Мемлекеттік органның стратегиялық жоспары
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
1. МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДАҒЫ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАР ПРОЦЕСІНІҢ теориялық
және әдістемелік негіздері
1.1 Стратегиялық жоспар процесінің мәні мен 6
құрылымы ... ... ... ... ... ... .. .
1.2 Индустриялық – инновациялық стратегияның аймақтарда жүзеге асу
барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.3 Басқару аясында стратегиялық жоспарлауды заң жүзінде 21
әзірлеу ... ... .
1.4Стратегиялық баскаруды ҚР-да пайда болуы және шетелдік тәжірибені
пайдалану 24
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..
2. 2 АБАЙ АУДАНДЫҚ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК БАҒДАРЛАМАЛАР
БӨЛІМІ МЕМЛЕКЕТТІК МЕКЕМЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТІН СТРАТЕГИЯЛЫҚ БАСҚАРУ
2.1 Абай аудандық жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімі
мемлекеттік мекемесінің жалпы сипаттамасы 40
... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Аудандық жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімі
бойынша атқарылған жұмыстар 49
туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ БАСҚАРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ РОЛІН ЖЕТІЛДІРУ БОЙЫНША
ІС ШАРАЛАР
3.1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару саласындағы 58
стратегиялық жоспарларды бағалау бойынша іс шараларды ұйымдастыру
3.2 Стратегиялық басқару жүйесіндегі щұғыл жоспарлауды пайдалану
тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62.
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН 75
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
Кіріспе
Көпшілік қауымға белгілі Стратегия термині, гректердің Strategos
сөзінен туындаған, өз тілімізге аударғанда генерал өнері немесе
адамдарды басқару өнері деген түсініктерді беріп, болашақта мақсатты
бағытталған және шешуші іс-қимыл тобын, жиынтығын көрсетеді немесе
Стратегия іске асырылуы мақсатқа жетуді қамтамасыз ететін бөлшекті, жан-
жақты және кешенді жоспар. Көне Қытайда біздің дәуірімізге дейінгі 480
жылдары Стратегия өнері атты кітап жазылған, бұдан біз стратегия ұғымы
адам, қоғам өмірінде өте ерте кезден қолданылып келе жатқандығын көреміз.
Стратегиялық жоспарлау – оған жету жолында шешім қабылдау мен оны
ұйымдастыру үшін мақсаттарды таңдау процесі. Ол бүкіл басқару шешімдері
үшін оның негізін қамтамасыз етеді.
Стратегиялық жоспарлау – көптеген мемлекеттер, ірі және орта
компаниялар соңғы кездері кеңінен қолданып жүрген арнаулы білім (қызмет)
саласы. Ол басқаруда ертеден қолданылып келеді, бірақ жиі және кең көлемде
қолданылуы екінші дүниежүзілік соғыс кезінен басталды және тек әскери ғана
емес, сонымен қатар азаматтық қызмет пен бизнес сферасында да кеңінен
қолданылғандықтан қазіргі кезде жеке ғылым саласы ретінде қалыптасты.
Стратегиялық жоспарлаудың мәні айқындалған, шекті қор көлемі бойынша
дамудың магистральді бағытын, қазіргі экономиканың қолайлы тұстарын дұрыс
пайдалану және жағымсыз жақтарының әсерін бейтараптандыру арқылы болашаққа
нақты қойылған мақсатқа қол жеткізетін іс-әрекеттерді анықтауда.
Стратегиялық жоспар, ұзақ уақыт бойы тұтас болып қана қоймай, сонымен
бірге тұрақты өзгеріп отыратын іскерлік, әлеуметтік ортаның әсерімен қажет
болған жағдайда, оларға түзетулер енгізуге болатындай жеткілікті түрде
икемді болуы тиіс.
Стратегиялық жоспар жасау болашаққа мұқият, жүйелі дайындықты
білдіреді. Стратегиялық жоспарлау – бұл бірінші кезекте жоғары буын
жетекшілерінің міндеті. Орта буын және төменгі буын жетекшілері тиісті
ақпараттар беру арқылы және кері байланысты қамтамасыз ете отырып, осы
жұмысқа қатысады.
Қазақстан Республикасында ұзақ мерзімді стратегиялық жоспарлар 10-15
жылдар аралығына жасалынады. Бұл жоспарда халық шаруашылығының ұзақ
мерзімді мақсаттары, міндеттері және ұлттық экономиканың бірінші кезекті
дамуы қажетті бағыттары, олардың іске асу кезеңдері және мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық саясатының жалпы бағыты белгіленеді.
Қазақстан Республикасында алғашқы стратегиялық жоспар Президентіміздің
1997 жылғы Қазақстан 2030: Гүлдену, қауіпсіздік және барлық
қазақстандықтардың тұрмыс жағдайларын жақсарту үндеуіне сай 1998-2000
жылдар аралығына сай жасалынды.
Қоғамның даму үрдістерін болжау деңгейі неғұрлым жоғары болса
экономиканы басқару ісі де соғұрлым тиімді болады.
Болжам дегеніміз белгілі бір объектінің болашақтағы жай-күйі, даму жолдары
туралы ғылыми-дәлелді пікір. Болжамдарды зерттеп дайындау процессі болжау
деп аталады. Болжау - қоғам өмірінің барлық саласында даму теория мен
практиканы байланыстырып тұратын өте маңызды түйін болып саналады.
Ол негізінде екі мағынадан тұрады. Біріншісі, болжап айту, яғни
мәселенің болашактағы перспективасын, жәй-күнін суреттеп, бейнелеп беру.
Екіншісі, болжап көрсету, ескерту, яғни мәселенің болашағы туралы барлық
ақпаратты тиімді пайдалана отырып, оны шешу жолдарын көрсету, анықтау.
Қазіргі кезде, ғалымдардың бағасы бойынша экономикалык болжам жасаудың
150-ге жуық әдісі бар. Іс жүзінде соның 15-20 шақтысы ең негізгі әдістер
ретінде қолданылады.
Сыртқы белгісіне сәйкес, болжау әдістерін екі топқа бөлуге болады:
интуициялық әдістер (эксперттік баға әдістері) және математикалык әдістер.
Интуициялык әдістер, (эксперттік баға әдістері) екі топқа белінеді:
дербес эксперттік бага беру және коллективтік эксперттік бага беру
әдістері. Бірінші топқа: интервью (сұхбат) жүргізу; логикалык анализ жасау;
сценарий құру әдістері жатады. Екінші топқа: комиссия кұру; коллективтік
идеяны жинақтау ("дөңгелек стол") және "Дельфи" әдісі кіреді.
Математикалық әдістер де екі топқа бөлінеді: экстрополяциялық әдістер
және модельдер кұру әдістері. Бірінші топка ең кіші квадраттар;
экспоненциялдық түзеу; тұраксыз орташа көрсеткіштер әдістері енеді. Екінші
топқа кұрылымдық модельдер, матрицалық модельдер әдістері жатады.
Жоспарлаудың ғылыми негіздеріне объективті экономикалық заңдарды тану
және саналы түрде қолдану, ұдайы өндіріс теориясы, жүйелік, кешенділік,
жоспар жасау тәртібі, реті мен логикасының бірлігі және жоспарлау
қағидалары мен әдістері жатады.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты: стратегиялық басқару және оның
дамудағы ролі іске асырылуын және стратегиялық жоспарлау процесінің
ерекшеліктерін анықтау болып табылады.
Осы тақырыпты мен ШҚО Абай аудандық жұмыспен қамту және әлеуметтік
бағдарламалар бөлімі мемлекеттік мекемесінің қызметінің мысалында
орындадым.
1. МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДАҒЫ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАР ПРОЦЕСІНІҢ теориялық және
әдістемелік негіздері
1.1 Стратегиялық жоспар процесінің мәні мен құрылымы
Жоғарыда айтқандай Стратегия термині, гректердің Strategos сөзінен
туындаған және генерал өнері немесе адамдарды басқару өнері деген
түсініктерді беріп, болашақта мақсатты бағытталған және шешуші іс-қимыл
тобын, жиынтығын көрсетеді.
Қандай деңгейдегі экономика болмасын басты мақсат, міндет бұл іс-қимыл
тобы, жиынтығының нақты жағдайға байланысты ғылыми негізделініп,
тұжырымдалынып және цифрлар тілімен немесе сапалық, сандық көрсеткіштермен
сипатталынуы. Бұл міндеттерді шешу, іске асыру кез-келген мемлекеттің
(жоспарлауды экономиканы дамытудағы басты құралдардың бірі деп есептейтін)
төл істерінің бірі.
Қазіргі замаңғы түсінікте және мемлекеттік басқару, реттеу істерінде
және кәсіпорындар, ұжымдар деңгейіндегі қолданылуда Стратегия бөлшектеніп
нақтыланған, жанжақты және кешенді, іске асырылуы мақсатқа жетуді
қамтамасыз ететін жоспар болып саналады. Стратегиялық жоспарлар негізінен
сандық емес сапалық жоспарлау. Оның индикативтік жоспарлардан айырмашылығы
мақсаттылығында, мазмұнында. Стратегиялық жоспар мәні – белгісіз болашақ
және ішкі, сыртқы тұрақты өзгерістер жағдайында, ұтымды мүмкіндіктерді
пайдалана жағымсыз құбылыстарын жеңе отырып нақты қойылған мақсатқа жетудің
магистралды (басты) даму жолын, қызметтерін және іс-қимылдарын жасау. Осы
түсінікте бұл жоспарлау үкімет басқару, атқару органдарының экономиканы
реттеу, оның макроэкономикалық, микроэкономикалық тұрақты дамуын қамтамасыз
етудегі басты құралдарының бірі десек қателеспейміз.
Стратегиялық жоспарлау тек макродеңгейдегі басты реттеу құралдары
болып қоймай, сонымен бірге аймақтар, яғни облыстар деңгейінде де басты
басқару, реттеу құралы болып саналады. Себебі облыстар экономикасы жалпы
ұлттық экономиканың ажырамас бөлігі.
Он жылдық уақыт аралығына жасалынатын аймақтық стратегиялық жоспарлар
болашақ әлеуметтік-экономикалық міндеттерді ұтымды шешуге бағытталады.
Бірде бір экономикалық субьектаның құқықтық шеңберіне енбей, экономикалық
реттегіштер мен тікелей және жанама ықпалды ұштастыра отырып, барлық
субьекталардың іс-қызметтерін ортақ мүддеге бағыштап, белгіленген уақыт
аралығындағы мақсаттарға жетуді қамтамасыз етуге бағытталған. Облыстар
шеңберіндегі мұндай стратегиялық жоспарлар бір-бірімен тығыз байланысқан
төмендегідей бөлімдерден тұрады:
1. Облыстың, қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайының бағалануы;
2. Жоспар кезеңіндегі облыстың миссиясы мен басты даму мақсаты;
3. Экономикалық дамуы;
4. Әлеуметтік дамуы;
5. Күтілетін нәтиже;
Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың бағалануы, облыстағы
әлеуметтік-экономикалық дамуды сандық, сапалық жағынан талдап, бағалап,
оның жалпы мемлекет экономикасындағы рөлі мен үлесін сипаттауы қажет.
Осындай талдау, бағалау негізінде облыстың әлеуметтік-экономикалық даму
миссиясы мен басты мақсаты анықталынады. Ал миссия мен басты мақсат
мемлекеттің стратегиялық даму жолындағы облыс рөлінен анықталынып,
тұжырымдалынады.
Басты мақсат – бұл облыстың стратегиялық дамуының негізгі мақсаты. Ол
қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың негізінде анықталынып ұзақ
мерзімді әлеуметтік-экономикалық даму бағытын білдіреді. Басты мақсаттарды
орындау, оларға қол жеткізу үшін әлеуметтік және экономикалық салалар,
сфералардағы іс-қызметтер, қимылдар стратегиясы жасалынады.
Экономикалық дамудағы негізгі стратегиялық бағыттарды анықтау үшін
облыстың ішкі-сыртқы факторларына талдау жасалынады. Осы талдау негізінде
облыс экономикасының басым бағыттары анықталынады. Басым бағыттардың
анықталынуы, немесе оны көп тізбектегі басты буынның белгіленуі барлық
мүмкіндіктер мен күштерді осы қызметтерді шешуге шоғырландыруға мүмкіндік
береді.
Басым бағыттарды анықтауда күшті, әлсіз, мүмкіндіктер және қауіп
матрицасы пайдалынады. Мұндай SWOT талдауды төмендегіше көрсетуге болады:
1. Облыс экономикасының (ол мемлекет-экономикасынында) күшті,әлсіз
жақтары талданып, олардың маңыздылары анықталынады,тізімдері белгіленеді.
2. Мүмкіндік және қауіпті (тиімді дамуға кері ықпал жасайтын)
факторлар анықталынып талданады, олардың тізімі анықталынады.
3. Осы мәліметтер негізінде SWOT матрицасы жасалынады.
Тұжырымдалған стратегияларды іске асырудағы негізгі талап, ол оның
қаржы, тағы басқа мемлекеттік реттеу құралдарымен қамтамасыз етілуі. Сол
себепті әрбір стратегияның қаржылық көзі белгіленіп, сол арқылы ол
тұжырымдалынуы керек.
Ұзақ мерзімді стратегиялық жоспарлар ағымдағы әлеуметтік-экономикалық
жағдайдың талдауына, даму тенденцияларының эксперттік бағалануына,
болжамдық есептеулерге негізделіне отырып төмендегідей жағдайларды
анықтауға міндетті:
• Болашақ даму мақсаттар мен міндеттер жүйесін;
• Халық шаруашылығының маңызды басым бағыттары мен олардың іске асырылу
кезеңдерін;
• Экономика өсуінің мүмкін қарқынын және негізгі макроэкономикалық
пропорцияларды;
• Экономикадағы құрылымдық өзгерістерді;
• Ресурстық күштерді және олардың тиімділігін, пайдалану бағыттарын;
• Сыртқы және ішкі экономикалық саясаттың негізгі бағыттарын;
• Шаруашылық жүйесіндегі негізгі институционалдық өзгерістерді;
Ұзақ мерзімді стратегиялық жоспарлар бір-бірімен тығыз байланысқан
төмендегідей 4 үлкен бөлімдерден тұрады:
1. әлеуметтік-экономикалық жағдайдың талдауы;
2. әлеуметтік-экономикалық даму концепциясы;
3. негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер;
4. ұлттық бағдарламалар.
Бірінші бөлімі төмендегідей жағдайларды суреттейді:
• өндірістік күштердің жағдайын;
• экономиканың ішкі және сыртқы даму тенденцияларын;
• мемлекеттік реттеу жүйелерінің, реттегіш құралдарының ықпалдылығы мен
нәтижелілігін;
• өндіргіш күштердің сапасын, өсу динамикасын және оларға ықпал жасайтын
факторларды;
• жалпы экономикалық дамудың әлемдік экономика дамуымен салыстырмасын;
Екінші бөлім әлеуметтік-экономикалық даму концепциясы төмендегідей
жағдайларды анықтайды:
• әлеуметтік-экономикалық саясаттың стратегиялық мақсаттары мен
міндеттері және басым бағыттарын;
• мақсат, міндеттерден туындайтын, оларды іске асыруға бағытталған
ұлттық бағдарламалар тізімін;
Үшінші бөлім негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер бөлімі:
• экономикалық өсу, дамудың болжамдық қарқынын, деңгейін;
• экономика құрылымын;
• экономика салалары араларындағы байланыстарды;
• халықтың және мемлекеттік кәсіпорындардың қаржы мүмкіндіктерін
суреттейді.
Төртінші бөлімі ұлттық бағдарламалар – мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық стратегиясын іске асырудың және ұлттық (жалпы халықтық)
мақсаттар мен басым бағыттарға тиімді, ұтымды жету жолындағы әлеуметтік-
экономикалық дамуды мемлекеттік реттеудің негізгі құралы. Ұлттық
бағдарламалар жоғары тиімділіктегі ұлттық экономиканы құруға бағытталған
күрделі, маңызды әлеуметтік-экономикалық, ғылыми-техникалық, экологиялық
және басқада жағдайларды шешу үшін қажет.
Орта мерзімдегі және жылдық әлеуметтік-экономикалық даму жоспарларын
жасаған кездерде Ұлттық бағдарламалар жоспардың Экономикалық реттегіштері
бөлімінде, сонымен бірге экономика салаларының жоспарында және мемлекеттік
қажеттіліктерді қамтамасыз етуге бағытталған бюджеттік тапсырыстарда
көрініс алады.
Мемлекеттік ұлттық бағдарламалар ұлттық мүдделерге тиімді, ұтымды,
сапалы жету жолында шектеулі қоғам ресурстарын жақсы бөлу, пайдалану құралы
болып саналады.
Орта мерзімді жоспарлар – олар 3-5 жылдар аралығына арналып
жасалынады. Бұл жоспардың қызметі:
• әлеуметтік-экономикалық дамудың ұзақ мерзімді мақсаттары мен
міндеттерін іске асыруға бағытталған мемлекеттің саясатын және
экономикалық реттегіштер жүйесін анықтау;
• стратегиялық жоспарда, мемлекеттік бағдарламаларда көрсетілген
параметрлердің (индикаторлардың) жинақталуын қамтамасыз ету;
• жоспарлау мерзімі (уақыты) аралығындағы барлық кешенді әлеуметтік-
экономикалық іс-қызмет шараларын көрсету;
• осы уақыт аралығында (3-5 жыл) мақсатқа жету жолында мемлекеттің
экономикаға араласу, ықпал жасау әдістерінің негізгі бағыттарын
көрсету;
Осы қызметтер (шеңберінде) негізінде ұзақ мерзімді жоспарды белгілі
уақыт аралығында нақтылау жоспары, құралы деп те айтуға болады. Жоғарыда
айтылған қызметтеріне сәйкес, бұл жоспарды әлеуметтік-экономикалық дамудың
жоспарлы уақыт аралығындағы стратегиялық мақсаттардан туындайтын міндеттер
және экономикалық реттегіштер жүйесі анықталынады.
Сыртқы ортаға талдау жасау, үлкен қауіп-қатерлерді және жаңадан
ашылған мүмкіндіктерді ашу мақсатында сыртқы факторларды анықтаудың үлкен
маңызы бар. Бұл қауіп-қатердің пайда болуы мен мүмкіндіктерге уақытылы
болжам жасауға, алдын ала болжап білмейтін мән-жайлар туындайтын
жағдайларға жоспарлар жасауға мүмкіндік береді. Олардың келесідей жеті тобы
бар:
1) Экономикалық факторларды талдау кезінде инфляция қарқыны, салық
мөлшерлемесі, халықаралық төлем балансы, тұтастай алғанда халықтың жұмыспен
қамтылу деңгейі және қызығушылық тудырып отырған сала, халықтың төлем
қабілеті қаралады;
2) Саяси факторларды талдау кезінде елдермен сауда жасау тарифтері
жөніндегі келісімдер, кеден саясаты, жергілікті билік органдарының және
орталық үкіметтің нормативтік актілері, монополияға қарсы заңнама,
жергілікті банктерден несие саясаты қаралады;
3) Нарықтық факторлар. Оған демографиялық жағдай, халық табысының
деңгейі, оларды бөлу, ұйымның нарықтағы үлесі, нарық сыйымдылығы;
4) Бәсекелестік жағдайындағы технологиялық факторларды зерделеу.
Өндіріс технологиясындағы, конструкциялық материалдардағы өзгерістерді оқып
үйрену әсіресе маңызды болып саналады;
5) Бәсекелестік факторларына талдау жасау бәсекелестердің әрекетіне
бақылау жасауды болжайды. Бұл ретте бәсекелестердің нарыққа қандай тауарлар
шығаратыны, қандай іс-қимыл жасайтыны қаралады. Осыған орай:
- бәсекелестердің болашақтағы мақсаттары;
- олардың ағымдағы стратегиясына берілген баға;
- саланы дамыту болашағы;
- бәсекелестердің күшті және әлсіз жақтарын оқып үйренуге
талдау жасалады.
6) Әлеуметтік факторлар. Экономикалық тұрақсыздық жағдайларында, атап
айтқанда әлеуметтік ортада ұйымға қауіп төндіретін көптеген проблемалар
(тұтынушылар құқығын қарайтын қозғалыстың дамуы, ұлттық сана сезімнің пісіп-
жетілуі және т.б.) туындайды.
7) Халықаралық факторларға талдау жасау. Сыртқы саудаға мемлекеттік
монополияны жою осы факторлардың маңызын арттырды. Шетелдегі ахуалды, өзге
елдер үкіметтерінің саясатын көңіл қойып қадағалау арқылы, шетелдік
бәсекелестерге қарсы үкіметтен болатын қорғау шараларын назар сала отырып,
қадағалап отыру қажет.
Басшылық сыртқы қауіп-қатерлер мен ішкі күшті және әлсіз жақтарын
салыстырып болғаннан кейін, стратегиясын айқындауы мүмкін. Ұйым алдында
төрт негізгі стратегиялық балама тұрады: шекті өсу, өсу, қысқарту және
ұштасу.
Шекті өсу. Бұл ұйымдардың басым көпшілігінің стратегиясы. Инфляцияны
ескере отырып түзетулер енгізілген, қол жеткен табыстар арқылы мақсаттарды
айқындау осы стратегияға тән болып саналады. Шекті өсу стратегиясы
негізінен ұйым өзінің жағдайына қанағаттанған кезде, баяу дамитын немесе
технологиялар өзгермеген өнеркәсіп салаларында қолданылады. Ұйым бұл
баламаны өте жеңіл, неғұрлым ыңғайлы және аз тәуекелге баратын іс-қимыл
тәсілі ретінде тандайды.
Өсу. Өсу (өркендеу) стратегиясы қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
деңгейдің оның алдындағы жылдың көрсеткіштері деңгейінен жыл сайын маңызды
түрде көтерілу жолымен жүзеге асырылады. Ол, технологиялары тез өзгеріп
отыратын серпінді дамушы салаларда қолданылады. Дағдарысқа ұшыраған нарықты
тастап кету үшін өз фирмаларын диверсификациялауға (өнімдер
номенклатураларының алуан түрлерін шығаруға) ұмтылушы жетекшілер, осы
бағытты ұстануы мүмкін. Ішкі және сыртқы өсу болуы мүмкін. Ішкі өсу
тауарлардың түт-түрін (ассортиментін) көбейту жолымен жүзеге асуы мүмкін.
Сыртқы өсу тік немесе көлбеу бағытты өсу формасында бір-біріне жақын
салаларда болуы мүмкін.
Қысқарту. Операцияларды оңтайландыру және қайта бағдарлаудың терең
ойластырылған, ақылға қонымды жолы болып саналғанда қысқарту баламасы
таңдап алынады. Қысқарту баламасы шеңберінде келесідей бірнеше нұсқалар
таңдап алынуы мүмкін:
• тарату. Ұйымның материалдық қорлары мен активтерін толық сату
қысқартудың неғұрлым радикалды жолы болып саналады;
• егер бұл кәсіпорынға пайда әкелетін болса, басы артық нәрселерден
құтылу;
• қысқарту және қайта бағдарлану.
Компания қызметі көрсеткіштерінің нашарлауы экономикалық құлдырау
кезінде жалғаса беретін болса немесе жай ұйымды құтқарып қалу үшін, жиі
түрде қысқарту стратегиясын таңдап алады.
Әдетте, бірнеше салаларда белсенді іс-қимыл жасаушы ірі фирмалар
жоғарыда аталған барлық баламаларды ұштастыру стратегиясынан ұстанады.
Ұйымның ұзақ мерзімдік тиімділігін қамтамасыз ету стратегиялық
баламаларды таңдау мақсаты болып саналады. Стратегиялық таңдауға алуан
түрлі келесі факторлар әсерін тигізеді:
1) Тәуекел. Компания үшін тәуекелдің қандай деңгейі қолайлы екенін
анықтау қажет. Жоғары тәуекел дәрежесі компанияның өмір сүруі үшін қауіпті
болып саналады.
2) Бұрынғы стратегияны білу.
3) Қожайын туралы пікір. Нақты стратегиялық баламаларды таңдау
кезінде акция иелері басшылық жасау икемділігін шектейді.
4) Уақыт факторлары.
Стратегиялық баламаларды таңдау кезінде, факторларды білуден өзге,
бүкілімен бөлісетін, оның болашағын болжайтын форманың тұжырымдамасы қажет
болады.
Кез келген коғам, өзінің болашақтағы даму перспективасың анықтап,
болжаусыз өмір сүре алмайды. Экономикалык болжамдар қоғамның даму мақсатын,
сол мақсатқа жетуге қажетті экономикалық ресурстар көлемін - ұзақ, орта,
қысқа мерзімдік жоспардың тиімді варианттарын, үкіметтің экономикалық,
техникалық саясаттарының негізігі бағыттарын анықтау үшін қажет.
Экономикалық болжам дегеніміз экономикалык прогностиканың барлык әдіс-
тәсілдерін, кұралдарын қолдануға және экономикалық кұбылыстарды зерттеудің
ғылыми әдістемелеріне негізделген экономикалық жоспарлау процессі.
Жоспарлау - экономиканың объективті заңдары мен заңдылықтарын зерттеп
түсіне білу және оларды саналы тұрде пайдалану арқылы әлеуметтік-
экономикалык дамудың жоспарларьш ғылыми негізде дайындау мен олардың
орыңдалуын ұйымдастыру процессі. Жоспарлаудың негізгі мақсаты - экономикада
баланстык үйлесім мен макроэкономикалық тұрақтылықты камтамасыз ету үшін
белгілі бір пропорциялар мен пропорционалдыққа кол жеткізу.
Экономикалык пропорциялар дегеніміз өндірістің әр түрлі элементтері
(машиналар, құрал-саймандар, шикізат және материалдык қорлар, жұмыс күші)
арасындағы, әр түрлі өндіріс салаларынын өнім көлемдері арасындағы, түптеп
келгенде өндіріс құрылымдары мен өндіру көлемдері және тұтыну кұрылымдары
мен тұтыну көлемдері арасындағы белгілі сандық қатынастар.
Экономикалык пропорциялар өздігінен (стихиялық) және адамның мақсатты
түрде жүргізген әрекеттері нәтижесінде құрылуы мүмкін.
Капиталистік экономикалық формацияның калыптаса бастаған алғашқы
кезеңінде, пропорциялар нарықтық үйлестіру механизмі аркылы және кризнстер
аркылы қалыптасады. Оған экономиканын даму заңдары үздіксіз ыкпал етіп
отырады. Тауар ендірушілер экономикалык заңдардың бар-жоғын сезбесе де, сол
заңдардың талабына сәйкес қызмет жасайды. Мысалы, ол өндірген тауарына баға
қойған кезде, тек өзінің жұмсаған шығынын есептеп қоймай, сонымен бірге
базарда калыптаскан жағдайды ескереді. Оған кұн заңы ыкпал етеді. Сонымен,
бірінен-бірі туындап отыратын, бірімен-бірі тығыз байланыстағы тауар
өндірушілер қызметі аркасында экономикада пропорциялар жүйесі қурылады.
Яғни, экономиканың құрылымдық бөліктері арасында белгілі бір сандык
қатынастар қалыптасады. Оны біз пропорционалдық дейміз.
Өндіріс күштерінің дамуы жоғары деңгейге жеткен кезде, нарықтық
үйлестіру механизмі де, кризистер де экономикалық пропорцияларды құруға
жеткілікті бола алмайды.
Осы жағдайда экономикалық пропорциялар жүйесін,
пропорционалдықты саналы түрде құру қажеттілігі туындайды.
Саналы түрде кұрылран пропоршюналдык - жоспарлылык болып табылады.
Жосларлау төменде көрсетілген міндеттерді атқарады:
1. қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі бағыттарын
анықтау;
2. жоспарлы кезең экономикасыпың сандык жәңе
сапалык сиппатамаларын белгілеу;
3. материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын орынды пайдалану арқылы
ғылыми-техникалык, әлеуметтік және экономикалық мәселелерді
шешудің тиімді жолдарын таңдау;
4. жекелеген салалар мен аумақтардың даму қаркыны
мен пропорцияларын аныктау.
Жоспарлау 1.2 схемада көрсетілген классификацияға сәйкес жіктеледі:
Жоспарлаудың деңгейіне (масштабына) байланысты: макроэкономикалык (халық
шаруашылығының); аумақтық (облыстық, аудандық); ұйым ішінде (ішкі
жоспарлау); микроэкономикалық (салалық көрсеткіштерді жоспарлау).
Жоспарлау мерзіміне байланысты: ұзақ мерзімге жоспарлау (5
жылдан 20 жылдан арғы мерзімге); орта мерзімдік (1 жылдан 5 жылға дейін);
ағымдағы жоспарлау (1 айға дейін, 1 айдан 1 жылға дейін). Жоспарлау
процессінің мазмұнына (жоспарлау объектісіне) байланысты: экономикалык
жоспарлау (өндірістік катынастардың даму жоспары, халық шаруашылығы
дамуының динамикасы); әлеуметтік жоспарлау (демография процесстерін,
халықтың өмір сүру деңгейін, еңбек ресурстарының даму болжамы); ғылыми-
техникалық жоспарлау (ғылыми-техникалық прогресстің даму болжамы);
экологиялық жоспарлау (табиғи ресурстарды пайдалану болжамы, қоршаған
ортаны қорғау).
Сонымен, жоспарлаудың негізігі мақсаттарына төмендегілерді
жатқызуға болады:
- мемлекеттік экономика саясатын және экономиканы
мемлекеттік реттеу шараларын жасау;
- экономиканың өсу қарқынын, қажетті сапасын қамту және қолдау;
- ұлттық экономиканың циклдік тепе-теңдігін орнату және
қолдау;
- барлық экономикалық шешімдердің үйлестілігін қамту;
- ұлттық экономиканың тұрақты дамуын қамту.
Мемлекеттік органның стратегиялық жоспары
1. Мемлекеттік органның жоспарлы кезеңге арналған стратегиялық жоспары
жыл сайын Қазақстан Республикасының стратегиялық және бағдарламалық
құжаттары, әлеуметтік-экономикалық дамудың және бюджеттік параметрлердің
мақұлданған болжамы негізінде әзірленеді.
2. Мемлекеттік органның стратегиялық жоспары бюджеттік бағдарламаларға
кіретін мемлекеттік орган қызметінің стратегиялық бағыттарын, мақсаттарын,
міндеттерін, қызметі нәтижелерінің көрсеткіштерін айқындайтын құжат болып
табылады.
3. Бюджеттік бағдарламалар әлеуметтік-экономикалық дамудың және
бюджеттік параметрлердің болжамында бюджеттік бағдарламалар әкімшісіне
көзделген бюджет қаражатының болжамды көлемінің шегінде әзірленеді.
4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің құрылымына кіретін мемлекеттік
органның стратегиялық жоспарын Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді.
Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп
беретін мемлекеттік органның стратегиялық жоспарын Қазақстан
Республикасының Президенті немесе ол уәкілеттік берген лауазымды тұлға
бекітеді.
Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы органның стратегиялық
жоспарын жергілікті атқарушы орган бекітеді.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының, Қазақстан Республикасы
Парламенті Шаруашылық басқармасының, Қазақстан Республикасы Конституциялық
Кеңесінің, Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының стратегиялық
жоспарлары Қазақстан Республикасының Президенті айқындайтын тәртіппен
бекітіледі.
5. Аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетінен қаржыландырылатын
атқарушы органның стратегиялық жоспары ол облыстық бюджеттен
қаржыландырылатын тиісті салалық атқарушы органмен келісілгеннен кейін
бекітіледі.
Облыстық бюджеттен, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджеттерінен қаржыландырылатын атқарушы органның стратегиялық жоспары ол
тиісті салалық орталық мемлекеттік органмен келісілгеннен кейін бекітіледі.
6. Мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспары тиісті бюджет
бекітілгеннен кейін ағымдағы жылғы 25 желтоқсанға дейін пысықталады,
бекітіледі және Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес мемлекеттік
құпияларды қорғау қамтамасыз етіле отырып, күнтізбелік он күн ішінде
бұқаралық ақпарат құралдарында жариялауға жатады.
7. Мемлекеттік органның стратегиялық жоспарына өзгерістер мен
толықтырулар енгізуге:
а) бюджет нақтыланған;
б) Қазақстан Республикасының заңнамалық актілері өзгерген;
в) Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмаларын орындау үшін
жаңа стратегиялық және бағдарламалық құжаттар қабылданған, не
қолданыстағыларына өзгерістер енгізілген;
г) мемлекеттік органның функциялары, құрылымы өзгерген жағдайларда жол
беріледі.
8. Мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарлары бекітілген күннен
бастап екі апта мерзімде мемлекеттік органдардың басшылары меморандумдар
әзірлейді.
Меморандум мемлекеттік орган басшысының кезекті қаржы жылына арналған
республикалық бюджетте көзделген бюджет қаражаты шегінде стратегиялық
жоспарда көзделген мемлекеттік орган қызметінің тікелей және түпкі
нәтижелерге қол жеткізуін қамтамасыз ету ниетін растайтын құжатты
білдіреді.
Меморандумдарды:
Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп
беретін орталық мемлекеттік органдар бойынша – Қазақстан Республикасының
Президенті немесе ол уәкілеттік берген лауазымды тұлға;
Қазақстан Республикасы Үкіметінің құрамына кіретін не оған бағынатын
орталық атқарушы органдар бойынша – Қазақстан Республикасының Премьер-
Министрі бекітеді.
Мемлекеттік органның меморандумы кезекті қаржы жылына бекітіледі.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты, Қазақстан Республикасының
Конституциялық Кеңесі, Қазақстан Республикасы Парламентінің Шаруашылық
басқармасы, Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы және
жергілікті бюджеттер есебінен қаржыландырылатын атқарушы органдар
меморандумдарды бекітпейді.
Жоспарлау - басқарудың маңызды жүйесі және қазіргі экономикалық
дағдарыстан шығу тәсілдерінің бірі. Нарықты экономикаға өту кезеңінде
басқару жүйесін одан әрі дамыту және осы кезеңге тән жаңа қағидаларды
басшылыққа ала отырып экономиканы жандандыру - бүгінгі күннің өзекті
мәселелерінің бірі.
Жоспарлау - белгілі мерзімге есептелген басқару объектілерін дамытуда
қолайлы альтернатива таңдауға бағытталған басқару қызметінің бір түрі.
Басқару объектісінің даму қарқыны және келешекте күтілетін күйі бар жоспар
- жоспарлау процесінің қорытындысы болады. Жоспарда мақсат және оларды іске
асыру бойынша іс-шаралар жүйесі міндетті түрде болу қажет.
Жоспарлауға келесі ерекшеліктер тән:
1. Жоспарлау алдын ала қабылданған шешім және келешекте белгілі
нәтижеге жетуге бағыттылған.
2. Әр-түрлі жағдайларға байланысты жоспарға тұракты
түзетулер енгізіледі, сондықтан жоспарлау жүйесі икемді және
өзгерістерге бейімделуі қажет.
3. Жоспарлау процессі қате істерді болдырмауға және
қолданбаған мүмкіндіктерді азайтуға бағыттылған.
Стратегиялык, жоспарлау - көптеген мемлекеттер, ірі және орта
компаниялар сонғы кездері кеңінен колданып жүрген арнаулы білім саласы. Ол
баскаруда ертеден қолданылып келеді, бірақ жиі және кең көлемде қолданылуы
екінші дүниежүзілік соғыс кезінен басталады және тек әскери ғана емес,
сонымен қатар азаматтық қызмет пен бизнес сферасында да кеңінен
қолданылғандықтан қазіргі кезде жеке ғылым саласы ретінде қалыптасады.
1.2. Индустриялық – инновациялық стратегияның аймақтарда жүзеге асу
барысы.
Қазақстан Республикасының Индустриялық – инновациялық дамуының 2003 –
2015 жылдарға арналған Мемлекеттік стратегиясының мақсаты – шикізат
бағытынан біртіндеп арылуға ықпал ететін экономика салаларын
әртараптандыру жолымен елдің тұрақты дамуына қол жеткізу, ұзақ мерзімді
жоспарда сервистік технологиялық экономикаға өту үшін жағдай жасау болып
табылады. Мұндай стратегияның қабылдануына әлемдегі экономикалық даму
қарқыны негіз болып отыр.
Халықаралық валюта қоры, Дүниежүзілік банк, трансұлттық корпорациялар
сияқты институттардың осыған дейін де әлемдік экономикада билік жүргізіп
келуді дамушы елдерге инновациялық игіліктерді игеруге түрткі болуда.
Өйткені, әлемдегі шеткері жатқан дамушы елдер шикізат жеткізуші қызметін
атқарып, ал аталмыш институттардың құрылуына негіз қалаған орталықтағы
іргелі мемлекеттердің оны өңдеп, оларға қайта сату үрдісі болашақта
шикізатқа бағытталған мемлекеттердің әлемдік тауар нарықтарындағы
жағдайларға тәуелді болып қаупін тудыруда.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, шикізат қорына бай кейбір елдер осы
сектор арқылы едәуір табысқа ие болады да, өнеркәсіптің жаңа салаларын
дамытуға ынталанбайды. Дегенмен, шикізат қоры бір кездері сарқылатындықтан
да тұрақты даму тұрғысынан алғанда шикізатты ел елеулі проблемаларға тап
келеді. Бастапқыда шикізаттық мемлекеттер саналатын латын Америкасындағы
Мексика және Бразилия елдері, Шығыс Азиядағы Оңтүстік Корея, Сингапур
мемлекеттері инновациялық саясатты қолдану, яғни сервистік – технологиялық
экономикаға өту арқылы өркендеуге қол жеткізуге болатынын дәлелдеп берді.
Жалпы алғанда, жаңа ғаламдық экономикалық жағдайды қалыптастыратын
әлемдік экономикаға басым үрдістерді төмендегідей тұрғыда жіктеуге болады:
• Дамыған елдерде индустриялық экономикадан сервистік – технологиялық
экономикаға өту;
• Ғаламдану;
• Экономиканы ырықтандыру;
• Ғаламдық бәсекенің артуы және аймақтық ықпалдасу.
Жиырмасыншы ғасырдың соңғы ширегінде экономикасы дамыған елдер
индустриялық даму сатысынан аса жоғары сервистік – технологиялық
экономикаға өтті. Бұл елдерде жалпы ішкі өнімнің ЖІӨ үлкен бөлігі қызмет
көрсету секторында қалыптасты. Мұндай қызметтердің айқын байқалатын ғылыми
және инновациялық негізі бар.
Экономикасы дамыған елдерде санаткерлік ресурстар және қаржы капиталы
шоғырланған, ал индустриялық өндіріс, әсіресе, еңбекті көп қажет ететін
өндірістер біртіндеп әлемнің экономикалық даму тұрғысынан негұрлым артта
қалған елдеріне ауысуда.
Елдің индустриялық – инновациялық даму бағдарламасында дүниежүзілік
экономиканың ғаламдамуы аясындағы Қазақстан экономикасының дамуында орын
алған бірқатар проблемалар көрсетілген, олардың негізгілері ретінде
келесілерді атап өтуге болады: Қазақстан экономикасының бір жақты шикізат
бағыттылығы; әлемдік экономикаға ықпалдасуының әлсіздігі; ел ішіндегі
саларалық және аймақаралық экономикалық ықпалдасудың босандығы; ішкі
нарықта тауарлар мен қызметтерге деген тұтыну сұранысының мардымсыздығы;
өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымының дамымауы; кәсіпорындардың жалпы
техникалық және технологиялық тұрғыдан артта қалушылығы; ғылым мен
өндірістің арасында ықпалды байланыстың болмауы; ғылыми – зерттеу және
тәжірибелік – конструкторлық жұмыстарға Ғ3ТКЖ қаржының аз бөлінуі және
т.б. сонымен қатар бағдарламада экономикалық үрдістерін талдау және
Қазақстан экономикасын бәсекелестік қабілетін арттыру проблемалары да
қарастырылған.
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан ғаламдық экономикада әлемдік
тауар нарықтарына мұнай, газ, қара, түсті, сирек, кездесетін және қымбат
металдар мен уран өнімдерін шығаратын ел ретінде таныла бастады. Ауыл
шаруашылық өнімдерінің ішіндегі астық экспортының келешегі бар.
Өнеркәсіптің шикізат салаларына шетелдік инвестицияларды тарту және
қаржы саласында құрылымдық институционалдық өзгерістерді жүзеге асыру
жөнінде мемлекеттік саясаттың жүргізілуіне орай Қазақстан экономикасының
дамуына ілгерілеу байқалуда және ұзақ мерзімді кезеңде индустриялық
сервистік-технологиялық даму сатысына өтуге мүмкіндік беретін қаржы
ресурстары жинақталуда.
Дүниежүзілік Банк Қазақстанды әлемдік инвестиция салуға ең тартымды
20елдің қатарына қосты. Соңғы он шақты жылдан астам уақытта Қазақстан
экономикасына 21 миллиардтан астам АҚШ доллары тартылды.
Құрылымдық – институционалдық реформалар саласындағы жетістіктерді,
қаржы секторы сенімділігінің артуын және елдің экспорттық әлеуетінің жедел
қарқынмен өсуін айта отырып, өнеркәсіптің өңдеуші салалары, сондай –ақ
өндірістік сипаттағы қызметтер көрсететін салалар тиісінше дамымай
отырғандығында атап өткен жөн. Өңдеуші өнеркәсіпте металлургия өнеркәсібі
ғана бәсекеге түсе алады. Тамақ өнеркәсібінің кейбір өнімдері осыған ұқсас
шетелдік өнімдермен ішкі нарықта ғана бәсекеге түсе алса, ал өңдеуші
өнеркәсіптің қалған өнімдері бүгінгі таңда тікелей және жанама
демеуқаржылардың субсидиялардың есебінен ғана ұсталып отыр. Бұл электр
энергиясына, жанар – жағар майларға, өнімді тасымалдауға төмен және
экономикалық тұрғыдан негізделмеген тарифтің белгіленуінен, кедендік қорғау
баждарын белгілеуден көрініс беруде, 2003 жылға дейін өнеркәсіптің кейбір
(машина жасау, тоқыма, тігін былғары аяқ-киім, резина және пластмасса
бұйымдарын өндіру, химия өнеркәсібі) салаларына бюджет алдында жол
берілген бұрынғы берешектерін төлеу өсімі есептелмей кейінге қалдырылды.
Тоқыма, тігін, былғары аяқ киім өнеркәсібі салаларының өздері өндірген
өнімдерін өткізуге 2002 жылға дейін қосылған құнға салық нөллден
мөлшерлеме (ставка) бойынша салынды. Бағдарламада қысқаша келтірілген
өңдеуші өнеркәсіптің қазіргі сипаты осындай.
Аталған шешімін табуы қажет проблемалармен қатар ел өнеркәсібінің
қазіргі кейбір көрсеткіштерінің келеңсіз көріністерінен де деректер
келтіргенді жөн санаймыз. ЖІӨ-нің 1-долларына электр энергиясының жұмсалу
деңгейі бойынша сондай –ақ экономика салаларындағы еңбек өнімділігі
бойынша еліміз кейбір индустриялық дамыған елдерден 7 -10 еседен артта
қалып отыр. 2001 жылдың басында негізгі құралдардың тозу дәрежесі орта
есеппен 29 пайыз құрады. Бірқатар салаларда негізгі құралдардың нақты тозуы
50 пайыздан астам деңгейге жақындауда. Негізгі құралдар құрылымында аса
тозғандары – машиналар мен жабдықтар. Олардың тозу дәрежесі 2000 жылы 42,1
пайыз құрады. Мұнай өндіру және металдарды өндірумен байланысты емес
салаларда жабдықтың тозу дәрежесі соңғы үш жылда 45 пайыздан 62 пайызға
дейін жеткен. Өңдеуші өнеркәсіп кәсіпорындарында толықтай тозған
машиналардың, жабдықтарды және көлік құралдарының үлес салмағы 12 пайызға
жетті. Мұның барлығы да сайып келгенде, ел экономикасының бәсекеге түсу
қабілетінің төмендеуіне алып келеді.
Бағдарламада индустриялық-инновациялық саясаттың басымдылықтары жан –
жақтан қарастырылған. Әлеуетті бәсекеге қабілетті, соның ішінде
экономиканың шикізаттық емес бағыттағы салаларында жұмыс істейтін
эспортқа бағдарланған өндірістерді құру және дамыту индустриялық –
инновациялық саясаттық басымдылықтары болып табылады.
Индустриялық - инновациялық стратегияны еңгізудің тиімді
тәсілдерінің бірі – бұл бір аумақта орналасқан және түпкі өнім өндіру
шеңберінде өзара технологиялық байланысқа ие болған кәсіпорындардың
интеграциялануы және кооперациялануы. Бұл осы салаға материялдық, қаржылық
және санаткерлік ресурстар құйылуының қуатты факторлары болып табылады.
Экономиканы дамытудың мұндай инновациялық тәсілі класстер қағидасын
пайдалану негізінде жүзеге асырылады және оның мақсаты интеграцияға кіруші
кәсіпорындарды бәсекеге қабілеттілігін жоғарлату болып табылады. Қазіргі
кезде Қазақстанда машина жасау саласында, металлургияда, химия мен
экономиканың басқада салаларында кластер нышаны байқалуда. Мысалы, олардың
ең үлкені – Павлодар –Екібастұз отын – энергетика кешенінде жүзеге асырылып
отыр. Дегенмен қазіргі кезде көптеген отандық кәсіпорындардың
бәсекелестік қабілеттілігі төмен болып, әлемдік нарықтағы бәсекелестікті
айтпағанда, Қазақстан ішіндегі ұлттық компаниялармен кластерлік мысалы,
оларды қосалқы бөлшектермен қамтамасыз ету, техникалық қызмет көрсету және
т.б. сипатта жұмыс істей алуға мүмкіндіктері шектеулі.
Мұнай экспортаушы елдердің барлығын дерлік өз экономикасын
әртараптандыру проблемасы алаңдатады. Ол елдер соңғы онжылдықта мұнай
экспорттаудан алынатын табысты қайта бөлу есебінен экономиканың өндірістік
құрылымын жетілдіру жөнінде шараларды іске асыруда. Осымен бір мезгілде
дамыған елдер экономикасынан кіріс алу мақсатында басқан елдерге капитал
экспорттау жұмысы жүргізілуде. Қазақстанда мұнай-газ өнеркісібіне жылдан
жылға көбейіп жатқан инвестициялар көлемі экономика көлемін
әртараптандыруға қолайлы жағдай туғызады. Осыған байланысты каспий
теңізінің Қазақстандық секторын игеру индустрияны дамытудың қозғаушы
күші бола алады. Онда көмірсутектерінің жалпы қоры 8,0 млрд. Тоннаны
құрайтынын ескерсек, Қазақстанда отын энергетика кешенінің дамуы алдағы
уақытта аталмыш сектордың дамуымен айқындалатын болады. Алдағы он бес
жылда Қазақстан мұнайын өндіруді дамытуға инвесторлар 80 млрд. АҚШ
долларынан астам қаржы салуға ниет білдіруде. Айта кету керек, мұнай мен
газды өңдеуді тереңдете түсу іс жүзінде экномиканың барлық салалары мен
тұрмыста пайдаланылатын полимерлік бұйымдардың шамамен 200 түрін шығаруға
мүмкіндік жасайды. Сонмен бірге металлургиялық қалдықтар мен кең
қалдықтарын ұқсату жөніндегі жаңа технологияларды еңгізу орта мерзімді
болашақта қосылған құны жоғары өнім алуға мүмкіндік береді.
Индустриялық – инновациялық стратегияға сәйкес өңдеуші саланы
дамытудың алғашқы шаралары жүзеге асырыла бастады. Атап айтқанда, жоғары
технологиялық және ғылыми өндірістерді құру жобаларын дамыту, оларды
қаржыландыру, сырттан инсетиция тартуға негізделген Инвестициялық,
Инновациялық қорлар, даму банкі, Экспорттық несиелер мен инвестицияларды
сақтандыру корпорациясы сияқты даму иституттары құрылды. Даму банкі
құрылғалы бері жалпы құны 400 млн. АҚШ доллары тұратын 35 инвестициялық
жобалар мен экспорттық операцияларды жүзеге асыруға қатысты. Еңдігі
кезектежаңа өнім түрі мен сапасына жасалған сараптамадан өткен жобалар
қаржыландыра бастамақ. Осы орайда отандық инновациялық жобалардың нарық
кеңістігіндегі бәсекелестікке төтеп беруі үшін қатаң талаптар қойылып,
мемлекеттен емес даму институттары арқылы ғана инвестициялау қарастырылды.
Қазақстандық мамандар мұндай шешімге 1979 жылы Флиппин үкіметінің елде жаңа
мүмкіндіктерді туғызу мақсатында толық талданбаған ірі индустриялық
жобаларды қаржыландыруда еш нәтиже шығара алмау тәжірибесі негізінде келді.
Стратегияны іске асыруға арналған инвестициялық сипаттағы тікелей
шығындардың болжанатын көлемі жылына 1,2 млрд. АҚШ долларын, мемлкеттік
шығындарының құны 200 жылдың бағасы бойынша жылына 260 млн. АҚШ долларын
құрайды. Стратегияны іске асырудан күтілетін нәтижелер де анықталған. Атап
айтқанда, экономиканың өсу қарқыны жылына кемінде 8,8– 9,2 пайыз көлемінде
болады, 2000 жылмен салыстырғанда 2015 жылы ЖІӨкөлемі шамамен 3,5 – 3,8 есе
еседі, сонымен қатар, өңдеуші өнеркәсіптің орташа жылдық өсу қарқыны 8 -8,4
пайызға дейін, 2000 жылмен салыстырғанда 2015 жылы еңбек өнімділігі кемінде
3 есе өседі ЖІӨ-нің энергияны қажет етуі екі есеге төмендейді деп күтілуде.
Стратегияны жүзеге асыру ЖІӨ құрамындағы тауар өндірісінің үлес салмағын
2015 жылы 46,5 пайыздан 50-52 пайызға дейін өсіруге, ЖІӨ Құрылымындағы
ғылыми және ғылыми инновациялық қызметтің үлес салмағын 2000 жылғы 0,9
пайыздан 2015 жылы 1,5 – 1,7 пайызға дейін көтеруге жағдай жасайды.
Индутриялық стратегияның негізгі міндеттерінің бірі – аймақтық және
халықаралық ауқымдағы еліміздің бәсекелемтік артықшылығын анықтау болып
табылады. Үкімет трансұлттық компаниялармен, шетелдік және ірі
Қазақстандық компаниялармен бірлескен инвестициялық жобаларды жүзеге асыру
жөніндегі ынтымақтастықтың белсенділігін арттыруда. Ақпараттық
технологиялар саласындағы әлемдегі жетекші компаниялар Майкрософт, Хьюлетт-
Паккард Сименс, Циско және басқалармен ынтымақтастық жөніндегі моморандумға
қол қойылды. Бұдан басқа машина жасау мен металлургияда ірі жобаларды
жүзеге асыру жөнінде шаралар қабылдануда. Мәселен, Қазақстан –КАМАЗ
автомобиль консурциумы құрылды, оның басты мақсаты – өз елімізде автомобиль
және трактор жасауды дамыту.
Қостанайдағы Агромашхолдинг ашық акционерлік қоғамы базасында
отандық комбайн және мотор жасау жолға қойылуда. Кластер құрудың алғашқы
үлгісінің мысалы, Павлодардық Кастинг жауапкершілігі шектелген серіктестік
бола алады, ол металл сынықтарын жинаумен және өңдеумен қатар осы жылы
сұрыпты жаймалар өнімін шығаруға кірісті. Қазақстан инжиниринг пен Сингапур
технолоджис компаниясының біріккен кәсіпорнын құру аяқталып келеді.
Тұтастай алғанда, Республика бойынша 2004 жылы қаржыландырудың барлық
көздері есебінен 250 индустриялық-инновациялық жобалар жүзеге асырылмақ.
Олардың 34-і тамақ, 30-ы құрылыс индустриясын, 22-сі жеңіл өнеркәсіпті, 11-
і химия және мұнай химия, 10-ы машина жасау саласын қамтиды. Мәселен, Даму
банкі 562,6млн. Долларға 22 инвестициялық жобаны қаржыландырды. Үстіміздегі
жылы Даму банкі қаржыландырған 10 өндіріс пайдалануға берілмек, солардың
ішінде Астанадағы шыны-пластикалық құбырлар шығаруға және Шымкенттегі мақта
талшығынан жіп өндіру сияқты өнірістер бар.
Соңғы жоба бойынша, бір – бірінен соң келетін өзара байланысты
технологиялық кезең- кезеңімен қаржыландыру арқылы тоқыма өнеркәсібін
дамытуға банктің кластерлік тәсілі қолданылып отыр. Сөйтіп, Оңтүстік
Қазақстан облысында мақта талшығынан жіп өндіру жобасымен қатар Семейде жүн
дайындау мен өңдеу жобасы қаржыландырылады.Өскеменде химиялық талшықты
қолданып мата өндіру жобасы қаралылып жатыр. Жобаларды үйлестіріп жүзеге
асыру жоғары технологиялық және экспортқа бағдарланған жіп, мата және
дайын өнімдер шығаруды дамытуға септігін тигізбек.
Ұлттық деңгейдегі технопарктің міндеті жүйе құрайтын салаларды, яғни
мемлекеттің бүкіл экономикасына мультипликаторлық әсерін тигізетін
салаларды дамыту болып табылады. Сол мемлекет ұлттық технопарктің дамуына
елеулі қаржылық инвестиция жұмсайды, сондай-ақ, технопаркке салықтық және
кедендік жеңілдіктері бар еркін экономикалық аймақтың ЕЭА мәртебесін
береді.
Таяу жылдары ұлттық көлемдегі үш технопарк құру қарастырылып отыр:
ақпараттық технологиялар паркі, биотехнологиялық парк, мұнай – химиялық
парк. Ұлттық деңгейдегі технопарктерге қарағанда аймақтық технопарктерді
жасаудың мақсаты республиканың жеке аймақтарының экономикасын инновациялық
тұрғыдан дамытуды ынталандыру болып табылады.
Технопаркті дамытуға аймақтық жоғары оқу орындары мен ғылыми –
зерттеу институттарының қатысуы, сондай–ақ, технопарктердің негізгі
белгілері болып табылады. Қазіргі кезде үш аймақта: Қарағанды, Орал және
Алматыда технопарктерді ұйымдастыру және белсенді жұмыс істелуде.
Іргелі істерге Алматы қаласының маңындағы Алатау кентінде
ақпараттық технологиялар саласында экспортқа бейімделген және импорт
алмастырумен айналысатын Ақпараттық технологиялар паркі ЕЭА-ның іске
қосылуын атап өту керек.
Болашақта степногор қаласында бұрынғы Прогресс өндірістік
бірлестіктерінің өнеркәсіптік базасы негізінде арнаулы технопарк құрылып,
биотехнологиялық орталық жұмыс істемек, сондай-ақ, Курчатов қаласында
адролық технологиялар орталығы ашылмақ.
Қазақстандағы машина жасау, жеңіл жиһаз, фармацевтика, қағаз және
өнеркәсіптің басқа да бірқатар өңдеуші салаларын дамытуға соңғы үш жылда
жыл сайын 68 –ден 130млн. АҚШ доллары, ал мұнай саласына 1773 –тен 2300млн.
АҚШ доллары салынды. Ауыл шаруашылық салалсы бойынша астық мақта, ет
өнімдерін өңдеу, сыртқы нарықтарға экспорттау кеңінен қолға алынбақ.
Қазақстанда шығарылатын көмір сутегі шикізатымен табиғи газдың
түгелдей дерлік көлемімен өңделместен экспортқа шығарылуы өнеркәсіптің
мұнай-химия саласын даму жағынан артта қалдырып келеді. Болашақта осы
шикізат қуаттарын өңдейтін өнеркәсіп саласы өркендеп, оның дамуына сырттан
инвестиция тарту үшін қолайлы жағдай туғызылмақ.
Осыған байланысты 2004 жылдың 1 қаңтарынан бастап мұнай-химия
саласында іске қосылған жаңа өндірістік нысандар 5 жылға дейін
корпоративтік табыс салығынан босатылды.
Сонымен Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының
2003 -2015 жылдарға арналған стратегиясына сәйкес еліміздің бірқатар
аймақтарында біраз нақты істер мен шаралар жүзеге асырылғанын келтірілген
деректер анық аңғартады.
Алдағы кезеңде негізгі күш экономиканың шикізаттық емес бағыттағы
салаларында жұмыс істейтін бәсекеге қабілетті, соның ішінде экпортқа
бағдарланған өндірістерді дамытуға және құруға бағытталады.
1.3 Басқару аясында стратегиялық жоспарлауды заң жүзінде әзірлеу
Саяси деңгейден шығатын негізгі (кейде кішігірім) нұсқамалар
нормашығармашылық қызметтің процесін алдын алады. Осы нұсқамаларды орындау
бойынша нормашығармашылық жұмысты бастамас бұрын жұмыстың сипатын
стратегиялық талдау өткізу тиімді болады. Мұндай талдауды бірқатар
қарапайым сұрақтарға жауап беріп өткізуге болады:
• бізде не бар? (жаңа нормативтік акт қажет пе?) Қолданыстағы заңнамалық
актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізуге бола ма? Мақсаты нақты
ма немесе оны жетілдіру керек пе? және т.с.с.
• біз не жасауымыз керек? (заңшығарушылық жобаның мақсаты неде?)
• қандай әдіспен біз оны жасай аламыз? (заңшығарушылық қызметінің
процесі және саяси стратегия қандай кескінде өтеді, кім осы процеске
шақырылады және кімді мүмкіндігінше шақыруға болады; жобаны сапалы
орындау үшін қандай ресурстар қажет, қандай мерзім тиімді болу мүмкін?
және т.с.с.)
• жұмыс соңына жеткендігі туралы біз қалай оны көрсетеміз? (мысалы:
жасалған жұмыс қандай стандарттарға сәйкес болуы керек?)
Заңшығарушылық жобаның деңгейлері және олардың ұзақтығы және т.с.с.
Заң шығармашылық процеске қандай да бір озық практикалық стандарттары
қолдану қиын. Соған қарамастан, процестің өзін сияқты олар заң шығармашылық
өнімнің сапасын және нормативтік актілер мен құқық пайдалануды іске асыру
тетіктерінің тиімділігін тексеру процесін бағыттайды.
Нормативтік-құқықтық актілерді әзірлеу екі кезеңнен жүргізуге болады:
қабылданған бағыттарды жүзеге асыру үшін стратегияны және нормативтік
актінің (міндетті түрде заң шығармашылық қызметі) мәтінін жазу. Бірінші
кезеңде қаралып жатқан проблеманың тұжырымы, алдағы жұмыстың көлемі мен
қойылған проблеманы шешу үшін нақты мақсаттар бойынша белгілі шешімдер
қабылдау қажет.
Сондай-ақ нақты бағдардың әртүрлі бағыттарын қарастыру қажет, яғни
белгілі бағыттар бойынша немесе оларды құрайтын тек қана бірқатары бойынша
заңшығарушылық бастамашылық қажет пе сол мәселені шешу керек. Маңызды
стратегиялық мәселелер алдағы іске асыруды қамтиды, яғни нормативтік-
құқықтық актіні қолдану қалай іске асырылады? Сол процес үшін кім жауапты
болады? (мемлекеттік органы бар болуы мүмкін немесе ол үшін жаңаны құру
керек пе?); белгіленген бағдарды (негізі ұстаным неден тұратын болады?)
іске асыруды қамтамасыз ету үшін қандай нормативтік акт қабылдау қажет.
Бірқатар елдерде заңнамалық жұмыстардың Үкіметтің бекітілуінен бастап норма
шығармашылық қызметтің бастауына дейін жалпы жоспарын шығару үшін жеке
кезеңде көрсетіледі.
Норма шығарушылық қызметпен айналысатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
1. МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДАҒЫ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАР ПРОЦЕСІНІҢ теориялық
және әдістемелік негіздері
1.1 Стратегиялық жоспар процесінің мәні мен 6
құрылымы ... ... ... ... ... ... .. .
1.2 Индустриялық – инновациялық стратегияның аймақтарда жүзеге асу
барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.3 Басқару аясында стратегиялық жоспарлауды заң жүзінде 21
әзірлеу ... ... .
1.4Стратегиялық баскаруды ҚР-да пайда болуы және шетелдік тәжірибені
пайдалану 24
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..
2. 2 АБАЙ АУДАНДЫҚ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК БАҒДАРЛАМАЛАР
БӨЛІМІ МЕМЛЕКЕТТІК МЕКЕМЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТІН СТРАТЕГИЯЛЫҚ БАСҚАРУ
2.1 Абай аудандық жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімі
мемлекеттік мекемесінің жалпы сипаттамасы 40
... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Аудандық жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімі
бойынша атқарылған жұмыстар 49
туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ БАСҚАРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ РОЛІН ЖЕТІЛДІРУ БОЙЫНША
ІС ШАРАЛАР
3.1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару саласындағы 58
стратегиялық жоспарларды бағалау бойынша іс шараларды ұйымдастыру
3.2 Стратегиялық басқару жүйесіндегі щұғыл жоспарлауды пайдалану
тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62.
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН 75
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
Кіріспе
Көпшілік қауымға белгілі Стратегия термині, гректердің Strategos
сөзінен туындаған, өз тілімізге аударғанда генерал өнері немесе
адамдарды басқару өнері деген түсініктерді беріп, болашақта мақсатты
бағытталған және шешуші іс-қимыл тобын, жиынтығын көрсетеді немесе
Стратегия іске асырылуы мақсатқа жетуді қамтамасыз ететін бөлшекті, жан-
жақты және кешенді жоспар. Көне Қытайда біздің дәуірімізге дейінгі 480
жылдары Стратегия өнері атты кітап жазылған, бұдан біз стратегия ұғымы
адам, қоғам өмірінде өте ерте кезден қолданылып келе жатқандығын көреміз.
Стратегиялық жоспарлау – оған жету жолында шешім қабылдау мен оны
ұйымдастыру үшін мақсаттарды таңдау процесі. Ол бүкіл басқару шешімдері
үшін оның негізін қамтамасыз етеді.
Стратегиялық жоспарлау – көптеген мемлекеттер, ірі және орта
компаниялар соңғы кездері кеңінен қолданып жүрген арнаулы білім (қызмет)
саласы. Ол басқаруда ертеден қолданылып келеді, бірақ жиі және кең көлемде
қолданылуы екінші дүниежүзілік соғыс кезінен басталды және тек әскери ғана
емес, сонымен қатар азаматтық қызмет пен бизнес сферасында да кеңінен
қолданылғандықтан қазіргі кезде жеке ғылым саласы ретінде қалыптасты.
Стратегиялық жоспарлаудың мәні айқындалған, шекті қор көлемі бойынша
дамудың магистральді бағытын, қазіргі экономиканың қолайлы тұстарын дұрыс
пайдалану және жағымсыз жақтарының әсерін бейтараптандыру арқылы болашаққа
нақты қойылған мақсатқа қол жеткізетін іс-әрекеттерді анықтауда.
Стратегиялық жоспар, ұзақ уақыт бойы тұтас болып қана қоймай, сонымен
бірге тұрақты өзгеріп отыратын іскерлік, әлеуметтік ортаның әсерімен қажет
болған жағдайда, оларға түзетулер енгізуге болатындай жеткілікті түрде
икемді болуы тиіс.
Стратегиялық жоспар жасау болашаққа мұқият, жүйелі дайындықты
білдіреді. Стратегиялық жоспарлау – бұл бірінші кезекте жоғары буын
жетекшілерінің міндеті. Орта буын және төменгі буын жетекшілері тиісті
ақпараттар беру арқылы және кері байланысты қамтамасыз ете отырып, осы
жұмысқа қатысады.
Қазақстан Республикасында ұзақ мерзімді стратегиялық жоспарлар 10-15
жылдар аралығына жасалынады. Бұл жоспарда халық шаруашылығының ұзақ
мерзімді мақсаттары, міндеттері және ұлттық экономиканың бірінші кезекті
дамуы қажетті бағыттары, олардың іске асу кезеңдері және мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық саясатының жалпы бағыты белгіленеді.
Қазақстан Республикасында алғашқы стратегиялық жоспар Президентіміздің
1997 жылғы Қазақстан 2030: Гүлдену, қауіпсіздік және барлық
қазақстандықтардың тұрмыс жағдайларын жақсарту үндеуіне сай 1998-2000
жылдар аралығына сай жасалынды.
Қоғамның даму үрдістерін болжау деңгейі неғұрлым жоғары болса
экономиканы басқару ісі де соғұрлым тиімді болады.
Болжам дегеніміз белгілі бір объектінің болашақтағы жай-күйі, даму жолдары
туралы ғылыми-дәлелді пікір. Болжамдарды зерттеп дайындау процессі болжау
деп аталады. Болжау - қоғам өмірінің барлық саласында даму теория мен
практиканы байланыстырып тұратын өте маңызды түйін болып саналады.
Ол негізінде екі мағынадан тұрады. Біріншісі, болжап айту, яғни
мәселенің болашактағы перспективасын, жәй-күнін суреттеп, бейнелеп беру.
Екіншісі, болжап көрсету, ескерту, яғни мәселенің болашағы туралы барлық
ақпаратты тиімді пайдалана отырып, оны шешу жолдарын көрсету, анықтау.
Қазіргі кезде, ғалымдардың бағасы бойынша экономикалык болжам жасаудың
150-ге жуық әдісі бар. Іс жүзінде соның 15-20 шақтысы ең негізгі әдістер
ретінде қолданылады.
Сыртқы белгісіне сәйкес, болжау әдістерін екі топқа бөлуге болады:
интуициялық әдістер (эксперттік баға әдістері) және математикалык әдістер.
Интуициялык әдістер, (эксперттік баға әдістері) екі топқа белінеді:
дербес эксперттік бага беру және коллективтік эксперттік бага беру
әдістері. Бірінші топқа: интервью (сұхбат) жүргізу; логикалык анализ жасау;
сценарий құру әдістері жатады. Екінші топқа: комиссия кұру; коллективтік
идеяны жинақтау ("дөңгелек стол") және "Дельфи" әдісі кіреді.
Математикалық әдістер де екі топқа бөлінеді: экстрополяциялық әдістер
және модельдер кұру әдістері. Бірінші топка ең кіші квадраттар;
экспоненциялдық түзеу; тұраксыз орташа көрсеткіштер әдістері енеді. Екінші
топқа кұрылымдық модельдер, матрицалық модельдер әдістері жатады.
Жоспарлаудың ғылыми негіздеріне объективті экономикалық заңдарды тану
және саналы түрде қолдану, ұдайы өндіріс теориясы, жүйелік, кешенділік,
жоспар жасау тәртібі, реті мен логикасының бірлігі және жоспарлау
қағидалары мен әдістері жатады.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты: стратегиялық басқару және оның
дамудағы ролі іске асырылуын және стратегиялық жоспарлау процесінің
ерекшеліктерін анықтау болып табылады.
Осы тақырыпты мен ШҚО Абай аудандық жұмыспен қамту және әлеуметтік
бағдарламалар бөлімі мемлекеттік мекемесінің қызметінің мысалында
орындадым.
1. МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДАҒЫ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАР ПРОЦЕСІНІҢ теориялық және
әдістемелік негіздері
1.1 Стратегиялық жоспар процесінің мәні мен құрылымы
Жоғарыда айтқандай Стратегия термині, гректердің Strategos сөзінен
туындаған және генерал өнері немесе адамдарды басқару өнері деген
түсініктерді беріп, болашақта мақсатты бағытталған және шешуші іс-қимыл
тобын, жиынтығын көрсетеді.
Қандай деңгейдегі экономика болмасын басты мақсат, міндет бұл іс-қимыл
тобы, жиынтығының нақты жағдайға байланысты ғылыми негізделініп,
тұжырымдалынып және цифрлар тілімен немесе сапалық, сандық көрсеткіштермен
сипатталынуы. Бұл міндеттерді шешу, іске асыру кез-келген мемлекеттің
(жоспарлауды экономиканы дамытудағы басты құралдардың бірі деп есептейтін)
төл істерінің бірі.
Қазіргі замаңғы түсінікте және мемлекеттік басқару, реттеу істерінде
және кәсіпорындар, ұжымдар деңгейіндегі қолданылуда Стратегия бөлшектеніп
нақтыланған, жанжақты және кешенді, іске асырылуы мақсатқа жетуді
қамтамасыз ететін жоспар болып саналады. Стратегиялық жоспарлар негізінен
сандық емес сапалық жоспарлау. Оның индикативтік жоспарлардан айырмашылығы
мақсаттылығында, мазмұнында. Стратегиялық жоспар мәні – белгісіз болашақ
және ішкі, сыртқы тұрақты өзгерістер жағдайында, ұтымды мүмкіндіктерді
пайдалана жағымсыз құбылыстарын жеңе отырып нақты қойылған мақсатқа жетудің
магистралды (басты) даму жолын, қызметтерін және іс-қимылдарын жасау. Осы
түсінікте бұл жоспарлау үкімет басқару, атқару органдарының экономиканы
реттеу, оның макроэкономикалық, микроэкономикалық тұрақты дамуын қамтамасыз
етудегі басты құралдарының бірі десек қателеспейміз.
Стратегиялық жоспарлау тек макродеңгейдегі басты реттеу құралдары
болып қоймай, сонымен бірге аймақтар, яғни облыстар деңгейінде де басты
басқару, реттеу құралы болып саналады. Себебі облыстар экономикасы жалпы
ұлттық экономиканың ажырамас бөлігі.
Он жылдық уақыт аралығына жасалынатын аймақтық стратегиялық жоспарлар
болашақ әлеуметтік-экономикалық міндеттерді ұтымды шешуге бағытталады.
Бірде бір экономикалық субьектаның құқықтық шеңберіне енбей, экономикалық
реттегіштер мен тікелей және жанама ықпалды ұштастыра отырып, барлық
субьекталардың іс-қызметтерін ортақ мүддеге бағыштап, белгіленген уақыт
аралығындағы мақсаттарға жетуді қамтамасыз етуге бағытталған. Облыстар
шеңберіндегі мұндай стратегиялық жоспарлар бір-бірімен тығыз байланысқан
төмендегідей бөлімдерден тұрады:
1. Облыстың, қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайының бағалануы;
2. Жоспар кезеңіндегі облыстың миссиясы мен басты даму мақсаты;
3. Экономикалық дамуы;
4. Әлеуметтік дамуы;
5. Күтілетін нәтиже;
Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың бағалануы, облыстағы
әлеуметтік-экономикалық дамуды сандық, сапалық жағынан талдап, бағалап,
оның жалпы мемлекет экономикасындағы рөлі мен үлесін сипаттауы қажет.
Осындай талдау, бағалау негізінде облыстың әлеуметтік-экономикалық даму
миссиясы мен басты мақсаты анықталынады. Ал миссия мен басты мақсат
мемлекеттің стратегиялық даму жолындағы облыс рөлінен анықталынып,
тұжырымдалынады.
Басты мақсат – бұл облыстың стратегиялық дамуының негізгі мақсаты. Ол
қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың негізінде анықталынып ұзақ
мерзімді әлеуметтік-экономикалық даму бағытын білдіреді. Басты мақсаттарды
орындау, оларға қол жеткізу үшін әлеуметтік және экономикалық салалар,
сфералардағы іс-қызметтер, қимылдар стратегиясы жасалынады.
Экономикалық дамудағы негізгі стратегиялық бағыттарды анықтау үшін
облыстың ішкі-сыртқы факторларына талдау жасалынады. Осы талдау негізінде
облыс экономикасының басым бағыттары анықталынады. Басым бағыттардың
анықталынуы, немесе оны көп тізбектегі басты буынның белгіленуі барлық
мүмкіндіктер мен күштерді осы қызметтерді шешуге шоғырландыруға мүмкіндік
береді.
Басым бағыттарды анықтауда күшті, әлсіз, мүмкіндіктер және қауіп
матрицасы пайдалынады. Мұндай SWOT талдауды төмендегіше көрсетуге болады:
1. Облыс экономикасының (ол мемлекет-экономикасынында) күшті,әлсіз
жақтары талданып, олардың маңыздылары анықталынады,тізімдері белгіленеді.
2. Мүмкіндік және қауіпті (тиімді дамуға кері ықпал жасайтын)
факторлар анықталынып талданады, олардың тізімі анықталынады.
3. Осы мәліметтер негізінде SWOT матрицасы жасалынады.
Тұжырымдалған стратегияларды іске асырудағы негізгі талап, ол оның
қаржы, тағы басқа мемлекеттік реттеу құралдарымен қамтамасыз етілуі. Сол
себепті әрбір стратегияның қаржылық көзі белгіленіп, сол арқылы ол
тұжырымдалынуы керек.
Ұзақ мерзімді стратегиялық жоспарлар ағымдағы әлеуметтік-экономикалық
жағдайдың талдауына, даму тенденцияларының эксперттік бағалануына,
болжамдық есептеулерге негізделіне отырып төмендегідей жағдайларды
анықтауға міндетті:
• Болашақ даму мақсаттар мен міндеттер жүйесін;
• Халық шаруашылығының маңызды басым бағыттары мен олардың іске асырылу
кезеңдерін;
• Экономика өсуінің мүмкін қарқынын және негізгі макроэкономикалық
пропорцияларды;
• Экономикадағы құрылымдық өзгерістерді;
• Ресурстық күштерді және олардың тиімділігін, пайдалану бағыттарын;
• Сыртқы және ішкі экономикалық саясаттың негізгі бағыттарын;
• Шаруашылық жүйесіндегі негізгі институционалдық өзгерістерді;
Ұзақ мерзімді стратегиялық жоспарлар бір-бірімен тығыз байланысқан
төмендегідей 4 үлкен бөлімдерден тұрады:
1. әлеуметтік-экономикалық жағдайдың талдауы;
2. әлеуметтік-экономикалық даму концепциясы;
3. негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер;
4. ұлттық бағдарламалар.
Бірінші бөлімі төмендегідей жағдайларды суреттейді:
• өндірістік күштердің жағдайын;
• экономиканың ішкі және сыртқы даму тенденцияларын;
• мемлекеттік реттеу жүйелерінің, реттегіш құралдарының ықпалдылығы мен
нәтижелілігін;
• өндіргіш күштердің сапасын, өсу динамикасын және оларға ықпал жасайтын
факторларды;
• жалпы экономикалық дамудың әлемдік экономика дамуымен салыстырмасын;
Екінші бөлім әлеуметтік-экономикалық даму концепциясы төмендегідей
жағдайларды анықтайды:
• әлеуметтік-экономикалық саясаттың стратегиялық мақсаттары мен
міндеттері және басым бағыттарын;
• мақсат, міндеттерден туындайтын, оларды іске асыруға бағытталған
ұлттық бағдарламалар тізімін;
Үшінші бөлім негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер бөлімі:
• экономикалық өсу, дамудың болжамдық қарқынын, деңгейін;
• экономика құрылымын;
• экономика салалары араларындағы байланыстарды;
• халықтың және мемлекеттік кәсіпорындардың қаржы мүмкіндіктерін
суреттейді.
Төртінші бөлімі ұлттық бағдарламалар – мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық стратегиясын іске асырудың және ұлттық (жалпы халықтық)
мақсаттар мен басым бағыттарға тиімді, ұтымды жету жолындағы әлеуметтік-
экономикалық дамуды мемлекеттік реттеудің негізгі құралы. Ұлттық
бағдарламалар жоғары тиімділіктегі ұлттық экономиканы құруға бағытталған
күрделі, маңызды әлеуметтік-экономикалық, ғылыми-техникалық, экологиялық
және басқада жағдайларды шешу үшін қажет.
Орта мерзімдегі және жылдық әлеуметтік-экономикалық даму жоспарларын
жасаған кездерде Ұлттық бағдарламалар жоспардың Экономикалық реттегіштері
бөлімінде, сонымен бірге экономика салаларының жоспарында және мемлекеттік
қажеттіліктерді қамтамасыз етуге бағытталған бюджеттік тапсырыстарда
көрініс алады.
Мемлекеттік ұлттық бағдарламалар ұлттық мүдделерге тиімді, ұтымды,
сапалы жету жолында шектеулі қоғам ресурстарын жақсы бөлу, пайдалану құралы
болып саналады.
Орта мерзімді жоспарлар – олар 3-5 жылдар аралығына арналып
жасалынады. Бұл жоспардың қызметі:
• әлеуметтік-экономикалық дамудың ұзақ мерзімді мақсаттары мен
міндеттерін іске асыруға бағытталған мемлекеттің саясатын және
экономикалық реттегіштер жүйесін анықтау;
• стратегиялық жоспарда, мемлекеттік бағдарламаларда көрсетілген
параметрлердің (индикаторлардың) жинақталуын қамтамасыз ету;
• жоспарлау мерзімі (уақыты) аралығындағы барлық кешенді әлеуметтік-
экономикалық іс-қызмет шараларын көрсету;
• осы уақыт аралығында (3-5 жыл) мақсатқа жету жолында мемлекеттің
экономикаға араласу, ықпал жасау әдістерінің негізгі бағыттарын
көрсету;
Осы қызметтер (шеңберінде) негізінде ұзақ мерзімді жоспарды белгілі
уақыт аралығында нақтылау жоспары, құралы деп те айтуға болады. Жоғарыда
айтылған қызметтеріне сәйкес, бұл жоспарды әлеуметтік-экономикалық дамудың
жоспарлы уақыт аралығындағы стратегиялық мақсаттардан туындайтын міндеттер
және экономикалық реттегіштер жүйесі анықталынады.
Сыртқы ортаға талдау жасау, үлкен қауіп-қатерлерді және жаңадан
ашылған мүмкіндіктерді ашу мақсатында сыртқы факторларды анықтаудың үлкен
маңызы бар. Бұл қауіп-қатердің пайда болуы мен мүмкіндіктерге уақытылы
болжам жасауға, алдын ала болжап білмейтін мән-жайлар туындайтын
жағдайларға жоспарлар жасауға мүмкіндік береді. Олардың келесідей жеті тобы
бар:
1) Экономикалық факторларды талдау кезінде инфляция қарқыны, салық
мөлшерлемесі, халықаралық төлем балансы, тұтастай алғанда халықтың жұмыспен
қамтылу деңгейі және қызығушылық тудырып отырған сала, халықтың төлем
қабілеті қаралады;
2) Саяси факторларды талдау кезінде елдермен сауда жасау тарифтері
жөніндегі келісімдер, кеден саясаты, жергілікті билік органдарының және
орталық үкіметтің нормативтік актілері, монополияға қарсы заңнама,
жергілікті банктерден несие саясаты қаралады;
3) Нарықтық факторлар. Оған демографиялық жағдай, халық табысының
деңгейі, оларды бөлу, ұйымның нарықтағы үлесі, нарық сыйымдылығы;
4) Бәсекелестік жағдайындағы технологиялық факторларды зерделеу.
Өндіріс технологиясындағы, конструкциялық материалдардағы өзгерістерді оқып
үйрену әсіресе маңызды болып саналады;
5) Бәсекелестік факторларына талдау жасау бәсекелестердің әрекетіне
бақылау жасауды болжайды. Бұл ретте бәсекелестердің нарыққа қандай тауарлар
шығаратыны, қандай іс-қимыл жасайтыны қаралады. Осыған орай:
- бәсекелестердің болашақтағы мақсаттары;
- олардың ағымдағы стратегиясына берілген баға;
- саланы дамыту болашағы;
- бәсекелестердің күшті және әлсіз жақтарын оқып үйренуге
талдау жасалады.
6) Әлеуметтік факторлар. Экономикалық тұрақсыздық жағдайларында, атап
айтқанда әлеуметтік ортада ұйымға қауіп төндіретін көптеген проблемалар
(тұтынушылар құқығын қарайтын қозғалыстың дамуы, ұлттық сана сезімнің пісіп-
жетілуі және т.б.) туындайды.
7) Халықаралық факторларға талдау жасау. Сыртқы саудаға мемлекеттік
монополияны жою осы факторлардың маңызын арттырды. Шетелдегі ахуалды, өзге
елдер үкіметтерінің саясатын көңіл қойып қадағалау арқылы, шетелдік
бәсекелестерге қарсы үкіметтен болатын қорғау шараларын назар сала отырып,
қадағалап отыру қажет.
Басшылық сыртқы қауіп-қатерлер мен ішкі күшті және әлсіз жақтарын
салыстырып болғаннан кейін, стратегиясын айқындауы мүмкін. Ұйым алдында
төрт негізгі стратегиялық балама тұрады: шекті өсу, өсу, қысқарту және
ұштасу.
Шекті өсу. Бұл ұйымдардың басым көпшілігінің стратегиясы. Инфляцияны
ескере отырып түзетулер енгізілген, қол жеткен табыстар арқылы мақсаттарды
айқындау осы стратегияға тән болып саналады. Шекті өсу стратегиясы
негізінен ұйым өзінің жағдайына қанағаттанған кезде, баяу дамитын немесе
технологиялар өзгермеген өнеркәсіп салаларында қолданылады. Ұйым бұл
баламаны өте жеңіл, неғұрлым ыңғайлы және аз тәуекелге баратын іс-қимыл
тәсілі ретінде тандайды.
Өсу. Өсу (өркендеу) стратегиясы қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
деңгейдің оның алдындағы жылдың көрсеткіштері деңгейінен жыл сайын маңызды
түрде көтерілу жолымен жүзеге асырылады. Ол, технологиялары тез өзгеріп
отыратын серпінді дамушы салаларда қолданылады. Дағдарысқа ұшыраған нарықты
тастап кету үшін өз фирмаларын диверсификациялауға (өнімдер
номенклатураларының алуан түрлерін шығаруға) ұмтылушы жетекшілер, осы
бағытты ұстануы мүмкін. Ішкі және сыртқы өсу болуы мүмкін. Ішкі өсу
тауарлардың түт-түрін (ассортиментін) көбейту жолымен жүзеге асуы мүмкін.
Сыртқы өсу тік немесе көлбеу бағытты өсу формасында бір-біріне жақын
салаларда болуы мүмкін.
Қысқарту. Операцияларды оңтайландыру және қайта бағдарлаудың терең
ойластырылған, ақылға қонымды жолы болып саналғанда қысқарту баламасы
таңдап алынады. Қысқарту баламасы шеңберінде келесідей бірнеше нұсқалар
таңдап алынуы мүмкін:
• тарату. Ұйымның материалдық қорлары мен активтерін толық сату
қысқартудың неғұрлым радикалды жолы болып саналады;
• егер бұл кәсіпорынға пайда әкелетін болса, басы артық нәрселерден
құтылу;
• қысқарту және қайта бағдарлану.
Компания қызметі көрсеткіштерінің нашарлауы экономикалық құлдырау
кезінде жалғаса беретін болса немесе жай ұйымды құтқарып қалу үшін, жиі
түрде қысқарту стратегиясын таңдап алады.
Әдетте, бірнеше салаларда белсенді іс-қимыл жасаушы ірі фирмалар
жоғарыда аталған барлық баламаларды ұштастыру стратегиясынан ұстанады.
Ұйымның ұзақ мерзімдік тиімділігін қамтамасыз ету стратегиялық
баламаларды таңдау мақсаты болып саналады. Стратегиялық таңдауға алуан
түрлі келесі факторлар әсерін тигізеді:
1) Тәуекел. Компания үшін тәуекелдің қандай деңгейі қолайлы екенін
анықтау қажет. Жоғары тәуекел дәрежесі компанияның өмір сүруі үшін қауіпті
болып саналады.
2) Бұрынғы стратегияны білу.
3) Қожайын туралы пікір. Нақты стратегиялық баламаларды таңдау
кезінде акция иелері басшылық жасау икемділігін шектейді.
4) Уақыт факторлары.
Стратегиялық баламаларды таңдау кезінде, факторларды білуден өзге,
бүкілімен бөлісетін, оның болашағын болжайтын форманың тұжырымдамасы қажет
болады.
Кез келген коғам, өзінің болашақтағы даму перспективасың анықтап,
болжаусыз өмір сүре алмайды. Экономикалык болжамдар қоғамның даму мақсатын,
сол мақсатқа жетуге қажетті экономикалық ресурстар көлемін - ұзақ, орта,
қысқа мерзімдік жоспардың тиімді варианттарын, үкіметтің экономикалық,
техникалық саясаттарының негізігі бағыттарын анықтау үшін қажет.
Экономикалық болжам дегеніміз экономикалык прогностиканың барлык әдіс-
тәсілдерін, кұралдарын қолдануға және экономикалық кұбылыстарды зерттеудің
ғылыми әдістемелеріне негізделген экономикалық жоспарлау процессі.
Жоспарлау - экономиканың объективті заңдары мен заңдылықтарын зерттеп
түсіне білу және оларды саналы тұрде пайдалану арқылы әлеуметтік-
экономикалык дамудың жоспарларьш ғылыми негізде дайындау мен олардың
орыңдалуын ұйымдастыру процессі. Жоспарлаудың негізгі мақсаты - экономикада
баланстык үйлесім мен макроэкономикалық тұрақтылықты камтамасыз ету үшін
белгілі бір пропорциялар мен пропорционалдыққа кол жеткізу.
Экономикалык пропорциялар дегеніміз өндірістің әр түрлі элементтері
(машиналар, құрал-саймандар, шикізат және материалдык қорлар, жұмыс күші)
арасындағы, әр түрлі өндіріс салаларынын өнім көлемдері арасындағы, түптеп
келгенде өндіріс құрылымдары мен өндіру көлемдері және тұтыну кұрылымдары
мен тұтыну көлемдері арасындағы белгілі сандық қатынастар.
Экономикалык пропорциялар өздігінен (стихиялық) және адамның мақсатты
түрде жүргізген әрекеттері нәтижесінде құрылуы мүмкін.
Капиталистік экономикалық формацияның калыптаса бастаған алғашқы
кезеңінде, пропорциялар нарықтық үйлестіру механизмі аркылы және кризнстер
аркылы қалыптасады. Оған экономиканын даму заңдары үздіксіз ыкпал етіп
отырады. Тауар ендірушілер экономикалык заңдардың бар-жоғын сезбесе де, сол
заңдардың талабына сәйкес қызмет жасайды. Мысалы, ол өндірген тауарына баға
қойған кезде, тек өзінің жұмсаған шығынын есептеп қоймай, сонымен бірге
базарда калыптаскан жағдайды ескереді. Оған кұн заңы ыкпал етеді. Сонымен,
бірінен-бірі туындап отыратын, бірімен-бірі тығыз байланыстағы тауар
өндірушілер қызметі аркасында экономикада пропорциялар жүйесі қурылады.
Яғни, экономиканың құрылымдық бөліктері арасында белгілі бір сандык
қатынастар қалыптасады. Оны біз пропорционалдық дейміз.
Өндіріс күштерінің дамуы жоғары деңгейге жеткен кезде, нарықтық
үйлестіру механизмі де, кризистер де экономикалық пропорцияларды құруға
жеткілікті бола алмайды.
Осы жағдайда экономикалық пропорциялар жүйесін,
пропорционалдықты саналы түрде құру қажеттілігі туындайды.
Саналы түрде кұрылран пропоршюналдык - жоспарлылык болып табылады.
Жосларлау төменде көрсетілген міндеттерді атқарады:
1. қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі бағыттарын
анықтау;
2. жоспарлы кезең экономикасыпың сандык жәңе
сапалык сиппатамаларын белгілеу;
3. материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын орынды пайдалану арқылы
ғылыми-техникалык, әлеуметтік және экономикалық мәселелерді
шешудің тиімді жолдарын таңдау;
4. жекелеген салалар мен аумақтардың даму қаркыны
мен пропорцияларын аныктау.
Жоспарлау 1.2 схемада көрсетілген классификацияға сәйкес жіктеледі:
Жоспарлаудың деңгейіне (масштабына) байланысты: макроэкономикалык (халық
шаруашылығының); аумақтық (облыстық, аудандық); ұйым ішінде (ішкі
жоспарлау); микроэкономикалық (салалық көрсеткіштерді жоспарлау).
Жоспарлау мерзіміне байланысты: ұзақ мерзімге жоспарлау (5
жылдан 20 жылдан арғы мерзімге); орта мерзімдік (1 жылдан 5 жылға дейін);
ағымдағы жоспарлау (1 айға дейін, 1 айдан 1 жылға дейін). Жоспарлау
процессінің мазмұнына (жоспарлау объектісіне) байланысты: экономикалык
жоспарлау (өндірістік катынастардың даму жоспары, халық шаруашылығы
дамуының динамикасы); әлеуметтік жоспарлау (демография процесстерін,
халықтың өмір сүру деңгейін, еңбек ресурстарының даму болжамы); ғылыми-
техникалық жоспарлау (ғылыми-техникалық прогресстің даму болжамы);
экологиялық жоспарлау (табиғи ресурстарды пайдалану болжамы, қоршаған
ортаны қорғау).
Сонымен, жоспарлаудың негізігі мақсаттарына төмендегілерді
жатқызуға болады:
- мемлекеттік экономика саясатын және экономиканы
мемлекеттік реттеу шараларын жасау;
- экономиканың өсу қарқынын, қажетті сапасын қамту және қолдау;
- ұлттық экономиканың циклдік тепе-теңдігін орнату және
қолдау;
- барлық экономикалық шешімдердің үйлестілігін қамту;
- ұлттық экономиканың тұрақты дамуын қамту.
Мемлекеттік органның стратегиялық жоспары
1. Мемлекеттік органның жоспарлы кезеңге арналған стратегиялық жоспары
жыл сайын Қазақстан Республикасының стратегиялық және бағдарламалық
құжаттары, әлеуметтік-экономикалық дамудың және бюджеттік параметрлердің
мақұлданған болжамы негізінде әзірленеді.
2. Мемлекеттік органның стратегиялық жоспары бюджеттік бағдарламаларға
кіретін мемлекеттік орган қызметінің стратегиялық бағыттарын, мақсаттарын,
міндеттерін, қызметі нәтижелерінің көрсеткіштерін айқындайтын құжат болып
табылады.
3. Бюджеттік бағдарламалар әлеуметтік-экономикалық дамудың және
бюджеттік параметрлердің болжамында бюджеттік бағдарламалар әкімшісіне
көзделген бюджет қаражатының болжамды көлемінің шегінде әзірленеді.
4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің құрылымына кіретін мемлекеттік
органның стратегиялық жоспарын Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді.
Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп
беретін мемлекеттік органның стратегиялық жоспарын Қазақстан
Республикасының Президенті немесе ол уәкілеттік берген лауазымды тұлға
бекітеді.
Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы органның стратегиялық
жоспарын жергілікті атқарушы орган бекітеді.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының, Қазақстан Республикасы
Парламенті Шаруашылық басқармасының, Қазақстан Республикасы Конституциялық
Кеңесінің, Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының стратегиялық
жоспарлары Қазақстан Республикасының Президенті айқындайтын тәртіппен
бекітіледі.
5. Аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетінен қаржыландырылатын
атқарушы органның стратегиялық жоспары ол облыстық бюджеттен
қаржыландырылатын тиісті салалық атқарушы органмен келісілгеннен кейін
бекітіледі.
Облыстық бюджеттен, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджеттерінен қаржыландырылатын атқарушы органның стратегиялық жоспары ол
тиісті салалық орталық мемлекеттік органмен келісілгеннен кейін бекітіледі.
6. Мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспары тиісті бюджет
бекітілгеннен кейін ағымдағы жылғы 25 желтоқсанға дейін пысықталады,
бекітіледі және Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес мемлекеттік
құпияларды қорғау қамтамасыз етіле отырып, күнтізбелік он күн ішінде
бұқаралық ақпарат құралдарында жариялауға жатады.
7. Мемлекеттік органның стратегиялық жоспарына өзгерістер мен
толықтырулар енгізуге:
а) бюджет нақтыланған;
б) Қазақстан Республикасының заңнамалық актілері өзгерген;
в) Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмаларын орындау үшін
жаңа стратегиялық және бағдарламалық құжаттар қабылданған, не
қолданыстағыларына өзгерістер енгізілген;
г) мемлекеттік органның функциялары, құрылымы өзгерген жағдайларда жол
беріледі.
8. Мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарлары бекітілген күннен
бастап екі апта мерзімде мемлекеттік органдардың басшылары меморандумдар
әзірлейді.
Меморандум мемлекеттік орган басшысының кезекті қаржы жылына арналған
республикалық бюджетте көзделген бюджет қаражаты шегінде стратегиялық
жоспарда көзделген мемлекеттік орган қызметінің тікелей және түпкі
нәтижелерге қол жеткізуін қамтамасыз ету ниетін растайтын құжатты
білдіреді.
Меморандумдарды:
Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп
беретін орталық мемлекеттік органдар бойынша – Қазақстан Республикасының
Президенті немесе ол уәкілеттік берген лауазымды тұлға;
Қазақстан Республикасы Үкіметінің құрамына кіретін не оған бағынатын
орталық атқарушы органдар бойынша – Қазақстан Республикасының Премьер-
Министрі бекітеді.
Мемлекеттік органның меморандумы кезекті қаржы жылына бекітіледі.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты, Қазақстан Республикасының
Конституциялық Кеңесі, Қазақстан Республикасы Парламентінің Шаруашылық
басқармасы, Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы және
жергілікті бюджеттер есебінен қаржыландырылатын атқарушы органдар
меморандумдарды бекітпейді.
Жоспарлау - басқарудың маңызды жүйесі және қазіргі экономикалық
дағдарыстан шығу тәсілдерінің бірі. Нарықты экономикаға өту кезеңінде
басқару жүйесін одан әрі дамыту және осы кезеңге тән жаңа қағидаларды
басшылыққа ала отырып экономиканы жандандыру - бүгінгі күннің өзекті
мәселелерінің бірі.
Жоспарлау - белгілі мерзімге есептелген басқару объектілерін дамытуда
қолайлы альтернатива таңдауға бағытталған басқару қызметінің бір түрі.
Басқару объектісінің даму қарқыны және келешекте күтілетін күйі бар жоспар
- жоспарлау процесінің қорытындысы болады. Жоспарда мақсат және оларды іске
асыру бойынша іс-шаралар жүйесі міндетті түрде болу қажет.
Жоспарлауға келесі ерекшеліктер тән:
1. Жоспарлау алдын ала қабылданған шешім және келешекте белгілі
нәтижеге жетуге бағыттылған.
2. Әр-түрлі жағдайларға байланысты жоспарға тұракты
түзетулер енгізіледі, сондықтан жоспарлау жүйесі икемді және
өзгерістерге бейімделуі қажет.
3. Жоспарлау процессі қате істерді болдырмауға және
қолданбаған мүмкіндіктерді азайтуға бағыттылған.
Стратегиялык, жоспарлау - көптеген мемлекеттер, ірі және орта
компаниялар сонғы кездері кеңінен колданып жүрген арнаулы білім саласы. Ол
баскаруда ертеден қолданылып келеді, бірақ жиі және кең көлемде қолданылуы
екінші дүниежүзілік соғыс кезінен басталады және тек әскери ғана емес,
сонымен қатар азаматтық қызмет пен бизнес сферасында да кеңінен
қолданылғандықтан қазіргі кезде жеке ғылым саласы ретінде қалыптасады.
1.2. Индустриялық – инновациялық стратегияның аймақтарда жүзеге асу
барысы.
Қазақстан Республикасының Индустриялық – инновациялық дамуының 2003 –
2015 жылдарға арналған Мемлекеттік стратегиясының мақсаты – шикізат
бағытынан біртіндеп арылуға ықпал ететін экономика салаларын
әртараптандыру жолымен елдің тұрақты дамуына қол жеткізу, ұзақ мерзімді
жоспарда сервистік технологиялық экономикаға өту үшін жағдай жасау болып
табылады. Мұндай стратегияның қабылдануына әлемдегі экономикалық даму
қарқыны негіз болып отыр.
Халықаралық валюта қоры, Дүниежүзілік банк, трансұлттық корпорациялар
сияқты институттардың осыған дейін де әлемдік экономикада билік жүргізіп
келуді дамушы елдерге инновациялық игіліктерді игеруге түрткі болуда.
Өйткені, әлемдегі шеткері жатқан дамушы елдер шикізат жеткізуші қызметін
атқарып, ал аталмыш институттардың құрылуына негіз қалаған орталықтағы
іргелі мемлекеттердің оны өңдеп, оларға қайта сату үрдісі болашақта
шикізатқа бағытталған мемлекеттердің әлемдік тауар нарықтарындағы
жағдайларға тәуелді болып қаупін тудыруда.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, шикізат қорына бай кейбір елдер осы
сектор арқылы едәуір табысқа ие болады да, өнеркәсіптің жаңа салаларын
дамытуға ынталанбайды. Дегенмен, шикізат қоры бір кездері сарқылатындықтан
да тұрақты даму тұрғысынан алғанда шикізатты ел елеулі проблемаларға тап
келеді. Бастапқыда шикізаттық мемлекеттер саналатын латын Америкасындағы
Мексика және Бразилия елдері, Шығыс Азиядағы Оңтүстік Корея, Сингапур
мемлекеттері инновациялық саясатты қолдану, яғни сервистік – технологиялық
экономикаға өту арқылы өркендеуге қол жеткізуге болатынын дәлелдеп берді.
Жалпы алғанда, жаңа ғаламдық экономикалық жағдайды қалыптастыратын
әлемдік экономикаға басым үрдістерді төмендегідей тұрғыда жіктеуге болады:
• Дамыған елдерде индустриялық экономикадан сервистік – технологиялық
экономикаға өту;
• Ғаламдану;
• Экономиканы ырықтандыру;
• Ғаламдық бәсекенің артуы және аймақтық ықпалдасу.
Жиырмасыншы ғасырдың соңғы ширегінде экономикасы дамыған елдер
индустриялық даму сатысынан аса жоғары сервистік – технологиялық
экономикаға өтті. Бұл елдерде жалпы ішкі өнімнің ЖІӨ үлкен бөлігі қызмет
көрсету секторында қалыптасты. Мұндай қызметтердің айқын байқалатын ғылыми
және инновациялық негізі бар.
Экономикасы дамыған елдерде санаткерлік ресурстар және қаржы капиталы
шоғырланған, ал индустриялық өндіріс, әсіресе, еңбекті көп қажет ететін
өндірістер біртіндеп әлемнің экономикалық даму тұрғысынан негұрлым артта
қалған елдеріне ауысуда.
Елдің индустриялық – инновациялық даму бағдарламасында дүниежүзілік
экономиканың ғаламдамуы аясындағы Қазақстан экономикасының дамуында орын
алған бірқатар проблемалар көрсетілген, олардың негізгілері ретінде
келесілерді атап өтуге болады: Қазақстан экономикасының бір жақты шикізат
бағыттылығы; әлемдік экономикаға ықпалдасуының әлсіздігі; ел ішіндегі
саларалық және аймақаралық экономикалық ықпалдасудың босандығы; ішкі
нарықта тауарлар мен қызметтерге деген тұтыну сұранысының мардымсыздығы;
өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымының дамымауы; кәсіпорындардың жалпы
техникалық және технологиялық тұрғыдан артта қалушылығы; ғылым мен
өндірістің арасында ықпалды байланыстың болмауы; ғылыми – зерттеу және
тәжірибелік – конструкторлық жұмыстарға Ғ3ТКЖ қаржының аз бөлінуі және
т.б. сонымен қатар бағдарламада экономикалық үрдістерін талдау және
Қазақстан экономикасын бәсекелестік қабілетін арттыру проблемалары да
қарастырылған.
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан ғаламдық экономикада әлемдік
тауар нарықтарына мұнай, газ, қара, түсті, сирек, кездесетін және қымбат
металдар мен уран өнімдерін шығаратын ел ретінде таныла бастады. Ауыл
шаруашылық өнімдерінің ішіндегі астық экспортының келешегі бар.
Өнеркәсіптің шикізат салаларына шетелдік инвестицияларды тарту және
қаржы саласында құрылымдық институционалдық өзгерістерді жүзеге асыру
жөнінде мемлекеттік саясаттың жүргізілуіне орай Қазақстан экономикасының
дамуына ілгерілеу байқалуда және ұзақ мерзімді кезеңде индустриялық
сервистік-технологиялық даму сатысына өтуге мүмкіндік беретін қаржы
ресурстары жинақталуда.
Дүниежүзілік Банк Қазақстанды әлемдік инвестиция салуға ең тартымды
20елдің қатарына қосты. Соңғы он шақты жылдан астам уақытта Қазақстан
экономикасына 21 миллиардтан астам АҚШ доллары тартылды.
Құрылымдық – институционалдық реформалар саласындағы жетістіктерді,
қаржы секторы сенімділігінің артуын және елдің экспорттық әлеуетінің жедел
қарқынмен өсуін айта отырып, өнеркәсіптің өңдеуші салалары, сондай –ақ
өндірістік сипаттағы қызметтер көрсететін салалар тиісінше дамымай
отырғандығында атап өткен жөн. Өңдеуші өнеркәсіпте металлургия өнеркәсібі
ғана бәсекеге түсе алады. Тамақ өнеркәсібінің кейбір өнімдері осыған ұқсас
шетелдік өнімдермен ішкі нарықта ғана бәсекеге түсе алса, ал өңдеуші
өнеркәсіптің қалған өнімдері бүгінгі таңда тікелей және жанама
демеуқаржылардың субсидиялардың есебінен ғана ұсталып отыр. Бұл электр
энергиясына, жанар – жағар майларға, өнімді тасымалдауға төмен және
экономикалық тұрғыдан негізделмеген тарифтің белгіленуінен, кедендік қорғау
баждарын белгілеуден көрініс беруде, 2003 жылға дейін өнеркәсіптің кейбір
(машина жасау, тоқыма, тігін былғары аяқ-киім, резина және пластмасса
бұйымдарын өндіру, химия өнеркәсібі) салаларына бюджет алдында жол
берілген бұрынғы берешектерін төлеу өсімі есептелмей кейінге қалдырылды.
Тоқыма, тігін, былғары аяқ киім өнеркәсібі салаларының өздері өндірген
өнімдерін өткізуге 2002 жылға дейін қосылған құнға салық нөллден
мөлшерлеме (ставка) бойынша салынды. Бағдарламада қысқаша келтірілген
өңдеуші өнеркәсіптің қазіргі сипаты осындай.
Аталған шешімін табуы қажет проблемалармен қатар ел өнеркәсібінің
қазіргі кейбір көрсеткіштерінің келеңсіз көріністерінен де деректер
келтіргенді жөн санаймыз. ЖІӨ-нің 1-долларына электр энергиясының жұмсалу
деңгейі бойынша сондай –ақ экономика салаларындағы еңбек өнімділігі
бойынша еліміз кейбір индустриялық дамыған елдерден 7 -10 еседен артта
қалып отыр. 2001 жылдың басында негізгі құралдардың тозу дәрежесі орта
есеппен 29 пайыз құрады. Бірқатар салаларда негізгі құралдардың нақты тозуы
50 пайыздан астам деңгейге жақындауда. Негізгі құралдар құрылымында аса
тозғандары – машиналар мен жабдықтар. Олардың тозу дәрежесі 2000 жылы 42,1
пайыз құрады. Мұнай өндіру және металдарды өндірумен байланысты емес
салаларда жабдықтың тозу дәрежесі соңғы үш жылда 45 пайыздан 62 пайызға
дейін жеткен. Өңдеуші өнеркәсіп кәсіпорындарында толықтай тозған
машиналардың, жабдықтарды және көлік құралдарының үлес салмағы 12 пайызға
жетті. Мұның барлығы да сайып келгенде, ел экономикасының бәсекеге түсу
қабілетінің төмендеуіне алып келеді.
Бағдарламада индустриялық-инновациялық саясаттың басымдылықтары жан –
жақтан қарастырылған. Әлеуетті бәсекеге қабілетті, соның ішінде
экономиканың шикізаттық емес бағыттағы салаларында жұмыс істейтін
эспортқа бағдарланған өндірістерді құру және дамыту индустриялық –
инновациялық саясаттық басымдылықтары болып табылады.
Индустриялық - инновациялық стратегияны еңгізудің тиімді
тәсілдерінің бірі – бұл бір аумақта орналасқан және түпкі өнім өндіру
шеңберінде өзара технологиялық байланысқа ие болған кәсіпорындардың
интеграциялануы және кооперациялануы. Бұл осы салаға материялдық, қаржылық
және санаткерлік ресурстар құйылуының қуатты факторлары болып табылады.
Экономиканы дамытудың мұндай инновациялық тәсілі класстер қағидасын
пайдалану негізінде жүзеге асырылады және оның мақсаты интеграцияға кіруші
кәсіпорындарды бәсекеге қабілеттілігін жоғарлату болып табылады. Қазіргі
кезде Қазақстанда машина жасау саласында, металлургияда, химия мен
экономиканың басқада салаларында кластер нышаны байқалуда. Мысалы, олардың
ең үлкені – Павлодар –Екібастұз отын – энергетика кешенінде жүзеге асырылып
отыр. Дегенмен қазіргі кезде көптеген отандық кәсіпорындардың
бәсекелестік қабілеттілігі төмен болып, әлемдік нарықтағы бәсекелестікті
айтпағанда, Қазақстан ішіндегі ұлттық компаниялармен кластерлік мысалы,
оларды қосалқы бөлшектермен қамтамасыз ету, техникалық қызмет көрсету және
т.б. сипатта жұмыс істей алуға мүмкіндіктері шектеулі.
Мұнай экспортаушы елдердің барлығын дерлік өз экономикасын
әртараптандыру проблемасы алаңдатады. Ол елдер соңғы онжылдықта мұнай
экспорттаудан алынатын табысты қайта бөлу есебінен экономиканың өндірістік
құрылымын жетілдіру жөнінде шараларды іске асыруда. Осымен бір мезгілде
дамыған елдер экономикасынан кіріс алу мақсатында басқан елдерге капитал
экспорттау жұмысы жүргізілуде. Қазақстанда мұнай-газ өнеркісібіне жылдан
жылға көбейіп жатқан инвестициялар көлемі экономика көлемін
әртараптандыруға қолайлы жағдай туғызады. Осыған байланысты каспий
теңізінің Қазақстандық секторын игеру индустрияны дамытудың қозғаушы
күші бола алады. Онда көмірсутектерінің жалпы қоры 8,0 млрд. Тоннаны
құрайтынын ескерсек, Қазақстанда отын энергетика кешенінің дамуы алдағы
уақытта аталмыш сектордың дамуымен айқындалатын болады. Алдағы он бес
жылда Қазақстан мұнайын өндіруді дамытуға инвесторлар 80 млрд. АҚШ
долларынан астам қаржы салуға ниет білдіруде. Айта кету керек, мұнай мен
газды өңдеуді тереңдете түсу іс жүзінде экномиканың барлық салалары мен
тұрмыста пайдаланылатын полимерлік бұйымдардың шамамен 200 түрін шығаруға
мүмкіндік жасайды. Сонмен бірге металлургиялық қалдықтар мен кең
қалдықтарын ұқсату жөніндегі жаңа технологияларды еңгізу орта мерзімді
болашақта қосылған құны жоғары өнім алуға мүмкіндік береді.
Индустриялық – инновациялық стратегияға сәйкес өңдеуші саланы
дамытудың алғашқы шаралары жүзеге асырыла бастады. Атап айтқанда, жоғары
технологиялық және ғылыми өндірістерді құру жобаларын дамыту, оларды
қаржыландыру, сырттан инсетиция тартуға негізделген Инвестициялық,
Инновациялық қорлар, даму банкі, Экспорттық несиелер мен инвестицияларды
сақтандыру корпорациясы сияқты даму иституттары құрылды. Даму банкі
құрылғалы бері жалпы құны 400 млн. АҚШ доллары тұратын 35 инвестициялық
жобалар мен экспорттық операцияларды жүзеге асыруға қатысты. Еңдігі
кезектежаңа өнім түрі мен сапасына жасалған сараптамадан өткен жобалар
қаржыландыра бастамақ. Осы орайда отандық инновациялық жобалардың нарық
кеңістігіндегі бәсекелестікке төтеп беруі үшін қатаң талаптар қойылып,
мемлекеттен емес даму институттары арқылы ғана инвестициялау қарастырылды.
Қазақстандық мамандар мұндай шешімге 1979 жылы Флиппин үкіметінің елде жаңа
мүмкіндіктерді туғызу мақсатында толық талданбаған ірі индустриялық
жобаларды қаржыландыруда еш нәтиже шығара алмау тәжірибесі негізінде келді.
Стратегияны іске асыруға арналған инвестициялық сипаттағы тікелей
шығындардың болжанатын көлемі жылына 1,2 млрд. АҚШ долларын, мемлкеттік
шығындарының құны 200 жылдың бағасы бойынша жылына 260 млн. АҚШ долларын
құрайды. Стратегияны іске асырудан күтілетін нәтижелер де анықталған. Атап
айтқанда, экономиканың өсу қарқыны жылына кемінде 8,8– 9,2 пайыз көлемінде
болады, 2000 жылмен салыстырғанда 2015 жылы ЖІӨкөлемі шамамен 3,5 – 3,8 есе
еседі, сонымен қатар, өңдеуші өнеркәсіптің орташа жылдық өсу қарқыны 8 -8,4
пайызға дейін, 2000 жылмен салыстырғанда 2015 жылы еңбек өнімділігі кемінде
3 есе өседі ЖІӨ-нің энергияны қажет етуі екі есеге төмендейді деп күтілуде.
Стратегияны жүзеге асыру ЖІӨ құрамындағы тауар өндірісінің үлес салмағын
2015 жылы 46,5 пайыздан 50-52 пайызға дейін өсіруге, ЖІӨ Құрылымындағы
ғылыми және ғылыми инновациялық қызметтің үлес салмағын 2000 жылғы 0,9
пайыздан 2015 жылы 1,5 – 1,7 пайызға дейін көтеруге жағдай жасайды.
Индутриялық стратегияның негізгі міндеттерінің бірі – аймақтық және
халықаралық ауқымдағы еліміздің бәсекелемтік артықшылығын анықтау болып
табылады. Үкімет трансұлттық компаниялармен, шетелдік және ірі
Қазақстандық компаниялармен бірлескен инвестициялық жобаларды жүзеге асыру
жөніндегі ынтымақтастықтың белсенділігін арттыруда. Ақпараттық
технологиялар саласындағы әлемдегі жетекші компаниялар Майкрософт, Хьюлетт-
Паккард Сименс, Циско және басқалармен ынтымақтастық жөніндегі моморандумға
қол қойылды. Бұдан басқа машина жасау мен металлургияда ірі жобаларды
жүзеге асыру жөнінде шаралар қабылдануда. Мәселен, Қазақстан –КАМАЗ
автомобиль консурциумы құрылды, оның басты мақсаты – өз елімізде автомобиль
және трактор жасауды дамыту.
Қостанайдағы Агромашхолдинг ашық акционерлік қоғамы базасында
отандық комбайн және мотор жасау жолға қойылуда. Кластер құрудың алғашқы
үлгісінің мысалы, Павлодардық Кастинг жауапкершілігі шектелген серіктестік
бола алады, ол металл сынықтарын жинаумен және өңдеумен қатар осы жылы
сұрыпты жаймалар өнімін шығаруға кірісті. Қазақстан инжиниринг пен Сингапур
технолоджис компаниясының біріккен кәсіпорнын құру аяқталып келеді.
Тұтастай алғанда, Республика бойынша 2004 жылы қаржыландырудың барлық
көздері есебінен 250 индустриялық-инновациялық жобалар жүзеге асырылмақ.
Олардың 34-і тамақ, 30-ы құрылыс индустриясын, 22-сі жеңіл өнеркәсіпті, 11-
і химия және мұнай химия, 10-ы машина жасау саласын қамтиды. Мәселен, Даму
банкі 562,6млн. Долларға 22 инвестициялық жобаны қаржыландырды. Үстіміздегі
жылы Даму банкі қаржыландырған 10 өндіріс пайдалануға берілмек, солардың
ішінде Астанадағы шыны-пластикалық құбырлар шығаруға және Шымкенттегі мақта
талшығынан жіп өндіру сияқты өнірістер бар.
Соңғы жоба бойынша, бір – бірінен соң келетін өзара байланысты
технологиялық кезең- кезеңімен қаржыландыру арқылы тоқыма өнеркәсібін
дамытуға банктің кластерлік тәсілі қолданылып отыр. Сөйтіп, Оңтүстік
Қазақстан облысында мақта талшығынан жіп өндіру жобасымен қатар Семейде жүн
дайындау мен өңдеу жобасы қаржыландырылады.Өскеменде химиялық талшықты
қолданып мата өндіру жобасы қаралылып жатыр. Жобаларды үйлестіріп жүзеге
асыру жоғары технологиялық және экспортқа бағдарланған жіп, мата және
дайын өнімдер шығаруды дамытуға септігін тигізбек.
Ұлттық деңгейдегі технопарктің міндеті жүйе құрайтын салаларды, яғни
мемлекеттің бүкіл экономикасына мультипликаторлық әсерін тигізетін
салаларды дамыту болып табылады. Сол мемлекет ұлттық технопарктің дамуына
елеулі қаржылық инвестиция жұмсайды, сондай-ақ, технопаркке салықтық және
кедендік жеңілдіктері бар еркін экономикалық аймақтың ЕЭА мәртебесін
береді.
Таяу жылдары ұлттық көлемдегі үш технопарк құру қарастырылып отыр:
ақпараттық технологиялар паркі, биотехнологиялық парк, мұнай – химиялық
парк. Ұлттық деңгейдегі технопарктерге қарағанда аймақтық технопарктерді
жасаудың мақсаты республиканың жеке аймақтарының экономикасын инновациялық
тұрғыдан дамытуды ынталандыру болып табылады.
Технопаркті дамытуға аймақтық жоғары оқу орындары мен ғылыми –
зерттеу институттарының қатысуы, сондай–ақ, технопарктердің негізгі
белгілері болып табылады. Қазіргі кезде үш аймақта: Қарағанды, Орал және
Алматыда технопарктерді ұйымдастыру және белсенді жұмыс істелуде.
Іргелі істерге Алматы қаласының маңындағы Алатау кентінде
ақпараттық технологиялар саласында экспортқа бейімделген және импорт
алмастырумен айналысатын Ақпараттық технологиялар паркі ЕЭА-ның іске
қосылуын атап өту керек.
Болашақта степногор қаласында бұрынғы Прогресс өндірістік
бірлестіктерінің өнеркәсіптік базасы негізінде арнаулы технопарк құрылып,
биотехнологиялық орталық жұмыс істемек, сондай-ақ, Курчатов қаласында
адролық технологиялар орталығы ашылмақ.
Қазақстандағы машина жасау, жеңіл жиһаз, фармацевтика, қағаз және
өнеркәсіптің басқа да бірқатар өңдеуші салаларын дамытуға соңғы үш жылда
жыл сайын 68 –ден 130млн. АҚШ доллары, ал мұнай саласына 1773 –тен 2300млн.
АҚШ доллары салынды. Ауыл шаруашылық салалсы бойынша астық мақта, ет
өнімдерін өңдеу, сыртқы нарықтарға экспорттау кеңінен қолға алынбақ.
Қазақстанда шығарылатын көмір сутегі шикізатымен табиғи газдың
түгелдей дерлік көлемімен өңделместен экспортқа шығарылуы өнеркәсіптің
мұнай-химия саласын даму жағынан артта қалдырып келеді. Болашақта осы
шикізат қуаттарын өңдейтін өнеркәсіп саласы өркендеп, оның дамуына сырттан
инвестиция тарту үшін қолайлы жағдай туғызылмақ.
Осыған байланысты 2004 жылдың 1 қаңтарынан бастап мұнай-химия
саласында іске қосылған жаңа өндірістік нысандар 5 жылға дейін
корпоративтік табыс салығынан босатылды.
Сонымен Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының
2003 -2015 жылдарға арналған стратегиясына сәйкес еліміздің бірқатар
аймақтарында біраз нақты істер мен шаралар жүзеге асырылғанын келтірілген
деректер анық аңғартады.
Алдағы кезеңде негізгі күш экономиканың шикізаттық емес бағыттағы
салаларында жұмыс істейтін бәсекеге қабілетті, соның ішінде экпортқа
бағдарланған өндірістерді дамытуға және құруға бағытталады.
1.3 Басқару аясында стратегиялық жоспарлауды заң жүзінде әзірлеу
Саяси деңгейден шығатын негізгі (кейде кішігірім) нұсқамалар
нормашығармашылық қызметтің процесін алдын алады. Осы нұсқамаларды орындау
бойынша нормашығармашылық жұмысты бастамас бұрын жұмыстың сипатын
стратегиялық талдау өткізу тиімді болады. Мұндай талдауды бірқатар
қарапайым сұрақтарға жауап беріп өткізуге болады:
• бізде не бар? (жаңа нормативтік акт қажет пе?) Қолданыстағы заңнамалық
актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізуге бола ма? Мақсаты нақты
ма немесе оны жетілдіру керек пе? және т.с.с.
• біз не жасауымыз керек? (заңшығарушылық жобаның мақсаты неде?)
• қандай әдіспен біз оны жасай аламыз? (заңшығарушылық қызметінің
процесі және саяси стратегия қандай кескінде өтеді, кім осы процеске
шақырылады және кімді мүмкіндігінше шақыруға болады; жобаны сапалы
орындау үшін қандай ресурстар қажет, қандай мерзім тиімді болу мүмкін?
және т.с.с.)
• жұмыс соңына жеткендігі туралы біз қалай оны көрсетеміз? (мысалы:
жасалған жұмыс қандай стандарттарға сәйкес болуы керек?)
Заңшығарушылық жобаның деңгейлері және олардың ұзақтығы және т.с.с.
Заң шығармашылық процеске қандай да бір озық практикалық стандарттары
қолдану қиын. Соған қарамастан, процестің өзін сияқты олар заң шығармашылық
өнімнің сапасын және нормативтік актілер мен құқық пайдалануды іске асыру
тетіктерінің тиімділігін тексеру процесін бағыттайды.
Нормативтік-құқықтық актілерді әзірлеу екі кезеңнен жүргізуге болады:
қабылданған бағыттарды жүзеге асыру үшін стратегияны және нормативтік
актінің (міндетті түрде заң шығармашылық қызметі) мәтінін жазу. Бірінші
кезеңде қаралып жатқан проблеманың тұжырымы, алдағы жұмыстың көлемі мен
қойылған проблеманы шешу үшін нақты мақсаттар бойынша белгілі шешімдер
қабылдау қажет.
Сондай-ақ нақты бағдардың әртүрлі бағыттарын қарастыру қажет, яғни
белгілі бағыттар бойынша немесе оларды құрайтын тек қана бірқатары бойынша
заңшығарушылық бастамашылық қажет пе сол мәселені шешу керек. Маңызды
стратегиялық мәселелер алдағы іске асыруды қамтиды, яғни нормативтік-
құқықтық актіні қолдану қалай іске асырылады? Сол процес үшін кім жауапты
болады? (мемлекеттік органы бар болуы мүмкін немесе ол үшін жаңаны құру
керек пе?); белгіленген бағдарды (негізі ұстаным неден тұратын болады?)
іске асыруды қамтамасыз ету үшін қандай нормативтік акт қабылдау қажет.
Бірқатар елдерде заңнамалық жұмыстардың Үкіметтің бекітілуінен бастап норма
шығармашылық қызметтің бастауына дейін жалпы жоспарын шығару үшін жеке
кезеңде көрсетіледі.
Норма шығарушылық қызметпен айналысатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz