Орта мектептерде бесінші сыныпқа бейімделуге бейімделуі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-5
І. бөлім
1.1.Әлеуметтік-психологиялық бейімделу – жеке тұлға қалыптасуының маңызды
категориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 6-9
1.2. Әлеуметтік-психологиялық бейімделудің
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10-16
1.3 Оқушылардың орта мектепке оқу жағдайында бейімделу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...17-2 1
II. бөлім
2.1 Орта мектептегі пәндік бейімделу жұмысының негізгі
бағыттары ... ... .22-26
2.2 Орта мектептерде бесінші сыныпқа бейімделуге бейімделуі. 5-сыныпты
оқытуға бейімдеуге үлкендердің тигізетін
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .27-31
ІІІ. бөлім Диагностикалық жұмыстардың
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... .32-63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..64-65
Пайдаланған әдебиеттер мен деректер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .66-68
Қосымшалар
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Білім туралы
заңын басшылыққа ала отырып, біз ұлттық мектептерде балаларды тәрбиелеуде
іскер мұғалімдермен білімді ұрпақ жүйесін қалыптастыруымыз керек. Өз
ұлтымыздың ұлттық қасиетін қазіргі жасөспірімдердің бойына сіңіріп,
үйлесімді дамыған тұлға қалыптастыруымыз қажет.
Тұлғаның өнегелілік, адамгершілік сана-сезімін, түсініктерін,
әлеуметке деген қатынасын көрсететін мінез - құлықтарымен әдеттерін
дамытудағы психологиялық механизмдерді аша отырып, жасөспірімдік шақтағы
сана-сезімнің қалыптасуымен әлеуметтік- психологиялық бейімделу
шарттарымен ерекшеліктерін қарастырып, зерттеу - жұмысымыздың өзектілігіне
дәлел. Өскелең ұрпақты дамытуда соңғы жылдары әлеуметтік- психологиялық
бейімделуін дамыту мәселесі жалпы тәрбиенің өзекті саласы ретінде әр түрлі
ғылыми зерттеулердің обьектісіне айналуда. Тәрбиенің міндеті жан-жақты
дамыған тұлғаны тәрбиелеп жетілдіру. Ол бүкіл адамзаттық мәдени байлық
атаулыны меңгертуді көздейді. Бұл мәселелерді кіріктіре қарастыру білім
беру мен тәрбие ісінің әдіснамалық ұстанымы болып саналады. Ббуыннан
ортаңғы буынға өтудегі оқушының психологиялық бейімделу аспектілерін
айқындауды зерттеудің негізі етіп алдық.
Зерттеу тақырыбының өзегі болып отырған әлеуметтік -
психологиялық бейімделу мәселесіне арналған көптеген жұмыстар бар. [28] Ол
зерттеулер екі топқа бөлінген сұрақтар аумағында шоғырланады. С.Д.Артемов,
К.М.Хайлов, В.И.Вершинина, В.П.Казначаев, И.А.Милославова, В.А.Ядов,
Ананьев Б.Г, Божович Л.И, Леонтьев А.Н, Рубинштейн С.Л. Спиркин А.Г.
Чеснокова еңбектерінде тұлғаның бейімделу мәселелері контексінде жалпы
теориялық және әдіснамалық тұрғысынан талданған. А.Бодалевтің
зерттеулерінде әлеуметтік перцепцияға бағытталған басқа адамдарды және өзін
тануға байланысты сұрақтарға қызығушылық танытқанын көруге болады. [34]
Әлеуметтік – психологиялық бейімделудің қажеттілігін бүгінгі таңда
әлеуметтік-экономикалық дамуда көрсетіп отыр. Бүгінгі нарықтық қатынас
жағдайында тек кәсіби жоғары дайындық қана емес, үнемі өзгеріп тұратын
сыртқы ортада белсенді әрекет жасай алатын адам ғана бәсекелесітікке түсе
алады. Бейімделу мәселесі білім беру аймағында да аса өзекті. Оқуға
бейімделу психофизиологиялық, әлеуметтік тұрғыда өзара байланысты. Мектеп
оқушыларының функционалдық жүйесіне үлкен ықпал ететін бейімделу үрдісінің
шиеленісуі байқалады. Баланың оқуға бейімделе алмауынан денсаулығы
нашарлап, оқу үлгерімі төмендейді, жағымсыз әлеуметтік статусты иеленеді.
Ортаға және оқуға бейімделу мәселесі баланың алдында үздіксіз тұрақты:
оқудың басталуы, негізгі мектепке көшу, жоғары сынып, кәсіби оқу орындары.
М.Н. Дудин мектептегі бейімделу мәселесінде 10-11 жастағы
балалардың психологиялық ерекшеліктері толық қарастырылмаған- деп
көрсетеді. Бейімделу мәселесі көптеген авторлар еңбектерінде қарастырылған.
А.П. Сорокин, С.И. Степанова, Г,В. Стрельников, А.Н. Вазин бейімделу
үрдісінің кезеңдерін бөледі, И.Д. Калайков өркениет дамуындағы бейімделу
рөлін зерттесе, В.К. Лабутин адаптацияның биохимиялық түрлерін зерттеді.
Г.А. Балл –психологиялық бейімделуді, И.К. Кряжева –бейімделу өлшемдерін,
Л.М. Растова тұлғаның ұжымға бейімделуін, М.В. Антропов, А.Г. Хрипков
бастауыш мектеп оқушыларының оқу және дене жүктемесіне бейімделуді
қарастырады. Е.А. Осипова оқушылардың орта мектеп бейімделуінің
психологиялық- педагогикалық қамтамасыз етілу мәселесін қарастырады.
Зерттеу объектісі: бесінші сыныптағы оқу –тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: бесінші сынып оқушыларының негізгі мектепке табысты
бейімделуінің шартты факторлары.
Зерттеу мақсаты: оқушылардың бастауыш буыннан негізгі мектепке өтудегі
бейімделуінің психологиялық жағдайларын анықтауды жүзеге асыру.
Зерттеудің міндеттері:
1.Бейімделу түсінігіне анықтама беру;
2. Зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық еңбектерді
теориялық талдау;
3.Бастауыштан негізгі мектепке өту үрдісінде оқушылардың бейімделу
мәселелерінің жағдайын теориялық зерттеу.
4. Бесінші сынып оқушылары бейімділігінің табыстылығы көрсеткіштерін
анықтау.
орта буынға өтудегі бейімделуді теориялық тұрғыда зерттеп ашу;
5. Орта буынға өтудегі бейімделуді диагностикалық жұмыстары арқылы
экспериментальды зерттеп, солардың негізінде оқушыларға, ата- аналарға,
педагогтарға психологиялық көмек көрсетуге нұсқау- кеңестер беру.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы:
- орта буынға бейімделу мәселесінің теориялық- әдіснамалық мазмұны
ашылды;
- орта буынға бейімделуді дамытудың практикалық мүмкіндіктері талданды;
- зерттеу мақсатына байланысты әдістермен әдістемелерді практикалық
іске асыру жолдары жүйеге енгізілді;
Зерттеуде қолданылатын әдістермен әдістемелер: Зерттелетін мәселе
бойынша философиялық, психологиялық - педагогикалық тәжірибені зерттеу;
констатациялық эксперимент: қалыптастырушы және тексеру кезеңдері; бақылау,
әңгімелесу, сауалнама.
Зерттеудің болжамы: оқушылардың негізгі мектепке оқуға бейімделуі табысты
болады, егер олардың бейімделуінде көрінісі:
- Оқу-тәрбие мақсаттарының жүзеге асырылуы валеолгиялық, психологиялық,
әлеуметтік және педагогикалық көмек жүйесімен жетеленсе;
- Оқушылардың бейімделуін басқару моноторинг көмегімен жүзеге асырылса,
оның негізіне бесінші сынып оқушылары табысты бейімделуінің жек-топтық
көрсеткіштері енгізілсе.
Зерттеудің әдіснамалық негізіне:
- Бейімделу теориясы (И.П. Павлов, И.М. Сеченов, П.К. Анохин, И.Д.
Калайков, Д.Н. Узнадзе, И.К. Кряжева, В.С. Олейников);
- әлеуметтік басқару теориясы (М.Вудкок, Д. Френсис, П. Лоуренс, В. Г.
Афорнасьев);
- тұлға теориясы (Б.Г. Ананьев, Л.С. Выготский, В.В. Давыдов, С.Л.
Рубинштейн).
- Гуманистік психология концепциясы (Р.Берн, А. Маслоу, К. Роджерс).
Зерттеуде қолданылатын әдістермен әдістемелер: Зерттелетін мәселе бойынша
философиялық, психологиялық - педагогикалық тәжірибені зерттеу;
констатациялық эксперимент: қалыптастырушы және тексеру кезеңдері; бақылау,
әңгімелесу, сауалнама.
Зерттеу үш кезеңнен тұрады:
Бірінші кезең - зерттелетін мәселе жағдайымен теориялық танысу. Оқушылардың
бастауыштан негізгі кезеңге өтуде бейімделу үрдісіне баса назар аударылады.
Екінші кезең - зерттеудің ғылыми аппараты анықталды, эксперименттік жұмыс
мазмұны бекітілді. Бақылау, әңгіме сауалнама, психологиялық- педагогикалық
диагностика әдістерінің алынған материалдарына талдау жасалды.
Үшінші кезеңде - тәжірибелік зерттеу жұмыстары жүргізілді. Зерттеу
нәтижелері жинақталып, жүйеленді.
Зерттеу базасы: № 38 мектептің 4 -5 – сынып оқушылары.
1.1.Әлеуметтік-психологиялық бейімделу – жеке тұлға қалыптасуының маңызды
категориясы
Бейімделу әр түрлі факторлардың әсерінен болады – бұл
индивидте басқа адамдардың мақсатты бағытталған тәрбиелік әсері, қоғамдық
институттар және өмірлік жағдайлардың түрлі стихиялық әсері жатады.
Психологияда бұл түсінік ғылымға кейін енеді және ол өзіндік мазмұнға ие
болуға тырысты.Бірақ та бұл түсінік жалғыз ғана тәсіл болған жоқ, өйткені
бейімделу түсінігі үздіксіз жеке тұлғамен және оның ортамен қарым-
қатынасымен байланысты. Осыдан бейімделудің түрлі интерпретациялық үрдісін
көреміз. Біреулер үшін – бұл әлеуметтік мінез-құлықты үйрену (жалпы белгілі
бихевеористік әдістер), басқалар үшін – мәдени саланың талаптарына сай
тұлғаның моделін қалыптастыру (бұнда Мәдениет және тұлға,1930 жылғы
теория кеңестік адамның қалыптасуы, Б.Ф.Скиннердің концепциясы
Мәдениеттің бағдарлануы), үшіншілері үшін – топтағы әлеуметтік қатысуға
дайындық. Барлық қиындықтармен, шектеулерге қарамастан отандық әлеуметтік
психологияның тарихына қақтығысты, сонда да белгілі көлемде әдістемелік-
теоретикалық және эмпирикалық білімді қамтиды. Егер әлеуметтік тұрғыда
теорияға назар аудару, тұлғаның әлеуметтік мінез-құлқының қалыптасу
үдерісін түсіндіреді,яғни әлеуметтену – бұл тұлғаның әлеуметтік құрылуы,
қалыптасуы және дамуы.
Әлеуметтік психологиялық бейімделудің негізгі тәсілдері жаңа
әлеуметтік ортадағы құндылықты (топтар, ұжымдар, ұйымдар) қабылдау, осы
жерде қалыптасқан әлеуметтік өзара іс-әрекеттің формасы (формальды және
формальды емес байланыс, жанұямен және көршілермен қарым-қатынас тағы
басқалары), сонымен қатар заттық іс-әрекет. (Мысалы,жұмысты кәсіби орындау
қабілеті немесе жанұялық міндет)
Әлеуметтік психологиялық бейімделудің екі формасы бар:
1) Белсенді формасы – онда индивид ортаға әсер етуге,оны өзгертуге тырысады
(құндылықты форма,өзара әрекет және әрекет)
2) Белсенді емес формасы – онда еш нәрсеге ұмтылмау.
Әлеуметтік психологиялық бейімделудің жақсы көрсеткіштері –
ортада индивидтің әлеуметтік беделінің жоғары болуы, сонымен қатар оның
психологиялық қанағаттандыруы мен оған деген маңызды элементке ие болу.
(Мысалы, жұмысқа және оның шарттарына қанағаттану). Тұлғаның әлеуметтік-
психологиясының классификациясының жалпы түрлері: жағымды бейімделу,
девиантты бейімделу, потологиялық бейімделу, бейімделу және жағдаят.
А) Жағымды бейімделу – тұлғаның бейімделуі оның тұрақтылығын белгілі
мәселелік жағдайларда патологиялық өзгеріссіз болуы.
Тұлғаның жағымды әлеуметтік-психологиялық бейімделуі 2-ге
бөлінеді:қорғаныс және қорғаныссыз.
Жағымды қорғаныс бейімделуі, тұлғаның іс-әрекетімен белгілі қорғаныс
механизмдерінің(агрессия, рационализация, проекция, регрессия, кері
реакцияның қалыптасуы, сублимация және тағы басқалары) көмегімен іске
асады. Қорғаныссыз бейімделу үдерісінің фрустрацияланбаған мәселелер
жағдайының айырмашылығы, тұлғадан рационалды шешім қабылдауын талап етеді.
Олар белгілі қорғаныс механизмдерінің қатысуымен іске асады.
Фрустрацияланбаған мәселелік жағдайдың бейімделу шарттарының жетістікке
жетуі, тұлғаның танымдық үдерістерінің пайдалануында.
Б) Девиантты бейімделу – тұлғаның әлеуметтік бейімделу үдерісінде тұлғаның
топтағы немесе әлеуметтік ортадағы қажеттіліктерін қанағаттандыруды
қамтамасыз етеді.
Девиантты бейімделудің негізгі 2 түрі бар:
а) Конформистік емес бейімделу – тұлғаның әлеуметтік-психологиялық
үдерісінің конформистік емес үдерісі, ішкі топтық мәселелік жағдайдағы
конформистілік қарым-қатынас нормасындағы қабілеттілік пен жолдар;
б) Жаңашылдық (инновациялық,шығармашылық) бейімделу. Инноваторлық
(жаңашылдық) немесе шығармашылық мінез-құлықтың бейімделуіндегі ерекшелікті
өте маңызды девианттылықтың түрлерін қарастырады. Бұл адами іс-әрекеттер,
яғни тұлғаның қажеттіліктері, мәдениеттің жаңашылдылығының қорытындысын
тудырады.
В) Патологиялық бейімделу – бұл әлеуметтік-психологиялық үдеріс (тұлғаның
әлеуметтік жағдайдағы белсенділігі) толық немесе бөлшектенген патологиялық
механизмдермен мінез-құлықтық формасына, невротикалық және психикалық
синдромның құрамдарына кіруін айтамыз.[35]
Д) Бейімделу және жағдаят.
Әлеуметтік-психологиялық бейімделу теориясының ерекше тағы 2 негізгі
бейімделу түрлері бар:
а) Мәселелік жағдайда қайта түзілу мен құрылу жолымен бейімделу – тұлғаның
ресурстары мен механизмдері нақты әлеуметтік жағдайда бейімделеді, ал
тұлғаның өзінде жағымды өзгерістер болады;
б) Жағдайды сақтаудағы бейімделу – тұлғада көптеген өзгерістер болады,
бірақ көп бөлігінде ол өзіндік актуализация мен кемеліне жету қабілетті
емес.
Бейімделу мәселесінің құрылымдық - функционалдық бағыты
саясаттану мен әлеуметтік психологияда әрқашан бейімделу түсінігін
көрсетеді. Көптеген саясаттанушылар мен мәдениеттанушылар функционализмнің
мәселелерін талқылаған.[36]
Қызмет түсінігі 2 негізгі түрде қолданылады:
а) Қандай да әлеуметтік құрылым немесе механизм түрінде;
б) Екі немесе көптеген құбылыстардың ерекше байланысы ретінде.
Мінез-құлық немесе әлеуметтік іс-әрекеттің функционалдылық
анализінің өзіндік мақсаты,олардың өмір сүруіндегі құрылымдық мақсатпен
байланыстыру.
Әлеуметтік іс-әрекеттің қызметі – ол анализдің тек бір деңгейі,
яғни бұл іс-әрекет (құрылым,ритуал және тағы басқалар) көптеген жасырын
қызмет болуы мүмкін. Бұл жер саясаттанушы Р.Мертонның анализін Э.Сэмпсон
көзқарасы бойынша Фрейдтік анализге жақындайды, яғни оның мазмұны жасырын
қызмет. Психологиялық немесе әлеуметтік құбылыстардың терең және жасырын
мазмұны мен қызметін іздестіру, оның әдісі деп санауға болмайды. Біздің
ғылымға әлеуметтік-психологияның құбылыстарын зерттейтн әдіс өте қажет.
Мысалы, көптеген іс-әрекеттің әлеуметтік бейімделуі, символикалық,
сондықтан да әлеуметтік-психологиялық анализ өзіндік ашылулары мен тарихи
бұрынғы оқиғаларының жасырын бейімделудің символикалық механизмдері мен іс-
әрекеттерін ашуға тырысу керек.
Тұлғаның әлеуметтенуі деген не? Нәресте өмірге биологиялық
ағза ретінде келеді. Осы кездегі оның негізгі қамы өзіне физикалық комфорт
тудыру болып табылады. Біраз уақыт өткеннен кейін бала құндылықтары мен
ұстанымдар бар, антипатия мен симпатия бар, мінез-құлық шаблондары мен
жауапкершілігі болып қалыптасады. Адамның тұлға болып қалыптасуына
әлеуметтену үдерісі көмектеседі. Әлеуметтену – бұл қоғамда сәтті
функциялану үшін, әлеуметтік нормалар мен құндылықтарды игеру үдерісі,
индивидтің тұлға ретінде өзіндік Менін қалыптастыру үдерісі болып
табылады.
Әлеуметтену оқыту және тәрбиелеу, мәдениетке үйрету
үдерістерін қамтиды. Әлеуметтену үдеріске индивидті қоршаған адамдардың
барлығы қатысады: отбасы, көршілер,достары,сыныптастары, бұқаралық
ақпараттар.
Д.Смелзер бойынша, әлеуметтену үдерісінде 3 факті маңызды
рөл атқарады: күту, мінез-құлықтағы өзгеріс және күтуге сәйкес келуге
ұмтылады. Оның ойынша, адамның қалыптастыру үдерісі 3 кезеңге бөлген:
1) Балалар ересектердің мінез-құлқына еліктеуі және қайталауы;
2) Ойын кезеңі,бала мінез-құлықтық рөлді орындау үшін деп біледі;
3) Топтың ойын кезеңі, онда бала топтағы адамдар одан не күтетінін түсінуге
үйренеді.
Француз психологы Ж.Пиаже тұлғаның дамуындағы әр түрлі
кезеңдер идеяларын сақтай отырып, индивидуалдық танымдық құрылымының
дамуына және тәжірибе мен әлеуметтік әрекеттістікке байланысты кезеңдерді
көрсетті. Бұл кезеңдер жүйелі түрде бір-бірін алмастырып отырады:
сенсомоторлы (туғаннан 2 жасқа дейін), нақты операциялар кезеңі (7-11 жас
аралығы), формальды операциялар кезеңі (12-15 жас аралығы).
Көптеген психологтар мен әлеуметтанушылардың айтуы бойынша,
әлеуметтену үдерісі өмір бойы жалғасады және ересектердің әлеуметтенуінен
балалардың әлеуметтенуі ерекшеленеді. Ересектердің әлеуметтенуі сыртқы
мінез-құлықты өзгертсе балалардың әлеуметтенуі бағдарлы құндылықтарды
қалыптастырады. Ересектердің әлеуметтенуі адамдарға белгілі дағдыларды
игеруге көмектесу болса, балалардың әлеуметтенуі мінез-құлықтың
мотивациясымен байланысты болады, Р.Рарольдтың ұсынған теориясы бойынша
ересектердің әлеуметтенуі балалық шақтың психологиялық көрінісі ретінде
қарастырады.
Адам өмірінің алғашқы күндерінде өзіндік Мен
қалыптасады. Ол өмірін, анасының бір мүшесі, эмбрион ретінде жалғастырады.
Баланың физикалық шекарасын өз денесінен ажырата білуі, оның қоршаған
ортасы ұзақ, әрі жүйелі зерттеуінің нәтижесі болып табылады.
Алдымен сыртқы әлемнен, содан кейін әлеуметтік әлемнен тұлғаның жекеленуі –
өмір бойы жалғасатын күрделі үдеріс. Бала адамдар арасындағы айырмашылықты
түсінеді. Ол ер адам – әкесі, әйел адам – анасы екенін түсінеді. 1,5 жастан
бастап бала өзін жеке тұлға ретінде сезініп, Мен түсінігін қолдана
бастайды. Әлеуметтік тәжірибе жинай отырып, бала әр түрлі тұлғалық
образдарды, сонымен өзіндік Мен образын қалыптастырады. Адамның тұлға
ретінде қалыптасуы – бұл тұлғаның өзін басқалармен салыстыра отырып,
өзіндік Менінің құрылуы болып табылады. Сол арқылы топтық тәжірибеде,
топтық қарым-қатынаста игерілетін қоршаған ортаның әлеуметтік саналары мен
тұлғаның ішкі жан дүниесінің жағымды саналарының пайда болуы жүзеге асады.
Тұлға табиғи заңдылықтардың автоматты түрде ашылуы ғана
дамымайды. Жануарлар арасында тәрбиеленіп, адамдармен қарым-қатынас жасауға
мүмкіндіктері болмаған жағдайлар да бар. Бұндай индивидті зерттеу
барысында, оның өзі туралы ойы, яғни өзіндік Мені жоқ екені анықталды.
Бұндай индивидтер өздерін басқа индивидтерден ұқсастықтары мен
айырмашылықтарын сезіне алмайды. Бұл жағдайдағы адам жеке тұлға болып
саналмайды.
Атақты американ психологы және әлеуметтанушысы Ч.Кумс басқа
тұлғалармен салыстыра отырып, өзіндік Менінің тұлғалық айырмашылығын
түсіну үдерісін зерттейді. Көптеген зерттеудің нәтижесі бойынша, ол өзіндік
Мен концепциясының дамуы ұзақ, қарама-қайшылықты,шиеленіспен үдеріс және
басқа тұлғалардың, яғни әлеуметтік қоршаған ортаның қатысуынсыз жүзеге
аспайды деп айтқан. Ч.Кумстың ойынша, әрбір адам басқа адамдармен қарым-
қатынасқа түскендегі қабылдаған реакцияларына негізделе отырып, өзінің
Менін құрайды. Мысалы, ата-анасы және таныстары қызына әдемі екенін айтса
және ол пікір әр түрлі жағдайларда бірнеше рет қайталанса, онда қызда өзін
әдемі деп қабылдайды. Ал егер әдемі емес қыздың ата-анасы ерте балалық
шақтан бастап, әдемі екенін есіне сала берсе, ол өмірден түңіліп, өзін
әдемі емеспін деп қабылдайды.
1.2. Әлеуметтік-психологиялық бейімделудің мәні
Отандық психологтардың ойларынша, әлеуметтік-
психологиялық бейімделу адам өмірінің келесі ортасында болады, яғни іс-
әрекетінде, қарым-қатынасында және өзін-өзі тану барысында көрінеді.
А.Н.Леонтьев бейімделудің іс-әрекет аумағын баланың іс-әрекетінің
ұлғаюымен анықталған. Бұнда баланың біртіндеп түрлі әрекетті үйренуімен
және бала өзі жасай алатын әрекет болуы керек, яғни мәдени мінез-құлық
үлгісін түсіну, жетекші әрекет түсінігін А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин дамытып
және мазмұнын тереңдетті.
Онтогенездегі адам психикасының дамуы келесі жетекші іс-
әрекеттің түрлерін көрсетеді:
1) Баланың үлкенмен тікелей қарым-қатынасы;
2) Заттық-манипулятивті іс-әрекет, бұл ерте балалық шақта болады, яғни бұл
үдерісте бала тарихи қалыптасқан заттарды қолмен сезу тәсілдермен үйренеді;
3) Сюжеттік-рөлдік ойын,бұл мектепке дейінгі жаста;
4) Кіші сынып оқушыларының оқу әрекеті;
5) Жеткіншектердің қоғамдық-пайдалы әрекеті;
6) Кәсіби оқу іс-әрекеті,бұл ерте жеткіншектік шақта.
Жетекші іс-әрекеттің даму формасы жедел дамымайды, ол қалыптасудың белгілі
жолдарынан өтеді.
Бейімделудің қарым-қатынас аумағы, қарым-қатынас ортасының
кеңеюі кезінде оның мазмұны мен формасы өзгергенде көрінеді.М.И.Лисина
бала мен үлкендердің қарым-қатынасының даму концепциясын шығарды, онда
қарым-қатынас іс-әрекеттің ерекше түрі ретінде қарастырылады.
(коммуникативті іс-әрекет). М.И.Лисинаның ойынша қарым-қатынас формасының
мазмұндық параметрі баланың сол кездегі психикалық дамуына байланысты. [33]
Баланың қажеттіліктерін орындау (ерте балалық шақта) жұмысқа
байланысты ситуациялы әрекетті орындауы, баланың кішкентай, одан кейін орта
мектепке дейінгі кезеңінде жағдайдан тыс танымдық формадағы қарым-қатынас,
яғни балада үлкендерден өзіне деген сыйласымдылықты қажет етеді. Бұл этапта
баланың танымдық мотиві дамиды және бала оның жетістігіне жету үшін сөздік
қорын пайдаланады. .4-6 жас аралығында (орта және жоғарғы мектепке дейінгі
кезең) бұнда баланың бірінші қажеттілігіне түсінушілікпен алаңдаушылығы
жатады, яғни жағдаяттан тыс тұлғалық қарым-қатынасы дамиды.
Бейімделудің өзіндік санасы Мен концепциясы арқылы
қалыптасады. Өзіндік образдың қалыптасуы - бұл өте үлкен мәселе,түрлі
зерттеулерді қажет етеді. Әлеуметтік психология әлеуметтік эталонда Мен
образының қалыптасуын қарастырады. Адамның басқа адаммен эмоционалдылығы
мен өзін-өзі қанағаттандыру үдерісін идентификацияда топпен, үлгімен
көрсетеді. Бұл механизм тұлғаның әлеуметтенуі меңгеруді қалыптастыруда
индивидтің өзіндік адамдық тірлігін көрсетеді.
Идентификация тұлғаның дамуына ұқсас екі түрлі әсерін тигізеді:
бір жағынан адамдармен жағымды қарым-қатынас орнатуды қалыптастырады,
екінші жағынан басқа адамдармен индивид ашық қарым-қатынасқа түсе алады.
Идентификация адамның мінез-құлқымен руханм өмірінде үлкен рөл атқарады.
Оның психологиялық мәні-алаңдаушылық сезімінің кеңеюі. Ол басқа адамға
деген эмоционалды қарым-қатынасын көрсетеді. Басқа жағынан идентификация
психологиялық қорғанудың элементі ретінде объекті мен жағдаяты, қорқыныш
сезімі және алаң болушылығы көрінеді.
Тұлғада әлеуметтену үдерісінде мәселелік жағдайлар туындайды,
оларды жеңу үшін бейімделу механизмдері қалыптасады. Бұл сұрақ Т.Парсонстың
көзқарасы бойынша,оның кейбір жұмысынтарында,жалпы әлеуметтік теориясының
бөлімдерінде көрсеткен.
Т.Парсонсың айтуынша, индивидтің әлеуметтенуі негізгі үш
механизм көмегімен іске асады: а) танымдық механизмдер; б)психикалық
қорғаныс механизмдері, мұны тұлғаның қажеттілігіне байланысты конфликт
туындағанда қолданады; в) қабілеттілік механизмдері, олар қорғаныс
механизмдерімен тығыз байланысты. Қабілеттену механизмін Т.Парсонс
конфликтінің сыртқы объектісі мен байланысты. Мұндай қабілеттілік
элементтерін әлеуметтік қадағалауда өзіндік Мен қалыптасады.[36]. Бұл
жердегі ой, яғни тұлғаның әлеуметтену үдерісі когнитивті механизмдерден
кейін психикалық механизмдердің бейімделуіне маңызды рөл ойнайды.
Т.Парсонстың тағы бір көзқарасына арнайы назарды аударуға
болады. Ол қабілеттену механизмдері конфликтіні шешеді, яғни сыртқы
объектімен байланысты. Бұл көзқарасты келесідей көрсетуге болады: Т.Парсонс
бойынша классикалық қорғаныс механизмдері тұлғаның ішкі конфликтісін
шешуге көмектеседі, ал бейімделудің қорғаныссыз функциясындағы механизмдері
сыртқы конфликтіні шешеді. Бұл байланыста бірнеше сұрақтар туындайды,
сыртқы конфликтінің сублимациясын бейімделудің қорғаныс механизмі деп
санауға болады. Бұл механизмдер қандай да бір жолмен индивидтің қол астында
болады. Егер екінші болса, онда сублимациядағы функцияның қабілеттілік
механизмдерінің қорытындысын шығаруға болады. Аналогиялық сұрақ қорғаныс
механизмдерінің бейімделу байланысында туады, оларда ішкі конфликтінің
сублимациялық қорытындысы болады ма немесе ішкі конфликтімен байланысады
ма?- деген сұрақтар туындайды. Егер екінші болса, онда қорғаныс
механизмдерінің қорытындысы қандай?- деген сұрақ туындайды.
Сублимация қиын және тәуелсіз бейімделу үдерісі, олар өзіндік
спецификалық механизмдер арқылы іске асуы мүмкін, сонымен қатар қорғаныс
және қорғанусыз мінездемесі болуы мүмкін. Сублимация басқа да бейімделу
механизмдерімен бірге ішкі және сыртқы конфликтідегі өзара қарым-қатынаста
қатысады.[32]
Т.Парсонс бойынша әлеуметтенудің танымдық механизмі еліктеу
және психикалық идентификация,яғни ол сыйлау сезімімен махаббатқа сүйенеді.
Тұлға басқа адамға деген сезімін білдіру үшін әлеуметтік тұлға анықталған
шарттар мен анықталған қарым-қатынасты орнату керек. Мұндай қарым-қатынас
мұғалімнің немесе ата-ананың бұйрықтарымен ақыл айтуында көрінеді.
Бұл мәселені талқылағанда Т.Парсонс біздің көзқарасы бойынша ең
маңыздысы,түрлі әлеуметтену механизмдерінің ішкі байланысы көрінбейді.
Еліктеу мен идентификация әлеуметтенудің танымдық механизмі ретінде
тұлғалық үдерістің бейімделуіне қатысады, яғни ол адам мәселелік жағдайда
адам психикасына әсерін тигізеді. Мысалға бейімделудің қорғаныс механизмін
алуға болады,агрессиядағы психикалық идентификация.[37]
Сөйтіп барлық механизмдер Т.Парсонс бойынша тұлғаның
онтогенетикалық әлеуметтену үдерісінде орындалады, сонымен қатар оның
бейімделу үдерісіндегі барлық кезеңдердің дамуына да қатысады.
Американдық әлеуметтенушілердің ойлары бойынша, тұлға оқудың
көмегімен әрқашан өзгереді, бірақ оның бірқалыпты қалпы бейімделу
механизмдерімен қорғаныс жұмысында сақталады, яғни олар өзгерісті бақылап
отырады. Қорғаныс механизмдері тұлғадағы өзгерісті бақылап және оның
бірқалыпты қалпын сақтауға және оның бейімделу функциясын орындайды.
Тұлғаның әлеуметтік-психологиялық бейімделу теориясында бейімделудің
қорғаныс механизмдерінің функциялары бейімделеді. Оның бұзылуы терең
зерттеу үстінде, бірақ әлі зерттелмеген. Сонымен қатар мұндай зерттеулер
қорғаныс механизмдерін нақты көрсетеді.
Әлеуметтену үдерісінің дамуына әртүрлі факторлар әсер
етеді,олар екі үлкен топта көрінеді: біріншісіне әлеуметтік факторлар, онда
бейімделудің әлеуметтік-мәдени аспектілері көрінеді және ондағы топтық,
мәдени,тарихи және этникалық спецификасындағы мәселелер қарастырылады,
екіншісі жекелік-тұлғалық фактор, ол тұлғаның жекелік-психологиялық
ерекшелігін анықтайды.
Әлеуметтік факторға макро, меза және микрофакторлар жатады.
Олар әлеуметтік-саяси, экономикалық, тарихи, ұлттық және тағы басқа
тұлғаның даму ерекшеліктерін, сонымен қатар өмірінің сапасын, экологиялық
жағдайын және әлеуметтік жағдайлардың тууын қарастырады.
Макрофакторлар - бұл әлеуметтік және тарихи шарттардың дамуы,
жеке тұлғаның әлеуметтенуі. Олар үлкен әлеуметтік орта, яғни мемлекет,
республика. Сонымен қатар мәдениет – бұл адамдардың әлеуметтенуінің рухани
формасын қамтамасыз етеді. Олар өмірдің барлық жағын қарастырады:
биологиялық (түс, тамақ, демалыс, сексуалдық сферасы және тағы басқалары),
өндірістік (өмір қажеттілігіне керекті материалдарды өңдіру, еңбек,
тамақ,киім), рухани (тіл, сөздік, эстетикалық іс-әрекет және тағы
басқалары), әлеуметтік (коммуникация ,әлеуметтік қарым-қатынас).
Мезофакторлар – бұл жеке тұлғаның әлеуметтенуі, оның өмір
сүруінің құрамына кіреді. Бұл факторлардың қатарына этносты (ұлтты)
жатқызуға болады, олар тарихи қалыптасқан және адамдардың тұрақтылығын,
бір тілді меңгеруін, ортақ ерекше мәдениеті мен психикасын, сонымен қатар
ортақ өзін-өзі анықтауын қарастырады.Тағы бір мезафактор – бұл аудандық
шарттар, басқа мемлекетте, республикада тұратын адамның әлеуметтенуі,
өзіндік ерекшелейтін ерекшеліктері бар. Әлеуметтену үдерісіне коммуникация
үлкен әсер етеді (радио,телевизор,театр және кино), осылардың арқасында
информациялар таралады (білім,рухани байлық,моральды және құқықтық
нормалар).
Микрофакторлар – әлеуметтенудің жүруін анықтайды, бұнда
институттарды жатқызуға болады. Әлеуметтік беделдікті бұл институттарды
формальды және формальды емес тұрғыда қарастыруға болады. Біріншісі орталық
арнайы орындарды (мемлекет),жаңа ұрпаққа тәрбие мен білім берудің
функционалдылығын белгілейді (мектеп жасына дейінгі орындар,
мектептер,жоғарғы оқу орындары,мәдени орталықтар және тағы басқалар).
Екіншісі формальды емес институттар, олар әлеуметтік-психологиялық негізді
құрады. Бұл түрлі әлеуметтік топтар, кіші топтан үлкен топқа дейінгі аралық
(жанұя, сынып, профессионалды еңбекші топ, этникалық орта және тағы
басқалар). Формальды және формальды емес институттардың әлеуметтенуінің
мақсаты мен тәсілдері көбінесе бір-бірімен келіспейді, сондықтан оларда
келіспеушілік пайда болады. Бұл келіспеушіліктің қорытындысы түрлі мазмұнға
ие:мұнда көше балалары, құқық бұзушылар, екі моральды азаматтарды
айтуға болады. Адам өміріне әлеуметтік әсер әр түрлі әсер етеді, бұған
индивидтің өміріндегі әр түрлі институттардың әлеуметтенуін жатқызуға
болады.
Жекелік-тұлғалық фактордың әлеуметтенуі жеке тұлғаға өз
әсерін тигізеді. Бұл әлеуметтенуде адам өзінің әлеуметтенуіне жекелік-
психологиялық ерекшеліктерін көрсетеді. Психологияның көзқарасы бойынша,
әлеуметтену тұлғаның жай механизмі ретінде ғана қарастырылмайды. Адам бұл
үдерісте субъект ретінде,сондықтан бұл үдерісті субъективті қабылдайды. Бір
әлеуметтік жағдаятты түрліше қабылдайды және түрліше тұлғада алаңдаушылық
болады. Әлеуметтенудің қорытындысы біріншіден жеке тұлғаның интеллектуалды
даму аумағының деңгейіне байланысты,я ғни ол адекватты және сыни қабілетін
қабылдайды.
Әлеуметтену үдерісіне жеке тұлғаның бейімделуін көрсетеді.
Ол индивидтің туғанынан басталып, өмірінің соңына дейін жалғасады, бірақ
кәрілік шақта бұл үддеріс кейде регрессивті мазмұнға ие болады. Әлеуметтену
ешқашан аяқталмайды, бірақ ешқашан толық болмайды, ол аяғы аяқталмаған
үдеріске жатады, бірақ белгілі бір мақсаты бар. Әлеуметтенудің түрлі
аспектілерімен жас ерекшелігін педагогикалық психология, патопсихология
және тұлға психологиясы, сонымен қатар әлеуметтік психология қарастырады.
Әлеуметтік психологтар көбінесе мынадай мәселелерді қарастырады.Олар:
1. Әлеуметтік –психологиялық бейне, жеке тұлғаның бейімделуі (қарым-
қатынас,ортаның пікірі, ортаның мінезі, мода, әлеуметтік-психологиялық
климат және т.б.);
2. Арнайы әлеуметтік-психологияның адамдарға әсері (насихат,үгіттеу,
жарнама және т.б.);
3. Жеке тұлғаның белгілері;
4. Әлеуметтік институттар,тұлғаның тәрбиесімен үздіксіз байланыста болады
(жанұя, мектеп, ортақ ұйымдар, ұжым және т.б.).
Отандық әлеуметтік психологтардың зерттелу объектісі,
индивидтің барлық кезеңінің әлеуметтенуіне және даму этапына көп көңіл
бөледі, олардың әлеуметтік-психологиялық жағын, өзіндік спецификасын
көрсетеді. Отандық психологтар әлеуметтенудің этаптарының іс-әрекетіне
көбірек мән береді және еңбектік әлеуметтенуді бөледі: ерте әлеуметтену
(баланың мектепке дейінгі кезеңі және оқу стадиясы); еңбектік
(профессионалды әрекет кезеңі); еңбектен кейінгі (зейнетақыға шыққаннан
кейін). Психоаналитикалық кезең әлеуметтенудің биологиялық көрсетімі,
инстинктісі, адамдардың мотивтері және негізгі тұлғалық бейімделудің
бірінші әлеуметтенуі. Қазіргі әлеуметтенудің үш түрі бар: бірінші кезең-
ерте кезең, адам өмірінің бірінші 12 жылы; екінші кезең – 12-18 жас
аралығы; үшінші кезең – қалған барлық өмірі.
Психологиялық көзқарас бойынша, ерте кезеңдегі әлеуметтену
индивидтің интеллектуалдық аумағының дамуына жеткіліксіз, сондықтан оның
қорытындысы дұрыс болмайды. Психологиялық механизмдерді қабылдауда ұқсас
келетін әсер, оның қорқуы, біреуге ұқсас болуы, ата-аналарына ұқсас болуы
және тағы басқалары. Ерте кезеңдегі әлеуметтену әлеуметтік-психологиялық
үдерісіндегі ерекше жағы.
Әлеуметтенудің екінші кезеңіндегі психологиялық жоспардағы
айырмашылығы, тұлғаның негізгі аумағында ойлау қабілеттілігі мен тез дамуы
қалыптасады. Әлеуметтік-психологиялық жоспар әлеуметтік байланыс пен қарым-
қатынас ортасының кеңеюі, сонымен қатар рөлдердің өзгеруімен әр түрлі
институтының беделінің әлеуметтенуі. Институттар арасындағы беделдіктің
әлеуметтенуі және барлық үдерістің бағыттылығы индивидтің нақты өмірлік
шарты мен тәрбиесіне байланысты.
Үшінші кезеңде негізгі система тұлғаның әлеуметтік шарттары
қалыптасқан және тұрақталған. Индивид өзіндік қабілетімен түрлі әлеуметтік
әсерлерді қабылдауы жоғары болады. Оның негізгі әлеуметтену институты
өзінің өмірлік тәжірибесі мен әлеуметтік қарым-қатынасының тәжірибесі. Осы
кезеңдердің барлығы да жағымды және әрбір адамдардың нақты шарттарының
болуы,оның дамуы мен әлеуметтік ортасымен анықталады. Мысалы, өмірдегі
критикалық мәселелер индивид үшін, соғыс экономикалық дағдарыс жақындарынан
айырылу әрқашан тұлғаның дамуына өз әсерін тигізеді, кейде қалыптасқан
өмірін түгелдей өзгеруге де әкеп соқтырады. Жасерекшелік кезеңдегі
әлеуметтену, оның психологиялық және әлеуметтік-психологиялық жақтарындағы
күрделі үдеріс.
Әлеуметтік кезеңдегі көріністер негізгі әлеуметтік-
психологиялық мәселелердегі үдерісті түсінуді көрсетеді. Осы байланыста
тұлғаның қалыптасу үдерісін байқауға болады, оны американ психологы
Э.Эриксонның көрсетуі бойынша, жас және үлкен адамдар өздерін жеке тұлға
ретінде сезініп, біріншіден өз бетімен индивид болады. Бұл жерде жекелік
түсінігі жеке тұлғамен байланысты, ол өзін түсінуде басқа қоршаған
адамдардан ерекше санайды.
Толық жетілген тұлға туралы сөз болғанда, онда жекелік
ерекшеліктің ішкі бірлігі, тұлғаның дұрыс қажеттілігі, қажеттілігі,
мотивациясы және мінез-құлқын айтады. Өзін туралы дұрыс бейне болу үшін,
жастарға жас кезеңдерін сезіну керек. Жастар өзін бір тұлға ретінде сезіну
үшін, ол өзінің балалық шағындағы үзіліссіз үдерістің өзіндік қалыптасуын
сезіну керек, яғни осы кезеңге дейін кім екенін және алдағы даму үдерісінде
кім болатынын көрсетеді.
Э.Эриксонның келісімі бойынша, өзін-өзі сезіну психологиялық
өзара ықпалды қажет етеді. Онда адамның өзін-өзі қабылдауы, басқалар оны
қалай қабылдайды және олар одан не қажет етеді деген сұрақтар туындайды.
Егер оларды орта немесе қандай да бір адамдар қабылдамаса, оның өзіндік
Мен концепциясына кедергі келтіруі мүмкін.
Э.Эриксон З.Фрейдтің тұлға дамуының негізгі кезеңдерін қайта
қарауды ұсынды. Оның пікірінше, З.Фрейд тек қана тұлғаның биологиялық
жағынан, көбінесе сексуалдық факторының дамуына көп көңіл бөледі, ал
тәрбиені, әлеуметтік қарым-қатынасты және тұлғаға мәдениеттің әсерін дұрыс
бағаламаған. Сонымен қатар, Э.Эриксон адамның дамуы балалық шақта толықтай
өзгеріске түспейді, ол адам өмірін де толықтай орын алатын 8 кезеңді
ұсынды. Бұл теория психологиялық зерттеуде жасөспірімдерге және кеш дамыған
адамдарға үлкен маңызы бар. Дамудың 8 кезеңінің әрбіреуі белгілі бір
мәселемен немесе кризистік жағдаймен байланысты.
Бірінші кезеңнің негізгі тапсырмасы – қоршаған әлемге
сенімділік орнату. Э.Эриксонның айтуынша, балалар үшін ,бұл әлемде
тамақтану, киім кию және жақындарының ортасында болу маңызды.
Екінші кезең – бір жағынан даму үстіндегі автономия, екінші
жағынан жалғастырушы байланыстылық. Балалар ерте еркін жүре, жүгіре
бастайды және т.б. Э.Эриксон балаларға қаталдық көрсетпей, еркіндік беру
керек деген. Егер бала өз іс-әрекетімен риза болмаса, онда бала өз еркімен
бір нәрсе істеуге күдіктеніп тұрады.
Үшінші кезең – бұл кезеңде конфликтінің пайда болуы мен өзін
кінәлі сезінуі көрінеді. Бала өз алдына жаңа тапсырмалар қояды, жаңа іс-
әрекеттерді жоспарлайды. Э.Эриксон осы кезеңнің негізгі қорқынышы, бала өзі
жасаған кінәсінә сенімсіз болуын айтқан.
Төртінші кезең – бұл даму кезеңінде баланың бірінші мектептік
шағы және осы кезеңде еңбек пен өзіндік сезімінің дұрыс бағаламауынан
болатын конфликтінің шешу жолдарын іздеу. Балалар мектепке түскеннен кейін,
белгілі анықталған тапсырмаларды орындай бастайды. Ең бастысы бала осы
кезеңде өз-өзіне сенімді болу керек. Егер ол түкке үлгермесе немесе ол
әрдайым бір нәрсені орындай алмаса, онда бала өз-өзін толықтай бағалауы
төмендейді.
Бесінші кезең – бұл кезеңнің негізгі қиыншылығы –
жасөспірімдік шақтағы сезімнің ұқсастығы қалыптасады. Жасөспірімдер өз
мінез-құлқының элементтерін таңдап, толық тұлға болып қалыптаса бастайды
және өз мамандығын таңдау кезеңі болады. Сәтсіз шешімнің қорытындысы, өз
өмірінің дұрыс анықталмағаны немесе тұлғаның диффузиясы (өзіндік тұлғаның
қабілетінің бұзылуы) болады. Э.Эриксонның белгілеуі бойынша, қыздар мен
ұлдардың тұлға болып қалыптасуы әр қилы, яғни олардың алдағы ортасында
түрлі рөлдер болады. Ер балалар үшін мамандық таңдау,тұлғаның қалыптасуына
маңызды,ал қыз балалар әйел мен ананың рөліне өздерін дайындайды.
Алтыншы кезең – бұл кезеңде жасөспірімдік кезеңнен ересектік
шаққа өтуі, негізгі мәселе жақындарының қарым-қатынасының қалыптасуы. Бұл
кезеңде адамдар арасындағы қарым-қатынаста шыдамдылықты қажет етеді. Кім
осындай дұрыс қарым-қатынасты орната білмесе, олар психологиялық оқшауларға
немесе қоршаған ортамен шалағай қарым-қатынаста болады. Қарым-қатынастың
негізгі типі Э.Эриксон бойынша,жыныстық қарым-қатынаста негізгісі бір-
біріне адал болу және бір-біріне жақын болу. Көптеген зерттеулер бойынша,
басқада керекті моральдық қарым-қатынастар осы кезеңде орнайды.
Жетінші кезең – бұл кезеңде орта жастағы адамдар жасампаздық
іс-әрекетке және тұрақтылыққа бейім болу конфликтіге әкелуі мүмкін.
Жасампаздық қабілеттілік бұл тек қана бала болу ғана емес,сонымен қатар
өмірге шығармашылық қабілетпен қарау. Э.Эриксон айтуынша, адам мұндай
мүмкіндікті сезінбесе, тұрақтандыру жағдайына келеді, олар дамымайды.
Сегізінші кезең – тұлғаның жасу кезеңі, яғни бұл кезде
конфликтпен жиі кездеседі. Жасу өлімнен қорыққанда немесе өз өміріне риза
болмағанда болады.
1.3 Оқушылардың орта мектепке оқу жағдайында бейімделу ерекшеліктері
Орта мектепте оқытудың да ерекшеліктері басқа болады. Бастауыш
мектепте қалыптасқан ептіліктері мен дағдылары орта мектеп талаптарына
сәйкес келмейді. Көптеген оқушылардың оқу үлгірімі төмендеп кетеді.
Жасөспірімдік шақ тәрбие жағынан қиын кезең деп дәстүрлі есептеледі.
Мектеп дезадаптациясын (яғни орта мектепке үйренісе алмауы) төмен
үлгерімнен, нашар тәртіптен, үлкендермен және құрбыларымен қарым-қатынастың
бұзылуынан, тұлғалық субъективтік теріс қасиеттердің пайда болуынан
байқалады. Оқытудың баланың жас мүмкіншіліктеріне білім мазмұны туралы
мәселе де қатысады. 10 жастағы бала 5- сыныпта орта мектепке пән бойынша
оқуға көшкенде, балалар ғылыми білім алуда қиыншылықтарға душар болады.
Көптеген шет елдер тәжірибесі көрсетіп отырғандай, бастауыш сыныптан орта
мектепке өту бала үшін өте маңызды және жауапкершілікті сәт. Білім алудың
жоғарғы сатысына, жаңа іс-әрекетке және қарым-қатынастың жаңа деңгейіне
жеңіл өту үшін, баланың жеке тұлғалық қасиеттері қалыптасуы керек. Бастауыш
мектептегі 4 жылдан артық оқытатын елдерді мысалға алайық (орта білім
жүйесі дамуының әлемдік тәжірибесінен):
АҚШ – оқу 6 жастан (1-6; 7-9; 10-12);
Жапония – оқу 6 жастан (1-6; 7-9: 10-12);
Қытай –оқу 6-7 жастан (1-5 немесе 1-6; 7-9; 10-12); Вьетнам- оқу 6 жастан
(1-5; 6-9; 10-12); Израиль- оқу 6 жастан (1-6; 7-9; 10-12); Франция – оқу 6
жастан (1-5; 6-9; 10-12); Иран – оқу 6 жастан (1-5; 6-8; 9-11); Корея-оқу 6
жастан (1-6; 7-9; 10-12). Көптеген елдерде білім берудің кезекті сатысына
өту кезінде психологиялық жетілу факторы ескерілетіне көрініп тұр. Шет ел
психологтары жасөспірімдік кезеңінен осалдығынан мойындайды, оқытудың
екінші кезеңіне бала 11-12 жаста көшеді.
Мектепте оқу процесінде физиолгиялық екі осал кезеңді айтуға
болады. 1- сыныпта оқудың басталуы және жыныстық жетілу кезеңі (11-15 жас-5-
7 сынып), оның үстіне бұл кезең үйреншікті бастауыштан негізгі мектеп
жүйесіне өтумен күрделеніп тұр. Осы кезеңдер фукционалдық ширығуымен,
негізгі физиолгиялық жүйелер іс-әрекетіндегі өзгерістерімен, жұмысқа
қабілеттің төмендеуімен, сабақ оқу әрекеті үлкен физиологиялық қиындықпен
келетінімен байланысты.
Психолог В.В. Гроховскийдің анықтауынша, мектеп дезадаптациясы
кіші сыныптарда 5-8 % жағдайларда кездессе, ал жасөспірімдерде – 18-20%.
Мамандардың есептеуінше, басқа қалған өміріне қарағанда, жасөспірімдік
шақта шизофрениямен ауыру қауіпі 3-4 есе жоғары болады екен (А.Е. Личко).
Соңғы жылдар осы жастағы психикалық ауытқулар мәселе болып отыр.
Жасөспірімдердің нерв жүйесінің бұзылуы әлеуметтік- экномикалық
өзгерістерге де байланысты. Нәтижесіндегі осы жастағы балаларның арасында
қиын балалар көп болады. Кейде сау балалардың арасында да көңіл-күйдің,
тәртіптің тиянақсыздығы, өзін-өзі бағалаудың әрдайым өзгерістерге ұшырауы,
физикалық жағдайдың өзгеруі, өкпелегіштік физикалық жағдайдың өзгеруі,
өкпелегіштік жиі кездеседі. Осының бәрі негізгі мектеп оқушыларымен жұмыс
істейтін педагогтардың, психологтардан, білім мазмұнын сұрыптауға, оқыту
мен тәрбиелеуде жасқа сәйкес келетін технологияларды қолдануға, қарым-
қатынас және бірігіп іс-әрекетке түсу стилін таңдауға, көп мән беруді
талап етеді.
Баланың мектепке үйренісуі (адаптация) ұзақ мерзімді және осы
кезде оның физиолгиялық, психологиялық ерекшеліктері пайда болады. Орта
мектепке үйренісу кезеңінде балаларда көп қозғалу немесе тежелу, бас ауру,
нашар ұйықтау, тамаққа тәбеті жоқтық байқалады. Кешегі бастауыш сынып
оқушысы мектеп өмірінің бір кезеңінен екінші кезеңіне неғұрлым шұғыл өтсе,
оның ағзасы дайын болмаса, бұл теріс әсерлер айқын көрінеді. Әрине, 10-11
жастағы балаларға қарағанда, 11-12 жастағы оқушының негізгі мектепке
үйренісуі жеңіл өтеді. Негізгі мектепке үйренісудің маңызды
критерийлерінің бірі –бала денсаулығы және оқу жүктемесінің әсерінен
денсаулық көрсеткішінің өзгеруі. Орта мектепке үйренісудің жеңіл және
орташа түрін бала ағзасының өзгерілген жағдайында заңды әсер деп қарауға
болады. Үйренісудің ауыр өтуі 5- сынып оқушысы үшін оқу жүктемесінің және
күн тәртібінің ауырлығын көрсетеді. әрине, үйренісу процесінің ұзақтығы ең
алдымен оқудың басталу кезіндегі бала денсаулығына да байланысты. Физикалық
дамуы жақсы жетілген, ағзасының барлық жүйелері жақсы дайындалған балалар
негізгі мектепке көшу кезеңіндегі ми және физикалық жүктемені жеңіл
көтереді. Үйренісудің алғашқы кезеңінде танымдық іс-әрекетке, оқуға
байланысты мотив әлсіз болады, ал 10 жаста оқудың танымдық мотивациясы және
жігері балада аз дамыған, олар оқу іс-әрекеті кезінде бірте –бірте
қалыптасады.
Баланың оқу әрекеті баға үшін немесе үшін жазалаудан қашу үшін
емес, білім алу құндылығына, жаңаны тану қажеттілігіне негізделуі тиіс. Бұл
қажеттілік балада элементарлық теориялық білімді меңгеру процесінде
мұғаліммен бірігіп жасаған жәй оқу іс-әрекетін орындау және мектеп
психологымен жұмыс жүргізу кезінде туындайды.
Оқу жылы барысында бала денсаулығын сақтаудың маңызды
шарттарының бірі сабақ кестесінің, сабақ әдістерінің, оқу бағдарламысын
мазмұнының сыртқы орта жағдайының баланың жас мұмкіншілігіне сәйкес болуы.
Үйренісу кезеңінің жайлы өтуінің тағы бір маңызды сәті – оқу күні,
аптасы, жыл барысында баланың жұмысқа қабілеттігін сақтау.
Ұсыныс:
1. Оқушыларға сенім білдіру, пәнге деген қызығушылықтарын арттыру;
2. Оқушыларға жылы лебізден ықылас пен көмек көрсету;
3. Мұғалім өзін-өзі меңгеріп, ұстамдылық үлгісін көрсету, әдісшіл болу;
4. Пән мұғалімдерінің оқытудың жаңа технологияларын сабаққа енгізу;
5. Мектеп психологтары психопрофилактикалық сабақтар, тренингтер өткізу;
Егер үлкендер баланың қарым-қатынас және қарекет саласындағы жаңа
қажетсінулерін елемейтін болса, негативизм, қиқарлық, кірпияздық, шамшылдық
және жас дағдарына тән басқа да жағымсыз мінез-құлық көріністері асқынып
кетуі, керсінше, дұрыс тәрбиеленсе, бәсеңсуі мүмкін. Мұндай кезеңдегі
санасының мағыналық құрылымдарының қайта құрылуы, жаңа өмірлік міндеттерге
бағдарлануы, қарекет пен қарым-қатынастар сипатының алмасу процестері тұлға
дамуының бұдан арғы барысына зор ықпал болды.
Балалар өмірін қиындататын факторлардың 40% мектеп тарапынан
болады. Стерсс мектептегі оқытудың негізі болып тұр. Бұл проблеманы соңғы
жылдары барлық мамандар мойындайды- педагогтер, ата-аналар, психологтарда,
шенеуніктерде. Ғалымдардың зерттеуінше, мектепке келген балалардың 20% -ның
психикалық денсаулығының ауытқулары болса, ал 1 –сынып онында ондай баланың
саны 60- 70 % -ға өседі. Бала денсаулығының күрт төмендеуіне алдымен
мектептегі күйзеліс себепші. Бірақ балалардың өздері стрестік жағдайда
жүргенін сезінбейді. Бұл жағдай тұралы оладың мінез-құлқын, көңіл күйі
белгі береді. Үлкендер бұл жағдайды байқай бермейді. Бірақ күнделікті бала
стресі күн өткен сайын үлкен проблемаға айналып, денсаулық нашарлау,
үлгерім төмендеу, нашар тәртіпке әкелу қаупін тудырады. Қазіргі күні
мектептің стреске қарсы профилактикалық жұмыс жүргізуіне мүмкіншілігі бар.
Алайда мектеп психологтарына аптасына әр сыныппен жұмыс жүргізуіне сағат
бөлінсе. Оған қоса мектеп оқушалары психология пәніне өте қызықтырады,
сабақ кестесінен көргісі келеді.
Оқушылар бастауыш мектептен орта мектепке өтеді.Бұл кезеңде баланың
психикасында өзгерістер пайда болады. Теориялық ойлау, яғни ұғымда ойлау
дамиды және рефлекцияның пайда болуына әсерін тигізеді.Осы кезеңнің аяғында
оқушыларда оқушыларда өзін-өзі басқару қабілеті қалыптасуы қажет.
Өтпелі кезеңде көптеген ішкі позициясындағы өзгерістер басқа
адамдардың қарым-қатынасымен байланысты, көбінесе өзімен жасты балалармен.
Бұл жаста балаларда жүйе белгілі жағдай сыныппен жеке және сабақ кезіндегі
қарым-қатынас пайда болады, бұл жүйеде қажетті тұрақты оқушы статусы
қалыптасады. Сондықтан оқушының эмоционалды сезіміне көп жағдайда оның
достарымен қатынасынын қалай болуы, оқудағы жетістіктері мен мұғаліммен
қатынасы әсер ете бастайды.
Егер бастауыш мектептегі оқушыларда оқу үлгерімімен қиыншылықтар
болса, орта мектепке өткен кезде оқушыларда жеке дамуымен, жалпы
қатынасында қиыншылықтар болады. Бұл көптеген қиыншылықтардың пайда болуына
әкеліп соғады. Күнделікті орындалатын тапсырмалармен байланысты,
сенімсіздік, қорқыныш, қобалжу пайда болады. Кіші жастағы балаларға өзі
туралы және өздерімен әрекеттері туралы басқа адамдардың, әсіресе,
сыныптастарының және мұғалімдерінің ойлары маңызды. Айналадағылардың
күткендеріне сәйкес келмеу корқынышы тіпті қабілетті балаға өзінің
мүмкіндіктерін көрсете алмауына әкеліп соғады. Қабілетті балалар тез
ырғақта өмір сүреді, шахматпен, ағылшын тілімен, информатикамен айналысады.
Сондықтан оларда физиологиялық қозғалыс күйзелісі төмен.Ата-аналар
балалардың білімдерін, олардың болашақтағы үлгерімдерін ойлап және қиын
уақытта далада бір жағдай болып қалмасын деген уайыммен балаланың бос
уақытын тәртібін және күйзелісіті басқарудағы арнайы дағдыларды
дәрігерлердің ерекше көңіл бөлуін қажет етеді.
Оқушылардың орта буынға өтудегі бейімделуінің мынандай психологиялық
жағдайлары бар:.Оқудағы талаптарды өзгерту.
Бастауыш сыныпта бала бір мұғалімге қалыптасқан.Тек сол мұғалімнен өз
дәрежесін көтеру болатын. Сабақ басталғаннан кейін мұғалім ол оқушының
неге қабілеті бар екенін біледі, оны қиын жағдайдан шығуға көмектеседі.
Бала баппен дамыды:бір бөлмеде, бір негізгі мұғалімнен білім алды, оны
күнделікті балалар дәптерді біркелкі жүргізу және тапсырмаларды орындау
қажеттіліктері бірдей болады. Барлығы үйреншікті болды. Ал мұғалім екенші
анасы, балаға кеңес беріп, бағыт бағдар көрсетеді.
Бала 5 сынпқа көшкен кезде көптеген қиыншылықтармен кездеседі.
Біріншіден, сабақ беретін мұғалімдер көп болады. Екіншіден әр пән өз
бөлмесінде оқытылады және ондай бөлмелер көп. Осы кезде көптеген балалар
басқа мектепке немесе сыныпқа көшеді. (мысалы, гимназиялық) онда жоғарыда
айтылғандарға тағы да қосымша және жаңа ұжым көптеген жаңа оқушылар.
Үйреншікті әлемі бұзылады және қалыптасуы қиын болады. Көптеген жаңа
мұғалімдерді, барлық бөлмелердің орналасқан жерін жаттап алу керек. Ал
бұған уақыт қажет. Келесі сабақты және қалай болатынын ескертетін ешкім
болмағандықтан мектеп ішінде жүгіруге тура келеді. Сонымен қатар оқушы
мұғалімдермен қатынасын жақсартуға,өз дәрежесін көтеруі керектігін ұмытпауы
қажет. Еріксіз қорқыныш, қобалжу пайда болады.
Талаптардың өзгеруі
Бейімделу кезеңі әртүрлі мұғалімдердің талаптарымен күрделене түседі.
Біреуі 48 беттік дәптер жүргізуін, екіншісі жұқа дәптер бірақ олар 3 дана
болуын талап етеді. Орыс тілі мұғалімі жасыл сиямен ерекшелеуін талап
етеді. Ағылшын мұғалімі жеке сөздік дәптерін жүргіздіртеді, ал биология
барлық терминдерді жұмыс дәптерінің соңына жаздыртады. Әдебиет сабағында өз
ойларын жеткізуді бағаласа, тарих сабағында барлығы құжатта бекітілгендей
болу керек. Бұл талаптарды тек жаттап алу емес, сонымен қатар қорықпай
сақтау қажет. Қалай көмектесу керек?
Біріншіден, осы келісулердің оң жақтарын көру. Бұл ұсақ – түйек
қиыншылықтар оқушыларға пайда тигізеді. Ол барлық талаптарды қиыншылықтарды
өткеруге, көп жағдайды қажет ететін заттарға үйренеді.
Екншіден, жеткіншек басқа адамдармен қатынас құруға үйретеді. Мұғалімдердің
талаптары мен ережелерін есте сақтауға оқушыға көмектеседі. Оның бір жолы
жеткіншекпен бірге тапсырмаларды орындауда құрылады
Бақылаудың жоқтығы
Бастауыш сыныпта оқушыға тек бір мұғалім көмектеседі.Ол мұғалімнің сынып
жетекшісінің бақылануының функциясын атқарып, өз сыныбындағы оқушылардың
ерекшеліктерін тез анықтап оларға оқу үрдісін бақылауға көмектеседі.
Біреуіне үй тапсырмасын орындау керектігін ескертсе, екіншісіне қарындаш
әкелуді тапсырса, үшіншісіне орындамаған жаттығуларына кешіріммен қарайды.
5 сыныпта бұндай индивидуалды көзқарас жоғалады.Сынып жетекшісі
оқушылардың ерекшеліктерін бірден байқай алмайды және мүмкін
емес.Сондықтан балада мұғалімдердің ешқайсысына керексізбін деген түсінік
қалыптасады. Екінші жағынан сынып жетекшісі тарапынан бақылау жоқтығы
байқалады. Ол үзілісте оқушылар тәртібін бақыламайды. Сабақтан кейінгі
демалыстарын дұрыс ұйымдастырмайды.Осыдан келіп балада регрессия пайда
болады:балада қыңырлық туады, мектеп ережелерін бұзады.
Білімдегі үзілістер
Бастауыш сыныпта әр оқушыда меңгерілмеген тақырыптар, бекімеген әдет-
дағды болады. Ол жинақтала береді. Бастауыш сыныпта мұғалімнің жекелік
тұрғыда қарауымен, қайталап түсіндірумен шешіледі. Ал 5 сыныпта бұл жағдай
болмайды. Тақырыпты меңгермей, келесіні меңгере алмайды. Материал сабақтан
сабаққа күрделене береді. Бала алдыңғыны меңгермесе, ары қарай жалғаса
береді.Осылайша екіліктер пайда болады.
Ортаңғы мектептердегі ( адаптация) қалыптасу деңгейі және мектепшілік
бейімделудің алғашқы қорытындысын шығарып мақсаттарды белгілеуге болады:
-тұрақты мотивация құру.
-сынып ұжымын қалыптастыру
- психологпен жұмыс
-мектепшілік тәртіпке балаларды бейімдеу
-мектепшілік тәртіпке оқушылардың тәртібін үйрету.
II. бөлім
2.1 Орта мектептегі пәндік бейімделу жұмысының негізгі бағыттары
Адаптация - баланың орта мектепте оқу жағдайына бейімделу (жаңа
пәндер, оқу физиологиялық күрделенуі, жаңа мұғалімдер, кабинеттік жүйе).
Балалар алдында екі міндет тұр:
1. Базалық мектептік білім, дағдыларды меңгеру.
2. Орта мектепте оқу дағдысын қалыптастыру.
3. Ооқу мотивациясын дамыту, қызығушылығын қалыптастыру.
4. Құрдастарымен қатынас жасау дағдысын дамыту.
5. Жетістікке жету дағдысын қалыптастырып, өзіне сенімділігін дамыту.
Пәндік бейімделу мынандай бағыттарды қамтиды:
1. Психологиялық диагностика.
2. Ата-аналармен, педагогтармен кеңестік жұмыс.
3. Әдістемелік жұмыс.
4. Профилактикалық жұмыс.
5.Түзету – дамытушылық жұмыс.
6. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-5
І. бөлім
1.1.Әлеуметтік-психологиялық бейімделу – жеке тұлға қалыптасуының маңызды
категориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 6-9
1.2. Әлеуметтік-психологиялық бейімделудің
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10-16
1.3 Оқушылардың орта мектепке оқу жағдайында бейімделу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...17-2 1
II. бөлім
2.1 Орта мектептегі пәндік бейімделу жұмысының негізгі
бағыттары ... ... .22-26
2.2 Орта мектептерде бесінші сыныпқа бейімделуге бейімделуі. 5-сыныпты
оқытуға бейімдеуге үлкендердің тигізетін
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .27-31
ІІІ. бөлім Диагностикалық жұмыстардың
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... .32-63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..64-65
Пайдаланған әдебиеттер мен деректер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .66-68
Қосымшалар
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Білім туралы
заңын басшылыққа ала отырып, біз ұлттық мектептерде балаларды тәрбиелеуде
іскер мұғалімдермен білімді ұрпақ жүйесін қалыптастыруымыз керек. Өз
ұлтымыздың ұлттық қасиетін қазіргі жасөспірімдердің бойына сіңіріп,
үйлесімді дамыған тұлға қалыптастыруымыз қажет.
Тұлғаның өнегелілік, адамгершілік сана-сезімін, түсініктерін,
әлеуметке деген қатынасын көрсететін мінез - құлықтарымен әдеттерін
дамытудағы психологиялық механизмдерді аша отырып, жасөспірімдік шақтағы
сана-сезімнің қалыптасуымен әлеуметтік- психологиялық бейімделу
шарттарымен ерекшеліктерін қарастырып, зерттеу - жұмысымыздың өзектілігіне
дәлел. Өскелең ұрпақты дамытуда соңғы жылдары әлеуметтік- психологиялық
бейімделуін дамыту мәселесі жалпы тәрбиенің өзекті саласы ретінде әр түрлі
ғылыми зерттеулердің обьектісіне айналуда. Тәрбиенің міндеті жан-жақты
дамыған тұлғаны тәрбиелеп жетілдіру. Ол бүкіл адамзаттық мәдени байлық
атаулыны меңгертуді көздейді. Бұл мәселелерді кіріктіре қарастыру білім
беру мен тәрбие ісінің әдіснамалық ұстанымы болып саналады. Ббуыннан
ортаңғы буынға өтудегі оқушының психологиялық бейімделу аспектілерін
айқындауды зерттеудің негізі етіп алдық.
Зерттеу тақырыбының өзегі болып отырған әлеуметтік -
психологиялық бейімделу мәселесіне арналған көптеген жұмыстар бар. [28] Ол
зерттеулер екі топқа бөлінген сұрақтар аумағында шоғырланады. С.Д.Артемов,
К.М.Хайлов, В.И.Вершинина, В.П.Казначаев, И.А.Милославова, В.А.Ядов,
Ананьев Б.Г, Божович Л.И, Леонтьев А.Н, Рубинштейн С.Л. Спиркин А.Г.
Чеснокова еңбектерінде тұлғаның бейімделу мәселелері контексінде жалпы
теориялық және әдіснамалық тұрғысынан талданған. А.Бодалевтің
зерттеулерінде әлеуметтік перцепцияға бағытталған басқа адамдарды және өзін
тануға байланысты сұрақтарға қызығушылық танытқанын көруге болады. [34]
Әлеуметтік – психологиялық бейімделудің қажеттілігін бүгінгі таңда
әлеуметтік-экономикалық дамуда көрсетіп отыр. Бүгінгі нарықтық қатынас
жағдайында тек кәсіби жоғары дайындық қана емес, үнемі өзгеріп тұратын
сыртқы ортада белсенді әрекет жасай алатын адам ғана бәсекелесітікке түсе
алады. Бейімделу мәселесі білім беру аймағында да аса өзекті. Оқуға
бейімделу психофизиологиялық, әлеуметтік тұрғыда өзара байланысты. Мектеп
оқушыларының функционалдық жүйесіне үлкен ықпал ететін бейімделу үрдісінің
шиеленісуі байқалады. Баланың оқуға бейімделе алмауынан денсаулығы
нашарлап, оқу үлгерімі төмендейді, жағымсыз әлеуметтік статусты иеленеді.
Ортаға және оқуға бейімделу мәселесі баланың алдында үздіксіз тұрақты:
оқудың басталуы, негізгі мектепке көшу, жоғары сынып, кәсіби оқу орындары.
М.Н. Дудин мектептегі бейімделу мәселесінде 10-11 жастағы
балалардың психологиялық ерекшеліктері толық қарастырылмаған- деп
көрсетеді. Бейімделу мәселесі көптеген авторлар еңбектерінде қарастырылған.
А.П. Сорокин, С.И. Степанова, Г,В. Стрельников, А.Н. Вазин бейімделу
үрдісінің кезеңдерін бөледі, И.Д. Калайков өркениет дамуындағы бейімделу
рөлін зерттесе, В.К. Лабутин адаптацияның биохимиялық түрлерін зерттеді.
Г.А. Балл –психологиялық бейімделуді, И.К. Кряжева –бейімделу өлшемдерін,
Л.М. Растова тұлғаның ұжымға бейімделуін, М.В. Антропов, А.Г. Хрипков
бастауыш мектеп оқушыларының оқу және дене жүктемесіне бейімделуді
қарастырады. Е.А. Осипова оқушылардың орта мектеп бейімделуінің
психологиялық- педагогикалық қамтамасыз етілу мәселесін қарастырады.
Зерттеу объектісі: бесінші сыныптағы оқу –тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: бесінші сынып оқушыларының негізгі мектепке табысты
бейімделуінің шартты факторлары.
Зерттеу мақсаты: оқушылардың бастауыш буыннан негізгі мектепке өтудегі
бейімделуінің психологиялық жағдайларын анықтауды жүзеге асыру.
Зерттеудің міндеттері:
1.Бейімделу түсінігіне анықтама беру;
2. Зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық еңбектерді
теориялық талдау;
3.Бастауыштан негізгі мектепке өту үрдісінде оқушылардың бейімделу
мәселелерінің жағдайын теориялық зерттеу.
4. Бесінші сынып оқушылары бейімділігінің табыстылығы көрсеткіштерін
анықтау.
орта буынға өтудегі бейімделуді теориялық тұрғыда зерттеп ашу;
5. Орта буынға өтудегі бейімделуді диагностикалық жұмыстары арқылы
экспериментальды зерттеп, солардың негізінде оқушыларға, ата- аналарға,
педагогтарға психологиялық көмек көрсетуге нұсқау- кеңестер беру.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы:
- орта буынға бейімделу мәселесінің теориялық- әдіснамалық мазмұны
ашылды;
- орта буынға бейімделуді дамытудың практикалық мүмкіндіктері талданды;
- зерттеу мақсатына байланысты әдістермен әдістемелерді практикалық
іске асыру жолдары жүйеге енгізілді;
Зерттеуде қолданылатын әдістермен әдістемелер: Зерттелетін мәселе
бойынша философиялық, психологиялық - педагогикалық тәжірибені зерттеу;
констатациялық эксперимент: қалыптастырушы және тексеру кезеңдері; бақылау,
әңгімелесу, сауалнама.
Зерттеудің болжамы: оқушылардың негізгі мектепке оқуға бейімделуі табысты
болады, егер олардың бейімделуінде көрінісі:
- Оқу-тәрбие мақсаттарының жүзеге асырылуы валеолгиялық, психологиялық,
әлеуметтік және педагогикалық көмек жүйесімен жетеленсе;
- Оқушылардың бейімделуін басқару моноторинг көмегімен жүзеге асырылса,
оның негізіне бесінші сынып оқушылары табысты бейімделуінің жек-топтық
көрсеткіштері енгізілсе.
Зерттеудің әдіснамалық негізіне:
- Бейімделу теориясы (И.П. Павлов, И.М. Сеченов, П.К. Анохин, И.Д.
Калайков, Д.Н. Узнадзе, И.К. Кряжева, В.С. Олейников);
- әлеуметтік басқару теориясы (М.Вудкок, Д. Френсис, П. Лоуренс, В. Г.
Афорнасьев);
- тұлға теориясы (Б.Г. Ананьев, Л.С. Выготский, В.В. Давыдов, С.Л.
Рубинштейн).
- Гуманистік психология концепциясы (Р.Берн, А. Маслоу, К. Роджерс).
Зерттеуде қолданылатын әдістермен әдістемелер: Зерттелетін мәселе бойынша
философиялық, психологиялық - педагогикалық тәжірибені зерттеу;
констатациялық эксперимент: қалыптастырушы және тексеру кезеңдері; бақылау,
әңгімелесу, сауалнама.
Зерттеу үш кезеңнен тұрады:
Бірінші кезең - зерттелетін мәселе жағдайымен теориялық танысу. Оқушылардың
бастауыштан негізгі кезеңге өтуде бейімделу үрдісіне баса назар аударылады.
Екінші кезең - зерттеудің ғылыми аппараты анықталды, эксперименттік жұмыс
мазмұны бекітілді. Бақылау, әңгіме сауалнама, психологиялық- педагогикалық
диагностика әдістерінің алынған материалдарына талдау жасалды.
Үшінші кезеңде - тәжірибелік зерттеу жұмыстары жүргізілді. Зерттеу
нәтижелері жинақталып, жүйеленді.
Зерттеу базасы: № 38 мектептің 4 -5 – сынып оқушылары.
1.1.Әлеуметтік-психологиялық бейімделу – жеке тұлға қалыптасуының маңызды
категориясы
Бейімделу әр түрлі факторлардың әсерінен болады – бұл
индивидте басқа адамдардың мақсатты бағытталған тәрбиелік әсері, қоғамдық
институттар және өмірлік жағдайлардың түрлі стихиялық әсері жатады.
Психологияда бұл түсінік ғылымға кейін енеді және ол өзіндік мазмұнға ие
болуға тырысты.Бірақ та бұл түсінік жалғыз ғана тәсіл болған жоқ, өйткені
бейімделу түсінігі үздіксіз жеке тұлғамен және оның ортамен қарым-
қатынасымен байланысты. Осыдан бейімделудің түрлі интерпретациялық үрдісін
көреміз. Біреулер үшін – бұл әлеуметтік мінез-құлықты үйрену (жалпы белгілі
бихевеористік әдістер), басқалар үшін – мәдени саланың талаптарына сай
тұлғаның моделін қалыптастыру (бұнда Мәдениет және тұлға,1930 жылғы
теория кеңестік адамның қалыптасуы, Б.Ф.Скиннердің концепциясы
Мәдениеттің бағдарлануы), үшіншілері үшін – топтағы әлеуметтік қатысуға
дайындық. Барлық қиындықтармен, шектеулерге қарамастан отандық әлеуметтік
психологияның тарихына қақтығысты, сонда да белгілі көлемде әдістемелік-
теоретикалық және эмпирикалық білімді қамтиды. Егер әлеуметтік тұрғыда
теорияға назар аудару, тұлғаның әлеуметтік мінез-құлқының қалыптасу
үдерісін түсіндіреді,яғни әлеуметтену – бұл тұлғаның әлеуметтік құрылуы,
қалыптасуы және дамуы.
Әлеуметтік психологиялық бейімделудің негізгі тәсілдері жаңа
әлеуметтік ортадағы құндылықты (топтар, ұжымдар, ұйымдар) қабылдау, осы
жерде қалыптасқан әлеуметтік өзара іс-әрекеттің формасы (формальды және
формальды емес байланыс, жанұямен және көршілермен қарым-қатынас тағы
басқалары), сонымен қатар заттық іс-әрекет. (Мысалы,жұмысты кәсіби орындау
қабілеті немесе жанұялық міндет)
Әлеуметтік психологиялық бейімделудің екі формасы бар:
1) Белсенді формасы – онда индивид ортаға әсер етуге,оны өзгертуге тырысады
(құндылықты форма,өзара әрекет және әрекет)
2) Белсенді емес формасы – онда еш нәрсеге ұмтылмау.
Әлеуметтік психологиялық бейімделудің жақсы көрсеткіштері –
ортада индивидтің әлеуметтік беделінің жоғары болуы, сонымен қатар оның
психологиялық қанағаттандыруы мен оған деген маңызды элементке ие болу.
(Мысалы, жұмысқа және оның шарттарына қанағаттану). Тұлғаның әлеуметтік-
психологиясының классификациясының жалпы түрлері: жағымды бейімделу,
девиантты бейімделу, потологиялық бейімделу, бейімделу және жағдаят.
А) Жағымды бейімделу – тұлғаның бейімделуі оның тұрақтылығын белгілі
мәселелік жағдайларда патологиялық өзгеріссіз болуы.
Тұлғаның жағымды әлеуметтік-психологиялық бейімделуі 2-ге
бөлінеді:қорғаныс және қорғаныссыз.
Жағымды қорғаныс бейімделуі, тұлғаның іс-әрекетімен белгілі қорғаныс
механизмдерінің(агрессия, рационализация, проекция, регрессия, кері
реакцияның қалыптасуы, сублимация және тағы басқалары) көмегімен іске
асады. Қорғаныссыз бейімделу үдерісінің фрустрацияланбаған мәселелер
жағдайының айырмашылығы, тұлғадан рационалды шешім қабылдауын талап етеді.
Олар белгілі қорғаныс механизмдерінің қатысуымен іске асады.
Фрустрацияланбаған мәселелік жағдайдың бейімделу шарттарының жетістікке
жетуі, тұлғаның танымдық үдерістерінің пайдалануында.
Б) Девиантты бейімделу – тұлғаның әлеуметтік бейімделу үдерісінде тұлғаның
топтағы немесе әлеуметтік ортадағы қажеттіліктерін қанағаттандыруды
қамтамасыз етеді.
Девиантты бейімделудің негізгі 2 түрі бар:
а) Конформистік емес бейімделу – тұлғаның әлеуметтік-психологиялық
үдерісінің конформистік емес үдерісі, ішкі топтық мәселелік жағдайдағы
конформистілік қарым-қатынас нормасындағы қабілеттілік пен жолдар;
б) Жаңашылдық (инновациялық,шығармашылық) бейімделу. Инноваторлық
(жаңашылдық) немесе шығармашылық мінез-құлықтың бейімделуіндегі ерекшелікті
өте маңызды девианттылықтың түрлерін қарастырады. Бұл адами іс-әрекеттер,
яғни тұлғаның қажеттіліктері, мәдениеттің жаңашылдылығының қорытындысын
тудырады.
В) Патологиялық бейімделу – бұл әлеуметтік-психологиялық үдеріс (тұлғаның
әлеуметтік жағдайдағы белсенділігі) толық немесе бөлшектенген патологиялық
механизмдермен мінез-құлықтық формасына, невротикалық және психикалық
синдромның құрамдарына кіруін айтамыз.[35]
Д) Бейімделу және жағдаят.
Әлеуметтік-психологиялық бейімделу теориясының ерекше тағы 2 негізгі
бейімделу түрлері бар:
а) Мәселелік жағдайда қайта түзілу мен құрылу жолымен бейімделу – тұлғаның
ресурстары мен механизмдері нақты әлеуметтік жағдайда бейімделеді, ал
тұлғаның өзінде жағымды өзгерістер болады;
б) Жағдайды сақтаудағы бейімделу – тұлғада көптеген өзгерістер болады,
бірақ көп бөлігінде ол өзіндік актуализация мен кемеліне жету қабілетті
емес.
Бейімделу мәселесінің құрылымдық - функционалдық бағыты
саясаттану мен әлеуметтік психологияда әрқашан бейімделу түсінігін
көрсетеді. Көптеген саясаттанушылар мен мәдениеттанушылар функционализмнің
мәселелерін талқылаған.[36]
Қызмет түсінігі 2 негізгі түрде қолданылады:
а) Қандай да әлеуметтік құрылым немесе механизм түрінде;
б) Екі немесе көптеген құбылыстардың ерекше байланысы ретінде.
Мінез-құлық немесе әлеуметтік іс-әрекеттің функционалдылық
анализінің өзіндік мақсаты,олардың өмір сүруіндегі құрылымдық мақсатпен
байланыстыру.
Әлеуметтік іс-әрекеттің қызметі – ол анализдің тек бір деңгейі,
яғни бұл іс-әрекет (құрылым,ритуал және тағы басқалар) көптеген жасырын
қызмет болуы мүмкін. Бұл жер саясаттанушы Р.Мертонның анализін Э.Сэмпсон
көзқарасы бойынша Фрейдтік анализге жақындайды, яғни оның мазмұны жасырын
қызмет. Психологиялық немесе әлеуметтік құбылыстардың терең және жасырын
мазмұны мен қызметін іздестіру, оның әдісі деп санауға болмайды. Біздің
ғылымға әлеуметтік-психологияның құбылыстарын зерттейтн әдіс өте қажет.
Мысалы, көптеген іс-әрекеттің әлеуметтік бейімделуі, символикалық,
сондықтан да әлеуметтік-психологиялық анализ өзіндік ашылулары мен тарихи
бұрынғы оқиғаларының жасырын бейімделудің символикалық механизмдері мен іс-
әрекеттерін ашуға тырысу керек.
Тұлғаның әлеуметтенуі деген не? Нәресте өмірге биологиялық
ағза ретінде келеді. Осы кездегі оның негізгі қамы өзіне физикалық комфорт
тудыру болып табылады. Біраз уақыт өткеннен кейін бала құндылықтары мен
ұстанымдар бар, антипатия мен симпатия бар, мінез-құлық шаблондары мен
жауапкершілігі болып қалыптасады. Адамның тұлға болып қалыптасуына
әлеуметтену үдерісі көмектеседі. Әлеуметтену – бұл қоғамда сәтті
функциялану үшін, әлеуметтік нормалар мен құндылықтарды игеру үдерісі,
индивидтің тұлға ретінде өзіндік Менін қалыптастыру үдерісі болып
табылады.
Әлеуметтену оқыту және тәрбиелеу, мәдениетке үйрету
үдерістерін қамтиды. Әлеуметтену үдеріске индивидті қоршаған адамдардың
барлығы қатысады: отбасы, көршілер,достары,сыныптастары, бұқаралық
ақпараттар.
Д.Смелзер бойынша, әлеуметтену үдерісінде 3 факті маңызды
рөл атқарады: күту, мінез-құлықтағы өзгеріс және күтуге сәйкес келуге
ұмтылады. Оның ойынша, адамның қалыптастыру үдерісі 3 кезеңге бөлген:
1) Балалар ересектердің мінез-құлқына еліктеуі және қайталауы;
2) Ойын кезеңі,бала мінез-құлықтық рөлді орындау үшін деп біледі;
3) Топтың ойын кезеңі, онда бала топтағы адамдар одан не күтетінін түсінуге
үйренеді.
Француз психологы Ж.Пиаже тұлғаның дамуындағы әр түрлі
кезеңдер идеяларын сақтай отырып, индивидуалдық танымдық құрылымының
дамуына және тәжірибе мен әлеуметтік әрекеттістікке байланысты кезеңдерді
көрсетті. Бұл кезеңдер жүйелі түрде бір-бірін алмастырып отырады:
сенсомоторлы (туғаннан 2 жасқа дейін), нақты операциялар кезеңі (7-11 жас
аралығы), формальды операциялар кезеңі (12-15 жас аралығы).
Көптеген психологтар мен әлеуметтанушылардың айтуы бойынша,
әлеуметтену үдерісі өмір бойы жалғасады және ересектердің әлеуметтенуінен
балалардың әлеуметтенуі ерекшеленеді. Ересектердің әлеуметтенуі сыртқы
мінез-құлықты өзгертсе балалардың әлеуметтенуі бағдарлы құндылықтарды
қалыптастырады. Ересектердің әлеуметтенуі адамдарға белгілі дағдыларды
игеруге көмектесу болса, балалардың әлеуметтенуі мінез-құлықтың
мотивациясымен байланысты болады, Р.Рарольдтың ұсынған теориясы бойынша
ересектердің әлеуметтенуі балалық шақтың психологиялық көрінісі ретінде
қарастырады.
Адам өмірінің алғашқы күндерінде өзіндік Мен
қалыптасады. Ол өмірін, анасының бір мүшесі, эмбрион ретінде жалғастырады.
Баланың физикалық шекарасын өз денесінен ажырата білуі, оның қоршаған
ортасы ұзақ, әрі жүйелі зерттеуінің нәтижесі болып табылады.
Алдымен сыртқы әлемнен, содан кейін әлеуметтік әлемнен тұлғаның жекеленуі –
өмір бойы жалғасатын күрделі үдеріс. Бала адамдар арасындағы айырмашылықты
түсінеді. Ол ер адам – әкесі, әйел адам – анасы екенін түсінеді. 1,5 жастан
бастап бала өзін жеке тұлға ретінде сезініп, Мен түсінігін қолдана
бастайды. Әлеуметтік тәжірибе жинай отырып, бала әр түрлі тұлғалық
образдарды, сонымен өзіндік Мен образын қалыптастырады. Адамның тұлға
ретінде қалыптасуы – бұл тұлғаның өзін басқалармен салыстыра отырып,
өзіндік Менінің құрылуы болып табылады. Сол арқылы топтық тәжірибеде,
топтық қарым-қатынаста игерілетін қоршаған ортаның әлеуметтік саналары мен
тұлғаның ішкі жан дүниесінің жағымды саналарының пайда болуы жүзеге асады.
Тұлға табиғи заңдылықтардың автоматты түрде ашылуы ғана
дамымайды. Жануарлар арасында тәрбиеленіп, адамдармен қарым-қатынас жасауға
мүмкіндіктері болмаған жағдайлар да бар. Бұндай индивидті зерттеу
барысында, оның өзі туралы ойы, яғни өзіндік Мені жоқ екені анықталды.
Бұндай индивидтер өздерін басқа индивидтерден ұқсастықтары мен
айырмашылықтарын сезіне алмайды. Бұл жағдайдағы адам жеке тұлға болып
саналмайды.
Атақты американ психологы және әлеуметтанушысы Ч.Кумс басқа
тұлғалармен салыстыра отырып, өзіндік Менінің тұлғалық айырмашылығын
түсіну үдерісін зерттейді. Көптеген зерттеудің нәтижесі бойынша, ол өзіндік
Мен концепциясының дамуы ұзақ, қарама-қайшылықты,шиеленіспен үдеріс және
басқа тұлғалардың, яғни әлеуметтік қоршаған ортаның қатысуынсыз жүзеге
аспайды деп айтқан. Ч.Кумстың ойынша, әрбір адам басқа адамдармен қарым-
қатынасқа түскендегі қабылдаған реакцияларына негізделе отырып, өзінің
Менін құрайды. Мысалы, ата-анасы және таныстары қызына әдемі екенін айтса
және ол пікір әр түрлі жағдайларда бірнеше рет қайталанса, онда қызда өзін
әдемі деп қабылдайды. Ал егер әдемі емес қыздың ата-анасы ерте балалық
шақтан бастап, әдемі екенін есіне сала берсе, ол өмірден түңіліп, өзін
әдемі емеспін деп қабылдайды.
1.2. Әлеуметтік-психологиялық бейімделудің мәні
Отандық психологтардың ойларынша, әлеуметтік-
психологиялық бейімделу адам өмірінің келесі ортасында болады, яғни іс-
әрекетінде, қарым-қатынасында және өзін-өзі тану барысында көрінеді.
А.Н.Леонтьев бейімделудің іс-әрекет аумағын баланың іс-әрекетінің
ұлғаюымен анықталған. Бұнда баланың біртіндеп түрлі әрекетті үйренуімен
және бала өзі жасай алатын әрекет болуы керек, яғни мәдени мінез-құлық
үлгісін түсіну, жетекші әрекет түсінігін А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин дамытып
және мазмұнын тереңдетті.
Онтогенездегі адам психикасының дамуы келесі жетекші іс-
әрекеттің түрлерін көрсетеді:
1) Баланың үлкенмен тікелей қарым-қатынасы;
2) Заттық-манипулятивті іс-әрекет, бұл ерте балалық шақта болады, яғни бұл
үдерісте бала тарихи қалыптасқан заттарды қолмен сезу тәсілдермен үйренеді;
3) Сюжеттік-рөлдік ойын,бұл мектепке дейінгі жаста;
4) Кіші сынып оқушыларының оқу әрекеті;
5) Жеткіншектердің қоғамдық-пайдалы әрекеті;
6) Кәсіби оқу іс-әрекеті,бұл ерте жеткіншектік шақта.
Жетекші іс-әрекеттің даму формасы жедел дамымайды, ол қалыптасудың белгілі
жолдарынан өтеді.
Бейімделудің қарым-қатынас аумағы, қарым-қатынас ортасының
кеңеюі кезінде оның мазмұны мен формасы өзгергенде көрінеді.М.И.Лисина
бала мен үлкендердің қарым-қатынасының даму концепциясын шығарды, онда
қарым-қатынас іс-әрекеттің ерекше түрі ретінде қарастырылады.
(коммуникативті іс-әрекет). М.И.Лисинаның ойынша қарым-қатынас формасының
мазмұндық параметрі баланың сол кездегі психикалық дамуына байланысты. [33]
Баланың қажеттіліктерін орындау (ерте балалық шақта) жұмысқа
байланысты ситуациялы әрекетті орындауы, баланың кішкентай, одан кейін орта
мектепке дейінгі кезеңінде жағдайдан тыс танымдық формадағы қарым-қатынас,
яғни балада үлкендерден өзіне деген сыйласымдылықты қажет етеді. Бұл этапта
баланың танымдық мотиві дамиды және бала оның жетістігіне жету үшін сөздік
қорын пайдаланады. .4-6 жас аралығында (орта және жоғарғы мектепке дейінгі
кезең) бұнда баланың бірінші қажеттілігіне түсінушілікпен алаңдаушылығы
жатады, яғни жағдаяттан тыс тұлғалық қарым-қатынасы дамиды.
Бейімделудің өзіндік санасы Мен концепциясы арқылы
қалыптасады. Өзіндік образдың қалыптасуы - бұл өте үлкен мәселе,түрлі
зерттеулерді қажет етеді. Әлеуметтік психология әлеуметтік эталонда Мен
образының қалыптасуын қарастырады. Адамның басқа адаммен эмоционалдылығы
мен өзін-өзі қанағаттандыру үдерісін идентификацияда топпен, үлгімен
көрсетеді. Бұл механизм тұлғаның әлеуметтенуі меңгеруді қалыптастыруда
индивидтің өзіндік адамдық тірлігін көрсетеді.
Идентификация тұлғаның дамуына ұқсас екі түрлі әсерін тигізеді:
бір жағынан адамдармен жағымды қарым-қатынас орнатуды қалыптастырады,
екінші жағынан басқа адамдармен индивид ашық қарым-қатынасқа түсе алады.
Идентификация адамның мінез-құлқымен руханм өмірінде үлкен рөл атқарады.
Оның психологиялық мәні-алаңдаушылық сезімінің кеңеюі. Ол басқа адамға
деген эмоционалды қарым-қатынасын көрсетеді. Басқа жағынан идентификация
психологиялық қорғанудың элементі ретінде объекті мен жағдаяты, қорқыныш
сезімі және алаң болушылығы көрінеді.
Тұлғада әлеуметтену үдерісінде мәселелік жағдайлар туындайды,
оларды жеңу үшін бейімделу механизмдері қалыптасады. Бұл сұрақ Т.Парсонстың
көзқарасы бойынша,оның кейбір жұмысынтарында,жалпы әлеуметтік теориясының
бөлімдерінде көрсеткен.
Т.Парсонсың айтуынша, индивидтің әлеуметтенуі негізгі үш
механизм көмегімен іске асады: а) танымдық механизмдер; б)психикалық
қорғаныс механизмдері, мұны тұлғаның қажеттілігіне байланысты конфликт
туындағанда қолданады; в) қабілеттілік механизмдері, олар қорғаныс
механизмдерімен тығыз байланысты. Қабілеттену механизмін Т.Парсонс
конфликтінің сыртқы объектісі мен байланысты. Мұндай қабілеттілік
элементтерін әлеуметтік қадағалауда өзіндік Мен қалыптасады.[36]. Бұл
жердегі ой, яғни тұлғаның әлеуметтену үдерісі когнитивті механизмдерден
кейін психикалық механизмдердің бейімделуіне маңызды рөл ойнайды.
Т.Парсонстың тағы бір көзқарасына арнайы назарды аударуға
болады. Ол қабілеттену механизмдері конфликтіні шешеді, яғни сыртқы
объектімен байланысты. Бұл көзқарасты келесідей көрсетуге болады: Т.Парсонс
бойынша классикалық қорғаныс механизмдері тұлғаның ішкі конфликтісін
шешуге көмектеседі, ал бейімделудің қорғаныссыз функциясындағы механизмдері
сыртқы конфликтіні шешеді. Бұл байланыста бірнеше сұрақтар туындайды,
сыртқы конфликтінің сублимациясын бейімделудің қорғаныс механизмі деп
санауға болады. Бұл механизмдер қандай да бір жолмен индивидтің қол астында
болады. Егер екінші болса, онда сублимациядағы функцияның қабілеттілік
механизмдерінің қорытындысын шығаруға болады. Аналогиялық сұрақ қорғаныс
механизмдерінің бейімделу байланысында туады, оларда ішкі конфликтінің
сублимациялық қорытындысы болады ма немесе ішкі конфликтімен байланысады
ма?- деген сұрақтар туындайды. Егер екінші болса, онда қорғаныс
механизмдерінің қорытындысы қандай?- деген сұрақ туындайды.
Сублимация қиын және тәуелсіз бейімделу үдерісі, олар өзіндік
спецификалық механизмдер арқылы іске асуы мүмкін, сонымен қатар қорғаныс
және қорғанусыз мінездемесі болуы мүмкін. Сублимация басқа да бейімделу
механизмдерімен бірге ішкі және сыртқы конфликтідегі өзара қарым-қатынаста
қатысады.[32]
Т.Парсонс бойынша әлеуметтенудің танымдық механизмі еліктеу
және психикалық идентификация,яғни ол сыйлау сезімімен махаббатқа сүйенеді.
Тұлға басқа адамға деген сезімін білдіру үшін әлеуметтік тұлға анықталған
шарттар мен анықталған қарым-қатынасты орнату керек. Мұндай қарым-қатынас
мұғалімнің немесе ата-ананың бұйрықтарымен ақыл айтуында көрінеді.
Бұл мәселені талқылағанда Т.Парсонс біздің көзқарасы бойынша ең
маңыздысы,түрлі әлеуметтену механизмдерінің ішкі байланысы көрінбейді.
Еліктеу мен идентификация әлеуметтенудің танымдық механизмі ретінде
тұлғалық үдерістің бейімделуіне қатысады, яғни ол адам мәселелік жағдайда
адам психикасына әсерін тигізеді. Мысалға бейімделудің қорғаныс механизмін
алуға болады,агрессиядағы психикалық идентификация.[37]
Сөйтіп барлық механизмдер Т.Парсонс бойынша тұлғаның
онтогенетикалық әлеуметтену үдерісінде орындалады, сонымен қатар оның
бейімделу үдерісіндегі барлық кезеңдердің дамуына да қатысады.
Американдық әлеуметтенушілердің ойлары бойынша, тұлға оқудың
көмегімен әрқашан өзгереді, бірақ оның бірқалыпты қалпы бейімделу
механизмдерімен қорғаныс жұмысында сақталады, яғни олар өзгерісті бақылап
отырады. Қорғаныс механизмдері тұлғадағы өзгерісті бақылап және оның
бірқалыпты қалпын сақтауға және оның бейімделу функциясын орындайды.
Тұлғаның әлеуметтік-психологиялық бейімделу теориясында бейімделудің
қорғаныс механизмдерінің функциялары бейімделеді. Оның бұзылуы терең
зерттеу үстінде, бірақ әлі зерттелмеген. Сонымен қатар мұндай зерттеулер
қорғаныс механизмдерін нақты көрсетеді.
Әлеуметтену үдерісінің дамуына әртүрлі факторлар әсер
етеді,олар екі үлкен топта көрінеді: біріншісіне әлеуметтік факторлар, онда
бейімделудің әлеуметтік-мәдени аспектілері көрінеді және ондағы топтық,
мәдени,тарихи және этникалық спецификасындағы мәселелер қарастырылады,
екіншісі жекелік-тұлғалық фактор, ол тұлғаның жекелік-психологиялық
ерекшелігін анықтайды.
Әлеуметтік факторға макро, меза және микрофакторлар жатады.
Олар әлеуметтік-саяси, экономикалық, тарихи, ұлттық және тағы басқа
тұлғаның даму ерекшеліктерін, сонымен қатар өмірінің сапасын, экологиялық
жағдайын және әлеуметтік жағдайлардың тууын қарастырады.
Макрофакторлар - бұл әлеуметтік және тарихи шарттардың дамуы,
жеке тұлғаның әлеуметтенуі. Олар үлкен әлеуметтік орта, яғни мемлекет,
республика. Сонымен қатар мәдениет – бұл адамдардың әлеуметтенуінің рухани
формасын қамтамасыз етеді. Олар өмірдің барлық жағын қарастырады:
биологиялық (түс, тамақ, демалыс, сексуалдық сферасы және тағы басқалары),
өндірістік (өмір қажеттілігіне керекті материалдарды өңдіру, еңбек,
тамақ,киім), рухани (тіл, сөздік, эстетикалық іс-әрекет және тағы
басқалары), әлеуметтік (коммуникация ,әлеуметтік қарым-қатынас).
Мезофакторлар – бұл жеке тұлғаның әлеуметтенуі, оның өмір
сүруінің құрамына кіреді. Бұл факторлардың қатарына этносты (ұлтты)
жатқызуға болады, олар тарихи қалыптасқан және адамдардың тұрақтылығын,
бір тілді меңгеруін, ортақ ерекше мәдениеті мен психикасын, сонымен қатар
ортақ өзін-өзі анықтауын қарастырады.Тағы бір мезафактор – бұл аудандық
шарттар, басқа мемлекетте, республикада тұратын адамның әлеуметтенуі,
өзіндік ерекшелейтін ерекшеліктері бар. Әлеуметтену үдерісіне коммуникация
үлкен әсер етеді (радио,телевизор,театр және кино), осылардың арқасында
информациялар таралады (білім,рухани байлық,моральды және құқықтық
нормалар).
Микрофакторлар – әлеуметтенудің жүруін анықтайды, бұнда
институттарды жатқызуға болады. Әлеуметтік беделдікті бұл институттарды
формальды және формальды емес тұрғыда қарастыруға болады. Біріншісі орталық
арнайы орындарды (мемлекет),жаңа ұрпаққа тәрбие мен білім берудің
функционалдылығын белгілейді (мектеп жасына дейінгі орындар,
мектептер,жоғарғы оқу орындары,мәдени орталықтар және тағы басқалар).
Екіншісі формальды емес институттар, олар әлеуметтік-психологиялық негізді
құрады. Бұл түрлі әлеуметтік топтар, кіші топтан үлкен топқа дейінгі аралық
(жанұя, сынып, профессионалды еңбекші топ, этникалық орта және тағы
басқалар). Формальды және формальды емес институттардың әлеуметтенуінің
мақсаты мен тәсілдері көбінесе бір-бірімен келіспейді, сондықтан оларда
келіспеушілік пайда болады. Бұл келіспеушіліктің қорытындысы түрлі мазмұнға
ие:мұнда көше балалары, құқық бұзушылар, екі моральды азаматтарды
айтуға болады. Адам өміріне әлеуметтік әсер әр түрлі әсер етеді, бұған
индивидтің өміріндегі әр түрлі институттардың әлеуметтенуін жатқызуға
болады.
Жекелік-тұлғалық фактордың әлеуметтенуі жеке тұлғаға өз
әсерін тигізеді. Бұл әлеуметтенуде адам өзінің әлеуметтенуіне жекелік-
психологиялық ерекшеліктерін көрсетеді. Психологияның көзқарасы бойынша,
әлеуметтену тұлғаның жай механизмі ретінде ғана қарастырылмайды. Адам бұл
үдерісте субъект ретінде,сондықтан бұл үдерісті субъективті қабылдайды. Бір
әлеуметтік жағдаятты түрліше қабылдайды және түрліше тұлғада алаңдаушылық
болады. Әлеуметтенудің қорытындысы біріншіден жеке тұлғаның интеллектуалды
даму аумағының деңгейіне байланысты,я ғни ол адекватты және сыни қабілетін
қабылдайды.
Әлеуметтену үдерісіне жеке тұлғаның бейімделуін көрсетеді.
Ол индивидтің туғанынан басталып, өмірінің соңына дейін жалғасады, бірақ
кәрілік шақта бұл үддеріс кейде регрессивті мазмұнға ие болады. Әлеуметтену
ешқашан аяқталмайды, бірақ ешқашан толық болмайды, ол аяғы аяқталмаған
үдеріске жатады, бірақ белгілі бір мақсаты бар. Әлеуметтенудің түрлі
аспектілерімен жас ерекшелігін педагогикалық психология, патопсихология
және тұлға психологиясы, сонымен қатар әлеуметтік психология қарастырады.
Әлеуметтік психологтар көбінесе мынадай мәселелерді қарастырады.Олар:
1. Әлеуметтік –психологиялық бейне, жеке тұлғаның бейімделуі (қарым-
қатынас,ортаның пікірі, ортаның мінезі, мода, әлеуметтік-психологиялық
климат және т.б.);
2. Арнайы әлеуметтік-психологияның адамдарға әсері (насихат,үгіттеу,
жарнама және т.б.);
3. Жеке тұлғаның белгілері;
4. Әлеуметтік институттар,тұлғаның тәрбиесімен үздіксіз байланыста болады
(жанұя, мектеп, ортақ ұйымдар, ұжым және т.б.).
Отандық әлеуметтік психологтардың зерттелу объектісі,
индивидтің барлық кезеңінің әлеуметтенуіне және даму этапына көп көңіл
бөледі, олардың әлеуметтік-психологиялық жағын, өзіндік спецификасын
көрсетеді. Отандық психологтар әлеуметтенудің этаптарының іс-әрекетіне
көбірек мән береді және еңбектік әлеуметтенуді бөледі: ерте әлеуметтену
(баланың мектепке дейінгі кезеңі және оқу стадиясы); еңбектік
(профессионалды әрекет кезеңі); еңбектен кейінгі (зейнетақыға шыққаннан
кейін). Психоаналитикалық кезең әлеуметтенудің биологиялық көрсетімі,
инстинктісі, адамдардың мотивтері және негізгі тұлғалық бейімделудің
бірінші әлеуметтенуі. Қазіргі әлеуметтенудің үш түрі бар: бірінші кезең-
ерте кезең, адам өмірінің бірінші 12 жылы; екінші кезең – 12-18 жас
аралығы; үшінші кезең – қалған барлық өмірі.
Психологиялық көзқарас бойынша, ерте кезеңдегі әлеуметтену
индивидтің интеллектуалдық аумағының дамуына жеткіліксіз, сондықтан оның
қорытындысы дұрыс болмайды. Психологиялық механизмдерді қабылдауда ұқсас
келетін әсер, оның қорқуы, біреуге ұқсас болуы, ата-аналарына ұқсас болуы
және тағы басқалары. Ерте кезеңдегі әлеуметтену әлеуметтік-психологиялық
үдерісіндегі ерекше жағы.
Әлеуметтенудің екінші кезеңіндегі психологиялық жоспардағы
айырмашылығы, тұлғаның негізгі аумағында ойлау қабілеттілігі мен тез дамуы
қалыптасады. Әлеуметтік-психологиялық жоспар әлеуметтік байланыс пен қарым-
қатынас ортасының кеңеюі, сонымен қатар рөлдердің өзгеруімен әр түрлі
институтының беделінің әлеуметтенуі. Институттар арасындағы беделдіктің
әлеуметтенуі және барлық үдерістің бағыттылығы индивидтің нақты өмірлік
шарты мен тәрбиесіне байланысты.
Үшінші кезеңде негізгі система тұлғаның әлеуметтік шарттары
қалыптасқан және тұрақталған. Индивид өзіндік қабілетімен түрлі әлеуметтік
әсерлерді қабылдауы жоғары болады. Оның негізгі әлеуметтену институты
өзінің өмірлік тәжірибесі мен әлеуметтік қарым-қатынасының тәжірибесі. Осы
кезеңдердің барлығы да жағымды және әрбір адамдардың нақты шарттарының
болуы,оның дамуы мен әлеуметтік ортасымен анықталады. Мысалы, өмірдегі
критикалық мәселелер индивид үшін, соғыс экономикалық дағдарыс жақындарынан
айырылу әрқашан тұлғаның дамуына өз әсерін тигізеді, кейде қалыптасқан
өмірін түгелдей өзгеруге де әкеп соқтырады. Жасерекшелік кезеңдегі
әлеуметтену, оның психологиялық және әлеуметтік-психологиялық жақтарындағы
күрделі үдеріс.
Әлеуметтік кезеңдегі көріністер негізгі әлеуметтік-
психологиялық мәселелердегі үдерісті түсінуді көрсетеді. Осы байланыста
тұлғаның қалыптасу үдерісін байқауға болады, оны американ психологы
Э.Эриксонның көрсетуі бойынша, жас және үлкен адамдар өздерін жеке тұлға
ретінде сезініп, біріншіден өз бетімен индивид болады. Бұл жерде жекелік
түсінігі жеке тұлғамен байланысты, ол өзін түсінуде басқа қоршаған
адамдардан ерекше санайды.
Толық жетілген тұлға туралы сөз болғанда, онда жекелік
ерекшеліктің ішкі бірлігі, тұлғаның дұрыс қажеттілігі, қажеттілігі,
мотивациясы және мінез-құлқын айтады. Өзін туралы дұрыс бейне болу үшін,
жастарға жас кезеңдерін сезіну керек. Жастар өзін бір тұлға ретінде сезіну
үшін, ол өзінің балалық шағындағы үзіліссіз үдерістің өзіндік қалыптасуын
сезіну керек, яғни осы кезеңге дейін кім екенін және алдағы даму үдерісінде
кім болатынын көрсетеді.
Э.Эриксонның келісімі бойынша, өзін-өзі сезіну психологиялық
өзара ықпалды қажет етеді. Онда адамның өзін-өзі қабылдауы, басқалар оны
қалай қабылдайды және олар одан не қажет етеді деген сұрақтар туындайды.
Егер оларды орта немесе қандай да бір адамдар қабылдамаса, оның өзіндік
Мен концепциясына кедергі келтіруі мүмкін.
Э.Эриксон З.Фрейдтің тұлға дамуының негізгі кезеңдерін қайта
қарауды ұсынды. Оның пікірінше, З.Фрейд тек қана тұлғаның биологиялық
жағынан, көбінесе сексуалдық факторының дамуына көп көңіл бөледі, ал
тәрбиені, әлеуметтік қарым-қатынасты және тұлғаға мәдениеттің әсерін дұрыс
бағаламаған. Сонымен қатар, Э.Эриксон адамның дамуы балалық шақта толықтай
өзгеріске түспейді, ол адам өмірін де толықтай орын алатын 8 кезеңді
ұсынды. Бұл теория психологиялық зерттеуде жасөспірімдерге және кеш дамыған
адамдарға үлкен маңызы бар. Дамудың 8 кезеңінің әрбіреуі белгілі бір
мәселемен немесе кризистік жағдаймен байланысты.
Бірінші кезеңнің негізгі тапсырмасы – қоршаған әлемге
сенімділік орнату. Э.Эриксонның айтуынша, балалар үшін ,бұл әлемде
тамақтану, киім кию және жақындарының ортасында болу маңызды.
Екінші кезең – бір жағынан даму үстіндегі автономия, екінші
жағынан жалғастырушы байланыстылық. Балалар ерте еркін жүре, жүгіре
бастайды және т.б. Э.Эриксон балаларға қаталдық көрсетпей, еркіндік беру
керек деген. Егер бала өз іс-әрекетімен риза болмаса, онда бала өз еркімен
бір нәрсе істеуге күдіктеніп тұрады.
Үшінші кезең – бұл кезеңде конфликтінің пайда болуы мен өзін
кінәлі сезінуі көрінеді. Бала өз алдына жаңа тапсырмалар қояды, жаңа іс-
әрекеттерді жоспарлайды. Э.Эриксон осы кезеңнің негізгі қорқынышы, бала өзі
жасаған кінәсінә сенімсіз болуын айтқан.
Төртінші кезең – бұл даму кезеңінде баланың бірінші мектептік
шағы және осы кезеңде еңбек пен өзіндік сезімінің дұрыс бағаламауынан
болатын конфликтінің шешу жолдарын іздеу. Балалар мектепке түскеннен кейін,
белгілі анықталған тапсырмаларды орындай бастайды. Ең бастысы бала осы
кезеңде өз-өзіне сенімді болу керек. Егер ол түкке үлгермесе немесе ол
әрдайым бір нәрсені орындай алмаса, онда бала өз-өзін толықтай бағалауы
төмендейді.
Бесінші кезең – бұл кезеңнің негізгі қиыншылығы –
жасөспірімдік шақтағы сезімнің ұқсастығы қалыптасады. Жасөспірімдер өз
мінез-құлқының элементтерін таңдап, толық тұлға болып қалыптаса бастайды
және өз мамандығын таңдау кезеңі болады. Сәтсіз шешімнің қорытындысы, өз
өмірінің дұрыс анықталмағаны немесе тұлғаның диффузиясы (өзіндік тұлғаның
қабілетінің бұзылуы) болады. Э.Эриксонның белгілеуі бойынша, қыздар мен
ұлдардың тұлға болып қалыптасуы әр қилы, яғни олардың алдағы ортасында
түрлі рөлдер болады. Ер балалар үшін мамандық таңдау,тұлғаның қалыптасуына
маңызды,ал қыз балалар әйел мен ананың рөліне өздерін дайындайды.
Алтыншы кезең – бұл кезеңде жасөспірімдік кезеңнен ересектік
шаққа өтуі, негізгі мәселе жақындарының қарым-қатынасының қалыптасуы. Бұл
кезеңде адамдар арасындағы қарым-қатынаста шыдамдылықты қажет етеді. Кім
осындай дұрыс қарым-қатынасты орната білмесе, олар психологиялық оқшауларға
немесе қоршаған ортамен шалағай қарым-қатынаста болады. Қарым-қатынастың
негізгі типі Э.Эриксон бойынша,жыныстық қарым-қатынаста негізгісі бір-
біріне адал болу және бір-біріне жақын болу. Көптеген зерттеулер бойынша,
басқада керекті моральдық қарым-қатынастар осы кезеңде орнайды.
Жетінші кезең – бұл кезеңде орта жастағы адамдар жасампаздық
іс-әрекетке және тұрақтылыққа бейім болу конфликтіге әкелуі мүмкін.
Жасампаздық қабілеттілік бұл тек қана бала болу ғана емес,сонымен қатар
өмірге шығармашылық қабілетпен қарау. Э.Эриксон айтуынша, адам мұндай
мүмкіндікті сезінбесе, тұрақтандыру жағдайына келеді, олар дамымайды.
Сегізінші кезең – тұлғаның жасу кезеңі, яғни бұл кезде
конфликтпен жиі кездеседі. Жасу өлімнен қорыққанда немесе өз өміріне риза
болмағанда болады.
1.3 Оқушылардың орта мектепке оқу жағдайында бейімделу ерекшеліктері
Орта мектепте оқытудың да ерекшеліктері басқа болады. Бастауыш
мектепте қалыптасқан ептіліктері мен дағдылары орта мектеп талаптарына
сәйкес келмейді. Көптеген оқушылардың оқу үлгірімі төмендеп кетеді.
Жасөспірімдік шақ тәрбие жағынан қиын кезең деп дәстүрлі есептеледі.
Мектеп дезадаптациясын (яғни орта мектепке үйренісе алмауы) төмен
үлгерімнен, нашар тәртіптен, үлкендермен және құрбыларымен қарым-қатынастың
бұзылуынан, тұлғалық субъективтік теріс қасиеттердің пайда болуынан
байқалады. Оқытудың баланың жас мүмкіншіліктеріне білім мазмұны туралы
мәселе де қатысады. 10 жастағы бала 5- сыныпта орта мектепке пән бойынша
оқуға көшкенде, балалар ғылыми білім алуда қиыншылықтарға душар болады.
Көптеген шет елдер тәжірибесі көрсетіп отырғандай, бастауыш сыныптан орта
мектепке өту бала үшін өте маңызды және жауапкершілікті сәт. Білім алудың
жоғарғы сатысына, жаңа іс-әрекетке және қарым-қатынастың жаңа деңгейіне
жеңіл өту үшін, баланың жеке тұлғалық қасиеттері қалыптасуы керек. Бастауыш
мектептегі 4 жылдан артық оқытатын елдерді мысалға алайық (орта білім
жүйесі дамуының әлемдік тәжірибесінен):
АҚШ – оқу 6 жастан (1-6; 7-9; 10-12);
Жапония – оқу 6 жастан (1-6; 7-9: 10-12);
Қытай –оқу 6-7 жастан (1-5 немесе 1-6; 7-9; 10-12); Вьетнам- оқу 6 жастан
(1-5; 6-9; 10-12); Израиль- оқу 6 жастан (1-6; 7-9; 10-12); Франция – оқу 6
жастан (1-5; 6-9; 10-12); Иран – оқу 6 жастан (1-5; 6-8; 9-11); Корея-оқу 6
жастан (1-6; 7-9; 10-12). Көптеген елдерде білім берудің кезекті сатысына
өту кезінде психологиялық жетілу факторы ескерілетіне көрініп тұр. Шет ел
психологтары жасөспірімдік кезеңінен осалдығынан мойындайды, оқытудың
екінші кезеңіне бала 11-12 жаста көшеді.
Мектепте оқу процесінде физиолгиялық екі осал кезеңді айтуға
болады. 1- сыныпта оқудың басталуы және жыныстық жетілу кезеңі (11-15 жас-5-
7 сынып), оның үстіне бұл кезең үйреншікті бастауыштан негізгі мектеп
жүйесіне өтумен күрделеніп тұр. Осы кезеңдер фукционалдық ширығуымен,
негізгі физиолгиялық жүйелер іс-әрекетіндегі өзгерістерімен, жұмысқа
қабілеттің төмендеуімен, сабақ оқу әрекеті үлкен физиологиялық қиындықпен
келетінімен байланысты.
Психолог В.В. Гроховскийдің анықтауынша, мектеп дезадаптациясы
кіші сыныптарда 5-8 % жағдайларда кездессе, ал жасөспірімдерде – 18-20%.
Мамандардың есептеуінше, басқа қалған өміріне қарағанда, жасөспірімдік
шақта шизофрениямен ауыру қауіпі 3-4 есе жоғары болады екен (А.Е. Личко).
Соңғы жылдар осы жастағы психикалық ауытқулар мәселе болып отыр.
Жасөспірімдердің нерв жүйесінің бұзылуы әлеуметтік- экномикалық
өзгерістерге де байланысты. Нәтижесіндегі осы жастағы балаларның арасында
қиын балалар көп болады. Кейде сау балалардың арасында да көңіл-күйдің,
тәртіптің тиянақсыздығы, өзін-өзі бағалаудың әрдайым өзгерістерге ұшырауы,
физикалық жағдайдың өзгеруі, өкпелегіштік физикалық жағдайдың өзгеруі,
өкпелегіштік жиі кездеседі. Осының бәрі негізгі мектеп оқушыларымен жұмыс
істейтін педагогтардың, психологтардан, білім мазмұнын сұрыптауға, оқыту
мен тәрбиелеуде жасқа сәйкес келетін технологияларды қолдануға, қарым-
қатынас және бірігіп іс-әрекетке түсу стилін таңдауға, көп мән беруді
талап етеді.
Баланың мектепке үйренісуі (адаптация) ұзақ мерзімді және осы
кезде оның физиолгиялық, психологиялық ерекшеліктері пайда болады. Орта
мектепке үйренісу кезеңінде балаларда көп қозғалу немесе тежелу, бас ауру,
нашар ұйықтау, тамаққа тәбеті жоқтық байқалады. Кешегі бастауыш сынып
оқушысы мектеп өмірінің бір кезеңінен екінші кезеңіне неғұрлым шұғыл өтсе,
оның ағзасы дайын болмаса, бұл теріс әсерлер айқын көрінеді. Әрине, 10-11
жастағы балаларға қарағанда, 11-12 жастағы оқушының негізгі мектепке
үйренісуі жеңіл өтеді. Негізгі мектепке үйренісудің маңызды
критерийлерінің бірі –бала денсаулығы және оқу жүктемесінің әсерінен
денсаулық көрсеткішінің өзгеруі. Орта мектепке үйренісудің жеңіл және
орташа түрін бала ағзасының өзгерілген жағдайында заңды әсер деп қарауға
болады. Үйренісудің ауыр өтуі 5- сынып оқушысы үшін оқу жүктемесінің және
күн тәртібінің ауырлығын көрсетеді. әрине, үйренісу процесінің ұзақтығы ең
алдымен оқудың басталу кезіндегі бала денсаулығына да байланысты. Физикалық
дамуы жақсы жетілген, ағзасының барлық жүйелері жақсы дайындалған балалар
негізгі мектепке көшу кезеңіндегі ми және физикалық жүктемені жеңіл
көтереді. Үйренісудің алғашқы кезеңінде танымдық іс-әрекетке, оқуға
байланысты мотив әлсіз болады, ал 10 жаста оқудың танымдық мотивациясы және
жігері балада аз дамыған, олар оқу іс-әрекеті кезінде бірте –бірте
қалыптасады.
Баланың оқу әрекеті баға үшін немесе үшін жазалаудан қашу үшін
емес, білім алу құндылығына, жаңаны тану қажеттілігіне негізделуі тиіс. Бұл
қажеттілік балада элементарлық теориялық білімді меңгеру процесінде
мұғаліммен бірігіп жасаған жәй оқу іс-әрекетін орындау және мектеп
психологымен жұмыс жүргізу кезінде туындайды.
Оқу жылы барысында бала денсаулығын сақтаудың маңызды
шарттарының бірі сабақ кестесінің, сабақ әдістерінің, оқу бағдарламысын
мазмұнының сыртқы орта жағдайының баланың жас мұмкіншілігіне сәйкес болуы.
Үйренісу кезеңінің жайлы өтуінің тағы бір маңызды сәті – оқу күні,
аптасы, жыл барысында баланың жұмысқа қабілеттігін сақтау.
Ұсыныс:
1. Оқушыларға сенім білдіру, пәнге деген қызығушылықтарын арттыру;
2. Оқушыларға жылы лебізден ықылас пен көмек көрсету;
3. Мұғалім өзін-өзі меңгеріп, ұстамдылық үлгісін көрсету, әдісшіл болу;
4. Пән мұғалімдерінің оқытудың жаңа технологияларын сабаққа енгізу;
5. Мектеп психологтары психопрофилактикалық сабақтар, тренингтер өткізу;
Егер үлкендер баланың қарым-қатынас және қарекет саласындағы жаңа
қажетсінулерін елемейтін болса, негативизм, қиқарлық, кірпияздық, шамшылдық
және жас дағдарына тән басқа да жағымсыз мінез-құлық көріністері асқынып
кетуі, керсінше, дұрыс тәрбиеленсе, бәсеңсуі мүмкін. Мұндай кезеңдегі
санасының мағыналық құрылымдарының қайта құрылуы, жаңа өмірлік міндеттерге
бағдарлануы, қарекет пен қарым-қатынастар сипатының алмасу процестері тұлға
дамуының бұдан арғы барысына зор ықпал болды.
Балалар өмірін қиындататын факторлардың 40% мектеп тарапынан
болады. Стерсс мектептегі оқытудың негізі болып тұр. Бұл проблеманы соңғы
жылдары барлық мамандар мойындайды- педагогтер, ата-аналар, психологтарда,
шенеуніктерде. Ғалымдардың зерттеуінше, мектепке келген балалардың 20% -ның
психикалық денсаулығының ауытқулары болса, ал 1 –сынып онында ондай баланың
саны 60- 70 % -ға өседі. Бала денсаулығының күрт төмендеуіне алдымен
мектептегі күйзеліс себепші. Бірақ балалардың өздері стрестік жағдайда
жүргенін сезінбейді. Бұл жағдай тұралы оладың мінез-құлқын, көңіл күйі
белгі береді. Үлкендер бұл жағдайды байқай бермейді. Бірақ күнделікті бала
стресі күн өткен сайын үлкен проблемаға айналып, денсаулық нашарлау,
үлгерім төмендеу, нашар тәртіпке әкелу қаупін тудырады. Қазіргі күні
мектептің стреске қарсы профилактикалық жұмыс жүргізуіне мүмкіншілігі бар.
Алайда мектеп психологтарына аптасына әр сыныппен жұмыс жүргізуіне сағат
бөлінсе. Оған қоса мектеп оқушалары психология пәніне өте қызықтырады,
сабақ кестесінен көргісі келеді.
Оқушылар бастауыш мектептен орта мектепке өтеді.Бұл кезеңде баланың
психикасында өзгерістер пайда болады. Теориялық ойлау, яғни ұғымда ойлау
дамиды және рефлекцияның пайда болуына әсерін тигізеді.Осы кезеңнің аяғында
оқушыларда оқушыларда өзін-өзі басқару қабілеті қалыптасуы қажет.
Өтпелі кезеңде көптеген ішкі позициясындағы өзгерістер басқа
адамдардың қарым-қатынасымен байланысты, көбінесе өзімен жасты балалармен.
Бұл жаста балаларда жүйе белгілі жағдай сыныппен жеке және сабақ кезіндегі
қарым-қатынас пайда болады, бұл жүйеде қажетті тұрақты оқушы статусы
қалыптасады. Сондықтан оқушының эмоционалды сезіміне көп жағдайда оның
достарымен қатынасынын қалай болуы, оқудағы жетістіктері мен мұғаліммен
қатынасы әсер ете бастайды.
Егер бастауыш мектептегі оқушыларда оқу үлгерімімен қиыншылықтар
болса, орта мектепке өткен кезде оқушыларда жеке дамуымен, жалпы
қатынасында қиыншылықтар болады. Бұл көптеген қиыншылықтардың пайда болуына
әкеліп соғады. Күнделікті орындалатын тапсырмалармен байланысты,
сенімсіздік, қорқыныш, қобалжу пайда болады. Кіші жастағы балаларға өзі
туралы және өздерімен әрекеттері туралы басқа адамдардың, әсіресе,
сыныптастарының және мұғалімдерінің ойлары маңызды. Айналадағылардың
күткендеріне сәйкес келмеу корқынышы тіпті қабілетті балаға өзінің
мүмкіндіктерін көрсете алмауына әкеліп соғады. Қабілетті балалар тез
ырғақта өмір сүреді, шахматпен, ағылшын тілімен, информатикамен айналысады.
Сондықтан оларда физиологиялық қозғалыс күйзелісі төмен.Ата-аналар
балалардың білімдерін, олардың болашақтағы үлгерімдерін ойлап және қиын
уақытта далада бір жағдай болып қалмасын деген уайыммен балаланың бос
уақытын тәртібін және күйзелісіті басқарудағы арнайы дағдыларды
дәрігерлердің ерекше көңіл бөлуін қажет етеді.
Оқушылардың орта буынға өтудегі бейімделуінің мынандай психологиялық
жағдайлары бар:.Оқудағы талаптарды өзгерту.
Бастауыш сыныпта бала бір мұғалімге қалыптасқан.Тек сол мұғалімнен өз
дәрежесін көтеру болатын. Сабақ басталғаннан кейін мұғалім ол оқушының
неге қабілеті бар екенін біледі, оны қиын жағдайдан шығуға көмектеседі.
Бала баппен дамыды:бір бөлмеде, бір негізгі мұғалімнен білім алды, оны
күнделікті балалар дәптерді біркелкі жүргізу және тапсырмаларды орындау
қажеттіліктері бірдей болады. Барлығы үйреншікті болды. Ал мұғалім екенші
анасы, балаға кеңес беріп, бағыт бағдар көрсетеді.
Бала 5 сынпқа көшкен кезде көптеген қиыншылықтармен кездеседі.
Біріншіден, сабақ беретін мұғалімдер көп болады. Екіншіден әр пән өз
бөлмесінде оқытылады және ондай бөлмелер көп. Осы кезде көптеген балалар
басқа мектепке немесе сыныпқа көшеді. (мысалы, гимназиялық) онда жоғарыда
айтылғандарға тағы да қосымша және жаңа ұжым көптеген жаңа оқушылар.
Үйреншікті әлемі бұзылады және қалыптасуы қиын болады. Көптеген жаңа
мұғалімдерді, барлық бөлмелердің орналасқан жерін жаттап алу керек. Ал
бұған уақыт қажет. Келесі сабақты және қалай болатынын ескертетін ешкім
болмағандықтан мектеп ішінде жүгіруге тура келеді. Сонымен қатар оқушы
мұғалімдермен қатынасын жақсартуға,өз дәрежесін көтеруі керектігін ұмытпауы
қажет. Еріксіз қорқыныш, қобалжу пайда болады.
Талаптардың өзгеруі
Бейімделу кезеңі әртүрлі мұғалімдердің талаптарымен күрделене түседі.
Біреуі 48 беттік дәптер жүргізуін, екіншісі жұқа дәптер бірақ олар 3 дана
болуын талап етеді. Орыс тілі мұғалімі жасыл сиямен ерекшелеуін талап
етеді. Ағылшын мұғалімі жеке сөздік дәптерін жүргіздіртеді, ал биология
барлық терминдерді жұмыс дәптерінің соңына жаздыртады. Әдебиет сабағында өз
ойларын жеткізуді бағаласа, тарих сабағында барлығы құжатта бекітілгендей
болу керек. Бұл талаптарды тек жаттап алу емес, сонымен қатар қорықпай
сақтау қажет. Қалай көмектесу керек?
Біріншіден, осы келісулердің оң жақтарын көру. Бұл ұсақ – түйек
қиыншылықтар оқушыларға пайда тигізеді. Ол барлық талаптарды қиыншылықтарды
өткеруге, көп жағдайды қажет ететін заттарға үйренеді.
Екншіден, жеткіншек басқа адамдармен қатынас құруға үйретеді. Мұғалімдердің
талаптары мен ережелерін есте сақтауға оқушыға көмектеседі. Оның бір жолы
жеткіншекпен бірге тапсырмаларды орындауда құрылады
Бақылаудың жоқтығы
Бастауыш сыныпта оқушыға тек бір мұғалім көмектеседі.Ол мұғалімнің сынып
жетекшісінің бақылануының функциясын атқарып, өз сыныбындағы оқушылардың
ерекшеліктерін тез анықтап оларға оқу үрдісін бақылауға көмектеседі.
Біреуіне үй тапсырмасын орындау керектігін ескертсе, екіншісіне қарындаш
әкелуді тапсырса, үшіншісіне орындамаған жаттығуларына кешіріммен қарайды.
5 сыныпта бұндай индивидуалды көзқарас жоғалады.Сынып жетекшісі
оқушылардың ерекшеліктерін бірден байқай алмайды және мүмкін
емес.Сондықтан балада мұғалімдердің ешқайсысына керексізбін деген түсінік
қалыптасады. Екінші жағынан сынып жетекшісі тарапынан бақылау жоқтығы
байқалады. Ол үзілісте оқушылар тәртібін бақыламайды. Сабақтан кейінгі
демалыстарын дұрыс ұйымдастырмайды.Осыдан келіп балада регрессия пайда
болады:балада қыңырлық туады, мектеп ережелерін бұзады.
Білімдегі үзілістер
Бастауыш сыныпта әр оқушыда меңгерілмеген тақырыптар, бекімеген әдет-
дағды болады. Ол жинақтала береді. Бастауыш сыныпта мұғалімнің жекелік
тұрғыда қарауымен, қайталап түсіндірумен шешіледі. Ал 5 сыныпта бұл жағдай
болмайды. Тақырыпты меңгермей, келесіні меңгере алмайды. Материал сабақтан
сабаққа күрделене береді. Бала алдыңғыны меңгермесе, ары қарай жалғаса
береді.Осылайша екіліктер пайда болады.
Ортаңғы мектептердегі ( адаптация) қалыптасу деңгейі және мектепшілік
бейімделудің алғашқы қорытындысын шығарып мақсаттарды белгілеуге болады:
-тұрақты мотивация құру.
-сынып ұжымын қалыптастыру
- психологпен жұмыс
-мектепшілік тәртіпке балаларды бейімдеу
-мектепшілік тәртіпке оқушылардың тәртібін үйрету.
II. бөлім
2.1 Орта мектептегі пәндік бейімделу жұмысының негізгі бағыттары
Адаптация - баланың орта мектепте оқу жағдайына бейімделу (жаңа
пәндер, оқу физиологиялық күрделенуі, жаңа мұғалімдер, кабинеттік жүйе).
Балалар алдында екі міндет тұр:
1. Базалық мектептік білім, дағдыларды меңгеру.
2. Орта мектепте оқу дағдысын қалыптастыру.
3. Ооқу мотивациясын дамыту, қызығушылығын қалыптастыру.
4. Құрдастарымен қатынас жасау дағдысын дамыту.
5. Жетістікке жету дағдысын қалыптастырып, өзіне сенімділігін дамыту.
Пәндік бейімделу мынандай бағыттарды қамтиды:
1. Психологиялық диагностика.
2. Ата-аналармен, педагогтармен кеңестік жұмыс.
3. Әдістемелік жұмыс.
4. Профилактикалық жұмыс.
5.Түзету – дамытушылық жұмыс.
6. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz