері бөліп көрсетіле бастады:
- мемлекеттік басқару (федералдық немесе республикалық
деңгейде);
- жергілікті мемлекеттік басқару (әкімшілік-аумақтық құрылымның
жоғары буындары деңгейінде);
- аумақтық өзін-өзі басқару (төменгі әкімшілік-аумақтық бөлініс
деңгейінде) [1].
Мемлекеттік басқаруды бұлай жіктеу ғаламдану жағдайында азаматтар мен
қоғам істерін жария басқару жүйесінің әлеуметтік нәтижелілігін арттыру, бұл
жүйеде демократияны тереңдету қажеттілігінен туындаған. Мемлекеттік
басқарудың жаңа тұжырымдамаларының авторлары мұндай құрылымды жаңа жағдайда
– ғаламдану жағдайында мемлекеттік басқарудың орталық органдары негізінен
елдің сыртқы байланыстарын реттеумен шұғылданып, сол арқылы мемлекеттік
басқарудың ішкі міндеттерін ойдағыдай орындау үшін қолайлы сыртқы жағдай
жасауға тиіс екендігімен ақтайды. Бұл деңгей сондай-ақ мемлекеттік басқару
жөніндегі заңдарды қалыптастырып, жетілдіру ісіне жәрдемдесуге, салалық
және басқа мемлекеттік бағдарламалар қабылдауға, ұлттық компанияларды және
негізгі мемлекеттік ресурстарды басқаруға және басқа перспективалық
мәселелерді шешуге тиіс.
Жергілікті мемлекеттік басқару жүйесі – орталық пен әкімшілік аумақтар
арасында құзырлар ара жігін ажырату нәтижесі. Әдетте жергілікті мемлекеттік
басқару органдары мемлекеттік басқарудың орталық салалық органдарының
агенті ретінде қимылдап, қоғамдық стандартқа сәйкес халыққа іс жүзінде
барлық кызметті көрсетеді.
Жергілікті мемлекеттік басқару деңгейінде статистикалық есеп,
азаматтардың жекелеген категорияларына нақты көмек көрсету, ұйымдық-
реттеушілік, ұйымдық-рұқсатетушілік, ұйымдық-бақылаушылық процедуралар,
сондай-ақ әртүрлі субъектілердің әкімшілік және шаруашылық дауларын құқық
негізінде шешу жүзеге асырылады.
Азаматтардың жергілікті өзін-өзі басқару 18 ғасырда пайда болды.
Қазіргі кезде жергілікті өзін-өзі басқару, біріншіден, төте және өкілдікті
демократияның пошымы жеке бір әкімшілік ауқымында саяси құқықтармен
бостандықтарды іске асыру пошымы деп қарастырылады. Жергілікті өзін-өзі
басқару мемлекеттік басқарудың барлық буындарына азаматтардың қатысуын
жоққа шығармайтынын атап өту дұрыс. Екіншіден, жергілікті өзін-өзі басқару
мемлекеттік басқаруды толықтыру құралы ретінде қажет, ол аумақ істерін
көпшілік болып басқару жүйесінде азаматтардың пікірі мен мүддесінің барынша
ескерілуін қамтамасыз етуге тиіс. ТМД Парламентаралық Ассамблеяның 1994
жылғы 29 қазанда қабылданған арнайы Декларациясында жергілікті өзін-өзі
басқару Достастық мемлекеттерінің мемлекеттік және қоғамдық өмірін
демократиялық жолмен ұйымдастырудың қажетті элементі болып табылады деп
көрсетілген.
Қазақстан егемендігін алғаннан бері көптеген институционалдық сипаты
бар мәселелермен кездесті. Қазақстан жағдайы халықаралық қатынастар
субъектісі ретінде республикадан халықаралық кеңістікте өз орнын табуға
көмектесетін саяси және экономикалық теңестіруді талап етуде. Осыған
байланысты мемлекет құрылысының өзі аса маңызды. Осы тұсынан келсек те,
демократиялық дамудың ең маңызды мәселелерінің бірін қарастыру қажет болды,
дәлірек айтсақ – транзитті қоғам жағдайында билік органдарын
орталықсыздандыру мәселесі. Осыған байланысты орталықсыздандыру мәселесіне
теориялық қорытынды беру, әлеуметтік субъектілер мен институттар арасындағы
қарым-қатынасты Қазақстанның саяси жүйесіне қолайлы болатындай етіп жасау
маңызды. Қазіргі кезде еліміздің әлеуметтік-экономикалық, саяси, мәдени
өміріндегі алғышарттар пайда болды және олар билік органдарын
орталықсыздандырудың негізі бола алады [2]. Орталықсыздандыру түсінігіне
көптеген анықтамалар бар. Соның ең басты екеуін келтіруге болады.
1. Орталықсыздандыру – басқару функцияларын орталықтан жергілікті билік
органдарына беру, жоғары тұрған органдарындың есебінен төменгі билік
органдарының өкілеттіліктерін кеңейту.
2. Орталықсыздандыру – орталықтандыруға қарама-қарсы басқару жүйесі, яғни
жергілікті әкімшілік органдар мен қоғамдық өзін-өзі басқару мекемелерінің
билік өкілдіктерін кеңейту [3].
Орталықсыздандыру түсінігінің әртүрлі анықтамасымен бірге оның әртүрлі
нысандары бар. Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру екі жақты сипатқа
ие. Осыған байланысты Қазақтан Республикасының стратегиялық жоспарлау
бойынша агенттігі мемлекеттік қызметті орталықсыздандыру концепциясының
жобасында мемлекеттік басқаруды орталықсыздандырудың екі нысанының -
деконцентарция және деволюцияның бар екенін атап өтті. Деконцентрация деп
иерархиялық басқару жүйесінің күшін сақтай отырып, мемлекеттік биліктің
басқару функцияларын осы жүйесі бойынша төменгі билік органдарына берумен
байланысты процесті айтады. Оны әкімшілік орталықсыздандыру деп те
атайды. Деконцентрация басқарудың әкімшілік астарына да қатысты және оның
орталық және орталық емес басқару органдары арасында функцияларды
иерархиялық бөлуді қайта қалыптастыру сияқты мақсаттары бар.
Орталықсыздандыру саяси жағынан (саяси орталықсыздандыру) келсе, ол шешім
қабылдау құқығын жергілікті басқару органдарына беруді білдіреді. Бұл
құқықтық жүзеге асуы жергілікті басқарудың актісін білдіреді. Деволюция
(міндеттерді табыстау) жергілікті өзін-өзі басқару органдарына шешім
қабылдауға және дербес қаржылық, басқарушылық іс-әрекет жүргізуге құқық
беруді білдіреді. Осылайша, орталықсыздандыру үрдісінің үш сатысын былай да
сипаттауға болады. [4]
Cурет 1 - Орталықсыздандыру процесінің үш сатысы
Сонымен, жергілікті үкімет іс-әрекетінің дербестігін қамтамасыз ететін
шарттар қатарын былай кескіндеуге болады:
1. Саяси автономия, яғни мемлекеттің құрылымына тәуелсіз, жергілікті
қауымдастықтың өкілетті органдарын тікелей жалпылама таңдау арқылы
сайлау. Атқарушы органды өздерінің сайлауы арқылы қалыптастырады, ол
өзінің функциясын орындауда орталықтың тәуелсіз құқығына ие болуы
мүмкін.
2. Құқықтық автономия – заңмен бекітілген және биліктің басқа
деңгейлерімен табысталған өз өкілдіктерін дербес жүзеге асыру құқығы.
3. Әкімшілік автономия, билік деңгейлері тарапынан иерархиялық
бағыныштылықтан еркін (демократиялық орталықтандыру қағидасынан бас
тарту - төменгінің жоғары тұрған органға бағыныштылығы).
4. Қаржылық автономия – жергілікті мәселелер шешуге қажетті қаржы
ресурстарының қолма-қолдығын және оларды пайдалану мүмкіндіктері мен
олардың қозғалысын басқаруды (орналастыруды, бөлуді) білдіреді.
Қазіргі ғылымы мен техникасы, ақпараты мен пікір алмасу үрдісі қарқынды
дамып келе жатқан қоғамда мемлекеттік басқаруды орталықсыздандырудың маңызы
арта түсуде. 2007 жылдың 28 ақпанындағы Парламент палаталарының бірлескен
отырысында жария етілген Президенттің Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында
демократия, жергілікті басқаруды жетілдіру мәселелері жан-жақты көрініс
тапты. Онда еліміздегі демократияландыру және тиімді басқару мәселелері
қозғалды. Соның ішінде жергілікті өкілетті органдарды дамыту, мәслихаттарды
күшейтіп, өкілеттігін кеңейту және уақыт өте келе мәслихаттардың жергілікті
өзін-өзі басқаруды қалыптастырудың негізіне айналуы атап өтілді. Жергілікті
өкілетті органдары – мәслихат. "Жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Заң
бойынша мәслихаттардың өкілеттіктеріне төмендегілер жатқызылады:
• аумақтың жоспарын, экономикалық және әлеуметтік даму бағдарламаларын,
жергілікті бюджетті, оның атқарылуы туралы есепті бекіту;
• қоршаған ортаны қорғау бойынша бағдарламаларды бекіту;
• әкім ұсынған әкімшілік-аумақтық бірлікті басқару сызбасын бекіту;
• әкімнің ұсынысы бойынша әкиматтың жеке құрамын маслихат сиссиясының
шешімімен келісу;
• атқарушы органдар жетекшілерінің есептерін қарау, маслихат шешімін
орындамаған ұйымдардың, мемлекеттік басқару органдарының лауазымды
тұлғаларын жауапкершілікке тарту бойынша сәйкес органдарға ұсыныс беру;
• ҚР заңдарына сәйкес азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін
қамтамасыз ету өкілеттіктерін іске асыру;
• ҚР әкімшілік құқық бұзушылық Кодексіне сәйкес тәртіпті бекіту;
• жергілікті бюджеттің, жоспарларының, экономикалық және әлеуметтік даму
бағдарламаларының орындалуына бақылау;
• маслихаттың тұрақты комиссиясын және басқа да органдарын құру, олардың
қызметтерінің есептерін тыңдау және т.б.;
• халықты еңбекпен қамту және кедейшілікпен күресу бағдарламасын бекіту;
• ведомствоаралық сипаттағы мәселелер бойынша акимат жанынан
консультативтік-кеңестің жеке құрамын әкімнің ұсынысымен бекіту;
• ҚР Жер заңдары бойынша жер қатынастарын реттеуді жүзеге асыру;
• ҚР Конституциялық нормаларын, заңдарын, Президенттің актілерін, ҚР
Үкіметінің нормативтік құқықтық актілерін орындауға қатысу [5].
Мәслихат өзінің өкілетін сессияда (сессия жылына 4 рет өткізіледі),
өзінің тұрақты комиссиясы, маслихат сессиясының төрағасы, депутаттар,
маслихат хатшысы арқылы жүзеге асырады.
Президенттік бақылауды тікелей президент өзі немесе оның әкімшілігі
жүзеге асырады. Президент облыс, Астана мен Алматы қалаларының әкімдерін
сәйкес мәслихаттың ұсынысы бойынша тағайындайды.
Логика бойынша әкім толықтай Үкіметке жауапты болуы керек, себебі ол
жергілікті атқарушы органның жетекшісі, дегенмен әкім Президенттің
тапсырмасын орындауға міндетті. Иерархиялық емес, бәсекелестік бағыныштылық
пайда болады, бірақ Президенттің алдындағы жауапкершілік басымырақ.
Президент барлық деңгейдегі әкімдердің жұмыстарына бақылау жасай
алмайды, бақылаусыз оларды жұмыстан босатуға болмайды. Облыстарға
бекітілген мемлекеттік инспекторлар бар, бірақ барлық деңгейдегі әкімдерге
бақылау жасау мүмкін емес. Сондықтан Президенттің де, Үкіметтің де алдынан
жауапкершілік төмендеуі мүмкін, сол себепті әкім Үкіметтің алдында жауап
береді, ал Үкімет әкімдер үшін Президенттің алдында жауапты.
Жергілікті басқару органдарының қызметтеріне парламенттің бақылауы заң
бойынша қарастырылмаған. Бас прокурордың ұсынысы бойынша Сенат мерзіміне
дейін маслихаттардың өкілеттеріне тоқтатуға құқығы бар.
Үкімет конституциялық өкілеті шеңберінде заңдардың орындалуына бақылау
жасауды жүзеге асырады. Әділет министрлігі мен оның аумақтардағы органдары
жергілікті органдардың актілерін тіркейді. Атқарушы орган тігінен
бағынышты.
Маслихаттардың тігінен бағынышты болмағандығы, олардың бір-бірінен
қызметтері алшақтатылғандықты білдірмейді. Жоғары тұрған маслихат шешімі
төменгі тұрғандардың орындауына міндетті болғанымен, оның төменгі органның
өкілетіне араласуға құқығы жоқ. Төменгі тұрған маслихат заңсыз шешім
қабылдаса да, оны жоғары тұрғаны маслихат жоя алмайды, оны тек сот тәртібі
арқылы жүзеге асыруға болады.
Маслихаттардың тұрақты комиссияларының ешқандай бақылау жасау
функциялары жоқ. Белгілі бір әкімшілік-аумақтық бірлікке жалпы бақылауды
жергілікті маслихат пен акимат жүзеге асырады.
Қазақстанда жергілікті билікті ұйымдастырудың Конституциялық үлгісі
өкілетті орталықтандырылған бақылауды сақтауды қарастырады. Бүгінгі таңда
биліктің жергілікті органдардың функциялдық құрылымы аймақтарда әртүрлі
және әкімшілік-территориялық басшылық ауысқан сайын өзгереді. Кейбір
аймақтарда обылыстық орталық денгейіндегі жеке қалалық звенолар қалалықпен
біріктірілген, аудандық органдар обылыстық атқарушы органға бағынышты.
Осыған байланысты қызмет көрсетуге жауапкершілік аудандық (қалалық) звено
құзіретіне қалса, ал қаржыландыру сәйкесінше атқаруды бақылау мен басшылық
обылыс орталығында жүзеге асырады, екеулік бағынушылық жүйесі туындайды.
Жоспарлаудағы және шығындық өкілеттіліктерді жүзеге асырудағы,
сәйкесінше шешім қабылдаудағы биліктің аудандық (қалалық) денгейінің
жеткіліксіз дербестігі барлық мемлекеттік қызыметті жүзеге асырудың сапасы
мен тиімділігінде көрінуде.
Жергілікті басқару денгейлері бойынша коммуналды меншікті шектеу
мәселесі шешілген. Коммуналды меншікті иелену мәселелері мемлекетті
басқарудың жергілікті органдары үшін маңызды болып табылады. Қазіргі
кезеңде обылыстық аудандық және ауылдықтарда коммуналды меншікті әділетті
бөлу жоқ.
Ал меншік бюджетпен қоса мемлекеттік басқарудың барлық денгейлерінің
қызметі болып табылады. Жергілікті жерлерде мемлекетік қызметті жүзеге
асыру тиімділігі әлеуметтік инфрақұрылым объектілері бойынша меншік
сиптына байланысты.
Биліктің аудандық, қалалық (аудандық мәндегі) денгейі де мемлекеттік
басқарудың дұрыс иниституттары мен механизмдері жоқ. Қазақстан мемлекетінің
ауылды жерлерінде 6,5 млн. көп адам тұрады, бірақ бұл денгейінде басқару
белгілі бір вакумінде ғана көрінеді – жергілікті басқару органдары
құрастырылмаған әкімшілік-территариялық әкімдер шаруашылық және
экономикалық салаларда шешім қабылдауда дербестікке ие емес.
Бүгінгі таңда республикада көптеген аудандар бюджеттің табысты бөлігіне
түсімдердің жеткілікті денгейін қамтамасыз ете алмайды. Мемлекеттік басқару
негізінде орталықсыздандыруға басқарудың осы денгейінде мемлекеттік
басқарудың жетілген иниституттарын кезеңдеп қалыптастыру қажет.
Жоғарыдағы аталған мәселелерді ескере отырып, алдағы орта мерзімді
кезеңде мемлекетімізде мемлекеттік басқару жүйесін ары қарай жетілдіру
бойынша шаралар мемлекеттік қызметтер құрамын оптималдауға және мемлекеттік
басқарудың барлық денгейлері арасында оларды тиімді бөлуге сонымен бірге
жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін қалыптастыруға бағытталған.
Осыған байланысты мемекетік құрылыс пен мемлекетік басқарудың
тиімділігін көтеруде осы кезеңде мемекетік қызметерді орталықсыздандыру
және мемлкеттік басқаруды демократизациялау мәселелері туып отыр.
Кеңінен таралған теориялық бағыттардың авторларына сәйкес аймақтық
басқарудың үш үлгісін көрсетуге болады олар:
- Орталықсыздандырылған аймақтық менеждемент үлгісі территориялық
дербестігін күшейтуге бағытталған аймақтың өзін-өзі басқару
нысанындағы орталықсыздандырумен байланысты. Осыған қарай берілген
бағыттың аймақтық басқару процесстерін өсіру болып табылады.
- Аймақты кеңістікті басқарудың екінші үлгісі орталықтандырылған
аймақтақ менеджмент - олардың өндірістік процесстері
орталықтандырылған реттеу басымдылығына бағытталған бағытқа сәйкес
келеді. Сондықтан территорияның әлеуметік-экономикалық мәселелерін
шешеу орталықтан жүргізіледі.
- баланысты кеңістікті менеджмент үлгісі орталықсыздандыру мен
орталықтың рационалды сәйкестігіне негізделеді және кеңістікті
ұйымның тұрақты қызмен етуіне әкелетін әлеуметтік және экономиклық
мүделерін тепе-теңдіңдікту дамытуды ұсындады [6].
Мемлекеттік басқаруда орталықсыздандыру екі жақты сипатқа ие. Осыған
байланысты Қазақтан Республикасының стратегиялық жоспарлау бойынша агенттік
мемлекеттік қызметті орталықсыздандыру концепциясының жобасында мемлекеттік
басқаруды орталықсыздандырудың екі құрамасының; деконцентарция және
деволюцияның бар екенін ескеріп өтті [7].
Осылайша мемлекттік басқаруды орталықсыздандыру мемлекеттік биліктің
звенолары арасындағы қызметтерді қайта бөлумен байланысты мемлекеттік
басқару жүйесін ары қарай реформалау ғана емес, сонымен қатар жергілікті
өзін-өзі басқару жүйесін негіздеу мен дамытуды білдіреді.
1.2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік-муниципалдық басқару
жүйесінің қалыптасуының теориялық аспектілері
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі демократиялық мемлекеттің қызмет
етіуінің қажетті шарты болып табылады. Жергілікті өзін-өзі басқару
концепциясының негізінде адамды мемлекетті басқаруға, оның өміріндегі
маңызды мәселелерді шешуге қатысу құқығымен қамтамасыз ету жатыр. Адамның
өзінен басқа ешкім оның мүдесін нақты көрсете алмайды. Сондықтан оның
мүдделері нақты шешімге айналатын билік денгейіне жақын болған сайын, оның
қызметі тиімді болады. Тәжірибеде бұл жергілікті өзін-өзі басқарудың
кеңінен таралғанын, адамдардың күнделікті өмірлеріне тікелей қатысты
мәселелердің көбісін оның билігіне беруді білдіреді. 1949 ж 10 желтоқсанда
адам құқығының жалпы демократиясы әрбір адам өз мемлекетін басқаруға
тікелей немесе еркін сайланған өкілдер арқылы құқығы бар деп бекітті. Мұнда
жергілікті өзін-өзі басқарудың қандай орын алатынын Европалық кеңестің
мүшелерінің 1985ж 15 қыркүйекте Жергілікті өзін-өзі басқару хартиясын
қабылдауы болып табылады.
Хартияның негізгі қағидасы тікелей қоғамдық істерге қатысуға
азамтаттардың тікелей полстулаты тек жергілікті денгейде жүзеге асырылуы
мүмкін, ал жергілікті территориялық құрылымдар кез-келген мемлекеттің
демократиялық нысанының негізінің бірі. Жергілікті өзін-өзі басқару
концепциясы заң актілерінде көрсетілген жергілікті органдардың құқықары мен
міндеттерін – өз жауапкершілігімен жергілікті халықтың мүдесіне қоғамдық
істердің маңызды үлесін басқару мен реттеуді жүзеге асыруды білдіреді.
Мұндай құқық жасырын дауыс беру жолымен сайланған мүшелерден тұратын кеңес
немесе жиналыстармен жүзеге асырылады. Олардың алдында жауапты атқарушы
органдарға ие [8].
Жергілікті өзін-өзі басқару – жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
мемлекеттік істердің маңызды бөлігін реттеуге және оны өз жауапкершілігі
мен жергілікті халық мүддесінде заң шегінде басқаруға құқығы мен мүмкіндігі
[9].
Жергілікті өзін-өзі басқару – бұл қандай да бір ұйымның өмір сүруіне,
тарихи сипаты бойынша құқықтар мен әлеуметтік жаңалықтар беруге, оларға
қатысты істерде осы индивидтерді бірігіп пайдалануға, ұйымдарды басқарудың
субъектісі мен объектісі арасындағы байланыстың жоқтығына қатысты осы
ұйымның нормалар мен шешімдерін қамтамасыз ететін қоғамдық ұйымның
салыстырмалы автономды қызмет етуі [10].
Жоғарыдағы аталғандарды ескере отырып, жергілікті өзін-өзі басқару
ұғымына анықтама берейік. Жергілікті өзін-өзі басқару – бұл жергілікті
мәндегі мәселелерді шешу үшін азаматтардың территориялық өзін-өзі
ұйымдастыруы. Ол жергілікті өзін-өзі басқару органдарының дербес қызмет
етуі мен тәуелсіздігі, қоғамдық пікірлердің жариялылығы мен есебі,
жергілікті және мемлекеттік мүдделердің заң негізінде жүзеге асырылуы.
Кез-келген мемлекетте жергілікті өзін-өзі басқару негізгі үш мақсатты
жүзеге асыру құралы ретінде қызмет етеді: мемлекеттік басқаруда
орталықсыздындыруды қамтамасыз ету; жергілікті мәндегі мәселелерді шешуде
демократиялық бастауларды дамыту және жергілікті істерді жүргізуде
тиімділікті көрсету [11].
Жергілікті өзін-өзі басқару түсінігі қоғам мен мемлекеттің өмір
сүруін ұйымдастыру туралы кешенді және әртүрлі бейнелеуді қамтиды.
Жергілікті өзін-өзі басқару деп әдетте жергілікті мәндегі мәселелерді
халықтың дербес шешуін көрсететін жергілікті денгейдегі биліктің
конституциялық бекітілген ұйымдастырылуы түсіндіріледі. Сәйкесінше,
жергілікті өзін-өзі басқару:
а) елдің конституциялық тәртібінің негізі;
ә) жергілікті мәндегі мәселелерді халықтың өзінің шешу құқығы;
б) халықтың билік ету нысаны болып табылады.
Қазақстан мемлекеті демократиялық мемлекет ретінде танылып, Қазақстан
Республикасының Конституциясы халықтың билік етуінен, билікті заң шығарушы,
атқарушы, сотқа бөлуден, идеологиялық және саяси әр түрлілігінен,
жергілікті өзін-өзі басқарудан көрініс табатын мемлекеттік демократизімінің
маңызды тәртібін бекітеді. Жергілікті өзін-өзі басқару Қазақстан
Республикасының Конституциясымен танылады және кепілдендірледі. Қазақстан
Республикасының Конституциясының 89-бабында жергілікті өзін-өзі басқару
жергілікті мәндегі мәселелерді заң негізінде шешуді;
тікелей сайлау жолымен сонда тұратын халық және сайланған органдар арқылы
жүзеге асыруды; заңмен бекітілген өкілеттілік шегінде оның қызметін жүзеге
асыруды білдіреді [12].
Конституциялық тәртіптің бір негізі ретінде жергілікті өзін-өзі
басқаруды тану басқарудың орталықсыздандырылған жүйесін қалыптастыруды,
мемлекеттік биліктің орталық органдары, мемлекеттік биліктің жергілікті
органдары және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының өзара байланысының
басқа да негізін бекітуді білдіреді.
Жергілікті өзін-өзі басқару халықтың билік ету нысаны ретінде келесі
негізгі белгілерге ие болуы тиіс:
1. жергілікті өзін-өзі басқару ерекше субьектіге ие – жергілікті
қоғамдастықтың халқы;
2. жергілікті өзін-өзі басқару – қоғам мен мемлекетті басқарудың
демократиялық механизімінің ерекше нысаны;
3. жергілікті өзін-өзі басқару ерекше объектіге ие – жергілікі мәндегі
мәселелер;
4. жергілікті өзін-өзі басқару билікті ұйымдастыру мен жүзеге асырудың
ерекше нысанына – дербестікке ие;
5. жергілікті өзін-өзі басқару өзінің жауапкершілігі негізінде өз
қызметін жүзеге асырады [13].
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі органдар мен олардың қызметінен,
қағидалардан, өкілеттіктер шеңберінен және жергілікті өзін-өзі басқарудың
қызмет негізінен құралады. Жергілікті өзін-өзі басқару құрылымын келесі
сызбадан көруге болады.
Қазіргі кезеңдегі мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқару саласындағы
реформалар мен өзгерістер жасаудың мақсаты - ұтымды ұйымдастырылған
жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі арқылы жергілікті ресурстарды тиімді
пайдалану, әлеуметтік мәселелерді шешу мен халықтың билікке деген сенімін
арттыру болып табылады. Жергілікті өзін-өзі басқару халықтың жергілікті
мәселелерді шешудегі белсенділігін арттырып, қоғамдағы өзін-өзі басқару мен
бастамашылдыққа деген ішкі стимулдар құрып қана емес, сонымен қатар
әлеуметтік-экономикалық және ғылыми-техникалық дамуға алып келуі тиіс.
Cурет 2 - Жергілікті өзін-өзі басқару құрылымы
Жергілікті өзін-өзі басқару теориясына арналған еңбектерді талдау
нәтижесінде келесі негізгі қағидаларды бөлуге болады:
1. Жергілікті мәселелерді халықпен шешудің дербестігі. Ол жергілікті
референдум арқылы жүзеге асырылады. Сондай-ақ жергілікті қоғамдастықтарды
сайлау пікірін білдірудің басқа нысандары жолымен немесе мен жергілікті
өзін-өзі басқарудың сайланушы және өзін-өзі басқарудың басқа да органдары
арқылы жүзеге асырылады. Жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастыру мен
жүзеге асырудың осы және басқа да нысандары жергілікті қоғамдастықпен
дербес жасалынатын және халықпен тікелей немесе жергілікті өзін-өзі
басқарудың өкілді органымен қабылданатын жергілікті қоғамдастықтардың
жарғысымен реттелінеді. Жергілікті өзін-өзі басқару органдары өз бетінше
жергілікті меншікті басқарады, жергілікті бюджетті қалыптастырады, бекітеді
және орындайды, жергілікті салықтар мен алымдарды бекітеді. Азаматтардың
пікірін тікелей көрсету жолымен қабылданған шешімдер, сонымен бірге
жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен лауазымды тұлғаларының
шешімдерін жергілікті құрылым территориясындағы кәсіпорын, мекемелер және
ұжымдар өздерінің ұйымдастырушылық-құқықтық нысанынан тәуелсіз орындауға
міндетті.
2. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мемлекетті басқару
жүйесінде ұйымдастырушылық негізделуі және ортақ тапсырмалар мен
қызметтерді жүзеге асырудағы олардың мемлекеттік билік органдарымен өзара
байланысы. Яғни жергілікті деңгейдегі әкімшілік пен маслихаттың өзара
байланысты іс-қимылын білдіреді. Мемлекеттік органдар жергілікті өзін-өзі
басқару қызметіндегі заңдардың сақталуын қамтамасыз етеді.
3. Жергілікті өзін-өзі басқарудың материалдық және қаржылық ресурсының
оның өкілетілігімен үйлесуі. Кез-келген жергілікті өзін-өзі басқару
құылымның бөлінбейтін атрибуты жергілікті өзін-өзі басқару меншік пен
жергілікті бюджет болып табылады.
4. Халық алдындағы жергілікті өзін-өзі басқару органдарының және
лауазымды тұлғалардың жауапкершілігі. Жергілікті мәселелердің
қанағаттандырылмай шешілуі кезінде жергілікті қоғамдастық халқының
претензиялары жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен лауазымды
тұлғаларға, сонымен қатар өздеріне хабарлануы тиіс. Халық алдындағы
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының жауапкершілігі халық тарапынан
сенімсіздік туғанда пайда болатын және жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының депутаттарына және лауазымды тұлғаларына сенімсіздік білдіру,
оларды орнынан босатуға құқы арқылы көрінеді.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен лауазымды тұлғалардың
жауапкершілігі, тәртібі мен шарттары халықтың сенімділік білдіруі
нәтижесінде жергілікті қоғамдастықтың жарғысымен анықталады.
5. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сақтау қағидасының мәні
Қазақстан Республикасының Консититуциясы адамды, оның құқықтары мен
бостандығын жоғары құндылық деп санайтын және адам мен адамзаттың құқығы
мен бостандығы жергілікті өзін-өзі басқару органдарының да қызметінің мәні
мен маңызын анықтайтындығын негіздейді.
6. Жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастыру мен қызметтердің
заңдылығы. Заңдылық қағидасы жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастырудың
және қызмет етудің жүзеге асырылуын талап етеді.
7. Жергілікті өзін-өзі басқару қызметінің жариялылығы. Жергілікті өзін-
өзі басқару қызметіндегі жариялылық қағидасын жүзеге асыру олардың қызмет
етуінің ашық сипатын, жергілікті қоғамдастық халқына ол туралы ақпараттың
жүйелі берілуін білдіреді. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
қызметін бақылауда жергілікті мәнді мәселелерді шешуде азаматтардың
қатынасуы үшін қажетті бағыттар мен шарттар туғызады.
8. Жергілікті өзін-өзі басқаруды мемлекеттің кепілдендіруі. Аталып
отырған қағиданы жүзеге асыру жергілікті өзін-өзі басқару құқықтарын
қорғауды кепілдендіру жүйесін құруды білдіреді. Мемлекет жергілікті өзін-
өзі басқаруды ұйымдастыру мен қызмет етудің құықтық негіздерін, жергілікті
өзін-өзі басқарудың қаржылық, экономикалық және ұйымдастырушылық
дербестігіне құқықтық кепілдемесін, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының мемлекетік органдармен өзара байланысу қағидаларының
негіздерін бекітеді [14,15,16].
Халықтың билігін ұйымдастыру және жүзеге асырудағы жергілікті өзін-өзі
басқарудың ролін оның келесідей негізгі қызметтерінен байқауға болады:
а) жергілікті мәндегі мәселелерді шешуге халықтың қатысуын қамтамасыз
ету. Жергілікті өзін-өзі басқару қызметін жүзеге асыруда халықтың тікелей,
сайланушы және басқа жергілікті органдары арқылы қатысушының құқықтық
кепілдемесін заңмен бекітілуі. Азаматтар жергілікті референдумға, жиынға,
сайлануға жергілікті қызметке теңестірілген басқа да органдарға, жергілікті
өзін-өзі басқару органдары мен лауазымды тұлғаларға жергілікті мәселелер
бойынша шағымдануға, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметі
туралы толық және объективті ақпарат алуға, адам мен азаматтардың құқы мен
бостандықтарына тікелей қатысы бар материалдар мен құжаттармен танысуға,
өзінің сот тәртібінде жергілікті өзін-өзі басқаруға қатысу құқығын қорғауға
құқылы.
Жергілікті мәндегі маңыздырақ мәселелері шешу үшін немесе қоғамдық
пікірді айқындау үшін жергілікті өзін-өзі басқару территориясында өмір
сүретін барлық азаматтар қатысуға құқылы.
Жергілікті қоғамдардың қызметі жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
және лауазымды тұлғалардың уақытынан бұрын өкілеттілігін босату, халықтың
сенімділік білдіру тәртібін реттейді. Халық жергілікті қоғамдастық
жарғысына сай:
1) жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы жергілікті мәселелер
бойынша құқықтық актілердің жобасын жасауға құқылы. Олар оны халық өкілдері
қатысуымен ашық отырыста қарастыруға міндетті.
2) Мәселелердің жауаптары бұқаралық ақпараттың жергілікті құралдарында
ресми түрде жариялануға тиіс, жергілікті өзін-өзі басқару органдарына
сұраныс беруге құқылы.
ә) Жергілікті қоғамдастық өзінің муниципилалды меншігі мен жергілікті
бюждетіне ие. Жергілікті қоғамдастық пен қаржыға қатынасты меншік иеленуші
құқығын жергілікті өзін-өзі басқару органдары, сонымен қатар тікелей халық
жүзеге асырады. Заңға сәйкес жергілікті өзін-өзі басқару органдары жеке
және заңды тұлғаларға меншік объектілерін уақытша пайдалануға беруге, жалға
беруге құқылы, сонымен қатар басқа да келісімдер жүргізуге, меншік
объектілерін жекешелендіру немесе қолдануға берудің шарттарын сақтауға
құқылы; мақсатты бюджеттен тыс қорлар және қаржылық-несиелік ұйымдар құруға
құқылы. Қарастырылып отырған қызметті жүзеге асырумен байланысты, осы және
басқа өкілеттіліктерді жүзеге асыру жергілікті қоғамдастықтың халқы мүддесі
үшін жүзеге асырылуы, олардың қажеттіліктерін қанағаттандыруы тиіс. Бұл ең
алдымен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызыметімен қамтамасыз
етіледі.
б) Жергілікті құрылым территориясында кешенді дамуды қамтамасыз ету де
жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі міндеті болып табылады. Кешенді даму
жергілікті шаруашылық тиімділігін көтеруді, әлеуметтік-мәдени, экологиялық
тапсырмаларды шешуді, еңбек, табиғи және басқа жергілікті ресурстарды
ұтымды пайдалануды, азаматтардың өмір сүруі мен демалысы үшін қажетті
шарттар туғызуды қамтамасыз етуге бағытталған[17].
Жергілікті қоғамдастықтың кешенді әлеуметтік-экономикалық даму
мәселелері көбінесе жергілікті өзін-өзі басқару меншікке жатпайтын
кәсіпорын, ұжымдардың қызметтерімен байланысты. Жергілікті өзін-өзі басқару
органдары өз территориясының кешенді әлеуметтік-эконмикалық дамуында
аталған кәсіпорындар, ұжымдар мен ұйымдардың қатысуын реттеуге құқылы.
в) Әлеуметтік-мәдени, коммуналдық-тұрмыстық және басқа өмірлік маңызды
қызметтер мен халық қажеттіліктерін қанағаттандыруды қамтамасыз ету.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының бұл қызметтерін жүзеге асыру үшін,
біріншіден, сәйкес жергілікті өзін-өзі басқару кәсіпорындар, ұжымдар,
ұйымдар мен қызметтерді дамытуды қамтиды. Жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының кәсіпорын, ұжым мен ұйымдарды құруға құқы заңмен бекітіледі.
Ол органдар мектепке дейінгі, негізгі жалпы және кәсіби білім берудің
жергілікті өзін-өзі басқару ұжымдарының, энергия, газ, жылу және сумен
қамтамасыз ету мекемелерінің қаржымен қамтамасыз етілуін ұйымдастыру
мәселелерімен айналысуы керек. Екіншіден, жергілікті өзін-өзі басқару
органдары тұрғын үй және әлеуметтік-мәдени құрылыс үшін; халықты сауда
тауарларымен, қоғамдық тамақ және тұрмыстық қызмет көрсетумен қамтамасыз
ету үшін мәдениет ұйымдарының, бұқаралық ақпарат ұйымдарының және т.б.
қызметін ұйымдастыру үшін жағдай туғызуға міндетті. Осымен бірге,
жергілікті өзін-өзі басқару органдары халықтың санитарлық игілігін,
әлеуметтік қолдау мен халықты жұмыспен қамтамасыз етуге ықпал етуң керек.
Үшіншіден, жергілікті өзін-өзі басқару огандары реттеуші және басқарушы
қызметті атқарады. Жергілікті өзін-өзі басқару органдары жергілікті
қоғамдастық қамтуға тиісті салаларда минималды әлеуметтік стандарттардан
төмен емес денгейде халықтың негізгі өміріне қажетті қажеттіліктерін
қанағаттандыруға міндетті.
г) Қоғамдық тәртіпті сақтау. Жергілікті өзін-өзі басқару органдары
қоғамдық тәртіпті жүзеге асырады. Негізінен қоғамдық тәртіпті сақтауды
жергілікті өзін-өзі басқару органдар қамтамасыз етеді. Олар жергілікті өзін-
өзі басқаруды ұйымдастыруды қамтамасыз етеді және олардың қызметіне бақылау
жүргізеді.
д) Заңмен кепілденген жергілікті өзін-өзі басқару мүдделері мен құқығын
жергілікті өмірдің салаларындағы мемлекеттік органдармен және басқа да
ұйымдармен бірігіп, жергілікті халық мүддесін қорғауда сот және басқа да
нысандағы конституциялық өкілеттіктерін қолдануы керек. Сонымен қатар
жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен лауазымды тұлғалары мемлекеттік
билік органына, кәсіпорын, мекеме және ұйымдардың әкімшілігіне жергілікті
өзін-өзі басқару құқықтарын сақтауды, жергілікті өзін-өзі басқару
құрылымдардан халықтың мүддесін екеруді талап ете алады. Берілген ұсыныстар
міндетті түрде қаралуы тиіс.
1.3 Бюджетаралық қатынастарды қалыптастыру принциптері мен
әдістері
Үкіметтің таңдап алған экономикалық саясаты негізінде жасалынатын әрбір
дамып жатқан қоғамның экономикалық құрылымның құрылуына және дамуында
алдыңғы, аңықтаушы рөлді мемлекеттік реттеу алады. Соның ішінде мемлекетке
өзінің экономикалық және әлеуметтік реттеуін жүзеге асыруға мүмкіндік
беретін аса маңызды механизмдердің бірі – қоғамның қаржы жүйесі.
Осы қаржы жүйесінің ең маңызды саласы – мемлекеттік бюджет. Осы қаржы
жүйесі арқылы мемлекет мемлекет органдарына жүктелген қызметтерін
орындауға мүмкіндік беріп, орталықтанған және орталықтанбаған қаржы
қорларының құрылуына ықпал етеді.
Мемлекеттік механизмнің тиімді қызмет етуінің басты шарттарының бірі –
үкімет пен жергілікті билік органдарының келісімді және үйлесімді жұмыс
жүргізуі болып табылады. Бұл міндетке қол жеткізу үшін басқару деңгейлері
арасындағы қызметтер мен өкілеттіліктердің шегін анықтап алу қажет.
Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру саясатының маңызды бөлігі –
бюджеттік орталықсыздандыру. Бюджеттік орталықсыздандыру дегеніміз барлық
деңгейдегі бюджеттердің тәуелсіздігін білдіреді, яғни:
-әрбір деңгейдің өзінің жеке табыс көздерінің бекітілуі;
-оларды жұмсау (шығындау) жолдарын өздері анықтау құқығы;
-жоғарғы органдардың қабылдаған шешімдері нәтижесінде туындаған
шығындардың өтемақысын талап ету құқығы болуы тиіс [19].
Оқымыстылардың айтуынша орталықтандырылмаған бюджет жүйесі әлде қайда
тиімді. Себебі мұнда шешімдер әртүрлі деңгейде қолданылады. Мұндай жүйеде
салық салу деңгейі мен бюджеттік қызметтердің арасындағы арақатынас
біртіндеп сол жердегі тұрғындардың қажеттіліктері мен мүдделеріне
сәйкестеледі. Сонымен салықтың әрбір деңгейі жоғары қайтарымдылыққа ие
болады.
Бюджеттік құрылымға қатысты бюджет жүйесі ұйымдастырушылық бөлімшелерге
немесе деңгейлерге бөлінеді. Мемлекеттік құрылымның екі нысаны белгілі:
-біріншісі, басқарудың екі буынды жүйесімен (орталық және жергілікті буын)
қарастырылатын унитарлы мемлекет және басқарудың үш деңгейлі (орталық,
федерация мүшелері және жергілікті буындар) жүйесі бар федералды мемлекет.
Осыған сәйкес экономикалық қатынастарға және заңды нормаларға негізделген,
билік деңгейлерінің барлық бюджеттерін біріктіретін бюджет жүйесі құрылады.
[13]
Сурет 3 – Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Бюджетаралық қатынастардың бірыңғайлығын қамтамасыз ету үшін
республикалық және жергілікті бюджеттер арасында түсімдерді бөлудің жалпыға
ортақ, тұрақты нормативтері белгіленген. Осылайша, бюджет түсімдерінің
барлық түрі республикалық және жергілікті бюджеттер арасында нақты
бекітілген.
Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлерінің әртүрлілігі
облыстар арасындағы айырмашылықтарды реттеуді талап етеді. Заңда заңдылық
актілерге сәйкес республикалық бюджеттен облыстық бюджеттерге берілетін
ұзақ мерзімді субвенциялар көлемі мен жергілікті бюджеттерден республикалық
бюджетке берілетін алып қоюларды белгілеу жөнінде нормалар қарастырылған.
Облыстық бюджет пен аудандық бюджеттер арасындағы субвенциялар мен алып
қоюлар көлемі облыстық уәкілетті органдар арқылы бекітіледі. Орталық пен
аймақтар арасында бюджеттік өкілеттіліктердің бөлінуі және тағы да басқа
өзгерістер Қаржы министрлігінің жүргізген функционалдық талдау нәтижесі
бойынша жасақталып, 1999 жылы қабылданған және қазіргі қолданыстағы
Бюджеттік жүйе туралы Заң негізінде белгіленген болатын [20]. Осылайша,
қазіргі заманғы бюджеттік жүйені құруда үш негізгі қағиданы ерекше атап
көрсетуге болады:
-шығындар бойынша жауапкершіліктің нақты бекітілуі;
-билік деңгейлері арасында салықтардың теңдей бөлінуі;
-бюджетаралық трансферттердің тиімді жүйесі.
Шығындар бойынша жауапкершіліктің бекітілуі заңдық тұрғыда анықталып,
нақты билік деңгейінің функциясына сәйкес келуі тиіс. Бұл биліктің жоғарғы
деңгейінің төменгі деңгейге шығындық міндеттемелерді өз бетінше арта
салуын болдырмауға және сол арқылы бюджеттік шығындарды жоспарлаудың
қолайлы шарттарына қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Ал егер түсімдердің бөлінуіне келетін болсақ, әлеуметтік-экономикалық
дамуы мен салық салу базасы бойынша аймақтар арасында үлкен алшақтық орын
алған Қазақстан үшін түсімдерді бөлудің қазіргі қағидасы, яғни барлығына
бірдей түсімдерді бөлудің орта мерзімге арналған тұрақты нормативтері
сақталып отыр.
Аймақтардың қаржылық мүмкіндігін кеңейту, олардың қаржы саласындағы
дербестіктерін арттыру жергілікті бюджетті басқарудың тиімділігін
арттырудағы ең басты мәселе. Сондықтан да жоғары тұрған бюджеттен төменгі
бюджетке трансферттер, субсидиялар бөлу унитарлы және федеративті
мемлекеттерде кеңінен таралған. Яғни қаржылық ағындар процесі бюджетаралық
қатынастар негізін құрайды. Ал бюджетаралық қатынастардың қамтамасыз етілуі
үшін мынадай жағдайлардың орындалуы міндетті деп ойлаймыз:
– бюджет мәселесінде жалпы мемлекеттік мүдде мен халық мүддесінің
бірлігі;
– бюджет – салықтық өкілеттіліктерді ажыратуда, шығындар мен табыстарды,
сонымен бірге, табыстарды бөлу және қайта бөлуде орталықтандыру және
орталықсыздандыру қағидаларының ұштастырылуы;
– бюджеттер дербестігінің жоғары деңгейлілігі және әрбір басқару
органдарының бюджеттерінің теңестірілуін қамтамасыз етуге жауапты болуы;
– мемлекеттің бюджет-салық саясатын жүзеге асыруға аумақтық басқару
органдарының белсенді қатысуы [21].
Аймақтар өз ішінде инвестиция үшін, жұмыс орындары үшін, азаматтар үшін
өзара бәсекелестік жүргізу қажет. Себебі қоғамдық қаржылар нашар
басқарылатын аймаққа қаржы мен адам капиталының құйылуы нашар
жүргізіледі. Осыған қоса шығындық өкілеттіліктер нақты түрде бөлініп
берілуі қажет және табыс көздері тұрақты түрде бекітіліп, бюджеттік
теңестіру салықтық ауыртпалық пен объективті қажеттіліктерге сай жасалуы
қажет деген ойдамыз.
Аймақтар экономикалық, әлеуметтік және климаттық жағдайларымен бір-
бірінен ерекшеленеді. Осы факторларды есепке ала отырып аймақтық минималды
бюджеттік қамсыздандырылуының нормативі жасалып шығарылуы керек. Мұнсыз
облыстардың бюджеттік шығындарын анықтау мүмкін емес. Аталған нормативтер
аймақтың бюджеттік қамсыздандырылуын есептеуге және бюджетаралық
қатынастарды реттейтін механизмді жасап шығаруға мүмкіндік береді. Соның
ішінде республикалық бюджеттен бөлінетін трансферттер (субвенциялы,
субсидиялар, мақсатты трансферттер) жайындағы сұрақтар шешіледі.
Трансферттер тұрақты әрі мақсатты болуы тиіс. Бұл жергілікті бюджеттерді
қаржылай қолдаудың механизмінің объективтілігі мен анықтылығын күшейте
түседі.
Ресми трансферттер – бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандарының
негізгі түрі.
Ресми трансферттер жалпы сипаттағы трансферттер, ағымдағы нысаналы
трансферттер, нысаналы даму трансферттері болып бөлінеді.
Бюджет субвенциялары мен бюджеттік алып қоюлар жалпы сипаттағы ресми
трансферттер болып табылады. Бюджет субвенциялары дегеніміз – жоғары тұрған
бюджеттерден төмен тұрған бюджеттерге республикалық немесе облыстық
бюджетте бекітілген сомалар шегінде берілетін ресми трансферттер. Төмен
тұрған бюджеттерден жоғары тұрған бюджеттерге республикалық немесе облыстық
бюджетте бекітілген сомалар шегінде берілетін ресми трансферттер бюджеттік
алып қоюлар болып табылады.
Жалпы сипаттағы ресми трансферттердің көлемдері тиісті жергілікті
бюджеттің кірістері мен шығындары көлемдерінің арасындағы айырма ретінде
айқындалады.
Жергілікті бюджет шығындарының болжамды көлемінен кірістерінің
болжамды көлемі асып түскен кезде жергілікті бюджеттен жоғары тұрған
бюджетке бюджеттік алып қоюлар белгіленеді.
Жергілікті бюджет шығындарының болжамды көлемі кірістердің болжамды
көлемінен асып түскен жағдайда жергілікті бюджетке жоғары тұрған бюджеттен
бюджет субвенциялары белгіленеді.
Әртүрлі бюджет деңгейлері арасындағы бюджетаралық қатынастар жүйесі
бірлік және автономдылық қағидасына негізделуі қажет. Бюджетаралық
қатынастар жүйесі ойдағыдай жұмыс істеу үшін жергілікті өкілетті және
атқарушы органдардың жұмысының тиімділігін күшейту керек. Олар сырттай
қаржылық бақылауды іске асыру қажет. Сондықтан мәслихаттың ревизиялық
комиссияның мәртебесін нығайту туралы мәселе қойылуда. Олар ондай бақылауды
Республикалық және жергілікті бюджеттердің орындалуын бақылау туралы
заңға сәйкес жүргізеді [22].
Сонымен, бюджетті орталықсыздандыру үдерісі, ең алдымен, жергілікті
органның бюджет процесінің тазалығын, анықтылығын қамтамасыз ететіндей
ынталандыруды арттыруға бағытталуы қажет. Сонымен қатар бюджеттік
қаражаттардың іс-әрекетінің тиімділігін арттыруға бағытталуы тиіс деп
санаймыз.
Бюджет мемлекеттік органдарды қаржыландыруға қажетті қаржыларды
шоғырландырып қана қоймай, тұрақтылықты сақтау үшін аймақтар арасында
табыстарды қайта бөлуге де қызмет етеді.
Басқарудың барлық деңгейлерінің өз бюджеттері бар және олар өздерінің
өкілеттіктері шеңберінде қызмет етеді. Әртүрлі басқару деңгейлері
бюджеттерінің нақты қалыптасқан нормалар негізінде дербес қызмет етуі
бюджетаралық қатынастардың негізін құрайды.
Әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара іс-әрекеті және елдің бюджет
жүйесінің бірлігін салықтарды бөлу арқылы ғана қалыптастыруға болады.
Бюджеттер арасында салықтарды бөлу тәсілдері әртүрлі.
Бірінші тәсіл, нақты бір салықтар түрлерін республикалық және
жергілікті бюджетке бекіту.
Екінші тәсіл, салықты бюджет деңгейлері арасында нақты бір пропорция
арқылы бөлу.
Үшінші тәсіл жоғары тұрған бюджеттен төменгі бюджетке трансферттер,
субвенциялар бөлуді білдіреді.
Бюджетаралық қатынастарға қатысушылардың мүдделерінің сақталуын
төмендегідей принциптер қамтамасыз етеді:
- жалпымемлекеттік мүдде мен халықтың мүддесінің бірлігі;
- бюджет-салық өкілдіктерін, шығындар мен табыстарды ажыратуда,
оларды бөлуде ортадықтандыру және орталықсыздандыру принциптерінің
болуы;
- бюджеттер дербестігінің жоғары деңгейде болуы, әрбір басқару
деңгейлерінің жауапкершіліктері;
- мемлекеттің бюджет-салық саясатын жүзеге асыруға аумақтық басқару
органдарының белсенді қатысуы.
Бұл принциптердің негізінде орталық және аймақтық билік өкілдерінің
өзара қарым-қатынасы жүйесі белгіленеді.
Бюджетаралық қатынастарда бюджеттік реттеудің маңызы үлкен. Бюджеттік
реттеу арқылы бюджет жүйесінің әртүрлі деңгейлерінің өзара қарым-қатынасы
жүзеге асады. Бюджеттік реттеудің төмендегідей әдістері белгілі.
- бюджет түрлері арасында шығындарды бөлу;
- жекелеген бюджеттердің бекітілген тұрақты табыстарын белгілеу;
- жекелеген бюджеттердің реттеуші табыстарын белгілеу;
- бюджетаралық дотация;
- бюджетаралық кредиттеу.
Екінші және үшінші деңгейлі бюджеттердің жалпы мемлекеттік бюджеттен
ерекшелігі, олардың кірістері:
- бекітілген немесе жеке меншік;
- реттеуші болып табылады.
Бекітілген табыстар деп белгіленген тәртіп бойынша тұрақты немесе
ұзақмерзімді негізде толықтай немесе тіркелген үлесте (пайызбен) сәйкес
бюджетке түсетін табыстарды айтамыз.
Реттеуші табыстар – табыстар мен шығындарды теңестіру мақсатында
бюджетке салықтардан немесе тіркелген үлесте емес басқа төлемдерден
пайыздық аударым жасау арқылы түсетін табыстар (ресми трансферттер).
Бюджет тепе-теңсіздігі проблемасы кез келген мемлекетке тән. Тігінен
теңсіздік проблемасы жалпымемлекеттік салықтардағы әртүрлі басқару
деңгейлерінің үлестік қатысуы және аумақ шығындарын жоғары тұрған
бюджеттердің субсидиялауы арқылы шешіледі. Көлденеңінен тепе-теңсіздік
аумақтардың салықтық базасының әртүрлілігінен туындайды.
Тігінен және көлденеңінен балансқа қол жеткізу үшін бюджет жүйесінде
теңестіру жүйесі қолданылады. Бюджеттік теңестірудің негізгі құралдары –
басқару деңгейлері бойынша салықтық табыстарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бет
Кіріспе 3
1 Мемлекеттік-муниципалдық басқару және бюджетаралық
қатынастардың теориялық негіздері 5
1.1 Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру муниципалдық
басқаруды дамыту негізі ретінде 5
1.2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік-муниципалдық
басқару жүйесінің қалыптасуының теориялық аспектілері 10
1.3 Бюджетаралық қатынастарды қалыптастыру принциптері мен
әдістері 17
2 Қазақстандағы мемлекеттік-муниципалдық басқару органдарының
қызметі мен бюджетаралық қатынастардың даму барысын талдау 23
2.1 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік-муниципалдық
басқарудың даму ерекшелігін талдау 23
2.2 Мемлекеттік-муниципалдық басқару органдарының қаржылық
өкілеттіктерінің бөлінуін салыстырмалы талдау: Қазақстан және33
шет мемлекеттер
2.3 Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтарал ауданындағы
муниципалдық басқару органының қызметін талдау 43
3 Мемлекеттік-муниципалдық басқарудың даму болашағы және
бюджетаралық қатынастарды жетілдіру бағыттары 54
3.1Маслихаттардың рөлін көтеру муниципалдық басқару
функцияларын тиімді орындау негізі ретінде 54
3.2 Мемлекеттік билік органдарының муниципалдық басқару
органдарымен өзара байланысын жетілдіру жолдары 61
3.3 Бюджетаралық қатынастарды реттеудің негізгі бағыттары
68
Қорытынды 76
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 79
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасындағы әкімшілік
реформалардың басымдылықты бағыттары мемлекеттік басқаруды
орталықсыздандыру және муниципалдық басқару жүйесін қалыптастыру болып
табылады. Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және муниципалдық
басқаруды дамытумен барлық экономикалық жүйенің толық қызмет етуі, елдің
тұрақты әлеуметтік – экономикалық жағдайы байланысты.
Кез-келген қазіргі заманғы демократиялық мемлекет тым болмаса
муниципалдық басқару әдісіне кепілдік бермесе немесе оның бар екенін
мойындамаса, экономикалық және әлеуметтік үдерістердің тиімді басқарылуын
қамтамасыз ете алмайды. Себебі, басқару саласы аса күрделі және көпқырлы,
сондықтан қоғамдық дамудың барлық мәселелерін тек орталықтан шешу қиындық
туғызады. Сондықтан, басқару қызметінің тиімділігін арттыру үшін
өкілеттіліктің бір бөлігін тұрғындардың ортақ мүддесі тұрғысынан алып
қарағанда оңтайлы нәтижеге қол жеткізеді деуге болатын басқару деңгейіне
берген ұтымды және бұл нағыз демократияға жеткізер жолдың бірі.
Қазіргі уақытта белсенді түрде бірінші мәселе ретінде мемлекеттік
басқаруды орталықсыздандыру және муниципалдық басқаруды дамыту мәселелері
алға қойылып отыр. Жергілікті мәселелерді шешудің бір қадамы 2001 жылы
экспериментті түрде ауыл әкімдерін және 2006 жылы аудан және облыстық
мәндегі қала әкімдерін сайлау болып табылды.
Бүгінгі таңда бұл жағдай Елбасының елдің негізгі Заңына жаңартулар
енгізуімен түбірінен қайта өзгерді. Қазақстан кең көлемді территорияны
иеленеді, осыған байланысты еліміздің аймақтары табиғи байлықтарының
қалыптасуына, климаттық жағдайларына және т.б. негізделген әртүрлі
экономикалық әлеуетке ие. Сонымен қатар аймақтар демографиялық, этникалық
және тарихи ерекшеліктері бойынша бөлінеді. Әсер ету механизмдерінің
орталықтандырылған стандартты жинағымен басқара, жоғарыда аталған
факторларды ескере, мемлекет еліміздің барлық аймақтарының қажеттіліктерін
бірдей деңгейде оптималды қанағаттандыра алмайды. Осыған байланысты
мемлекеттік басқару деңгейлері арасында өкілеттіліктерді бөлу қажеттігі
туындайды.
Бүгінгі таңда әрекет ететін жергілікті мемлекеттік басқару – ауыл,
ауылдық округтер, аудандық мәндегі қалалар деңгейіндегі әкімдер институты –
жеткілікті тиімді емес, өйткені жоғарыда тұрған әкімдер мен үкіметке күшті
тәуелділікте тұр. Соған байланысты олардың қызметі негізінен халықтың
мүддесін қанағаттандыру мен экономикалық жинақтылыққа емес, ал жоғары
тұрған органдардың бұйрығын орындауға бағытталған. Қалыптасқан жағдайдан
шығу жолы муниципалдық басқару жүйесін енгізу болып табылады.
Мемлекеттік басқарудың тиімді жүйесіне жаңа талаптар мемлекеттік
басқару жағдайын зерттеу, сонымен қатар мемлекеттік басқару жүйесі ретінде
ғана емес, сонымен бірге ҚР-дағы муниципалдық басқару жүйесі ретінде ғылыми
негізделген үлгіні жасау қажеттігін негіздейді. Бұған байланысты
мемлекеттік басқаруды реформалау және муниципалдық басқаруды дамыту
мәселелерін зерттеу облысындағы теориялық - әдістемелік және қолданбалы
зерттеулердің ролі өседі. Жоғарыда аталғандар дипломдық жұмыс тақырыбының
өзектілігін негіздейді.
Диплом жұмысының мақсаты – Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік-
муниципалдық басқарудың қалыптасуының теориялық аспектілерін қарастыра
отырып, оның органдарының жай-күйі мен даму болашағын зерттеу және
бюджетаралық қатынастардың ұйымдастырушылық-әдіснамалық негіздері мен
тәжірибесін зерттеу негізінде оны жетілдіру жөнінде ұсыныстар жасау болып
табылады.
Осы мақсатқа сай жұмыста келесі негізгі міндеттер қойылды:
- мемлекеттік билікті орталықсыздандыру қажеттігін және муниципалдық
басқару жүйесін енгізуді негіздеу;
- бюджетарлық қатынастарды қалыптастыру принциптері мен әдістеріне
сипаттама беру;
- ҚР-дағы муниципалдық басқару жүйесін шет мемлекеттермен салыстырмалы
талдау;
- муниципалдық басқару жүйесін жетілдіру мақсатында мәслихаттардың рөлін
көтеру бағыттарын анықтау;
- мемлекеттік-муниципалдық басқару органдарының өзара әрекет етуін
жетілдіру мақсатында түсімдер мен шығындардың бюджет деңгейлері
арасында бөлінуін саралау;
- бюджетарлық қатынастарды реттеуді жетілдіру жолдарын ұсыну.
Зерттеу пәні – муниципалдық басқару органдарының бюджетаралық
қатынастарға қатысты құзыреттерін жүзеге асыру барысында орындайтын
функциялары мен қолданатын әдістері.
Зерттеу объектісі – Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік-
муниципалдық басқару органдары.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан және қорытындылар мен қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс 17 кесте мен 4 суретті қамтиды.
Бірінші бөлімде мемлекеттік-муниципалдық басқару мәселелерінің
теориялық негіздері қарастырылып, орталықсыздандыру мәселелерімен қатар
бюджетаралық қатынастарға сипаттама берілді.
Жұмыстың екінші бөлімі мемлекеттік-муниципалдық басқару органдарының
жай-күйін талдауға арналды. Бұл бөлімде зерттеу объектісі ретінде алынған
муниципалдық басқару органдарының қызметі мен Қазақстандағы бюджетарлық
қатынастардың жүзеге асу барысы талданды.
Үшінші бөлімде муниципалдық басқару органдарының даму болашағы, олардың
қызметін жетілдірудің бағыттары мен жолдары, сонымен қатар бюджетаралық
қатынастарды реттеудің негізгі бағыттары ұсынылды.
Дипломдық жұмыстың қорытынды бөлімінде қарастырылып отырған мәселеге
қатысты тұжырымдар мен ұсыныстар берілді.
1 Мемлекеттік-муниципалдық басқару және бюджетаралық қатынастардың
теориялық негіздері
1.1 Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру муниципалдық басқаруды дамыту
негізі ретінде
Қазақстан Республикасында тәуелсіздік алған 19 жыл ішінде экономиканы
дамыту және қоғамды демократиялауды нарықтық жолға қою бойынша реформалар
жүргізілді. Тәуелсіз мемлекет ретінде Қазақстанның алғашғы жылдарында
басымдылықты көңіл мемлекеттілікті бекіту, күшейтуге, халықаралық аренада
орын алуға, әлеуметтік-экономикалық сферда реформалар жүргізуге аударылды.
Дамудың қазіргі кезеңінде, яғни тәуелсіздіктің жалпы ұлттық негізі
құрастырылған кезде басымдылықты тапсырмалардың бірі жергілікті мемлекеттік
басқару және жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін реформалау, яғни
мемлекетік басқаруды орталықсыздандыру болып табылады.
Соңғы оңдаған жылдар бойында ұдайы зерттеулер жүргізіліп, мемлекеттік
басқарудың нәтижелі модельдері мен құрылымдары іздестірілуде. Көптеген
елдерде жүргізілген эксперименттердің нәтижесінде халықты басқарудың
төмендегі деңгейлері бөліп көрсетіле бастады:
- мемлекеттік басқару (федералдық немесе республикалық
деңгейде);
- жергілікті мемлекеттік басқару (әкімшілік-аумақтық құрылымның
жоғары буындары деңгейінде);
- аумақтық өзін-өзі басқару (төменгі әкімшілік-аумақтық бөлініс
деңгейінде) [1].
Мемлекеттік басқаруды бұлай жіктеу ғаламдану жағдайында азаматтар мен
қоғам істерін жария басқару жүйесінің әлеуметтік нәтижелілігін арттыру, бұл
жүйеде демократияны тереңдету қажеттілігінен туындаған. Мемлекеттік
басқарудың жаңа тұжырымдамаларының авторлары мұндай құрылымды жаңа жағдайда
– ғаламдану жағдайында мемлекеттік басқарудың орталық органдары негізінен
елдің сыртқы байланыстарын реттеумен шұғылданып, сол арқылы мемлекеттік
басқарудың ішкі міндеттерін ойдағыдай орындау үшін қолайлы сыртқы жағдай
жасауға тиіс екендігімен ақтайды. Бұл деңгей сондай-ақ мемлекеттік басқару
жөніндегі заңдарды қалыптастырып, жетілдіру ісіне жәрдемдесуге, салалық
және басқа мемлекеттік бағдарламалар қабылдауға, ұлттық компанияларды және
негізгі мемлекеттік ресурстарды басқаруға және басқа перспективалық
мәселелерді шешуге тиіс.
Жергілікті мемлекеттік басқару жүйесі – орталық пен әкімшілік аумақтар
арасында құзырлар ара жігін ажырату нәтижесі. Әдетте жергілікті мемлекеттік
басқару органдары мемлекеттік басқарудың орталық салалық органдарының
агенті ретінде қимылдап, қоғамдық стандартқа сәйкес халыққа іс жүзінде
барлық кызметті көрсетеді.
Жергілікті мемлекеттік басқару деңгейінде статистикалық есеп,
азаматтардың жекелеген категорияларына нақты көмек көрсету, ұйымдық-
реттеушілік, ұйымдық-рұқсатетушілік, ұйымдық-бақылаушылық процедуралар,
сондай-ақ әртүрлі субъектілердің әкімшілік және шаруашылық дауларын құқық
негізінде шешу жүзеге асырылады.
Азаматтардың жергілікті өзін-өзі басқару 18 ғасырда пайда болды.
Қазіргі кезде жергілікті өзін-өзі басқару, біріншіден, төте және өкілдікті
демократияның пошымы жеке бір әкімшілік ауқымында саяси құқықтармен
бостандықтарды іске асыру пошымы деп қарастырылады. Жергілікті өзін-өзі
басқару мемлекеттік басқарудың барлық буындарына азаматтардың қатысуын
жоққа шығармайтынын атап өту дұрыс. Екіншіден, жергілікті өзін-өзі басқару
мемлекеттік басқаруды толықтыру құралы ретінде қажет, ол аумақ істерін
көпшілік болып басқару жүйесінде азаматтардың пікірі мен мүддесінің барынша
ескерілуін қамтамасыз етуге тиіс. ТМД Парламентаралық Ассамблеяның 1994
жылғы 29 қазанда қабылданған арнайы Декларациясында жергілікті өзін-өзі
басқару Достастық мемлекеттерінің мемлекеттік және қоғамдық өмірін
демократиялық жолмен ұйымдастырудың қажетті элементі болып табылады деп
көрсетілген.
Қазақстан егемендігін алғаннан бері көптеген институционалдық сипаты
бар мәселелермен кездесті. Қазақстан жағдайы халықаралық қатынастар
субъектісі ретінде республикадан халықаралық кеңістікте өз орнын табуға
көмектесетін саяси және экономикалық теңестіруді талап етуде. Осыған
байланысты мемлекет құрылысының өзі аса маңызды. Осы тұсынан келсек те,
демократиялық дамудың ең маңызды мәселелерінің бірін қарастыру қажет болды,
дәлірек айтсақ – транзитті қоғам жағдайында билік органдарын
орталықсыздандыру мәселесі. Осыған байланысты орталықсыздандыру мәселесіне
теориялық қорытынды беру, әлеуметтік субъектілер мен институттар арасындағы
қарым-қатынасты Қазақстанның саяси жүйесіне қолайлы болатындай етіп жасау
маңызды. Қазіргі кезде еліміздің әлеуметтік-экономикалық, саяси, мәдени
өміріндегі алғышарттар пайда болды және олар билік органдарын
орталықсыздандырудың негізі бола алады [2]. Орталықсыздандыру түсінігіне
көптеген анықтамалар бар. Соның ең басты екеуін келтіруге болады.
1. Орталықсыздандыру – басқару функцияларын орталықтан жергілікті билік
органдарына беру, жоғары тұрған органдарындың есебінен төменгі билік
органдарының өкілеттіліктерін кеңейту.
2. Орталықсыздандыру – орталықтандыруға қарама-қарсы басқару жүйесі, яғни
жергілікті әкімшілік органдар мен қоғамдық өзін-өзі басқару мекемелерінің
билік өкілдіктерін кеңейту [3].
Орталықсыздандыру түсінігінің әртүрлі анықтамасымен бірге оның әртүрлі
нысандары бар. Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру екі жақты сипатқа
ие. Осыған байланысты Қазақтан Республикасының стратегиялық жоспарлау
бойынша агенттігі мемлекеттік қызметті орталықсыздандыру концепциясының
жобасында мемлекеттік басқаруды орталықсыздандырудың екі нысанының -
деконцентарция және деволюцияның бар екенін атап өтті. Деконцентрация деп
иерархиялық басқару жүйесінің күшін сақтай отырып, мемлекеттік биліктің
басқару функцияларын осы жүйесі бойынша төменгі билік органдарына берумен
байланысты процесті айтады. Оны әкімшілік орталықсыздандыру деп те
атайды. Деконцентрация басқарудың әкімшілік астарына да қатысты және оның
орталық және орталық емес басқару органдары арасында функцияларды
иерархиялық бөлуді қайта қалыптастыру сияқты мақсаттары бар.
Орталықсыздандыру саяси жағынан (саяси орталықсыздандыру) келсе, ол шешім
қабылдау құқығын жергілікті басқару органдарына беруді білдіреді. Бұл
құқықтық жүзеге асуы жергілікті басқарудың актісін білдіреді. Деволюция
(міндеттерді табыстау) жергілікті өзін-өзі басқару органдарына шешім
қабылдауға және дербес қаржылық, басқарушылық іс-әрекет жүргізуге құқық
беруді білдіреді. Осылайша, орталықсыздандыру үрдісінің үш сатысын былай да
сипаттауға болады. [4]
Cурет 1 - Орталықсыздандыру процесінің үш сатысы
Сонымен, жергілікті үкімет іс-әрекетінің дербестігін қамтамасыз ететін
шарттар қатарын былай кескіндеуге болады:
1. Саяси автономия, яғни мемлекеттің құрылымына тәуелсіз, жергілікті
қауымдастықтың өкілетті органдарын тікелей жалпылама таңдау арқылы
сайлау. Атқарушы органды өздерінің сайлауы арқылы қалыптастырады, ол
өзінің функциясын орындауда орталықтың тәуелсіз құқығына ие болуы
мүмкін.
2. Құқықтық автономия – заңмен бекітілген және биліктің басқа
деңгейлерімен табысталған өз өкілдіктерін дербес жүзеге асыру құқығы.
3. Әкімшілік автономия, билік деңгейлері тарапынан иерархиялық
бағыныштылықтан еркін (демократиялық орталықтандыру қағидасынан бас
тарту - төменгінің жоғары тұрған органға бағыныштылығы).
4. Қаржылық автономия – жергілікті мәселелер шешуге қажетті қаржы
ресурстарының қолма-қолдығын және оларды пайдалану мүмкіндіктері мен
олардың қозғалысын басқаруды (орналастыруды, бөлуді) білдіреді.
Қазіргі ғылымы мен техникасы, ақпараты мен пікір алмасу үрдісі қарқынды
дамып келе жатқан қоғамда мемлекеттік басқаруды орталықсыздандырудың маңызы
арта түсуде. 2007 жылдың 28 ақпанындағы Парламент палаталарының бірлескен
отырысында жария етілген Президенттің Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында
демократия, жергілікті басқаруды жетілдіру мәселелері жан-жақты көрініс
тапты. Онда еліміздегі демократияландыру және тиімді басқару мәселелері
қозғалды. Соның ішінде жергілікті өкілетті органдарды дамыту, мәслихаттарды
күшейтіп, өкілеттігін кеңейту және уақыт өте келе мәслихаттардың жергілікті
өзін-өзі басқаруды қалыптастырудың негізіне айналуы атап өтілді. Жергілікті
өкілетті органдары – мәслихат. "Жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Заң
бойынша мәслихаттардың өкілеттіктеріне төмендегілер жатқызылады:
• аумақтың жоспарын, экономикалық және әлеуметтік даму бағдарламаларын,
жергілікті бюджетті, оның атқарылуы туралы есепті бекіту;
• қоршаған ортаны қорғау бойынша бағдарламаларды бекіту;
• әкім ұсынған әкімшілік-аумақтық бірлікті басқару сызбасын бекіту;
• әкімнің ұсынысы бойынша әкиматтың жеке құрамын маслихат сиссиясының
шешімімен келісу;
• атқарушы органдар жетекшілерінің есептерін қарау, маслихат шешімін
орындамаған ұйымдардың, мемлекеттік басқару органдарының лауазымды
тұлғаларын жауапкершілікке тарту бойынша сәйкес органдарға ұсыныс беру;
• ҚР заңдарына сәйкес азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін
қамтамасыз ету өкілеттіктерін іске асыру;
• ҚР әкімшілік құқық бұзушылық Кодексіне сәйкес тәртіпті бекіту;
• жергілікті бюджеттің, жоспарларының, экономикалық және әлеуметтік даму
бағдарламаларының орындалуына бақылау;
• маслихаттың тұрақты комиссиясын және басқа да органдарын құру, олардың
қызметтерінің есептерін тыңдау және т.б.;
• халықты еңбекпен қамту және кедейшілікпен күресу бағдарламасын бекіту;
• ведомствоаралық сипаттағы мәселелер бойынша акимат жанынан
консультативтік-кеңестің жеке құрамын әкімнің ұсынысымен бекіту;
• ҚР Жер заңдары бойынша жер қатынастарын реттеуді жүзеге асыру;
• ҚР Конституциялық нормаларын, заңдарын, Президенттің актілерін, ҚР
Үкіметінің нормативтік құқықтық актілерін орындауға қатысу [5].
Мәслихат өзінің өкілетін сессияда (сессия жылына 4 рет өткізіледі),
өзінің тұрақты комиссиясы, маслихат сессиясының төрағасы, депутаттар,
маслихат хатшысы арқылы жүзеге асырады.
Президенттік бақылауды тікелей президент өзі немесе оның әкімшілігі
жүзеге асырады. Президент облыс, Астана мен Алматы қалаларының әкімдерін
сәйкес мәслихаттың ұсынысы бойынша тағайындайды.
Логика бойынша әкім толықтай Үкіметке жауапты болуы керек, себебі ол
жергілікті атқарушы органның жетекшісі, дегенмен әкім Президенттің
тапсырмасын орындауға міндетті. Иерархиялық емес, бәсекелестік бағыныштылық
пайда болады, бірақ Президенттің алдындағы жауапкершілік басымырақ.
Президент барлық деңгейдегі әкімдердің жұмыстарына бақылау жасай
алмайды, бақылаусыз оларды жұмыстан босатуға болмайды. Облыстарға
бекітілген мемлекеттік инспекторлар бар, бірақ барлық деңгейдегі әкімдерге
бақылау жасау мүмкін емес. Сондықтан Президенттің де, Үкіметтің де алдынан
жауапкершілік төмендеуі мүмкін, сол себепті әкім Үкіметтің алдында жауап
береді, ал Үкімет әкімдер үшін Президенттің алдында жауапты.
Жергілікті басқару органдарының қызметтеріне парламенттің бақылауы заң
бойынша қарастырылмаған. Бас прокурордың ұсынысы бойынша Сенат мерзіміне
дейін маслихаттардың өкілеттеріне тоқтатуға құқығы бар.
Үкімет конституциялық өкілеті шеңберінде заңдардың орындалуына бақылау
жасауды жүзеге асырады. Әділет министрлігі мен оның аумақтардағы органдары
жергілікті органдардың актілерін тіркейді. Атқарушы орган тігінен
бағынышты.
Маслихаттардың тігінен бағынышты болмағандығы, олардың бір-бірінен
қызметтері алшақтатылғандықты білдірмейді. Жоғары тұрған маслихат шешімі
төменгі тұрғандардың орындауына міндетті болғанымен, оның төменгі органның
өкілетіне араласуға құқығы жоқ. Төменгі тұрған маслихат заңсыз шешім
қабылдаса да, оны жоғары тұрғаны маслихат жоя алмайды, оны тек сот тәртібі
арқылы жүзеге асыруға болады.
Маслихаттардың тұрақты комиссияларының ешқандай бақылау жасау
функциялары жоқ. Белгілі бір әкімшілік-аумақтық бірлікке жалпы бақылауды
жергілікті маслихат пен акимат жүзеге асырады.
Қазақстанда жергілікті билікті ұйымдастырудың Конституциялық үлгісі
өкілетті орталықтандырылған бақылауды сақтауды қарастырады. Бүгінгі таңда
биліктің жергілікті органдардың функциялдық құрылымы аймақтарда әртүрлі
және әкімшілік-территориялық басшылық ауысқан сайын өзгереді. Кейбір
аймақтарда обылыстық орталық денгейіндегі жеке қалалық звенолар қалалықпен
біріктірілген, аудандық органдар обылыстық атқарушы органға бағынышты.
Осыған байланысты қызмет көрсетуге жауапкершілік аудандық (қалалық) звено
құзіретіне қалса, ал қаржыландыру сәйкесінше атқаруды бақылау мен басшылық
обылыс орталығында жүзеге асырады, екеулік бағынушылық жүйесі туындайды.
Жоспарлаудағы және шығындық өкілеттіліктерді жүзеге асырудағы,
сәйкесінше шешім қабылдаудағы биліктің аудандық (қалалық) денгейінің
жеткіліксіз дербестігі барлық мемлекеттік қызыметті жүзеге асырудың сапасы
мен тиімділігінде көрінуде.
Жергілікті басқару денгейлері бойынша коммуналды меншікті шектеу
мәселесі шешілген. Коммуналды меншікті иелену мәселелері мемлекетті
басқарудың жергілікті органдары үшін маңызды болып табылады. Қазіргі
кезеңде обылыстық аудандық және ауылдықтарда коммуналды меншікті әділетті
бөлу жоқ.
Ал меншік бюджетпен қоса мемлекеттік басқарудың барлық денгейлерінің
қызметі болып табылады. Жергілікті жерлерде мемлекетік қызметті жүзеге
асыру тиімділігі әлеуметтік инфрақұрылым объектілері бойынша меншік
сиптына байланысты.
Биліктің аудандық, қалалық (аудандық мәндегі) денгейі де мемлекеттік
басқарудың дұрыс иниституттары мен механизмдері жоқ. Қазақстан мемлекетінің
ауылды жерлерінде 6,5 млн. көп адам тұрады, бірақ бұл денгейінде басқару
белгілі бір вакумінде ғана көрінеді – жергілікті басқару органдары
құрастырылмаған әкімшілік-территариялық әкімдер шаруашылық және
экономикалық салаларда шешім қабылдауда дербестікке ие емес.
Бүгінгі таңда республикада көптеген аудандар бюджеттің табысты бөлігіне
түсімдердің жеткілікті денгейін қамтамасыз ете алмайды. Мемлекеттік басқару
негізінде орталықсыздандыруға басқарудың осы денгейінде мемлекеттік
басқарудың жетілген иниституттарын кезеңдеп қалыптастыру қажет.
Жоғарыдағы аталған мәселелерді ескере отырып, алдағы орта мерзімді
кезеңде мемлекетімізде мемлекеттік басқару жүйесін ары қарай жетілдіру
бойынша шаралар мемлекеттік қызметтер құрамын оптималдауға және мемлекеттік
басқарудың барлық денгейлері арасында оларды тиімді бөлуге сонымен бірге
жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін қалыптастыруға бағытталған.
Осыған байланысты мемекетік құрылыс пен мемлекетік басқарудың
тиімділігін көтеруде осы кезеңде мемекетік қызметерді орталықсыздандыру
және мемлкеттік басқаруды демократизациялау мәселелері туып отыр.
Кеңінен таралған теориялық бағыттардың авторларына сәйкес аймақтық
басқарудың үш үлгісін көрсетуге болады олар:
- Орталықсыздандырылған аймақтық менеждемент үлгісі территориялық
дербестігін күшейтуге бағытталған аймақтың өзін-өзі басқару
нысанындағы орталықсыздандырумен байланысты. Осыған қарай берілген
бағыттың аймақтық басқару процесстерін өсіру болып табылады.
- Аймақты кеңістікті басқарудың екінші үлгісі орталықтандырылған
аймақтақ менеджмент - олардың өндірістік процесстері
орталықтандырылған реттеу басымдылығына бағытталған бағытқа сәйкес
келеді. Сондықтан территорияның әлеуметік-экономикалық мәселелерін
шешеу орталықтан жүргізіледі.
- баланысты кеңістікті менеджмент үлгісі орталықсыздандыру мен
орталықтың рационалды сәйкестігіне негізделеді және кеңістікті
ұйымның тұрақты қызмен етуіне әкелетін әлеуметтік және экономиклық
мүделерін тепе-теңдіңдікту дамытуды ұсындады [6].
Мемлекеттік басқаруда орталықсыздандыру екі жақты сипатқа ие. Осыған
байланысты Қазақтан Республикасының стратегиялық жоспарлау бойынша агенттік
мемлекеттік қызметті орталықсыздандыру концепциясының жобасында мемлекеттік
басқаруды орталықсыздандырудың екі құрамасының; деконцентарция және
деволюцияның бар екенін ескеріп өтті [7].
Осылайша мемлекттік басқаруды орталықсыздандыру мемлекеттік биліктің
звенолары арасындағы қызметтерді қайта бөлумен байланысты мемлекеттік
басқару жүйесін ары қарай реформалау ғана емес, сонымен қатар жергілікті
өзін-өзі басқару жүйесін негіздеу мен дамытуды білдіреді.
1.2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік-муниципалдық басқару
жүйесінің қалыптасуының теориялық аспектілері
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі демократиялық мемлекеттің қызмет
етіуінің қажетті шарты болып табылады. Жергілікті өзін-өзі басқару
концепциясының негізінде адамды мемлекетті басқаруға, оның өміріндегі
маңызды мәселелерді шешуге қатысу құқығымен қамтамасыз ету жатыр. Адамның
өзінен басқа ешкім оның мүдесін нақты көрсете алмайды. Сондықтан оның
мүдделері нақты шешімге айналатын билік денгейіне жақын болған сайын, оның
қызметі тиімді болады. Тәжірибеде бұл жергілікті өзін-өзі басқарудың
кеңінен таралғанын, адамдардың күнделікті өмірлеріне тікелей қатысты
мәселелердің көбісін оның билігіне беруді білдіреді. 1949 ж 10 желтоқсанда
адам құқығының жалпы демократиясы әрбір адам өз мемлекетін басқаруға
тікелей немесе еркін сайланған өкілдер арқылы құқығы бар деп бекітті. Мұнда
жергілікті өзін-өзі басқарудың қандай орын алатынын Европалық кеңестің
мүшелерінің 1985ж 15 қыркүйекте Жергілікті өзін-өзі басқару хартиясын
қабылдауы болып табылады.
Хартияның негізгі қағидасы тікелей қоғамдық істерге қатысуға
азамтаттардың тікелей полстулаты тек жергілікті денгейде жүзеге асырылуы
мүмкін, ал жергілікті территориялық құрылымдар кез-келген мемлекеттің
демократиялық нысанының негізінің бірі. Жергілікті өзін-өзі басқару
концепциясы заң актілерінде көрсетілген жергілікті органдардың құқықары мен
міндеттерін – өз жауапкершілігімен жергілікті халықтың мүдесіне қоғамдық
істердің маңызды үлесін басқару мен реттеуді жүзеге асыруды білдіреді.
Мұндай құқық жасырын дауыс беру жолымен сайланған мүшелерден тұратын кеңес
немесе жиналыстармен жүзеге асырылады. Олардың алдында жауапты атқарушы
органдарға ие [8].
Жергілікті өзін-өзі басқару – жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
мемлекеттік істердің маңызды бөлігін реттеуге және оны өз жауапкершілігі
мен жергілікті халық мүддесінде заң шегінде басқаруға құқығы мен мүмкіндігі
[9].
Жергілікті өзін-өзі басқару – бұл қандай да бір ұйымның өмір сүруіне,
тарихи сипаты бойынша құқықтар мен әлеуметтік жаңалықтар беруге, оларға
қатысты істерде осы индивидтерді бірігіп пайдалануға, ұйымдарды басқарудың
субъектісі мен объектісі арасындағы байланыстың жоқтығына қатысты осы
ұйымның нормалар мен шешімдерін қамтамасыз ететін қоғамдық ұйымның
салыстырмалы автономды қызмет етуі [10].
Жоғарыдағы аталғандарды ескере отырып, жергілікті өзін-өзі басқару
ұғымына анықтама берейік. Жергілікті өзін-өзі басқару – бұл жергілікті
мәндегі мәселелерді шешу үшін азаматтардың территориялық өзін-өзі
ұйымдастыруы. Ол жергілікті өзін-өзі басқару органдарының дербес қызмет
етуі мен тәуелсіздігі, қоғамдық пікірлердің жариялылығы мен есебі,
жергілікті және мемлекеттік мүдделердің заң негізінде жүзеге асырылуы.
Кез-келген мемлекетте жергілікті өзін-өзі басқару негізгі үш мақсатты
жүзеге асыру құралы ретінде қызмет етеді: мемлекеттік басқаруда
орталықсыздындыруды қамтамасыз ету; жергілікті мәндегі мәселелерді шешуде
демократиялық бастауларды дамыту және жергілікті істерді жүргізуде
тиімділікті көрсету [11].
Жергілікті өзін-өзі басқару түсінігі қоғам мен мемлекеттің өмір
сүруін ұйымдастыру туралы кешенді және әртүрлі бейнелеуді қамтиды.
Жергілікті өзін-өзі басқару деп әдетте жергілікті мәндегі мәселелерді
халықтың дербес шешуін көрсететін жергілікті денгейдегі биліктің
конституциялық бекітілген ұйымдастырылуы түсіндіріледі. Сәйкесінше,
жергілікті өзін-өзі басқару:
а) елдің конституциялық тәртібінің негізі;
ә) жергілікті мәндегі мәселелерді халықтың өзінің шешу құқығы;
б) халықтың билік ету нысаны болып табылады.
Қазақстан мемлекеті демократиялық мемлекет ретінде танылып, Қазақстан
Республикасының Конституциясы халықтың билік етуінен, билікті заң шығарушы,
атқарушы, сотқа бөлуден, идеологиялық және саяси әр түрлілігінен,
жергілікті өзін-өзі басқарудан көрініс табатын мемлекеттік демократизімінің
маңызды тәртібін бекітеді. Жергілікті өзін-өзі басқару Қазақстан
Республикасының Конституциясымен танылады және кепілдендірледі. Қазақстан
Республикасының Конституциясының 89-бабында жергілікті өзін-өзі басқару
жергілікті мәндегі мәселелерді заң негізінде шешуді;
тікелей сайлау жолымен сонда тұратын халық және сайланған органдар арқылы
жүзеге асыруды; заңмен бекітілген өкілеттілік шегінде оның қызметін жүзеге
асыруды білдіреді [12].
Конституциялық тәртіптің бір негізі ретінде жергілікті өзін-өзі
басқаруды тану басқарудың орталықсыздандырылған жүйесін қалыптастыруды,
мемлекеттік биліктің орталық органдары, мемлекеттік биліктің жергілікті
органдары және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының өзара байланысының
басқа да негізін бекітуді білдіреді.
Жергілікті өзін-өзі басқару халықтың билік ету нысаны ретінде келесі
негізгі белгілерге ие болуы тиіс:
1. жергілікті өзін-өзі басқару ерекше субьектіге ие – жергілікті
қоғамдастықтың халқы;
2. жергілікті өзін-өзі басқару – қоғам мен мемлекетті басқарудың
демократиялық механизімінің ерекше нысаны;
3. жергілікті өзін-өзі басқару ерекше объектіге ие – жергілікі мәндегі
мәселелер;
4. жергілікті өзін-өзі басқару билікті ұйымдастыру мен жүзеге асырудың
ерекше нысанына – дербестікке ие;
5. жергілікті өзін-өзі басқару өзінің жауапкершілігі негізінде өз
қызметін жүзеге асырады [13].
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі органдар мен олардың қызметінен,
қағидалардан, өкілеттіктер шеңберінен және жергілікті өзін-өзі басқарудың
қызмет негізінен құралады. Жергілікті өзін-өзі басқару құрылымын келесі
сызбадан көруге болады.
Қазіргі кезеңдегі мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқару саласындағы
реформалар мен өзгерістер жасаудың мақсаты - ұтымды ұйымдастырылған
жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі арқылы жергілікті ресурстарды тиімді
пайдалану, әлеуметтік мәселелерді шешу мен халықтың билікке деген сенімін
арттыру болып табылады. Жергілікті өзін-өзі басқару халықтың жергілікті
мәселелерді шешудегі белсенділігін арттырып, қоғамдағы өзін-өзі басқару мен
бастамашылдыққа деген ішкі стимулдар құрып қана емес, сонымен қатар
әлеуметтік-экономикалық және ғылыми-техникалық дамуға алып келуі тиіс.
Cурет 2 - Жергілікті өзін-өзі басқару құрылымы
Жергілікті өзін-өзі басқару теориясына арналған еңбектерді талдау
нәтижесінде келесі негізгі қағидаларды бөлуге болады:
1. Жергілікті мәселелерді халықпен шешудің дербестігі. Ол жергілікті
референдум арқылы жүзеге асырылады. Сондай-ақ жергілікті қоғамдастықтарды
сайлау пікірін білдірудің басқа нысандары жолымен немесе мен жергілікті
өзін-өзі басқарудың сайланушы және өзін-өзі басқарудың басқа да органдары
арқылы жүзеге асырылады. Жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастыру мен
жүзеге асырудың осы және басқа да нысандары жергілікті қоғамдастықпен
дербес жасалынатын және халықпен тікелей немесе жергілікті өзін-өзі
басқарудың өкілді органымен қабылданатын жергілікті қоғамдастықтардың
жарғысымен реттелінеді. Жергілікті өзін-өзі басқару органдары өз бетінше
жергілікті меншікті басқарады, жергілікті бюджетті қалыптастырады, бекітеді
және орындайды, жергілікті салықтар мен алымдарды бекітеді. Азаматтардың
пікірін тікелей көрсету жолымен қабылданған шешімдер, сонымен бірге
жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен лауазымды тұлғаларының
шешімдерін жергілікті құрылым территориясындағы кәсіпорын, мекемелер және
ұжымдар өздерінің ұйымдастырушылық-құқықтық нысанынан тәуелсіз орындауға
міндетті.
2. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мемлекетті басқару
жүйесінде ұйымдастырушылық негізделуі және ортақ тапсырмалар мен
қызметтерді жүзеге асырудағы олардың мемлекеттік билік органдарымен өзара
байланысы. Яғни жергілікті деңгейдегі әкімшілік пен маслихаттың өзара
байланысты іс-қимылын білдіреді. Мемлекеттік органдар жергілікті өзін-өзі
басқару қызметіндегі заңдардың сақталуын қамтамасыз етеді.
3. Жергілікті өзін-өзі басқарудың материалдық және қаржылық ресурсының
оның өкілетілігімен үйлесуі. Кез-келген жергілікті өзін-өзі басқару
құылымның бөлінбейтін атрибуты жергілікті өзін-өзі басқару меншік пен
жергілікті бюджет болып табылады.
4. Халық алдындағы жергілікті өзін-өзі басқару органдарының және
лауазымды тұлғалардың жауапкершілігі. Жергілікті мәселелердің
қанағаттандырылмай шешілуі кезінде жергілікті қоғамдастық халқының
претензиялары жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен лауазымды
тұлғаларға, сонымен қатар өздеріне хабарлануы тиіс. Халық алдындағы
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының жауапкершілігі халық тарапынан
сенімсіздік туғанда пайда болатын және жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының депутаттарына және лауазымды тұлғаларына сенімсіздік білдіру,
оларды орнынан босатуға құқы арқылы көрінеді.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен лауазымды тұлғалардың
жауапкершілігі, тәртібі мен шарттары халықтың сенімділік білдіруі
нәтижесінде жергілікті қоғамдастықтың жарғысымен анықталады.
5. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сақтау қағидасының мәні
Қазақстан Республикасының Консититуциясы адамды, оның құқықтары мен
бостандығын жоғары құндылық деп санайтын және адам мен адамзаттың құқығы
мен бостандығы жергілікті өзін-өзі басқару органдарының да қызметінің мәні
мен маңызын анықтайтындығын негіздейді.
6. Жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастыру мен қызметтердің
заңдылығы. Заңдылық қағидасы жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастырудың
және қызмет етудің жүзеге асырылуын талап етеді.
7. Жергілікті өзін-өзі басқару қызметінің жариялылығы. Жергілікті өзін-
өзі басқару қызметіндегі жариялылық қағидасын жүзеге асыру олардың қызмет
етуінің ашық сипатын, жергілікті қоғамдастық халқына ол туралы ақпараттың
жүйелі берілуін білдіреді. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
қызметін бақылауда жергілікті мәнді мәселелерді шешуде азаматтардың
қатынасуы үшін қажетті бағыттар мен шарттар туғызады.
8. Жергілікті өзін-өзі басқаруды мемлекеттің кепілдендіруі. Аталып
отырған қағиданы жүзеге асыру жергілікті өзін-өзі басқару құқықтарын
қорғауды кепілдендіру жүйесін құруды білдіреді. Мемлекет жергілікті өзін-
өзі басқаруды ұйымдастыру мен қызмет етудің құықтық негіздерін, жергілікті
өзін-өзі басқарудың қаржылық, экономикалық және ұйымдастырушылық
дербестігіне құқықтық кепілдемесін, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының мемлекетік органдармен өзара байланысу қағидаларының
негіздерін бекітеді [14,15,16].
Халықтың билігін ұйымдастыру және жүзеге асырудағы жергілікті өзін-өзі
басқарудың ролін оның келесідей негізгі қызметтерінен байқауға болады:
а) жергілікті мәндегі мәселелерді шешуге халықтың қатысуын қамтамасыз
ету. Жергілікті өзін-өзі басқару қызметін жүзеге асыруда халықтың тікелей,
сайланушы және басқа жергілікті органдары арқылы қатысушының құқықтық
кепілдемесін заңмен бекітілуі. Азаматтар жергілікті референдумға, жиынға,
сайлануға жергілікті қызметке теңестірілген басқа да органдарға, жергілікті
өзін-өзі басқару органдары мен лауазымды тұлғаларға жергілікті мәселелер
бойынша шағымдануға, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметі
туралы толық және объективті ақпарат алуға, адам мен азаматтардың құқы мен
бостандықтарына тікелей қатысы бар материалдар мен құжаттармен танысуға,
өзінің сот тәртібінде жергілікті өзін-өзі басқаруға қатысу құқығын қорғауға
құқылы.
Жергілікті мәндегі маңыздырақ мәселелері шешу үшін немесе қоғамдық
пікірді айқындау үшін жергілікті өзін-өзі басқару территориясында өмір
сүретін барлық азаматтар қатысуға құқылы.
Жергілікті қоғамдардың қызметі жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
және лауазымды тұлғалардың уақытынан бұрын өкілеттілігін босату, халықтың
сенімділік білдіру тәртібін реттейді. Халық жергілікті қоғамдастық
жарғысына сай:
1) жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы жергілікті мәселелер
бойынша құқықтық актілердің жобасын жасауға құқылы. Олар оны халық өкілдері
қатысуымен ашық отырыста қарастыруға міндетті.
2) Мәселелердің жауаптары бұқаралық ақпараттың жергілікті құралдарында
ресми түрде жариялануға тиіс, жергілікті өзін-өзі басқару органдарына
сұраныс беруге құқылы.
ә) Жергілікті қоғамдастық өзінің муниципилалды меншігі мен жергілікті
бюждетіне ие. Жергілікті қоғамдастық пен қаржыға қатынасты меншік иеленуші
құқығын жергілікті өзін-өзі басқару органдары, сонымен қатар тікелей халық
жүзеге асырады. Заңға сәйкес жергілікті өзін-өзі басқару органдары жеке
және заңды тұлғаларға меншік объектілерін уақытша пайдалануға беруге, жалға
беруге құқылы, сонымен қатар басқа да келісімдер жүргізуге, меншік
объектілерін жекешелендіру немесе қолдануға берудің шарттарын сақтауға
құқылы; мақсатты бюджеттен тыс қорлар және қаржылық-несиелік ұйымдар құруға
құқылы. Қарастырылып отырған қызметті жүзеге асырумен байланысты, осы және
басқа өкілеттіліктерді жүзеге асыру жергілікті қоғамдастықтың халқы мүддесі
үшін жүзеге асырылуы, олардың қажеттіліктерін қанағаттандыруы тиіс. Бұл ең
алдымен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызыметімен қамтамасыз
етіледі.
б) Жергілікті құрылым территориясында кешенді дамуды қамтамасыз ету де
жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі міндеті болып табылады. Кешенді даму
жергілікті шаруашылық тиімділігін көтеруді, әлеуметтік-мәдени, экологиялық
тапсырмаларды шешуді, еңбек, табиғи және басқа жергілікті ресурстарды
ұтымды пайдалануды, азаматтардың өмір сүруі мен демалысы үшін қажетті
шарттар туғызуды қамтамасыз етуге бағытталған[17].
Жергілікті қоғамдастықтың кешенді әлеуметтік-экономикалық даму
мәселелері көбінесе жергілікті өзін-өзі басқару меншікке жатпайтын
кәсіпорын, ұжымдардың қызметтерімен байланысты. Жергілікті өзін-өзі басқару
органдары өз территориясының кешенді әлеуметтік-эконмикалық дамуында
аталған кәсіпорындар, ұжымдар мен ұйымдардың қатысуын реттеуге құқылы.
в) Әлеуметтік-мәдени, коммуналдық-тұрмыстық және басқа өмірлік маңызды
қызметтер мен халық қажеттіліктерін қанағаттандыруды қамтамасыз ету.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының бұл қызметтерін жүзеге асыру үшін,
біріншіден, сәйкес жергілікті өзін-өзі басқару кәсіпорындар, ұжымдар,
ұйымдар мен қызметтерді дамытуды қамтиды. Жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының кәсіпорын, ұжым мен ұйымдарды құруға құқы заңмен бекітіледі.
Ол органдар мектепке дейінгі, негізгі жалпы және кәсіби білім берудің
жергілікті өзін-өзі басқару ұжымдарының, энергия, газ, жылу және сумен
қамтамасыз ету мекемелерінің қаржымен қамтамасыз етілуін ұйымдастыру
мәселелерімен айналысуы керек. Екіншіден, жергілікті өзін-өзі басқару
органдары тұрғын үй және әлеуметтік-мәдени құрылыс үшін; халықты сауда
тауарларымен, қоғамдық тамақ және тұрмыстық қызмет көрсетумен қамтамасыз
ету үшін мәдениет ұйымдарының, бұқаралық ақпарат ұйымдарының және т.б.
қызметін ұйымдастыру үшін жағдай туғызуға міндетті. Осымен бірге,
жергілікті өзін-өзі басқару органдары халықтың санитарлық игілігін,
әлеуметтік қолдау мен халықты жұмыспен қамтамасыз етуге ықпал етуң керек.
Үшіншіден, жергілікті өзін-өзі басқару огандары реттеуші және басқарушы
қызметті атқарады. Жергілікті өзін-өзі басқару органдары жергілікті
қоғамдастық қамтуға тиісті салаларда минималды әлеуметтік стандарттардан
төмен емес денгейде халықтың негізгі өміріне қажетті қажеттіліктерін
қанағаттандыруға міндетті.
г) Қоғамдық тәртіпті сақтау. Жергілікті өзін-өзі басқару органдары
қоғамдық тәртіпті жүзеге асырады. Негізінен қоғамдық тәртіпті сақтауды
жергілікті өзін-өзі басқару органдар қамтамасыз етеді. Олар жергілікті өзін-
өзі басқаруды ұйымдастыруды қамтамасыз етеді және олардың қызметіне бақылау
жүргізеді.
д) Заңмен кепілденген жергілікті өзін-өзі басқару мүдделері мен құқығын
жергілікті өмірдің салаларындағы мемлекеттік органдармен және басқа да
ұйымдармен бірігіп, жергілікті халық мүддесін қорғауда сот және басқа да
нысандағы конституциялық өкілеттіктерін қолдануы керек. Сонымен қатар
жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен лауазымды тұлғалары мемлекеттік
билік органына, кәсіпорын, мекеме және ұйымдардың әкімшілігіне жергілікті
өзін-өзі басқару құқықтарын сақтауды, жергілікті өзін-өзі басқару
құрылымдардан халықтың мүддесін екеруді талап ете алады. Берілген ұсыныстар
міндетті түрде қаралуы тиіс.
1.3 Бюджетаралық қатынастарды қалыптастыру принциптері мен
әдістері
Үкіметтің таңдап алған экономикалық саясаты негізінде жасалынатын әрбір
дамып жатқан қоғамның экономикалық құрылымның құрылуына және дамуында
алдыңғы, аңықтаушы рөлді мемлекеттік реттеу алады. Соның ішінде мемлекетке
өзінің экономикалық және әлеуметтік реттеуін жүзеге асыруға мүмкіндік
беретін аса маңызды механизмдердің бірі – қоғамның қаржы жүйесі.
Осы қаржы жүйесінің ең маңызды саласы – мемлекеттік бюджет. Осы қаржы
жүйесі арқылы мемлекет мемлекет органдарына жүктелген қызметтерін
орындауға мүмкіндік беріп, орталықтанған және орталықтанбаған қаржы
қорларының құрылуына ықпал етеді.
Мемлекеттік механизмнің тиімді қызмет етуінің басты шарттарының бірі –
үкімет пен жергілікті билік органдарының келісімді және үйлесімді жұмыс
жүргізуі болып табылады. Бұл міндетке қол жеткізу үшін басқару деңгейлері
арасындағы қызметтер мен өкілеттіліктердің шегін анықтап алу қажет.
Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру саясатының маңызды бөлігі –
бюджеттік орталықсыздандыру. Бюджеттік орталықсыздандыру дегеніміз барлық
деңгейдегі бюджеттердің тәуелсіздігін білдіреді, яғни:
-әрбір деңгейдің өзінің жеке табыс көздерінің бекітілуі;
-оларды жұмсау (шығындау) жолдарын өздері анықтау құқығы;
-жоғарғы органдардың қабылдаған шешімдері нәтижесінде туындаған
шығындардың өтемақысын талап ету құқығы болуы тиіс [19].
Оқымыстылардың айтуынша орталықтандырылмаған бюджет жүйесі әлде қайда
тиімді. Себебі мұнда шешімдер әртүрлі деңгейде қолданылады. Мұндай жүйеде
салық салу деңгейі мен бюджеттік қызметтердің арасындағы арақатынас
біртіндеп сол жердегі тұрғындардың қажеттіліктері мен мүдделеріне
сәйкестеледі. Сонымен салықтың әрбір деңгейі жоғары қайтарымдылыққа ие
болады.
Бюджеттік құрылымға қатысты бюджет жүйесі ұйымдастырушылық бөлімшелерге
немесе деңгейлерге бөлінеді. Мемлекеттік құрылымның екі нысаны белгілі:
-біріншісі, басқарудың екі буынды жүйесімен (орталық және жергілікті буын)
қарастырылатын унитарлы мемлекет және басқарудың үш деңгейлі (орталық,
федерация мүшелері және жергілікті буындар) жүйесі бар федералды мемлекет.
Осыған сәйкес экономикалық қатынастарға және заңды нормаларға негізделген,
билік деңгейлерінің барлық бюджеттерін біріктіретін бюджет жүйесі құрылады.
[13]
Сурет 3 – Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Бюджетаралық қатынастардың бірыңғайлығын қамтамасыз ету үшін
республикалық және жергілікті бюджеттер арасында түсімдерді бөлудің жалпыға
ортақ, тұрақты нормативтері белгіленген. Осылайша, бюджет түсімдерінің
барлық түрі республикалық және жергілікті бюджеттер арасында нақты
бекітілген.
Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлерінің әртүрлілігі
облыстар арасындағы айырмашылықтарды реттеуді талап етеді. Заңда заңдылық
актілерге сәйкес республикалық бюджеттен облыстық бюджеттерге берілетін
ұзақ мерзімді субвенциялар көлемі мен жергілікті бюджеттерден республикалық
бюджетке берілетін алып қоюларды белгілеу жөнінде нормалар қарастырылған.
Облыстық бюджет пен аудандық бюджеттер арасындағы субвенциялар мен алып
қоюлар көлемі облыстық уәкілетті органдар арқылы бекітіледі. Орталық пен
аймақтар арасында бюджеттік өкілеттіліктердің бөлінуі және тағы да басқа
өзгерістер Қаржы министрлігінің жүргізген функционалдық талдау нәтижесі
бойынша жасақталып, 1999 жылы қабылданған және қазіргі қолданыстағы
Бюджеттік жүйе туралы Заң негізінде белгіленген болатын [20]. Осылайша,
қазіргі заманғы бюджеттік жүйені құруда үш негізгі қағиданы ерекше атап
көрсетуге болады:
-шығындар бойынша жауапкершіліктің нақты бекітілуі;
-билік деңгейлері арасында салықтардың теңдей бөлінуі;
-бюджетаралық трансферттердің тиімді жүйесі.
Шығындар бойынша жауапкершіліктің бекітілуі заңдық тұрғыда анықталып,
нақты билік деңгейінің функциясына сәйкес келуі тиіс. Бұл биліктің жоғарғы
деңгейінің төменгі деңгейге шығындық міндеттемелерді өз бетінше арта
салуын болдырмауға және сол арқылы бюджеттік шығындарды жоспарлаудың
қолайлы шарттарына қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Ал егер түсімдердің бөлінуіне келетін болсақ, әлеуметтік-экономикалық
дамуы мен салық салу базасы бойынша аймақтар арасында үлкен алшақтық орын
алған Қазақстан үшін түсімдерді бөлудің қазіргі қағидасы, яғни барлығына
бірдей түсімдерді бөлудің орта мерзімге арналған тұрақты нормативтері
сақталып отыр.
Аймақтардың қаржылық мүмкіндігін кеңейту, олардың қаржы саласындағы
дербестіктерін арттыру жергілікті бюджетті басқарудың тиімділігін
арттырудағы ең басты мәселе. Сондықтан да жоғары тұрған бюджеттен төменгі
бюджетке трансферттер, субсидиялар бөлу унитарлы және федеративті
мемлекеттерде кеңінен таралған. Яғни қаржылық ағындар процесі бюджетаралық
қатынастар негізін құрайды. Ал бюджетаралық қатынастардың қамтамасыз етілуі
үшін мынадай жағдайлардың орындалуы міндетті деп ойлаймыз:
– бюджет мәселесінде жалпы мемлекеттік мүдде мен халық мүддесінің
бірлігі;
– бюджет – салықтық өкілеттіліктерді ажыратуда, шығындар мен табыстарды,
сонымен бірге, табыстарды бөлу және қайта бөлуде орталықтандыру және
орталықсыздандыру қағидаларының ұштастырылуы;
– бюджеттер дербестігінің жоғары деңгейлілігі және әрбір басқару
органдарының бюджеттерінің теңестірілуін қамтамасыз етуге жауапты болуы;
– мемлекеттің бюджет-салық саясатын жүзеге асыруға аумақтық басқару
органдарының белсенді қатысуы [21].
Аймақтар өз ішінде инвестиция үшін, жұмыс орындары үшін, азаматтар үшін
өзара бәсекелестік жүргізу қажет. Себебі қоғамдық қаржылар нашар
басқарылатын аймаққа қаржы мен адам капиталының құйылуы нашар
жүргізіледі. Осыған қоса шығындық өкілеттіліктер нақты түрде бөлініп
берілуі қажет және табыс көздері тұрақты түрде бекітіліп, бюджеттік
теңестіру салықтық ауыртпалық пен объективті қажеттіліктерге сай жасалуы
қажет деген ойдамыз.
Аймақтар экономикалық, әлеуметтік және климаттық жағдайларымен бір-
бірінен ерекшеленеді. Осы факторларды есепке ала отырып аймақтық минималды
бюджеттік қамсыздандырылуының нормативі жасалып шығарылуы керек. Мұнсыз
облыстардың бюджеттік шығындарын анықтау мүмкін емес. Аталған нормативтер
аймақтың бюджеттік қамсыздандырылуын есептеуге және бюджетаралық
қатынастарды реттейтін механизмді жасап шығаруға мүмкіндік береді. Соның
ішінде республикалық бюджеттен бөлінетін трансферттер (субвенциялы,
субсидиялар, мақсатты трансферттер) жайындағы сұрақтар шешіледі.
Трансферттер тұрақты әрі мақсатты болуы тиіс. Бұл жергілікті бюджеттерді
қаржылай қолдаудың механизмінің объективтілігі мен анықтылығын күшейте
түседі.
Ресми трансферттер – бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандарының
негізгі түрі.
Ресми трансферттер жалпы сипаттағы трансферттер, ағымдағы нысаналы
трансферттер, нысаналы даму трансферттері болып бөлінеді.
Бюджет субвенциялары мен бюджеттік алып қоюлар жалпы сипаттағы ресми
трансферттер болып табылады. Бюджет субвенциялары дегеніміз – жоғары тұрған
бюджеттерден төмен тұрған бюджеттерге республикалық немесе облыстық
бюджетте бекітілген сомалар шегінде берілетін ресми трансферттер. Төмен
тұрған бюджеттерден жоғары тұрған бюджеттерге республикалық немесе облыстық
бюджетте бекітілген сомалар шегінде берілетін ресми трансферттер бюджеттік
алып қоюлар болып табылады.
Жалпы сипаттағы ресми трансферттердің көлемдері тиісті жергілікті
бюджеттің кірістері мен шығындары көлемдерінің арасындағы айырма ретінде
айқындалады.
Жергілікті бюджет шығындарының болжамды көлемінен кірістерінің
болжамды көлемі асып түскен кезде жергілікті бюджеттен жоғары тұрған
бюджетке бюджеттік алып қоюлар белгіленеді.
Жергілікті бюджет шығындарының болжамды көлемі кірістердің болжамды
көлемінен асып түскен жағдайда жергілікті бюджетке жоғары тұрған бюджеттен
бюджет субвенциялары белгіленеді.
Әртүрлі бюджет деңгейлері арасындағы бюджетаралық қатынастар жүйесі
бірлік және автономдылық қағидасына негізделуі қажет. Бюджетаралық
қатынастар жүйесі ойдағыдай жұмыс істеу үшін жергілікті өкілетті және
атқарушы органдардың жұмысының тиімділігін күшейту керек. Олар сырттай
қаржылық бақылауды іске асыру қажет. Сондықтан мәслихаттың ревизиялық
комиссияның мәртебесін нығайту туралы мәселе қойылуда. Олар ондай бақылауды
Республикалық және жергілікті бюджеттердің орындалуын бақылау туралы
заңға сәйкес жүргізеді [22].
Сонымен, бюджетті орталықсыздандыру үдерісі, ең алдымен, жергілікті
органның бюджет процесінің тазалығын, анықтылығын қамтамасыз ететіндей
ынталандыруды арттыруға бағытталуы қажет. Сонымен қатар бюджеттік
қаражаттардың іс-әрекетінің тиімділігін арттыруға бағытталуы тиіс деп
санаймыз.
Бюджет мемлекеттік органдарды қаржыландыруға қажетті қаржыларды
шоғырландырып қана қоймай, тұрақтылықты сақтау үшін аймақтар арасында
табыстарды қайта бөлуге де қызмет етеді.
Басқарудың барлық деңгейлерінің өз бюджеттері бар және олар өздерінің
өкілеттіктері шеңберінде қызмет етеді. Әртүрлі басқару деңгейлері
бюджеттерінің нақты қалыптасқан нормалар негізінде дербес қызмет етуі
бюджетаралық қатынастардың негізін құрайды.
Әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара іс-әрекеті және елдің бюджет
жүйесінің бірлігін салықтарды бөлу арқылы ғана қалыптастыруға болады.
Бюджеттер арасында салықтарды бөлу тәсілдері әртүрлі.
Бірінші тәсіл, нақты бір салықтар түрлерін республикалық және
жергілікті бюджетке бекіту.
Екінші тәсіл, салықты бюджет деңгейлері арасында нақты бір пропорция
арқылы бөлу.
Үшінші тәсіл жоғары тұрған бюджеттен төменгі бюджетке трансферттер,
субвенциялар бөлуді білдіреді.
Бюджетаралық қатынастарға қатысушылардың мүдделерінің сақталуын
төмендегідей принциптер қамтамасыз етеді:
- жалпымемлекеттік мүдде мен халықтың мүддесінің бірлігі;
- бюджет-салық өкілдіктерін, шығындар мен табыстарды ажыратуда,
оларды бөлуде ортадықтандыру және орталықсыздандыру принциптерінің
болуы;
- бюджеттер дербестігінің жоғары деңгейде болуы, әрбір басқару
деңгейлерінің жауапкершіліктері;
- мемлекеттің бюджет-салық саясатын жүзеге асыруға аумақтық басқару
органдарының белсенді қатысуы.
Бұл принциптердің негізінде орталық және аймақтық билік өкілдерінің
өзара қарым-қатынасы жүйесі белгіленеді.
Бюджетаралық қатынастарда бюджеттік реттеудің маңызы үлкен. Бюджеттік
реттеу арқылы бюджет жүйесінің әртүрлі деңгейлерінің өзара қарым-қатынасы
жүзеге асады. Бюджеттік реттеудің төмендегідей әдістері белгілі.
- бюджет түрлері арасында шығындарды бөлу;
- жекелеген бюджеттердің бекітілген тұрақты табыстарын белгілеу;
- жекелеген бюджеттердің реттеуші табыстарын белгілеу;
- бюджетаралық дотация;
- бюджетаралық кредиттеу.
Екінші және үшінші деңгейлі бюджеттердің жалпы мемлекеттік бюджеттен
ерекшелігі, олардың кірістері:
- бекітілген немесе жеке меншік;
- реттеуші болып табылады.
Бекітілген табыстар деп белгіленген тәртіп бойынша тұрақты немесе
ұзақмерзімді негізде толықтай немесе тіркелген үлесте (пайызбен) сәйкес
бюджетке түсетін табыстарды айтамыз.
Реттеуші табыстар – табыстар мен шығындарды теңестіру мақсатында
бюджетке салықтардан немесе тіркелген үлесте емес басқа төлемдерден
пайыздық аударым жасау арқылы түсетін табыстар (ресми трансферттер).
Бюджет тепе-теңсіздігі проблемасы кез келген мемлекетке тән. Тігінен
теңсіздік проблемасы жалпымемлекеттік салықтардағы әртүрлі басқару
деңгейлерінің үлестік қатысуы және аумақ шығындарын жоғары тұрған
бюджеттердің субсидиялауы арқылы шешіледі. Көлденеңінен тепе-теңсіздік
аумақтардың салықтық базасының әртүрлілігінен туындайды.
Тігінен және көлденеңінен балансқа қол жеткізу үшін бюджет жүйесінде
теңестіру жүйесі қолданылады. Бюджеттік теңестірудің негізгі құралдары –
басқару деңгейлері бойынша салықтық табыстарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz