Кәсіби сәйкестіліктің психологиялық аспектілері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3-4
1 тарау Кәсіби сәйкестілік мәселелерінің ғылыми-теориялық негізі
1.1 Кәсіби сәйкестілікті анықтаудың әдіснамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5-11
1.2 Кәсіби сәйкестіліктің даму тарихы мен зерттеу теориясы
... ... ... ... ... .. 12-19
1.3 Мамандықты анықтау жүйелігінің психологиялық ееркшеліктері
... ... 20-23
2 тарау Кәсіби сәйкестіліктің психологиялық аспектілері
2.1 Кәсіби сәйкестілік ұғымына мінездеме
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24-27
2.2 Мамандық таңдау - өзін-өзі тану мен өзін-өзі бағалаудың рөлі
... ... ... 28-40
2.3 Мамандық анықтау жүйелілігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41-43
2.4 Жеке тұлға және оның мамандыққа сәйкестілігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 44-49
2.5 Мамандық таңдауда мектеп пен отбасының өзара байланысы мен
ықпалы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 50-56
3 тарау Тәжірибелік зерттеу жұмыстары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57-73
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 74-75
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 76-78
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 79-87
Кіріспе
Психология ғылымындағы өрістеп келе жатқан негізгі бағыттарды, жаңа
ықпалдар мен тұжырымдарды негіздей отырып, психологиялық тәжірибе жүйесінде
жастардың кәсіби бағдарланулары мен кәсіби қызығушылықтарын дамыту,
мамандық таңдауға байланысты проблемалары - ішкі ниеттенулері барысында
өзіндік сана – сезімдері мен өзіндік бағалауларының , өзін - өзі
тануларының рөлін және мамандық таңдауға байланысты басқа да көптеген
проблемаларын зерттеу әрқашан да маңызын жоймайтын сұрақтардың бірі.
Қазіргі қоғамда кәсіби іс - әрекет пен мамандық таңдауға байланысты
проблемаларын, яғни, сол әрекеттерге саналы дайындығының ішкі субъективті
және объективті факторларын зерттеудің психология ғылымы үшін қажеттілігі
әрқашан да зор.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Зерттеу тақырыбының өзектілігі
тұлғаның кәсіби анықталу және мамандық таңдаудағы сәйкестілігі
процесіндегі даму мәселелерінің жүйелік сипатымен негізделеді. Мамандықты
ұғынымды таңдау жағдайы өте маңызды, себебі ол тұлғаның өмір бойы
қалыптасатын негізгі оқиғалардың бірі, әрі тұлғаның әрі қарай даму
жолдарына әсер етеді. Психологияда тұлғаның кәсіби өзіндік анықталуы мен
мамандық таңдаудағы проблемалары жайлы, оның психологиялық мазмұны,
құрылымы толық зерттелінбеген. Сондықтан кәсіби өзіндік анықталу,
сәйкестілігі мәселелерін психологиялық аспектілерін қазіргі заман талабына
сай зерттеу соның шеңберіндегі зерттеулерді жүйелеуді қажет етеді. Осыған
байланысты, зерттеудің негізгі мәселесі туындайды. Неге кейбір
жасөспірімдер мамандықты өзіндік талдау негізінде таңдайды, өз
мүмкіндіктерін мамандық ерекшеліктерімен арақатыстырады, ал басқалары
көптеген басқа кездейсоқ жағдайлардың әсерінен таңдайды деген сұрақтарға
жауап беру және адекватты жоғары өзіндік бағалауы мен мамандық таңдауды
теориялық – эксперименттік тұрғыдан негіздеу қажеттілігіне әкеліп, мамандық
таңдау процесіне жағымды әсер етеді дей отырып, бұл мәселе берілген зерттеу
тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Зерттеудің мақсаты – жоғары сынып оқушыларының кәсіби сәйкестіліктегі
өзіндік бағалау мен іс - әрекетті және кәсіби бағдарлану мен мамандық
таңдауының психологиялық аспектілерді зерттеу.
Зерттеу объектісі: студенттердің тұлғалық даму құрылымындағы кәсіби
сәйкестілік процесі
Зерттеу пәні: студенттердің таңдаған мамандықтары бойынша кәсіби
сәйкестілігін анықтау
Зерттеудің жаңалығы:
• Жеке тұлғаның адекватты мамандық таңдауының кәсіби өзіндік анықталуға
және сәйкестілік негізінің мәні, жағымды әсері психологиялық –
педагогикалық негізде зерттелініп, жүйеге келтірілді.
• Жоғары сынып оқушыларының дұрыс кәсіби жоспар жасау мен таңдау – кәсіби
өзіндік анықталудың басты мотиві болып табылатындығы жайлы психологиялық
тұжырым теориялық жақтан негізделіп, эксперименттік зерттеу барысында
дәлелденді.
Зерттеудің болжамы: Студенттердің мамандық таңдау мотиві болып
табылатын қызығулар жүйесі кәсіби сәйкестілікті анықтаудағы өзіндік
мотивациялық аймақты қалыптастырады;
Зерттеуде қолданылған әдістер: Мамандық түрін анықтауға арналған Е.А.
Климовтың Қызығушылықтар картасы әдістемесі мен Дифференциалды
диагностикалық сауалнамасы; Дж. Холландың мамандық таңдауға байланысты
әдістемесі; және И.И. Дубровинаның Перспективтік мамандық таңдауға
арналған бағдарлама – тренингі.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: педагогика және психология және
еңбек психологиясы үшін кәсіби өзіндік анықталу, сәйкестілік мәселесі
теорияларының ұғынымды аппаратын ұлғайтумен байланысты. Зерттеуде мамандық
таңдауға байланысты жан – жақты проблемалар талданылып, кәсіби өзіндік
анықталу мен мамандық таңдауға теориялық тұжырым жасалып, негізделді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Зерттеуде алынған нәтижелерді
студенттердің, жоғары сынып оқушыларының мамандық таңдауға байланысты
бағыт–бағдар беретін психолгиялық қызмет жүйесінде, оқушылардың кәсіби
өзіндік анықталуының диагностикалау мен коррекциялауда, ата – аналармен
жұмыста қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымша тіркелген материалдардан
тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі - бет, қолданылған деректер тізімі -
әдебиеттерден тұрады.
Зерттеу жұмысының кезеңдері:
Зерттеу жұмысының бірінші кезеңінде мамандық таңдаудағы проблемалар,
кәсіби анықталу, кәсіби сәйкестілікке байланысты теориялық зерттеу жүзеге
асырылды.
Зерттеудің екінші кезеңінде зерттеудің негізгі эксперименттік бөлімі
жүзеге асырылды.
Зерттеудің үшінші кезеңінде зерттеу жұмысының нәтижелері жүйеленіп,
талдауға түсті, негізгі қорытындылар алынды.
Зерттеудің базасы: Семей қаласындағы М.О.Әуезов атындағы Семей
педагогикалық колледжі
Кәсіби сәйкестілікті зерттеу мәселелерінің ғылыми-теориялық негізі
1.1 Кәсіби сәйкестілікті анықтаудың әдіснамасы
Кәсіби сәйкестілікті анықталудың ғылыми проблемаларын зерттеу
әдістері мен жүйесі, негізгі жағдайларға байланысты білім, мамандық таңдау
барысында жеке тұлға мен қоғамның қызығушылықтарын белсендендіру
мақсатымен, жастарға ықпал ететін тәжірибелі әдістемелерді жетілдіру,
кәсіби анықталудың әдіснамасы болып табылады.
Мамандық таңдауға байланысты жұмыстарға ықпал ететін негізгі
жағдайларға тұжырымдамалы мінезді идеялар жатады. Олардың бірі мамандықты
дұрыс таңдауға қажетті жеке тұлғаның диагностикалық зерттеуіне негізделген,
кәсіби анықталу жұмысын ұйымдастыру идеясы болып табылады. Бұндай жұмыс
барысында қызығушылықтар мен қабілеттіліктер тиянақты түрде есепке алынғаны
жөн. Бұл идея 30 – жылдардың орта тұсына дейін Диагностикалық
тұжырымдама деген атпен тараған болатын. Бұл кезеңде тесттер кең түрде
пайдаланылды. Осы тесттердің толықсыздығы, олардың дұрыс қолданылмауы, және
т.б. себептерге байланысты диагностикалық зерттеу идеясы басқа, тәрбиелеу
концепциясы идеясымен алмастырылды. Ақырғы тұжырымдама алғашқы
тұжырымдамаға жиі түрде қарама – қарсы қойылып, оған қарағанда дұрыс деп
саналды. Алайда, сол кезден бастап–ақ оқушылардың кәсіби анықталуына
байланысты бағытталған практикалық жұмыстардағы диагностика мен тәрбие
ұғымдары бір – бірімен тығыз байланысты екені анықталды [16].
Әдіснама мінезі идеясына жеке тұлғаның кәсіби сәйкестілікті анықталу
жұмысын жүргізуге бағытталған дифференциация идеясы жатады. Ол тұлғаның
өмірлік, әрі кәсіби жоспарларына, және соған сай тәрбиелік жұмысқа
байланысты алдын–ала классификациясын қарастырады. Дифференциалды бағыт
мамандық таңдауға арналған жұмысты әлдеқайда эффективті және мақсатты –
бағытталған түрде жүргізуге мүмкіндік береді.
Әлуметтану ғылымында әлеуметті – кәсіби идеясы кең тарады. Бұл идея
мамандық таңдау сертін осы немесе басқа мамандықты анықтау емес, жеке
тұлғаның қалауына байланысты қоғамның әлеуметтік жағдайына сай мамандық
таңдауды қарастырады. Демек, кәсіби анықталу жұмысы, жастарды мамандық
таңдауға байланысты анықталса, әлеуметтік – кәсіби анықталу жұмысын да
жастарды мамандық таңдауға және қоғамда өз орнын табуға дайындық түрінде
қысқаша анықтауға болады.
Кәсіби анықталудың, сәйкестіліктің әдіснамалық сұрақтарына кәсіби
анықталудың анықтау және даму жүйесі сұрақтары да жатады.
Кәсіби сәйкестілікті анықтау жүйесінің анықтамасын қалыптастырмас
бұрын, бірнеше жағдайларды қарастырамыз:
1) Кәсіби анықталу өзіне мақсатты қалыптарды, міндеттерді,
принциптерді, формаларды, әдістерді, эффектілік критерийлерін,
деңгейлерді, бағыттарды, аспектілерді және басқа да жүйелі
элементтерді
қосып алатын жүйелі іс - әрекетті білдіреді.
2) Тұлғаның кәсіби анықталу жүйесі еңбек және кәсіби дайындықтың
жалпы жүйесі болып табылады.
3) Кәсіби анықталу, сәйкестілік жүйесі – бұл өнеркәсіп күші мен
өнеркәсіптік қатынастарда қалыптасқан жүйенің, жеке тұлғаның әлеуметтік
анықталуындағы жалпы жүйесінің бір бөлігі.
4) Кәсіби анықталу әлеуметтік жүйелерге қатысты дәл осы бір себепке
байланысты – ақ, кәсіби анықталуды қоғамдық проблема деп санауға болады. Ол
былай деп басқа себепке байланысты да аталуы мүмкін.
5) Кәсіби анықталу, сәйкестілік проблемаларын шешу үшін жалғыз
министрліктің (ағартушылық Министрлігі) әрекеті немесе жалғыз ғылымның
әрекеті (мысалы, педагогика) жеткіліксіз. Кәсіби сәйкестілік жүйесі
әлдеқайда эффективті болу үшін (көп болмаса да) бірнеше
координацияландырылған әрекет министрліктері мен ведомствалары және әр
түрлі специалист - ғалымдарының әрекеттері қажет [8].
Кәсіби сәйкестіліктің эффективтілігіне көптеген әр түрлі
объективті және субъективті факторлар әсер етеді. Бұл жүйе ұйымдастыру мен
басқаруға күрделі бағынады. Осы және басқа себептер кәсіби анықталу жұмысын
күрделі деуге ықпал етеді.
Жоғарыда аталып құрастырылған 5 түрлі жағдай арқылы тұлғаның кәсіби
сәйкестілік жүйесінің анықтамасы пайда болады. Оқушылардың кәсіби анықталу
жүйесі бұл – ұйымдастырылған, әр түрлі мемлекеттер мен қоғамдық ұйымдардың,
кәсіпорындардың, және мектептің, сонымен бірге отбасының оқушылардың жеке
тұлғаға және қоғамға сай қызығушылықтарын кәсіби және әлеуметтік өзін-өзі
анықтауына басқару іс-әрекеті болып табылады. Қоғамдық дамудың әр бір
этапында кәсіби анықталу жүйесі белгілі міндеттерді атқарады. Мысалы, 30–шы
жылдары жастардың анықталуы жұмысшы мамандықтарына, инженерлі, әскери
мамандықтарға сай болған;
50–ші жылдардың орта тұсынан бастап, жұмысшы мамандықтарына; 80–ші жылдары,
ауыл шаруашылық кәсіптеріне, педагогикалық, әскери, инжнерлі, жұмысшы
мамандықтарына сай болған.
Мамандық таңдау немесе кәсіби анықталу жүйесі жұмысының жалпы
мақсаты оқушыларды жеке қызығушылықтарын және қоғамдық сұранысты
қанағаттандыратын мамандық таңдауға дайындық болып табылады.
Кәсіби анықталу жүйесіне келесі негізгі компоненттер кіреді:
мақсаттар мен міндеттер, негізгі бағыттар, сонымен бірге оқушылармен
жүргізілетін кәсіби анықталу жұмысының формасы мен әдістері.
Әрбір мектеп жұмысының нақты мақсаттары мен міндеттері осы немесе
басқа мамандықтарға сай кадрлар қажеттілігіне байланысты. Келтірілген
мақсаттар мен міндеттердің сапалы түрде сәтті орындалуы осы бағыттардың
жұмыс сапасына байланысты.
Кәсіби сәйкестіліктегі анықталу - қазіргі уақытта кәсіби
анықталу жұмысының жүйесі өзіне келесі бағыттар бойынша іс - әрекет
түрлерін қосып алады:
1) Кәсіби ағартушылық бұған кәсіби ақпарат, кәсіби насихат, кәсіби
үгіттеу кіреді.
2) Алдын – ала кәсіби диагностика, бұған жеке тұлғаның осы немесе басқа
мамандыққа деген қызығушылығы мен қабілеттерін анықтау жатады.
3) Кәсіби кеңес беру, бұған мамандық таңдауда специалисттер,
кеңесшілердің көмегі жатады.
4) Кәсіби таңдау мақсаты – берілген мамандықты сәтті меңгерген және соған
байланысты еңбек міндеттерін атқара алатын адамдарды таңдау.
5) Әлеуметтік – кәсіби бейімделу.
6) Кәсіби тәрбие, мақсаты – оқушыларда қарыз қасиетін, кәсіби намыс пен ар
– абыройын қалыптастыру.
Әртүрлі бағыттар бойынша кәсіби анықталу жұмысының формалары әдістер
шеңбері анықталады, олар - мамандық жайлы әңгімелер, әр түрлі
кәсіпорындарға экскурсиялар, рөлдік ойындар және т.б.
Кәсіби анықталу сұрақтарының ғылыми зерттеу әдістері күрделірек
жағдайға әкеп соқтырады. Кәсіби анықталуды жеке – дара ғылым ретінде бөліп
көрсету басқа әр түрлі маңызды белгілердің ішінде жеке әдістерінің болуын
ұйғарады. Бірақ кәсіби анықталу проблемалары бойынша ғылыми зерттеулерде
психология, педагогика, экономика, әлеуметтану, медицина әдістері
қолданылады. Сондықтан да кәсіби анықталуды әлі де жеке дара ғылым деп
тұжырымдауға болмайды. Бұл жеке тұлғаның және қоғамның қызығушылықтарына
сай кәсіби анықталу процесіндегі қолданбалы міндеттерді шешуге арналған
тәртіп аралық ғылыми бағыт болып табылады [19].
Неғұрлым маңызды әдіснамалық сұрақтар қатарына кәсіби анықталу
критерийлерінің эффектілігін анықтайтын сұрақтар кіреді. Қазіргі уақытта
мектептегі кәсіби сәйкестілікті анықтау жұмысының эффектілігі жиі қанша
оқушы мамандық таңдағанына ( пайыз бойынша ) сай анықталады.
Бұл критерий маңызды, бірақ жеткіліксіз. Өйткені, мысалы,
жоспарланған оқушылар пайызын әр түрлі әдістермен айқындауға болады,
сонымен қоса олар педагогикалық, әлеуметтік, психологиялық және
экономикалық көз – қараспен үнемі өтеле бермеуі мүмкін. Қойылған жоспарға,
тек жастармен белсенді жұмыс атқару, олардың нақты қызығушылықтарымен
қабілеттіліктерін анықтау, мамандықты дұрыс таңдауға сенімді қалыптастыру
барысында ғана жетуге болады. Мамандық таңдаудың сәттілігі еңбек
әрекеті барысында қоғамдық қажеттіліктер мен оқушылардың жеке және кәсіби
жоспарларымен өзара үйлесімділігін білдіреді. Сондықтан кәсіби таңдау,
неғұрлым қазіргі қоғам қажеттілігіне байланысты мамандықтарға сай келсе,
соғұрлым кәсіби анықталуға арналған жұмыс та сәтті орындалады.
Мамандықты дұрыс таңдау өндіріске және еңбек сапасына жағымды әсер
ететіні белгілі. Олай болса, кәсіби анықталумен байланысты мектеп
түлектерінің және басқа да оқу орындарының еңбек жетістіктері мамандық
таңдау сәттілігінің тағы бір маңызды критериі болып табылады.
Мамандық таңдау сәттілігінің неғұрлым маңызды психологиялық
критерийіне адамның өз таңдауына қанағаттануы жатады. Мамандыққа
қанағаттанушылық деңгейін бағалау үшін әр түрлі тесттер мен анкеталар
қолданылады.
Мектептердің және педагогтардың кәсіби сәйкестілікті анықтау
әрекетінің эффектілігін анықтау жайлы сұрақ кәсіби анықталудың қоғам үшін,
сонымен бірге жеке тұлға үшін де маңызды екенін дәлелдейді. Яғни, кәсіби
анықталу тек педагогикалық-психологиялық проблема ғана емес, сонымен бірге
қоғамның өміріне әсер ететін де әлеуметтік проблема болып табылады.
Зерттеулер көрсеткендей, кәсіби сәйкестілік тұлғаның жас кезеңіне қатысты
және тұлға ретінде үш жақты сипаттайды:
1. Психологиялық жағынан тұлғаның психологиялық процестері мен
жағдайларының және қасиеттерінің бірлігін қарастырады. Мұндағы ең
бастысы – тұлғаның психологиялық қасиеттері, яғни, бағыттылығы,
темперамент, мінезі, қабілеті. Тұлғаның бойындағы барлық
психологиялық жағдайлардың пайда болуы, психикалық процестердің жүруі
және психикалық белсенділік дәрежесі осы қасиеттерден бастау алады.
2. Әлеуметтік жағы тұлғаның белгілі бір әлеуметтік топқа, ұлтқа
жататандығына байланысты анықталған қоғамдық қатынастар мен
қасиеттерінен көрінеді.
3. Биологиялық жағы жоғары жүйке іс-әрекетінің типін, анализаторлардың
құрылымын, шартсыз рефлекстер мен инстинктерді, дене күшін, дене
құрылымын, бойы мен бет-әлпетін, тері мен көздің түсін т.с.с.
биологиялық сапаларды қарастырады. Бұл сапалар туа пайда болатын
нышандар мен тұқым қуалау арқылы берілетіні белгілі, дегенмен, өмір
жағдайлары да оның өзгеруіне әсер етуі мүмкін [1].
Аталған үш жақты зерттеу тұлғаның сапалары мен мүмкіндіктерін, оның
жас ерекшелігі мен тұлғалық ерекшеліктерін айқындауға көмектеседі. Егер
студентті жас шамасы жағынан қарастырсақ, ол қарапайым, аралас және сөз
арқылы берілетін сигналдарға деген реакциясының латенттік кезеңінің
қысқалығымен, күрделі психомоторлық және басқа да дағдыларының пайда болу
икемділігімен сипатталады. Мамандық таңдау және мамандық игерудегі жас
кезеңдерінің ішіндегі бозбалалық кезеңге сай келетіндіктен оперативтік
есте, сақтауы мен зейінінің ауысу жылдамдығы, сөз-логикалық есептерді шешу
шапшаңдығы жоғары болады. Тұлға өзін тәрбиелеу арқылы өзіндік сананың
құрамына енетін нормалар, идеялар мен құндылықтарының мазмұнын толықтырады.
Өйткені, бұлар мәні жағынан қоғамдық болып табылатындықтан, тұлғаның жеке
құндылықтары мен идеялары, нормалары дәрежесіне жету арқылы оны қоғамдық
сананың бір бөлшегіне айналдырады. Сөйтіп, тұлға өзінің іс-әрекеті мен
қарым-қатынасына қажетті жеке стилін қалыптастырады. Стиль – индивидтің
дене күші мен психикалық жағынан неғұрлым аз мөлшерде күш жұмсай отырып,
көзделген мақсаттарына жетуіне көмектесетін іс-әрекет тәсілдерінің жүйесі.
Ал, өмірлік стиль деп белгілі бір тұрақтылықпен сипатталатын мінез-
құлықтық жүйені айтады. Тұлғаның өзін басқаруы осындай стиль түрінде
қалыптаса отырып, саналы бақылаудан босайды. Әрине, бұл жағдайда ерік
күшінің ролі мен маңыздылығын атап өтуіміз керек. Ерік күші тұлғада пайда
болатын (іс-әрекеттің немесе қарым-қатынастың мазмұнына қарай) түрлі
түрткілерге тәуелді болады. Сондықтан да, өзін сақтау және қоғамдық
міндетін олрындау сияқты түрткілер арасындағы тартыста тез шешім қабылдау
тұлға үшін оңай бола бермейді [52]. Өзін өзгерту, өзін қайта тәрбиелеу
мәселелері де қалыптасқан әдеттерді күшпен өзгерту қажеттілігіне апарып
соқтырады. Тұлға анық, бірақ онысы мотивациялық дәрежесі жағынан төмен
болып шығады. Жоғары дәрежелі мотивацияға жету үшін субъект өзінің бұрынға
өміріне қатысты мінез-құлық әрекеттерін түбірімен өзгертуге дайын болуы
керек. Өмірдегі түрлі кедергілер, өз жетістіктеріне қанағаттанбаушылық кез-
келген саналы адамды өзін өзгертуге, қайта тәрбиелеуге жетелейді.
Демографтар атап көрсеткендей, адамның өз бетімен өндірістік іс-әрекетке
араласатын, еңбек жолын бастайтын және жеке отау құру мәселелерін қамтитын
экономикалық белсенділік бастау алады. Біріншіден, тұлға мотивациясының
өзгеруі, құндылық бағдарлар жүйесіндегі өзгерістерді, екіншіден, кәсіп
алуына байланысты арнайы қабілеттіліктің пайда болуы – бұл жас кезеңін
адамның мінезі мен интеллектісінің қалыптасуының орталық кезеңі етіп
ерекшелейді. Бұл – спорттық рекордтардың, көркемдік техникалық және ғылыми
жетістіктердің басталу уақыты.
Жеке тұлғаны зерттеуге арналған еңбектерде ішкі жан дүниесінің қарама-
қайшылығы, өзіндік жеке өмір ерекшелігін табу мен айырықша жеке
тұлғалығының қалыптасуындағы қиындықтар атап көрсетіледі. Адамдардың бәрі
бірдей есемтігі қандай аксиомалық түсінік болса, студент жастардың да
әркелкі дамуы жағдайлары да – сондай түсінікті нәрсе. Біз осыған дайын
психикалық дамуы мен қабілеті жеткілікті белсенділігі бар жастар жайында
сөз етсек, енді психикалық жағдайы нашар немесе түсінігі мен қабілеттілігі
шамалы болған жағдайындағы студенттердің тұлғалық дамуын ұйымдастыру
мүмкіндіктеріне тоқталып көрейік. Тұлғалық дара ерекшеліктеріне
(темперамент, мінез, қабілет) және өмір жағдайларына (материалдық,
моральдық), өзгермелі өмір сипаттарына (стресс, күйзеліс, көңіл-күй) қарай
студент жастардың оқу мен қоғамдық істегі белсенділігі төмендеп кетіп
жататыны бар. Міне, осындайда ғылымның көмегін айта кеткеніміз жөн.
Әсіресе, психодиагностикалық зерттеу мен психологиялық кеңес түрлерінің
маңызы ерекше. Аталған психологиялық қызмет бағыттарының адамның тұлғалық
дәрежесін көтерудің негізгі факторлары ретінде бағалауға болады.
Жасөспірімдік және студенттік кезеңінде интеллектуалдылық және дене
күштерінің дамуына оңтайлы жағдайлар мол. Бірақ, осы мүмкіндіктер мен
олардың іске асырылуы арасында сәйкес келмеушіліктер жиі кездеседі. Осныдай
сәттер, шығармашылық мүмкіндіктер мен интеллектуалдылық және дене
күштерінің дамуы, сонымен бірге сырт келбетінің тартымдылығы жастарда
осылайша өсе беру өмір бойы бола беретіндей, жақсылықтың бәрі алда әрі
оған жету оп-оңай сияқты көріне бастауы ғажап емес. Студенттердің
болашақтағы өзіндік мамандық түрлерін таңдау мәселесі болашақ мамандардың
психологиялық сауаттылығы болуы бүгінгі басты талаптардың бірі [9].
Көп салалы психология курсының қай-қайсы болмасын студенттің тұлғалық
дамуына ықпал ететіні сөзсіз. Дегенмен, пәнді оқытудан басқа, жоғарыда атап
көрсеткеніміздей, психодиагностика мен психологиялық кеңесті тиімді
ұйымдастырудың да студенттің тұлғалық дамуына тигізер ықпалы мен пайдасының
зор екендігіне назар аударсақ, мынандай нәтижелерге көз жеткіземіз:
- психодиагностикалық зерттеу студенттің өзі туралы білімін толықтырады;
- зерттеудің нәтижесін талдау арқылы студент өзін түсінуге, тануға
мүмкіндік алады;
- психологиялық кеңес зерттеу нәтижелерінің мазмұнына байланысты
тұлғалық дамуды әрі қарай дұрыс ұйымдастыруға көмектеседі;
- психологиялық кеңес тәсілдері тұлғалық қалыптасуды ұйымдастырумен
бірге, дамуды жетілдіруге, тұлғалық жағынан өсуге көмектеседі.
Студенттік шақтың негізгі ерекшелігі - өмірлік жоспарларының
құрылуы. Бір жағынан өмірлік жоспар тұлғаның өз алдына қойған мақсаттарының
ұлғаюынан және ауыспалы мақсаттарды бағындыратын құндылықты бағыттың
тұрақты ядросының құрылу нәтижесінде туады. Екінші жағынан, мақсаттар мен
уәждердің нақтылануы мен дифференциялану процесі жүріп жатады. Бәрі де
мүмкін болатын арманнан және абстарктілі идеядан, кейде қол жетпес үлгіден
бірте-бірте біршама реальды шындыққа негізделген іс-әрекет жоспары
жасалады [48].
Өмірлік жоспар – бұл әлеуметтік этикалық тәртіптегі құбылыс.
Студенттік кезеңдегі дамуда кім болу (кәсіптік өзін-өзі анықтау) және
қандай болу (моральды өзін-өзі анықтау) сұрақтары ерекшеленбейді. Барлық
студентер өмірлік жоспар деп тәжірибелік шындыққа еш жанаспайтын бұлыңғыр
бағыттар мен армандарды атайды. Бірақ, көпшілігінің бұл жоспары оқуға,
болашақтағы қызық жұмыспен айналысуға, адал дос табу және көп саяхаттау
мақсаттарына келіп тіреледі. Мамандық таңдаудағы басты жетекші бұл
студенттердің өздерінің қалаулары, таңдаулары өздерінің көңілдерінен шығуы.
Белгілі бір іске өзінің қабілеттілігі, икемділігі және тұлғаның өзін-өзі
көрсету мүмкіндігі бар жағдайлар кіреді. Студенттің мамандықты таңдауда
өзін-өзі анықтау әр қырынан көруге болатын көп баспалдақты процесс.
Біріншіден, қоғамның жаңадан тұлғаға айналып келе жатқан адамға қоятын
қызметтер түрі. Екіншіден, шешім қабылдау процесі сол арқылы тұлға өз
қабілеттері мен таңдауын оптимистік тұрғыда қарайды. Үшіншіден, жеке өмір
стилін жасау, ал оның бір бөлігі болып,мамандандырылған іс-әрекеті
саналады. Осы үш кіріспе жұмысты әр қырынан анықтайды: біріншісі қоғамдық
сұранысынан туындайды, үшіншісі тұлғаның қабілеті, екіншісі екеуінің келісу
мүмкіндігін көрсету, бірақ бұл үшеуі де бірін-бірі толықтырады; біріншісі -
әлеуметтік, екіншісі - әлеуметтік-психологиялық, үшіншісі – дифференциалдық-
психологиялық [33].
Кәсіп және мамандық ұғымдары қамтитын әртүрлі қызметтер саны өте
көп. Өмірге жаңа араласқан студенттің алдында мыңдаған түрлі кәсіптің
біреуін таңдап алу міндеті туады. Әрбір жас адам бір ғана емес, көптеген
кәсіпке қабілетті болады, бірақ барлық кәсіпке бірдей қабілетті болмайды
және қабілеттері әртүрлі дәрежеде болады. Кәсіптік бағыт беру міндеті
жасөспірімдердің болашақ өмір жолын таңдап алуына, оның жеке басының
қабілетіне көбірек сәйкес келетін мамандық таңдауына ғылыми негізделген
көмек беруде болып табылады. Қабілеттіліктің қалыптасуы адамның қандай да
болмасын бір сапасының қалыптасуымен байланысты. Кезінде қабілеттілік деген
ұғым мен білім, шеберлік ұғымдары психологиялық-педагогикалық топтарда бір
мағынада қолданылуына байланысты қабілеттілік ұғымының ерекшеліктері
анықталады [24].
Кәсіби сәйкестілік дегеніміз тұлғаның мамандыққа сәйкестілік
жүйелілігінің психологиялық ерекшеліктері, өзін-өзі бағалауы, өзін-өзі
анықтауы және мақсатқа жетудегі мотивациялық себептерімен айқындалады.
Сонымен бірге әлеуметтік ортаның өзіндік әсерінің ықпалы да орын ала
отырып, мамандық таңдаудың психологиялық ерекшеліктерінің мазмұнын ашады.
Мамандық таңдаудағы студенттердің өздерінің қабілеттіліктерін сезініп,
болашақ мамандығын дұрыс таңдауы өз бойларында байқалатын икемділік арқылы
да көрініс табады [11].
1.2. Кәсіби сәйкестіліктің даму тарихы мен зерттеу
Кәсіби сәйкестілікті зерттеу мен оның анықталуының бастапқы кезеңін
көптеген әдебиеттердегі мәліметтер бойынша 1908 жылға жатқызады. Осы
уақытта Бостон қаласында (АҚШ) алғашқы кәсіби кеңес беру бюросы ашылған
еді. Алайда басқа көзқарастарға қарағанда кәсіби сәйкестіліктің анықталуы
әлдеқайда ерте заманда пайда болған. Кәсіби анықталу адам қоғамының
қажеттілігіне сай пайда болды, сондықтан да қоғам сияқты оның да өзінің
тарихы және тарих алды кезеңі бар. Әрине, кәсіби сәйкестілік мамандық
түрлерінен бұрын пайда бола қойған жоқ, яғни осы мамандықтарды таңдау
қажеттілігі де одан бұрын пайда болды деп айта аламыз [2].
Адамдардың кәсіби жарамдылығының кейбір элементтерінің пайда болуы
ғасырлар түбінде жатыр. Бұл негізінде білімдер және дағдылар
диагностикасына жатқызылады. Б.з.д. ІІІ мың жылдықтың орталық тұсының
өзінде – ақ, ежелгі Вавилонда хатшы даярлайтын мектеп түлектеріне әр түрлі
сындар өткізілген. Сол уақытта жан – жақты білімдермен кәсіби даярланған
хатшылар месопотамдық цивилизацияның орталық тұлғасы болған; ол жиіліктерді
өлшей білген, жеке меншік дүниені бөле білген, өлең айтып, музыкалық
аспаптарда да ойнай білген. Сынақ кезінде олардың маталарда, өсімдіктерде
араласа білу дағдысын, сонымен бірге арифметикалық жүйелердің барлық төрт
түрін де білуін тексерген.
Б.з.д. ІІІ мың жылдықта Қытайда кең тараған өкімет ақсүйегі
мамандығы болды. Соған сәйкес бұнда да осы мамандыққа сай кәсіби таңдаудың
алғашқы элементтері пайда болды. Осы мамандық бойынша мемлекеттік емтихан
тапсыруға келіскен жастар үшін мерекелік церемониялар өткізілді. Қытай
қоғамында осы емтихандар мейрам ретінде қабылданды. Емтихан тақырыптарын
жиі императордың өзі беріп, көп сатылы конкурстың аяқ кезеңінде
қатысушылардың білімін де өзі тексерген.
Басқа да мысалдарды бізге Спарта, Афины, Рим қалаларының ежелгі
тарихы көрсетеді. Спартада – батырларды даярлайтын жүйе пайда болып, сәтті
түрде жұмыс атқарса, Римде – гладиаторларды таңдау мен оқыту жүйесі пайда
болды.
Жоғарыда келтірілгендей мысалдар өте көп, олардың барлығы кәсіби
диагностика және кәсіби таңдау сияқты элементтеріне бағытталған. Егерде
кәсіби анықталу жүйесіне қосылған кәсіби диагностика мен кәсіби таңдау
жайында кең тараған қазіргі көзқарастарға қарасақ, кәсіби анықталу өте
ертеде пайда болды деп айта аламыз [21].
Алайда, егерде кәсіби сәйкестілік пен анықталуды, өзіне жоғарыда
аталған кәсіби диагностика мен кәсіби таңдауды, сонымен бірге кәсіби
ағартушылық, кәсіби консультацияны, әлеуметтік кәсіби анықталу мен кәсіби
тәрбиені қосып алатын процесс ретінде қарастырсақ, онда кәсіби анықталу
адамның ғылыми негізделген әрекеті ретінде жеке ғылымдардың дифференциация
мен интеграция тенденциясы пайда болған кезден, кейінірек пайда болды деуге
болады. Демек, жоғарыда келтірілген мәліметтерді кәсіби анықталудың тарихы
емес, тарих алды кезеңі деуге болады. Кәсіби анықталудың тарихы әлде –
қайда кейінірек пайда болды. Бұл кезең дамыған капитализм кезеңі болып
табылады. Өйткені дәл осы кезде машина индустриясы дамып, өндіріс
процесстерінің интенсивті түрде өсуі, еңбектің кәсібилігі мен кәсіби
анализі рөлінің жоғарылауы басталды. Сондықтан да бұл кезде үлкен жұмысшы
топтарын кәсіби даярлау қажет болды.
Дәл осы кезде жұмысшы күшін қолдану тәжірибелік қажеттілігі пайда
болды. Яғни, әр бір жұмысшы күшін оның дағдысына сай оқытып, әр түрлі еңбек
опперацияларына тарату басталды.
Индивидуалдық ерекшеліктердің ғылыми зерттеу негізін салған ағылшын
ғалымы Френсис Гальтон болды.
1908 жылдың қаңтар айында, жоғарыда айтылғандай, Бостон қаласында
жастарға өмірлік еңбек жолын таңдауға көмектесетін кәсіби анықтау бюросы
жұмыс істей бастады. Осы бюроның жұмысын кәсіби анықталудың басы деп
санағанымыз жөн. Содан кейін, осыған ұқсас бюро Нью – Йорк қаласында да
ашылды. Оның міндетіне адамдардың әр түрлі мамандықтарға байланысты
қажеттіліктерін зерттеп, оқушылардың ең тереңдеу деген дағдыларын анықтау
еді. Ол үшін әр түрлі тесттер мен анкеталық сұрақтар пайдаланылды. Осындай
бюролардың әрекеттік тәжірибесі АҚШ, Испания, Финдляндия, Швейцария,
Чехословакия және т.б. мемлекеттерде кең түрде тарай бастады.
Өз жұмысында бюро келесі жағдайларға басшылық етті: белгілеріне қарай
мамандық таңдауды ерлі – зайыптылық таңдаумен теңестіруге болады;
мамандықты сәтті жағдайды күткеннің орнына, таңдау қажет; ешкімде
мамандықты терең ойланбастан және кәсіби консультанттың көмегінсіз
таңдамағаны жөн; жастар бірден жайлы немесе кездейсоқ кезіккен жұмысқа
жүгірмей, алдымен барлық, яғни көптеген мамандықтар түрімен танысуы қажет;
кәсіби консультант жеке тұлғаның ерекшеліктерін зейін қойып зерттеген кезде
ғана, мамандық таңдау сәтті болады. АҚШ – та көңіл көбінесе кәсіби таңдауға
бөлінді. Кәсіби таңдау сұрақтарымен көбінесе Гарвард университетінің
психологиялық лабораториясының директоры профессор Г. Мюнстерберг
айналысқан. Оны психотехниканың тума басшысы деп атауға болады [30].
Телефондық компанияның тапсырысы бойынша ол телефонисттер мамандығына
дағдысы бар адамдарды зерттеген. Сол кездегі телефонист бір сағатына 150 –
ге дейін қосылулар жасап, яғни әр бір 10 секунд сайын абоненттерді қосу
керек болды. Ол үшін ол 14 түрлі бөлек психофизикалық актілер атқаруға
мәжбүр болды. Көптеген телефонисттер бұндай күрделі әркеттерге шыдамай
жұмыстан кетуге тура келді. Ал бұл жағдай кәсіпкерлерге тиімсіз болды.
Сондықтан да телефонист мамандығын психофизиологиялық қасиеттеріне сай,
кәсіби таңдау жүргізу қажеттілігі туындап, нәтижесінде кадрлар ағымы аяқ
астынан шектеле бастады. Бірінші дүниежүзілік соғыс (1914 – 1918 жж.)
кәсіби жарамдылықты анықтаудың қажеттілігін одан бетер өршітті. Ол жұмысшы
кадрларының жеделдеткен түрдегі дайындығын талап етті. Олар әскери және
интеллектуалды – физикалық қасиеттермен ерекшелену қажет еді.
Өндірістің интенсивті техникалық жандануы, капиталистік мемлекеттерде ХХ
ғасырдағы принципиалды жаңа техниканың дамуы адам -техника проблемасының
өзектілігіне әкеп соқтырды. Демек, күрделі техникалық құрылғылармен әр бір
қалаған адам қолдана алмайтындығы айқындалды. Ал осыған байланысты АҚШ – та
жастардың әр түрлі әскери бөлімдерге сай әскерге даярлығын анықтауға және
бағалауға көмектесетін топтық істің алғашқы нұсқасы пайда болды. Жасалынған
тест психологиялық қару ретінде қарастырылды, сондықтан да барлық сынақтар,
зерттеу масштабы мен олардың нәтижелері қатаң түрде құпия – сыр ретінде
нақталынды. Зерттеу барысында жарамайтындарды бөліп алып, оларды қара
жұмысқа жаппай салу процесі жүрді.
Тарихта көрсетілгендей, кәсіби анықталудың пайда болуына өмірдің өзі
мәжбүрледі.
Кәсіби анықталудың мақсаты мен міндеті кәсіби анықталудың өзі дамыған
теорияға сүйенген кезде ғана толық сәтті түрде дами алады. Өйткені,
теорияда түсініктемелер, идеялар, көзқарастар, ойындар, формалар, әдістер
мен принциптер тексеріледі. Олар өз кезегінде практикалық жұмыстың
эффектілігін көтеруге мүмкіндік береді. Соныменен, кәсіби анықталу бұл –
жастардың еркін және жеке дара мамандық таңдауына ғылыми негізделген
дайындық жүйесі. Ол әр бір жеке тұлғаның индивидуалдық ерекшеліктерімен
санаса отырып, қоғамның қажеттілігіне сай еңбек ресурстарын толықтай
таратуды қарастырады.
Кәсіби анықталу тәжірибенің бірлігі мен тәртіп аралық теориясынан
тұру қажет. Соған қоса, теория маңызды мәнге ие: өйткені, дәл осы теорияда
осы немесе басқа идеялар қарастырылып, содан кейін, тәжірибелік жұмысты
ғылыми – практикалық деңгейге өзгертуге мүмкіндік беріледі. Теория
әрекетпен бірге пайда болмайды. Кәсіби анықталуда әдетте бұрыш басына
практикалық жұмыс қойылады. Теорияны қалыптастыру қажеттілігіне деген назар
әлде – қайда кейінірек пайда болды, және жақында ғана кәсіби анықталуда
әдіснамалық сұрақтарды қалыптастыру қажеттілігі байқала бастады [42].
Тәжірибелік жағы өзіне мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың,
кәсіпорындардың, мекемелердің, мектептердің, сонымен бірге отбасының
әркеттерін қосып алады. Олар жеке тұлға мен қоғамға пайда әкелетіндей, және
соған сәйкес кәсіби және әлеуметтік өзін - өзі анықтау процесстерін де
шеттен тыс қалдырмайды.
Кәсіби анықталудың теориясын келесідей анықтауға болады: Бұл
эффективті кәсіби анықталу әрекетіне бағытталған көз – қарастар комплексі,
ойлар мен идеялар және әр түрлі түсініктердің жиынтығы. Бұл салыстырмалы
және жалпы анықтама: ол теория әлеміне кіруге пайдалы болса да, ғылыми
қаталдықтың көз – қарасы бойынша, кез келген әрекет түрі
теориясын анықтауда шарасыз. Келесі анықтаманың әлде – қайда түбегейлісі:
кәсіби анықталу теориясы – бұл ғылыми білімнің ғылыми формасы [51].
Оқушылардың кәсіби анықталу теориясының негізгі компоненттерін
қарастырайық: фактілер, заңдылықтар, принциптер. Кәсіби анықталуда ғылыми
әдістер арқылы алынған фактілер аз. Сондықтан да басты міндеттердің бірі –
жаңа фактілер жинап, оларға дұрыс интерпритация беру. Кәсіби анықталудың
маңызды компоненті - анықталған заңдылықтар. Оларды іздестіру ғылыми
әрекеттердің жалпы мақсаты болып табылады. Заңдылықтарды танып білу – бұл
ғылыми зерттеулер қабылдау үшін жасалған басты әрекеттердің бірі. Табылған
заңдылықтар әдетте түсінілген аппарат пен ғылымның спецификалық тілімен
айқындалады. Олар үлкен нақтылықпен ерекшеленеді. Кәсіби анықталу басқа
ғылым ұғымдарымен сәйкестендірудің үлкен мүмкіндіктерімен ерекшеленеді.
Сонымен бірге оған математика да жатқызылады. Әр бір теорияың даму деңгейі
принциптер құрамы және қасиеттерімен анықталады. Олар әрекеттің негізінде
болу қажет. Алайда, кәсіби анықталудың принцип жүйесінің зерттемесі
аяқталды деп айтуға болмайды: әлі барлық қажеттіліктерді өтейтін пішінді,
қарама – қайшы емес жүйесін құру мәселесі тұр [3].
Кәсіби анықталу әрекетінің объектісі адамның әлеуметтік кәсіби өзін -
өзі анықтау процесі болса, ең бірінші принциптер тобын құрастырған маңызды.
Бұл принциптермен, әрине, әлеуметтік ортада қалыптасып, мамандық таңдау
барысында қыздар мен ұл балалар қолданылады. Саналылық принципі –
мамандық таңдауда тек өзінің жеке қажеттіліктерін қанағаттандыру емес,
сонымен бірге қоғамға да пайда әкелуінен көрінеді.Таңдалған мамандықтың
қызығушылықтарға, қабілеттіліктерге, жеке тұлғаның дағдыларына сәйкес
принципі. Мұнда жеке тұлға мен қоғам арасында мамандық таңдау барысында
тығыз байланыс байқалады. Атақты ойдың аналогиясы бойынша, қоғамда өмір
сүруге болмайды және қоғамнан дербес те болмау керек. Сонымен бірге,
былайда айтуға болады: мамандықты тек өз қызығушылықтарына сай таңдауға
болмайды, міндетті түрде қоғаммен де санасу қажет [43].
Мамандық таңдауда белсенділік принципі. Мамандықты белсенді түрде жеке
тұлғаның өзі іздеуі қажет. Бұл жағдайда оқушылардың еңбек және кәсіби
дайындық процесі барысында өз күштерін сынау, ата – ананың ақылы және
олардың кәсіби тәжірибесі мамандықтарға байланысты әдебиеттер іздестіріп,
тәжірибе барысындағы жұмыс және т.б. маңызды рөл атқарады. Осы топтағы
прициптердің ақырғысы даму приципі болып табылады. Бұл принцип бойынша
жеке тұлғаға мамандығын көтруге көмектесетін, жалақысын жоғарылататын,
қоғамдық жұмыстарға белсенді қатысуға мүмкіндік беретін, жеке тұлғаның
мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыратын (мысалы, үй жайға, дем алысқа
қажеттілік және т.б.) мамандық таңдау мүмкіндігі беріледі.
Кәсіби сәйкестіліктің анықталуында жалпы педагогикалық принциптермен
тығыз байланысты тағы бір топ принциптрі бар. Оларға келесі принциптер
жатады: Кәсіби өмірмен, еңбекпен, адамға оның болашақ мамандығын таңдауға
көмектесетін халық шаруашылығымен бірлік принципі.
Кәсіби анықталудың оқушылардың еңбек дайындығымен байланысты приципі. Бұл
принцип оқушылардың жақсы еңбек тәрбиесі мен білімін алуын қарастырады.
Егер кәсіби анықталу еңбек дайындығынан бөлек қарастырылса, ол абстрактілі
болып көрінеді және тәжірибеден тыс қалып, жеке тұлғаның кәсіби
қалыптасуынан және жалпы еңбек міндеттерінен бөлектеніп кетеді.
- Кәсіби анықталудың жүйелілігі мен тұрақтылық приципі. Бұл прицип
11 сыныптар арасында жүргізілетін кәсіби анықталу жұмысын қарастырады.
Кәсіби анықталуда оқушылардың мектеппен, отбасымен, базалық ұжыммен, орта
кәсіби оқу орындарымен және қоғаммен байланысты адамдарға мамандық таңдау
барысындағы көмектің тығыз қарым – қатынасын қарастырады.
- Кәсіби анықталу жұмысындағы диагностикалық және тәрбиелік бағыттардың
байланыстылығы приципі. Бұл принцип бір бағыттың екінші бағытқа
қарама – қайшы болмауын болжайды. Әр бір бағыт өз міндеттерін
атқарады.
- Оқушылардың жас ерекшеліктерін, кәсіби қызығушылық деңгейін, үлгеру
– үлгермеушілік деңгейін қарастыратын дифференциалды және индивидуалды
бағыт принципі. Оқушылардың дифференциациясы олардың ықпал түрлерін нақты
түрде анықтауға мүмкіндік береді. Бұл ықпалдар бір топта эффективті болса,
келесі топта эффективсіз болуы мүмкін. Дифференциация – индивидуалдық
бағытты дамытуға жағдай жасайды.
Адамдар еңбек әрекетінде екі негізгі жүйемен жұмыс атқарады. Олар
тірі (биотикалық) және өлі (абиотикалық). Биотикалық жүйеде адам үшін
әлеуметтік жүйелер (адамдар, топтар, қауымдастықтар) өте маңызды. Сондықтан
оларға ерекше назар аударып қарау қажет. Әлеуметтік жүйе қарамағында түрлі
техникалар мен ақпараттар жүйелерінің пайда болуы мен дамуы қарастырылады.
Соңында адамдар қабылдаған ақпараттық жүйелер белгі-символдық және көркем
образ түрлеріне бөлінеді.
Табиғи абиотикалық және жасанды техникалық жүйелерінің еңбек
жүйесінің объектісі ретінде ұқсастықтары көп болғандықтан, оларды мамандық
таңдауда психологиялық жағынан туыс деп есептеуге болады [32].
Мамандық түрлерінің логикалық иерархиялық сипаттамасынан көретініміз,
бүгінгі таңда адамдардың еңбек әрекетіндегі бес түрлі жайындағы
фактыларымен санасу қажет. Олар: биотикалық, техникалық және табиғи
абиотикалық, әлеуметтік, белгі жүйелері және көркемдік..
Әрине, адамдар әрекетіндегі бұндай жүйелер бірігіп, бірлесуі де
мүмкін. Мысалы, ауылшаруашылық еңбегін ұйымдастырушысы үшін оған
биологиялық та, техникалық та, әлеуметтік-экономикалық та, практикалық-
психологиялық компоненттілік жүйелері қажет.
Мәдени қоғамда кәсіби еңбектің тарихи дамып, қалыптасып және жойылып
кетуіне әсер ететін кейбір принциптер, ережелер мен заңдылықтарға назар
аударған жөн. Бұл кәсіби өзін-өзі анықтаудағы процестерді теоретикалық
игеру үшін маңызды. Өсіп келе жатқан тұлғаларға білім беретін педагогикалық
басқарушылық тәжірибесі үшін де маңызды.
1. Топтардың, адамдардың қауымдастығының қажеттіліктерін қанағаттандыру
принципі. Кері жағдайда қалыптасқан немесе қалыптасып келе жатқан белгілі
бір пән деструкцияға тап болып, жойылады да, не басқа пән қатарына қосылып,
маңыздылығын жояды. Мысалы, бұрын үй мұғалімдері өте көп болатын. Ал, оқу
орындарының көптеген түрлері пайда болғаннан бастап, олардың қажеттілігі
төмендей түсті.
2. Болашақта мақсаттардың орындалуы жайлы принцип. Керісінше жағдайда
көптеген өз істерінде әрекетсіздік көрстететін мамандар пайда болады. Тек
таза энтузиастар, идеалистер ғана қалып, кәсіби аймақта кәсіби
әрекеттілікте біраз болсын орын алатын. Мысалы, Ресейде генетика ғылымы
өткен ғасырдың 30 жылдың ортасынан 60 жыл ортасына дейінгі аралықта
қудаланған болатын. Еңбек психологиясы да 30 жылдың ортасынан 50 жылдың
ортасына дейін психотехника деп аталған болатын.
3. Жасы үлкен адамдар үшін жоспарланған әрекет аймағының сәйскестілік
принципі. Керісінше жағдайда бұл жағдайдағы пәндер дифференциацияға
ұшырайды. Еңбекті стихиялық түрде бөліп, кәсіби-еңбек фунцкияларын қайта
құру пайда болады. Егер адам үлкен жатақхананың комендаты болуы үшін,
немесе көпсалалы зауыттың басты инженері болуды көздесе, оған басқа
адамдармен араласып, қарым-қатынасқа түсуге тура келеді. Ол үшін
инспекторлар, сараптаушылар, орын басарлар т.б. қажеттілігі туындайды. Бір
сөзбен, өзіне тәуелсіз функцияларды басқа адамдарға тарату қажет болады
[44].
Мамандық түрімен танысу, оны зерттеу – мамандық әрекетін және оның
психикасын жүйелі ұжым ретінде зерттеу болып табылады. Бұл, әрине дұрыс.
Тек қана осы жағдайда кәсіби еңбек дүниесі жайлы толық психологиялық
суреттеме қалыптасады. Мамандықты тек қана әрекет ретінде қарастыру дұрыс
емес. Сондықтан, кәсіби шеберлердің аз дегенде төрт категориясын ажырата
білу қажет:
І. Белгілі бір мамандық түріне қажет арнайы білім алушылар. Оалрға кәсіби
оқу орындарының: жоғары оқу орындарының, орта және арнайы оқу орындарының
және базалық кәсіби білім алушылар;
ІІ. Жас мамандар. Бұл жұмыс орындарына арнайы білім алғаннан кейін келген
адамдар. Процесс түрлі еңбек т үрлеріне байланысты әртүрлі уақытқы
созылады. Көбінесе 3-5 жыл аралығындағы уақытты қамтиды.
ІІІ. Тәжірибелі мамандар. Сәттілікпен жұмыс атқарып жүрген адамдар немесе
мамандықтары мүлдем сәтсіз таңдалған жөнінеде қорытындыға келген адамдар.
ІҮ. Зейнеткерлік жастағы адамдар.
Кәсіп - адамның не білетіні, не істей алатыны және немен
айналысатыны туралы кең мағынаның ішіндегі салыстырмалы түрдегі біраз ғана
бөлігі. Мысалы, педагог – бұл мамандық иесі, ал матемтаика және география
пәндерінің иелері және кәсіпкерлер. Алайда, осы екі пәннің маңыздылығы бір-
бірінен кем емес [58].
Кәсіп жайлы айтудың қажеттілігі еңбекті бөлшектеп бөлуден басталады.
Мысалы, осыдан жиырма-отыз жылдардан бұрын психолог деп атаудың өзі
педагогикалық жоғары оқу орындарында сабақ беретін мұғалімдермен және бір-
екі психологиялық зерттеу орындарымен байланысты болатын. Қазіргі уақытта
психологтар өндірістерде де, мектептерде де, соматикалық ауруханалар және
түрлі басқару органдарында да жұмыс істейді. Жеке практикалық психологтарды
да атауға болады. Бұл жағдайда әлі толық қалыптасып болмаған кәсіпкерлерді
атауға болады (мектеп психологы, өндірістегіпсихолог, практик-психорлог,
психолог-психотерапевт, психолог-кеңесші т.б.). Сондықтан мамандық иелерін
мамандар және кәсіпкерлер деп қарастыруға тура келеді [5].
Мамандық сөзі латын тілінің profiteri - жұрт көзінше сөйлеу
деген сөзінен алынған. Бұл сөздің мағынасы басқаларға өз ісін, әрекетін,
қызметін жариялау болып табылады. Басқа адамдарға жариялаудың маңызы
қандай?. Басқалардың менің әрекетімнің жемісінде өз қажеттіліктерін тану
үшін. Сол себептен, мамандық құбылысында жалпы және әлеуметтік
психологиялық көріністері жасырынған деуге болады. Негізінде, мамандық –
бұл арнайы оқуды қажет етеді. Мамандық түсінігі жас ерекшелік және
педагогикалық психологияда, педагогикада, сонымен қатар оқыту мен тәрбиелеу
әдістерін қамтитын ғылымдарда қарастырылады.
Адамдардың еңбектік кәсіптілікке байланысты тенденциялары мамандық
түсінігінен бұрын қалыптасқан. Бұл процесте психолог және педагог
мамандықтарының материалдары бойынша қарастыруға болады [10].
Ең бастысы, адам антропогенездің бастапқы фазаларынан бастап, психика
мен сананың көріністерімен қақтығысқан болатын. Бұндай қақтығыстар
негізінде, оларды белгілі бір белгілері бойынша ерекшелендіріп, тарихи
нақты офрмада белгілеп отырған. Сонда бұл психика мен сананың қандай
көріністері болған деген сұраққа жауап беретін болсақ, сергектікті үзіп
жіберетін адамның ұйқысы, сол уақытта көретін түстері; олардың шаруалары
мен жұмысқа бейімділіктерінің алмасып отыруы; әрекеттердің қате және сәтті
нұсқаулары; қайғыру, қуаныш; таң қалушылық, қорқу, ашулану, қоршаған
адамдардың мінез-құлықтарының қалыпты болуы т.с.с. болуы мүмкін.
Психикалық шындықтың ерекшеліктеріндің игерудің эффективті әдістерін
табу әрбір адам үшін өте маңызды. Мысалы, қауіпті жағдайларға тап болмау
үшін тұлғаның жақын адамдармен тікелей қарым-қатынасы мен, жолдастарының
кеңепсіне дер қоя білуі қажет екендігімен ерекшеленеді.
Жан дүниелеріне байланысты тәжірибе жинақтаған адамдар қауымдастығы
психологиялық көмек көрсетудің субъектілері болып саналған. Сондықтан,
өздеріне тән формальды емес психологтары болып есептелген. Сол себептен
еңбектің психологиялық функциялары қоғамда оның алғашқы күндерінен-ақ
басталған. Бұл тақырыптқа байланысты Н.М.Никольскийдің қорытындысын атап
өтуге болады: ХІІІ-ХҮ ғ.ғ.қоғамы дінге деген ескі көқараспен есте қалған.
Олар дінге табиғаттың сиқырлы өмір туралы білімдерге ие болып, бұндай
білімдерді пайдалана алған. Келесі жүзжылдықтарда да (ХҮІІІ ғ.-ға дейін
мешіт қызметкерлерінен элементарлы білімділік пен құдайға қызмет көрсетудің
пунктуалды білімдері талап еткен). Әрине, бұл қарастырылған сұрақтар
эмпирикалық материалдарды пайдалана отырып, жүйелілік зерттеуді қажет
етеді. Бұндай зерттеулер қалыптасқан болжамдардың расталуына немесе
керісінше расталмауына, қайта қалыптастыруына әкелуі мүмкін [34].
Отто Липманн арнайы мамандықты зерттеу әдебиеттерінде адамдардың өз
мамандықтарына назар салуларын қалыптастыруы туралы ой-пікірлерге ие
болған. Панненборгтың ойын дамыта отырып, О.Липманн: Бір мамандық түрін
түрліше қабылдауға болады. Мысалы, дәрігер мамандығын, біреулер, өте қажет
деп санаса, басқалары бұл мамандыққа мүлдем назар аудармайды. Әр адам үшін
мамандық идеалының болғаны қажет. Ол дәрігер де, заң қызметкері де болуы
мүмкін деп тұжырым жасады.
О.Липманн мамандықтарды саралаудың бұл түрі тек қана кейбір
мамандықтарға тән деп санап, оларды жоғарғы мамандықтар деп атаған.
Массалық мамандықтарға келетін болсақ, мұнда оның айтуы бойынша анықталған,
салыстырмалы қасиеттердің элементтеріне ие болған дұрыс. Әрине, көбейту
кестесін пайдаланғаннан бұрын, оны дұрыстап біліп алу қажет. Әрбір кәсіби
қауымдастыққа енген адам тарихи қалыптасқан шындыққа – оған ұсынылған еңбек
постымен, ұсынылған мақсаттарға, міндеттерге, еңбек үрдістеріне, жақсы
жұмысшылар мысалдарына т.б.тап болады [13].
Тәжірибелі қызметкерлердің жаңадан келген жұмысшыларына деген кәсіби-
педагогикалық авторитаризмі де таң қаларлық жағдай емес. Тұлғаның әрекетке
тек сыртқы көріністері ұсынылады. Ұсынылған әрекетті тани отырып, адам, заң
бойынша, оған өз шығармашылық әсерін қосады, мысалы, күш салу аймағын
кеңейтеді, жаңа еңбек құралдары мен әдістерін ойластырады, түрлі
технологияларды жаңартуға тырысады. Осы кездегі бағалы жаңашылдықтар
кәсіби дәстүрлер мен мәдениеттерге айналып, дамитын болады. Нәтижесінде
мамандық типі өз сыртқы көріністерін өзгертіп, еңбек мазмұнының жаңа
сипатына ие болып, тек қана бұрынғы атауына әкелуі мүмкін. Еңбек
құралдарының, тәсілдерінің өзгеруі жаңа кәсіп түрлерінің дамып қалыптасуына
әкеледі [22].
Мұндай өндіріс техникасында шамадан тыс өзгерістері туралы емес,
күнделікті жұмыстағы белгілі бір жаңашылдықтың пайда болуы туралы айтылады.
Әр адам өзінің әрекетінің ішкі әдістерін, тәсілдерін тани отырып, оларды
дамыта отырып, еңбектегі жағымсыз құбылыстармен күресе алады. Аталған
құбылыстарға тез шаршағыштық, жұмыс уақытында жағымды көңіл-күйдің болмауы,
маңызды шартарды ұмыту, зейіннің алаңдауын жатқызуға болады.
Жоғарыда келтірілген жағдайларда жастарды кәсіби дайындауда, мамандық
таңдауда кеңес беруде қолдануға болады. Мұндай жағдайларды жұмысшыларды
аттестациялауда да, кәсіби өмір жолын анализдеуде де, еңбекті дамытуда да
пайдалануға болады.
Соныменен, кәсіби сәйкестіліктің анықталу теориясында жалпы
педагогикалық және спецификалық принциптер бар. Олар кәсіби анықталу
әрекетін қоғамдық құбылыс ретінде айқындап, қарастырады [31].
1.3. Мамандықты анықтау жүйелігінің психологиялық ерекшеліктері
Басқа жағынан қиындық, жеке тұлға дамуының тек белгілі деңгейін ғана
анықтамай, оның ары қарай даму мүмкіндігін анықтауда жатыр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3-4
1 тарау Кәсіби сәйкестілік мәселелерінің ғылыми-теориялық негізі
1.1 Кәсіби сәйкестілікті анықтаудың әдіснамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5-11
1.2 Кәсіби сәйкестіліктің даму тарихы мен зерттеу теориясы
... ... ... ... ... .. 12-19
1.3 Мамандықты анықтау жүйелігінің психологиялық ееркшеліктері
... ... 20-23
2 тарау Кәсіби сәйкестіліктің психологиялық аспектілері
2.1 Кәсіби сәйкестілік ұғымына мінездеме
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24-27
2.2 Мамандық таңдау - өзін-өзі тану мен өзін-өзі бағалаудың рөлі
... ... ... 28-40
2.3 Мамандық анықтау жүйелілігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41-43
2.4 Жеке тұлға және оның мамандыққа сәйкестілігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 44-49
2.5 Мамандық таңдауда мектеп пен отбасының өзара байланысы мен
ықпалы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 50-56
3 тарау Тәжірибелік зерттеу жұмыстары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57-73
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 74-75
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 76-78
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 79-87
Кіріспе
Психология ғылымындағы өрістеп келе жатқан негізгі бағыттарды, жаңа
ықпалдар мен тұжырымдарды негіздей отырып, психологиялық тәжірибе жүйесінде
жастардың кәсіби бағдарланулары мен кәсіби қызығушылықтарын дамыту,
мамандық таңдауға байланысты проблемалары - ішкі ниеттенулері барысында
өзіндік сана – сезімдері мен өзіндік бағалауларының , өзін - өзі
тануларының рөлін және мамандық таңдауға байланысты басқа да көптеген
проблемаларын зерттеу әрқашан да маңызын жоймайтын сұрақтардың бірі.
Қазіргі қоғамда кәсіби іс - әрекет пен мамандық таңдауға байланысты
проблемаларын, яғни, сол әрекеттерге саналы дайындығының ішкі субъективті
және объективті факторларын зерттеудің психология ғылымы үшін қажеттілігі
әрқашан да зор.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Зерттеу тақырыбының өзектілігі
тұлғаның кәсіби анықталу және мамандық таңдаудағы сәйкестілігі
процесіндегі даму мәселелерінің жүйелік сипатымен негізделеді. Мамандықты
ұғынымды таңдау жағдайы өте маңызды, себебі ол тұлғаның өмір бойы
қалыптасатын негізгі оқиғалардың бірі, әрі тұлғаның әрі қарай даму
жолдарына әсер етеді. Психологияда тұлғаның кәсіби өзіндік анықталуы мен
мамандық таңдаудағы проблемалары жайлы, оның психологиялық мазмұны,
құрылымы толық зерттелінбеген. Сондықтан кәсіби өзіндік анықталу,
сәйкестілігі мәселелерін психологиялық аспектілерін қазіргі заман талабына
сай зерттеу соның шеңберіндегі зерттеулерді жүйелеуді қажет етеді. Осыған
байланысты, зерттеудің негізгі мәселесі туындайды. Неге кейбір
жасөспірімдер мамандықты өзіндік талдау негізінде таңдайды, өз
мүмкіндіктерін мамандық ерекшеліктерімен арақатыстырады, ал басқалары
көптеген басқа кездейсоқ жағдайлардың әсерінен таңдайды деген сұрақтарға
жауап беру және адекватты жоғары өзіндік бағалауы мен мамандық таңдауды
теориялық – эксперименттік тұрғыдан негіздеу қажеттілігіне әкеліп, мамандық
таңдау процесіне жағымды әсер етеді дей отырып, бұл мәселе берілген зерттеу
тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Зерттеудің мақсаты – жоғары сынып оқушыларының кәсіби сәйкестіліктегі
өзіндік бағалау мен іс - әрекетті және кәсіби бағдарлану мен мамандық
таңдауының психологиялық аспектілерді зерттеу.
Зерттеу объектісі: студенттердің тұлғалық даму құрылымындағы кәсіби
сәйкестілік процесі
Зерттеу пәні: студенттердің таңдаған мамандықтары бойынша кәсіби
сәйкестілігін анықтау
Зерттеудің жаңалығы:
• Жеке тұлғаның адекватты мамандық таңдауының кәсіби өзіндік анықталуға
және сәйкестілік негізінің мәні, жағымды әсері психологиялық –
педагогикалық негізде зерттелініп, жүйеге келтірілді.
• Жоғары сынып оқушыларының дұрыс кәсіби жоспар жасау мен таңдау – кәсіби
өзіндік анықталудың басты мотиві болып табылатындығы жайлы психологиялық
тұжырым теориялық жақтан негізделіп, эксперименттік зерттеу барысында
дәлелденді.
Зерттеудің болжамы: Студенттердің мамандық таңдау мотиві болып
табылатын қызығулар жүйесі кәсіби сәйкестілікті анықтаудағы өзіндік
мотивациялық аймақты қалыптастырады;
Зерттеуде қолданылған әдістер: Мамандық түрін анықтауға арналған Е.А.
Климовтың Қызығушылықтар картасы әдістемесі мен Дифференциалды
диагностикалық сауалнамасы; Дж. Холландың мамандық таңдауға байланысты
әдістемесі; және И.И. Дубровинаның Перспективтік мамандық таңдауға
арналған бағдарлама – тренингі.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: педагогика және психология және
еңбек психологиясы үшін кәсіби өзіндік анықталу, сәйкестілік мәселесі
теорияларының ұғынымды аппаратын ұлғайтумен байланысты. Зерттеуде мамандық
таңдауға байланысты жан – жақты проблемалар талданылып, кәсіби өзіндік
анықталу мен мамандық таңдауға теориялық тұжырым жасалып, негізделді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Зерттеуде алынған нәтижелерді
студенттердің, жоғары сынып оқушыларының мамандық таңдауға байланысты
бағыт–бағдар беретін психолгиялық қызмет жүйесінде, оқушылардың кәсіби
өзіндік анықталуының диагностикалау мен коррекциялауда, ата – аналармен
жұмыста қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымша тіркелген материалдардан
тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі - бет, қолданылған деректер тізімі -
әдебиеттерден тұрады.
Зерттеу жұмысының кезеңдері:
Зерттеу жұмысының бірінші кезеңінде мамандық таңдаудағы проблемалар,
кәсіби анықталу, кәсіби сәйкестілікке байланысты теориялық зерттеу жүзеге
асырылды.
Зерттеудің екінші кезеңінде зерттеудің негізгі эксперименттік бөлімі
жүзеге асырылды.
Зерттеудің үшінші кезеңінде зерттеу жұмысының нәтижелері жүйеленіп,
талдауға түсті, негізгі қорытындылар алынды.
Зерттеудің базасы: Семей қаласындағы М.О.Әуезов атындағы Семей
педагогикалық колледжі
Кәсіби сәйкестілікті зерттеу мәселелерінің ғылыми-теориялық негізі
1.1 Кәсіби сәйкестілікті анықтаудың әдіснамасы
Кәсіби сәйкестілікті анықталудың ғылыми проблемаларын зерттеу
әдістері мен жүйесі, негізгі жағдайларға байланысты білім, мамандық таңдау
барысында жеке тұлға мен қоғамның қызығушылықтарын белсендендіру
мақсатымен, жастарға ықпал ететін тәжірибелі әдістемелерді жетілдіру,
кәсіби анықталудың әдіснамасы болып табылады.
Мамандық таңдауға байланысты жұмыстарға ықпал ететін негізгі
жағдайларға тұжырымдамалы мінезді идеялар жатады. Олардың бірі мамандықты
дұрыс таңдауға қажетті жеке тұлғаның диагностикалық зерттеуіне негізделген,
кәсіби анықталу жұмысын ұйымдастыру идеясы болып табылады. Бұндай жұмыс
барысында қызығушылықтар мен қабілеттіліктер тиянақты түрде есепке алынғаны
жөн. Бұл идея 30 – жылдардың орта тұсына дейін Диагностикалық
тұжырымдама деген атпен тараған болатын. Бұл кезеңде тесттер кең түрде
пайдаланылды. Осы тесттердің толықсыздығы, олардың дұрыс қолданылмауы, және
т.б. себептерге байланысты диагностикалық зерттеу идеясы басқа, тәрбиелеу
концепциясы идеясымен алмастырылды. Ақырғы тұжырымдама алғашқы
тұжырымдамаға жиі түрде қарама – қарсы қойылып, оған қарағанда дұрыс деп
саналды. Алайда, сол кезден бастап–ақ оқушылардың кәсіби анықталуына
байланысты бағытталған практикалық жұмыстардағы диагностика мен тәрбие
ұғымдары бір – бірімен тығыз байланысты екені анықталды [16].
Әдіснама мінезі идеясына жеке тұлғаның кәсіби сәйкестілікті анықталу
жұмысын жүргізуге бағытталған дифференциация идеясы жатады. Ол тұлғаның
өмірлік, әрі кәсіби жоспарларына, және соған сай тәрбиелік жұмысқа
байланысты алдын–ала классификациясын қарастырады. Дифференциалды бағыт
мамандық таңдауға арналған жұмысты әлдеқайда эффективті және мақсатты –
бағытталған түрде жүргізуге мүмкіндік береді.
Әлуметтану ғылымында әлеуметті – кәсіби идеясы кең тарады. Бұл идея
мамандық таңдау сертін осы немесе басқа мамандықты анықтау емес, жеке
тұлғаның қалауына байланысты қоғамның әлеуметтік жағдайына сай мамандық
таңдауды қарастырады. Демек, кәсіби анықталу жұмысы, жастарды мамандық
таңдауға байланысты анықталса, әлеуметтік – кәсіби анықталу жұмысын да
жастарды мамандық таңдауға және қоғамда өз орнын табуға дайындық түрінде
қысқаша анықтауға болады.
Кәсіби анықталудың, сәйкестіліктің әдіснамалық сұрақтарына кәсіби
анықталудың анықтау және даму жүйесі сұрақтары да жатады.
Кәсіби сәйкестілікті анықтау жүйесінің анықтамасын қалыптастырмас
бұрын, бірнеше жағдайларды қарастырамыз:
1) Кәсіби анықталу өзіне мақсатты қалыптарды, міндеттерді,
принциптерді, формаларды, әдістерді, эффектілік критерийлерін,
деңгейлерді, бағыттарды, аспектілерді және басқа да жүйелі
элементтерді
қосып алатын жүйелі іс - әрекетті білдіреді.
2) Тұлғаның кәсіби анықталу жүйесі еңбек және кәсіби дайындықтың
жалпы жүйесі болып табылады.
3) Кәсіби анықталу, сәйкестілік жүйесі – бұл өнеркәсіп күші мен
өнеркәсіптік қатынастарда қалыптасқан жүйенің, жеке тұлғаның әлеуметтік
анықталуындағы жалпы жүйесінің бір бөлігі.
4) Кәсіби анықталу әлеуметтік жүйелерге қатысты дәл осы бір себепке
байланысты – ақ, кәсіби анықталуды қоғамдық проблема деп санауға болады. Ол
былай деп басқа себепке байланысты да аталуы мүмкін.
5) Кәсіби анықталу, сәйкестілік проблемаларын шешу үшін жалғыз
министрліктің (ағартушылық Министрлігі) әрекеті немесе жалғыз ғылымның
әрекеті (мысалы, педагогика) жеткіліксіз. Кәсіби сәйкестілік жүйесі
әлдеқайда эффективті болу үшін (көп болмаса да) бірнеше
координацияландырылған әрекет министрліктері мен ведомствалары және әр
түрлі специалист - ғалымдарының әрекеттері қажет [8].
Кәсіби сәйкестіліктің эффективтілігіне көптеген әр түрлі
объективті және субъективті факторлар әсер етеді. Бұл жүйе ұйымдастыру мен
басқаруға күрделі бағынады. Осы және басқа себептер кәсіби анықталу жұмысын
күрделі деуге ықпал етеді.
Жоғарыда аталып құрастырылған 5 түрлі жағдай арқылы тұлғаның кәсіби
сәйкестілік жүйесінің анықтамасы пайда болады. Оқушылардың кәсіби анықталу
жүйесі бұл – ұйымдастырылған, әр түрлі мемлекеттер мен қоғамдық ұйымдардың,
кәсіпорындардың, және мектептің, сонымен бірге отбасының оқушылардың жеке
тұлғаға және қоғамға сай қызығушылықтарын кәсіби және әлеуметтік өзін-өзі
анықтауына басқару іс-әрекеті болып табылады. Қоғамдық дамудың әр бір
этапында кәсіби анықталу жүйесі белгілі міндеттерді атқарады. Мысалы, 30–шы
жылдары жастардың анықталуы жұмысшы мамандықтарына, инженерлі, әскери
мамандықтарға сай болған;
50–ші жылдардың орта тұсынан бастап, жұмысшы мамандықтарына; 80–ші жылдары,
ауыл шаруашылық кәсіптеріне, педагогикалық, әскери, инжнерлі, жұмысшы
мамандықтарына сай болған.
Мамандық таңдау немесе кәсіби анықталу жүйесі жұмысының жалпы
мақсаты оқушыларды жеке қызығушылықтарын және қоғамдық сұранысты
қанағаттандыратын мамандық таңдауға дайындық болып табылады.
Кәсіби анықталу жүйесіне келесі негізгі компоненттер кіреді:
мақсаттар мен міндеттер, негізгі бағыттар, сонымен бірге оқушылармен
жүргізілетін кәсіби анықталу жұмысының формасы мен әдістері.
Әрбір мектеп жұмысының нақты мақсаттары мен міндеттері осы немесе
басқа мамандықтарға сай кадрлар қажеттілігіне байланысты. Келтірілген
мақсаттар мен міндеттердің сапалы түрде сәтті орындалуы осы бағыттардың
жұмыс сапасына байланысты.
Кәсіби сәйкестіліктегі анықталу - қазіргі уақытта кәсіби
анықталу жұмысының жүйесі өзіне келесі бағыттар бойынша іс - әрекет
түрлерін қосып алады:
1) Кәсіби ағартушылық бұған кәсіби ақпарат, кәсіби насихат, кәсіби
үгіттеу кіреді.
2) Алдын – ала кәсіби диагностика, бұған жеке тұлғаның осы немесе басқа
мамандыққа деген қызығушылығы мен қабілеттерін анықтау жатады.
3) Кәсіби кеңес беру, бұған мамандық таңдауда специалисттер,
кеңесшілердің көмегі жатады.
4) Кәсіби таңдау мақсаты – берілген мамандықты сәтті меңгерген және соған
байланысты еңбек міндеттерін атқара алатын адамдарды таңдау.
5) Әлеуметтік – кәсіби бейімделу.
6) Кәсіби тәрбие, мақсаты – оқушыларда қарыз қасиетін, кәсіби намыс пен ар
– абыройын қалыптастыру.
Әртүрлі бағыттар бойынша кәсіби анықталу жұмысының формалары әдістер
шеңбері анықталады, олар - мамандық жайлы әңгімелер, әр түрлі
кәсіпорындарға экскурсиялар, рөлдік ойындар және т.б.
Кәсіби анықталу сұрақтарының ғылыми зерттеу әдістері күрделірек
жағдайға әкеп соқтырады. Кәсіби анықталуды жеке – дара ғылым ретінде бөліп
көрсету басқа әр түрлі маңызды белгілердің ішінде жеке әдістерінің болуын
ұйғарады. Бірақ кәсіби анықталу проблемалары бойынша ғылыми зерттеулерде
психология, педагогика, экономика, әлеуметтану, медицина әдістері
қолданылады. Сондықтан да кәсіби анықталуды әлі де жеке дара ғылым деп
тұжырымдауға болмайды. Бұл жеке тұлғаның және қоғамның қызығушылықтарына
сай кәсіби анықталу процесіндегі қолданбалы міндеттерді шешуге арналған
тәртіп аралық ғылыми бағыт болып табылады [19].
Неғұрлым маңызды әдіснамалық сұрақтар қатарына кәсіби анықталу
критерийлерінің эффектілігін анықтайтын сұрақтар кіреді. Қазіргі уақытта
мектептегі кәсіби сәйкестілікті анықтау жұмысының эффектілігі жиі қанша
оқушы мамандық таңдағанына ( пайыз бойынша ) сай анықталады.
Бұл критерий маңызды, бірақ жеткіліксіз. Өйткені, мысалы,
жоспарланған оқушылар пайызын әр түрлі әдістермен айқындауға болады,
сонымен қоса олар педагогикалық, әлеуметтік, психологиялық және
экономикалық көз – қараспен үнемі өтеле бермеуі мүмкін. Қойылған жоспарға,
тек жастармен белсенді жұмыс атқару, олардың нақты қызығушылықтарымен
қабілеттіліктерін анықтау, мамандықты дұрыс таңдауға сенімді қалыптастыру
барысында ғана жетуге болады. Мамандық таңдаудың сәттілігі еңбек
әрекеті барысында қоғамдық қажеттіліктер мен оқушылардың жеке және кәсіби
жоспарларымен өзара үйлесімділігін білдіреді. Сондықтан кәсіби таңдау,
неғұрлым қазіргі қоғам қажеттілігіне байланысты мамандықтарға сай келсе,
соғұрлым кәсіби анықталуға арналған жұмыс та сәтті орындалады.
Мамандықты дұрыс таңдау өндіріске және еңбек сапасына жағымды әсер
ететіні белгілі. Олай болса, кәсіби анықталумен байланысты мектеп
түлектерінің және басқа да оқу орындарының еңбек жетістіктері мамандық
таңдау сәттілігінің тағы бір маңызды критериі болып табылады.
Мамандық таңдау сәттілігінің неғұрлым маңызды психологиялық
критерийіне адамның өз таңдауына қанағаттануы жатады. Мамандыққа
қанағаттанушылық деңгейін бағалау үшін әр түрлі тесттер мен анкеталар
қолданылады.
Мектептердің және педагогтардың кәсіби сәйкестілікті анықтау
әрекетінің эффектілігін анықтау жайлы сұрақ кәсіби анықталудың қоғам үшін,
сонымен бірге жеке тұлға үшін де маңызды екенін дәлелдейді. Яғни, кәсіби
анықталу тек педагогикалық-психологиялық проблема ғана емес, сонымен бірге
қоғамның өміріне әсер ететін де әлеуметтік проблема болып табылады.
Зерттеулер көрсеткендей, кәсіби сәйкестілік тұлғаның жас кезеңіне қатысты
және тұлға ретінде үш жақты сипаттайды:
1. Психологиялық жағынан тұлғаның психологиялық процестері мен
жағдайларының және қасиеттерінің бірлігін қарастырады. Мұндағы ең
бастысы – тұлғаның психологиялық қасиеттері, яғни, бағыттылығы,
темперамент, мінезі, қабілеті. Тұлғаның бойындағы барлық
психологиялық жағдайлардың пайда болуы, психикалық процестердің жүруі
және психикалық белсенділік дәрежесі осы қасиеттерден бастау алады.
2. Әлеуметтік жағы тұлғаның белгілі бір әлеуметтік топқа, ұлтқа
жататандығына байланысты анықталған қоғамдық қатынастар мен
қасиеттерінен көрінеді.
3. Биологиялық жағы жоғары жүйке іс-әрекетінің типін, анализаторлардың
құрылымын, шартсыз рефлекстер мен инстинктерді, дене күшін, дене
құрылымын, бойы мен бет-әлпетін, тері мен көздің түсін т.с.с.
биологиялық сапаларды қарастырады. Бұл сапалар туа пайда болатын
нышандар мен тұқым қуалау арқылы берілетіні белгілі, дегенмен, өмір
жағдайлары да оның өзгеруіне әсер етуі мүмкін [1].
Аталған үш жақты зерттеу тұлғаның сапалары мен мүмкіндіктерін, оның
жас ерекшелігі мен тұлғалық ерекшеліктерін айқындауға көмектеседі. Егер
студентті жас шамасы жағынан қарастырсақ, ол қарапайым, аралас және сөз
арқылы берілетін сигналдарға деген реакциясының латенттік кезеңінің
қысқалығымен, күрделі психомоторлық және басқа да дағдыларының пайда болу
икемділігімен сипатталады. Мамандық таңдау және мамандық игерудегі жас
кезеңдерінің ішіндегі бозбалалық кезеңге сай келетіндіктен оперативтік
есте, сақтауы мен зейінінің ауысу жылдамдығы, сөз-логикалық есептерді шешу
шапшаңдығы жоғары болады. Тұлға өзін тәрбиелеу арқылы өзіндік сананың
құрамына енетін нормалар, идеялар мен құндылықтарының мазмұнын толықтырады.
Өйткені, бұлар мәні жағынан қоғамдық болып табылатындықтан, тұлғаның жеке
құндылықтары мен идеялары, нормалары дәрежесіне жету арқылы оны қоғамдық
сананың бір бөлшегіне айналдырады. Сөйтіп, тұлға өзінің іс-әрекеті мен
қарым-қатынасына қажетті жеке стилін қалыптастырады. Стиль – индивидтің
дене күші мен психикалық жағынан неғұрлым аз мөлшерде күш жұмсай отырып,
көзделген мақсаттарына жетуіне көмектесетін іс-әрекет тәсілдерінің жүйесі.
Ал, өмірлік стиль деп белгілі бір тұрақтылықпен сипатталатын мінез-
құлықтық жүйені айтады. Тұлғаның өзін басқаруы осындай стиль түрінде
қалыптаса отырып, саналы бақылаудан босайды. Әрине, бұл жағдайда ерік
күшінің ролі мен маңыздылығын атап өтуіміз керек. Ерік күші тұлғада пайда
болатын (іс-әрекеттің немесе қарым-қатынастың мазмұнына қарай) түрлі
түрткілерге тәуелді болады. Сондықтан да, өзін сақтау және қоғамдық
міндетін олрындау сияқты түрткілер арасындағы тартыста тез шешім қабылдау
тұлға үшін оңай бола бермейді [52]. Өзін өзгерту, өзін қайта тәрбиелеу
мәселелері де қалыптасқан әдеттерді күшпен өзгерту қажеттілігіне апарып
соқтырады. Тұлға анық, бірақ онысы мотивациялық дәрежесі жағынан төмен
болып шығады. Жоғары дәрежелі мотивацияға жету үшін субъект өзінің бұрынға
өміріне қатысты мінез-құлық әрекеттерін түбірімен өзгертуге дайын болуы
керек. Өмірдегі түрлі кедергілер, өз жетістіктеріне қанағаттанбаушылық кез-
келген саналы адамды өзін өзгертуге, қайта тәрбиелеуге жетелейді.
Демографтар атап көрсеткендей, адамның өз бетімен өндірістік іс-әрекетке
араласатын, еңбек жолын бастайтын және жеке отау құру мәселелерін қамтитын
экономикалық белсенділік бастау алады. Біріншіден, тұлға мотивациясының
өзгеруі, құндылық бағдарлар жүйесіндегі өзгерістерді, екіншіден, кәсіп
алуына байланысты арнайы қабілеттіліктің пайда болуы – бұл жас кезеңін
адамның мінезі мен интеллектісінің қалыптасуының орталық кезеңі етіп
ерекшелейді. Бұл – спорттық рекордтардың, көркемдік техникалық және ғылыми
жетістіктердің басталу уақыты.
Жеке тұлғаны зерттеуге арналған еңбектерде ішкі жан дүниесінің қарама-
қайшылығы, өзіндік жеке өмір ерекшелігін табу мен айырықша жеке
тұлғалығының қалыптасуындағы қиындықтар атап көрсетіледі. Адамдардың бәрі
бірдей есемтігі қандай аксиомалық түсінік болса, студент жастардың да
әркелкі дамуы жағдайлары да – сондай түсінікті нәрсе. Біз осыған дайын
психикалық дамуы мен қабілеті жеткілікті белсенділігі бар жастар жайында
сөз етсек, енді психикалық жағдайы нашар немесе түсінігі мен қабілеттілігі
шамалы болған жағдайындағы студенттердің тұлғалық дамуын ұйымдастыру
мүмкіндіктеріне тоқталып көрейік. Тұлғалық дара ерекшеліктеріне
(темперамент, мінез, қабілет) және өмір жағдайларына (материалдық,
моральдық), өзгермелі өмір сипаттарына (стресс, күйзеліс, көңіл-күй) қарай
студент жастардың оқу мен қоғамдық істегі белсенділігі төмендеп кетіп
жататыны бар. Міне, осындайда ғылымның көмегін айта кеткеніміз жөн.
Әсіресе, психодиагностикалық зерттеу мен психологиялық кеңес түрлерінің
маңызы ерекше. Аталған психологиялық қызмет бағыттарының адамның тұлғалық
дәрежесін көтерудің негізгі факторлары ретінде бағалауға болады.
Жасөспірімдік және студенттік кезеңінде интеллектуалдылық және дене
күштерінің дамуына оңтайлы жағдайлар мол. Бірақ, осы мүмкіндіктер мен
олардың іске асырылуы арасында сәйкес келмеушіліктер жиі кездеседі. Осныдай
сәттер, шығармашылық мүмкіндіктер мен интеллектуалдылық және дене
күштерінің дамуы, сонымен бірге сырт келбетінің тартымдылығы жастарда
осылайша өсе беру өмір бойы бола беретіндей, жақсылықтың бәрі алда әрі
оған жету оп-оңай сияқты көріне бастауы ғажап емес. Студенттердің
болашақтағы өзіндік мамандық түрлерін таңдау мәселесі болашақ мамандардың
психологиялық сауаттылығы болуы бүгінгі басты талаптардың бірі [9].
Көп салалы психология курсының қай-қайсы болмасын студенттің тұлғалық
дамуына ықпал ететіні сөзсіз. Дегенмен, пәнді оқытудан басқа, жоғарыда атап
көрсеткеніміздей, психодиагностика мен психологиялық кеңесті тиімді
ұйымдастырудың да студенттің тұлғалық дамуына тигізер ықпалы мен пайдасының
зор екендігіне назар аударсақ, мынандай нәтижелерге көз жеткіземіз:
- психодиагностикалық зерттеу студенттің өзі туралы білімін толықтырады;
- зерттеудің нәтижесін талдау арқылы студент өзін түсінуге, тануға
мүмкіндік алады;
- психологиялық кеңес зерттеу нәтижелерінің мазмұнына байланысты
тұлғалық дамуды әрі қарай дұрыс ұйымдастыруға көмектеседі;
- психологиялық кеңес тәсілдері тұлғалық қалыптасуды ұйымдастырумен
бірге, дамуды жетілдіруге, тұлғалық жағынан өсуге көмектеседі.
Студенттік шақтың негізгі ерекшелігі - өмірлік жоспарларының
құрылуы. Бір жағынан өмірлік жоспар тұлғаның өз алдына қойған мақсаттарының
ұлғаюынан және ауыспалы мақсаттарды бағындыратын құндылықты бағыттың
тұрақты ядросының құрылу нәтижесінде туады. Екінші жағынан, мақсаттар мен
уәждердің нақтылануы мен дифференциялану процесі жүріп жатады. Бәрі де
мүмкін болатын арманнан және абстарктілі идеядан, кейде қол жетпес үлгіден
бірте-бірте біршама реальды шындыққа негізделген іс-әрекет жоспары
жасалады [48].
Өмірлік жоспар – бұл әлеуметтік этикалық тәртіптегі құбылыс.
Студенттік кезеңдегі дамуда кім болу (кәсіптік өзін-өзі анықтау) және
қандай болу (моральды өзін-өзі анықтау) сұрақтары ерекшеленбейді. Барлық
студентер өмірлік жоспар деп тәжірибелік шындыққа еш жанаспайтын бұлыңғыр
бағыттар мен армандарды атайды. Бірақ, көпшілігінің бұл жоспары оқуға,
болашақтағы қызық жұмыспен айналысуға, адал дос табу және көп саяхаттау
мақсаттарына келіп тіреледі. Мамандық таңдаудағы басты жетекші бұл
студенттердің өздерінің қалаулары, таңдаулары өздерінің көңілдерінен шығуы.
Белгілі бір іске өзінің қабілеттілігі, икемділігі және тұлғаның өзін-өзі
көрсету мүмкіндігі бар жағдайлар кіреді. Студенттің мамандықты таңдауда
өзін-өзі анықтау әр қырынан көруге болатын көп баспалдақты процесс.
Біріншіден, қоғамның жаңадан тұлғаға айналып келе жатқан адамға қоятын
қызметтер түрі. Екіншіден, шешім қабылдау процесі сол арқылы тұлға өз
қабілеттері мен таңдауын оптимистік тұрғыда қарайды. Үшіншіден, жеке өмір
стилін жасау, ал оның бір бөлігі болып,мамандандырылған іс-әрекеті
саналады. Осы үш кіріспе жұмысты әр қырынан анықтайды: біріншісі қоғамдық
сұранысынан туындайды, үшіншісі тұлғаның қабілеті, екіншісі екеуінің келісу
мүмкіндігін көрсету, бірақ бұл үшеуі де бірін-бірі толықтырады; біріншісі -
әлеуметтік, екіншісі - әлеуметтік-психологиялық, үшіншісі – дифференциалдық-
психологиялық [33].
Кәсіп және мамандық ұғымдары қамтитын әртүрлі қызметтер саны өте
көп. Өмірге жаңа араласқан студенттің алдында мыңдаған түрлі кәсіптің
біреуін таңдап алу міндеті туады. Әрбір жас адам бір ғана емес, көптеген
кәсіпке қабілетті болады, бірақ барлық кәсіпке бірдей қабілетті болмайды
және қабілеттері әртүрлі дәрежеде болады. Кәсіптік бағыт беру міндеті
жасөспірімдердің болашақ өмір жолын таңдап алуына, оның жеке басының
қабілетіне көбірек сәйкес келетін мамандық таңдауына ғылыми негізделген
көмек беруде болып табылады. Қабілеттіліктің қалыптасуы адамның қандай да
болмасын бір сапасының қалыптасуымен байланысты. Кезінде қабілеттілік деген
ұғым мен білім, шеберлік ұғымдары психологиялық-педагогикалық топтарда бір
мағынада қолданылуына байланысты қабілеттілік ұғымының ерекшеліктері
анықталады [24].
Кәсіби сәйкестілік дегеніміз тұлғаның мамандыққа сәйкестілік
жүйелілігінің психологиялық ерекшеліктері, өзін-өзі бағалауы, өзін-өзі
анықтауы және мақсатқа жетудегі мотивациялық себептерімен айқындалады.
Сонымен бірге әлеуметтік ортаның өзіндік әсерінің ықпалы да орын ала
отырып, мамандық таңдаудың психологиялық ерекшеліктерінің мазмұнын ашады.
Мамандық таңдаудағы студенттердің өздерінің қабілеттіліктерін сезініп,
болашақ мамандығын дұрыс таңдауы өз бойларында байқалатын икемділік арқылы
да көрініс табады [11].
1.2. Кәсіби сәйкестіліктің даму тарихы мен зерттеу
Кәсіби сәйкестілікті зерттеу мен оның анықталуының бастапқы кезеңін
көптеген әдебиеттердегі мәліметтер бойынша 1908 жылға жатқызады. Осы
уақытта Бостон қаласында (АҚШ) алғашқы кәсіби кеңес беру бюросы ашылған
еді. Алайда басқа көзқарастарға қарағанда кәсіби сәйкестіліктің анықталуы
әлдеқайда ерте заманда пайда болған. Кәсіби анықталу адам қоғамының
қажеттілігіне сай пайда болды, сондықтан да қоғам сияқты оның да өзінің
тарихы және тарих алды кезеңі бар. Әрине, кәсіби сәйкестілік мамандық
түрлерінен бұрын пайда бола қойған жоқ, яғни осы мамандықтарды таңдау
қажеттілігі де одан бұрын пайда болды деп айта аламыз [2].
Адамдардың кәсіби жарамдылығының кейбір элементтерінің пайда болуы
ғасырлар түбінде жатыр. Бұл негізінде білімдер және дағдылар
диагностикасына жатқызылады. Б.з.д. ІІІ мың жылдықтың орталық тұсының
өзінде – ақ, ежелгі Вавилонда хатшы даярлайтын мектеп түлектеріне әр түрлі
сындар өткізілген. Сол уақытта жан – жақты білімдермен кәсіби даярланған
хатшылар месопотамдық цивилизацияның орталық тұлғасы болған; ол жиіліктерді
өлшей білген, жеке меншік дүниені бөле білген, өлең айтып, музыкалық
аспаптарда да ойнай білген. Сынақ кезінде олардың маталарда, өсімдіктерде
араласа білу дағдысын, сонымен бірге арифметикалық жүйелердің барлық төрт
түрін де білуін тексерген.
Б.з.д. ІІІ мың жылдықта Қытайда кең тараған өкімет ақсүйегі
мамандығы болды. Соған сәйкес бұнда да осы мамандыққа сай кәсіби таңдаудың
алғашқы элементтері пайда болды. Осы мамандық бойынша мемлекеттік емтихан
тапсыруға келіскен жастар үшін мерекелік церемониялар өткізілді. Қытай
қоғамында осы емтихандар мейрам ретінде қабылданды. Емтихан тақырыптарын
жиі императордың өзі беріп, көп сатылы конкурстың аяқ кезеңінде
қатысушылардың білімін де өзі тексерген.
Басқа да мысалдарды бізге Спарта, Афины, Рим қалаларының ежелгі
тарихы көрсетеді. Спартада – батырларды даярлайтын жүйе пайда болып, сәтті
түрде жұмыс атқарса, Римде – гладиаторларды таңдау мен оқыту жүйесі пайда
болды.
Жоғарыда келтірілгендей мысалдар өте көп, олардың барлығы кәсіби
диагностика және кәсіби таңдау сияқты элементтеріне бағытталған. Егерде
кәсіби анықталу жүйесіне қосылған кәсіби диагностика мен кәсіби таңдау
жайында кең тараған қазіргі көзқарастарға қарасақ, кәсіби анықталу өте
ертеде пайда болды деп айта аламыз [21].
Алайда, егерде кәсіби сәйкестілік пен анықталуды, өзіне жоғарыда
аталған кәсіби диагностика мен кәсіби таңдауды, сонымен бірге кәсіби
ағартушылық, кәсіби консультацияны, әлеуметтік кәсіби анықталу мен кәсіби
тәрбиені қосып алатын процесс ретінде қарастырсақ, онда кәсіби анықталу
адамның ғылыми негізделген әрекеті ретінде жеке ғылымдардың дифференциация
мен интеграция тенденциясы пайда болған кезден, кейінірек пайда болды деуге
болады. Демек, жоғарыда келтірілген мәліметтерді кәсіби анықталудың тарихы
емес, тарих алды кезеңі деуге болады. Кәсіби анықталудың тарихы әлде –
қайда кейінірек пайда болды. Бұл кезең дамыған капитализм кезеңі болып
табылады. Өйткені дәл осы кезде машина индустриясы дамып, өндіріс
процесстерінің интенсивті түрде өсуі, еңбектің кәсібилігі мен кәсіби
анализі рөлінің жоғарылауы басталды. Сондықтан да бұл кезде үлкен жұмысшы
топтарын кәсіби даярлау қажет болды.
Дәл осы кезде жұмысшы күшін қолдану тәжірибелік қажеттілігі пайда
болды. Яғни, әр бір жұмысшы күшін оның дағдысына сай оқытып, әр түрлі еңбек
опперацияларына тарату басталды.
Индивидуалдық ерекшеліктердің ғылыми зерттеу негізін салған ағылшын
ғалымы Френсис Гальтон болды.
1908 жылдың қаңтар айында, жоғарыда айтылғандай, Бостон қаласында
жастарға өмірлік еңбек жолын таңдауға көмектесетін кәсіби анықтау бюросы
жұмыс істей бастады. Осы бюроның жұмысын кәсіби анықталудың басы деп
санағанымыз жөн. Содан кейін, осыған ұқсас бюро Нью – Йорк қаласында да
ашылды. Оның міндетіне адамдардың әр түрлі мамандықтарға байланысты
қажеттіліктерін зерттеп, оқушылардың ең тереңдеу деген дағдыларын анықтау
еді. Ол үшін әр түрлі тесттер мен анкеталық сұрақтар пайдаланылды. Осындай
бюролардың әрекеттік тәжірибесі АҚШ, Испания, Финдляндия, Швейцария,
Чехословакия және т.б. мемлекеттерде кең түрде тарай бастады.
Өз жұмысында бюро келесі жағдайларға басшылық етті: белгілеріне қарай
мамандық таңдауды ерлі – зайыптылық таңдаумен теңестіруге болады;
мамандықты сәтті жағдайды күткеннің орнына, таңдау қажет; ешкімде
мамандықты терең ойланбастан және кәсіби консультанттың көмегінсіз
таңдамағаны жөн; жастар бірден жайлы немесе кездейсоқ кезіккен жұмысқа
жүгірмей, алдымен барлық, яғни көптеген мамандықтар түрімен танысуы қажет;
кәсіби консультант жеке тұлғаның ерекшеліктерін зейін қойып зерттеген кезде
ғана, мамандық таңдау сәтті болады. АҚШ – та көңіл көбінесе кәсіби таңдауға
бөлінді. Кәсіби таңдау сұрақтарымен көбінесе Гарвард университетінің
психологиялық лабораториясының директоры профессор Г. Мюнстерберг
айналысқан. Оны психотехниканың тума басшысы деп атауға болады [30].
Телефондық компанияның тапсырысы бойынша ол телефонисттер мамандығына
дағдысы бар адамдарды зерттеген. Сол кездегі телефонист бір сағатына 150 –
ге дейін қосылулар жасап, яғни әр бір 10 секунд сайын абоненттерді қосу
керек болды. Ол үшін ол 14 түрлі бөлек психофизикалық актілер атқаруға
мәжбүр болды. Көптеген телефонисттер бұндай күрделі әркеттерге шыдамай
жұмыстан кетуге тура келді. Ал бұл жағдай кәсіпкерлерге тиімсіз болды.
Сондықтан да телефонист мамандығын психофизиологиялық қасиеттеріне сай,
кәсіби таңдау жүргізу қажеттілігі туындап, нәтижесінде кадрлар ағымы аяқ
астынан шектеле бастады. Бірінші дүниежүзілік соғыс (1914 – 1918 жж.)
кәсіби жарамдылықты анықтаудың қажеттілігін одан бетер өршітті. Ол жұмысшы
кадрларының жеделдеткен түрдегі дайындығын талап етті. Олар әскери және
интеллектуалды – физикалық қасиеттермен ерекшелену қажет еді.
Өндірістің интенсивті техникалық жандануы, капиталистік мемлекеттерде ХХ
ғасырдағы принципиалды жаңа техниканың дамуы адам -техника проблемасының
өзектілігіне әкеп соқтырды. Демек, күрделі техникалық құрылғылармен әр бір
қалаған адам қолдана алмайтындығы айқындалды. Ал осыған байланысты АҚШ – та
жастардың әр түрлі әскери бөлімдерге сай әскерге даярлығын анықтауға және
бағалауға көмектесетін топтық істің алғашқы нұсқасы пайда болды. Жасалынған
тест психологиялық қару ретінде қарастырылды, сондықтан да барлық сынақтар,
зерттеу масштабы мен олардың нәтижелері қатаң түрде құпия – сыр ретінде
нақталынды. Зерттеу барысында жарамайтындарды бөліп алып, оларды қара
жұмысқа жаппай салу процесі жүрді.
Тарихта көрсетілгендей, кәсіби анықталудың пайда болуына өмірдің өзі
мәжбүрледі.
Кәсіби анықталудың мақсаты мен міндеті кәсіби анықталудың өзі дамыған
теорияға сүйенген кезде ғана толық сәтті түрде дами алады. Өйткені,
теорияда түсініктемелер, идеялар, көзқарастар, ойындар, формалар, әдістер
мен принциптер тексеріледі. Олар өз кезегінде практикалық жұмыстың
эффектілігін көтеруге мүмкіндік береді. Соныменен, кәсіби анықталу бұл –
жастардың еркін және жеке дара мамандық таңдауына ғылыми негізделген
дайындық жүйесі. Ол әр бір жеке тұлғаның индивидуалдық ерекшеліктерімен
санаса отырып, қоғамның қажеттілігіне сай еңбек ресурстарын толықтай
таратуды қарастырады.
Кәсіби анықталу тәжірибенің бірлігі мен тәртіп аралық теориясынан
тұру қажет. Соған қоса, теория маңызды мәнге ие: өйткені, дәл осы теорияда
осы немесе басқа идеялар қарастырылып, содан кейін, тәжірибелік жұмысты
ғылыми – практикалық деңгейге өзгертуге мүмкіндік беріледі. Теория
әрекетпен бірге пайда болмайды. Кәсіби анықталуда әдетте бұрыш басына
практикалық жұмыс қойылады. Теорияны қалыптастыру қажеттілігіне деген назар
әлде – қайда кейінірек пайда болды, және жақында ғана кәсіби анықталуда
әдіснамалық сұрақтарды қалыптастыру қажеттілігі байқала бастады [42].
Тәжірибелік жағы өзіне мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың,
кәсіпорындардың, мекемелердің, мектептердің, сонымен бірге отбасының
әркеттерін қосып алады. Олар жеке тұлға мен қоғамға пайда әкелетіндей, және
соған сәйкес кәсіби және әлеуметтік өзін - өзі анықтау процесстерін де
шеттен тыс қалдырмайды.
Кәсіби анықталудың теориясын келесідей анықтауға болады: Бұл
эффективті кәсіби анықталу әрекетіне бағытталған көз – қарастар комплексі,
ойлар мен идеялар және әр түрлі түсініктердің жиынтығы. Бұл салыстырмалы
және жалпы анықтама: ол теория әлеміне кіруге пайдалы болса да, ғылыми
қаталдықтың көз – қарасы бойынша, кез келген әрекет түрі
теориясын анықтауда шарасыз. Келесі анықтаманың әлде – қайда түбегейлісі:
кәсіби анықталу теориясы – бұл ғылыми білімнің ғылыми формасы [51].
Оқушылардың кәсіби анықталу теориясының негізгі компоненттерін
қарастырайық: фактілер, заңдылықтар, принциптер. Кәсіби анықталуда ғылыми
әдістер арқылы алынған фактілер аз. Сондықтан да басты міндеттердің бірі –
жаңа фактілер жинап, оларға дұрыс интерпритация беру. Кәсіби анықталудың
маңызды компоненті - анықталған заңдылықтар. Оларды іздестіру ғылыми
әрекеттердің жалпы мақсаты болып табылады. Заңдылықтарды танып білу – бұл
ғылыми зерттеулер қабылдау үшін жасалған басты әрекеттердің бірі. Табылған
заңдылықтар әдетте түсінілген аппарат пен ғылымның спецификалық тілімен
айқындалады. Олар үлкен нақтылықпен ерекшеленеді. Кәсіби анықталу басқа
ғылым ұғымдарымен сәйкестендірудің үлкен мүмкіндіктерімен ерекшеленеді.
Сонымен бірге оған математика да жатқызылады. Әр бір теорияың даму деңгейі
принциптер құрамы және қасиеттерімен анықталады. Олар әрекеттің негізінде
болу қажет. Алайда, кәсіби анықталудың принцип жүйесінің зерттемесі
аяқталды деп айтуға болмайды: әлі барлық қажеттіліктерді өтейтін пішінді,
қарама – қайшы емес жүйесін құру мәселесі тұр [3].
Кәсіби анықталу әрекетінің объектісі адамның әлеуметтік кәсіби өзін -
өзі анықтау процесі болса, ең бірінші принциптер тобын құрастырған маңызды.
Бұл принциптермен, әрине, әлеуметтік ортада қалыптасып, мамандық таңдау
барысында қыздар мен ұл балалар қолданылады. Саналылық принципі –
мамандық таңдауда тек өзінің жеке қажеттіліктерін қанағаттандыру емес,
сонымен бірге қоғамға да пайда әкелуінен көрінеді.Таңдалған мамандықтың
қызығушылықтарға, қабілеттіліктерге, жеке тұлғаның дағдыларына сәйкес
принципі. Мұнда жеке тұлға мен қоғам арасында мамандық таңдау барысында
тығыз байланыс байқалады. Атақты ойдың аналогиясы бойынша, қоғамда өмір
сүруге болмайды және қоғамнан дербес те болмау керек. Сонымен бірге,
былайда айтуға болады: мамандықты тек өз қызығушылықтарына сай таңдауға
болмайды, міндетті түрде қоғаммен де санасу қажет [43].
Мамандық таңдауда белсенділік принципі. Мамандықты белсенді түрде жеке
тұлғаның өзі іздеуі қажет. Бұл жағдайда оқушылардың еңбек және кәсіби
дайындық процесі барысында өз күштерін сынау, ата – ананың ақылы және
олардың кәсіби тәжірибесі мамандықтарға байланысты әдебиеттер іздестіріп,
тәжірибе барысындағы жұмыс және т.б. маңызды рөл атқарады. Осы топтағы
прициптердің ақырғысы даму приципі болып табылады. Бұл принцип бойынша
жеке тұлғаға мамандығын көтруге көмектесетін, жалақысын жоғарылататын,
қоғамдық жұмыстарға белсенді қатысуға мүмкіндік беретін, жеке тұлғаның
мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыратын (мысалы, үй жайға, дем алысқа
қажеттілік және т.б.) мамандық таңдау мүмкіндігі беріледі.
Кәсіби сәйкестіліктің анықталуында жалпы педагогикалық принциптермен
тығыз байланысты тағы бір топ принциптрі бар. Оларға келесі принциптер
жатады: Кәсіби өмірмен, еңбекпен, адамға оның болашақ мамандығын таңдауға
көмектесетін халық шаруашылығымен бірлік принципі.
Кәсіби анықталудың оқушылардың еңбек дайындығымен байланысты приципі. Бұл
принцип оқушылардың жақсы еңбек тәрбиесі мен білімін алуын қарастырады.
Егер кәсіби анықталу еңбек дайындығынан бөлек қарастырылса, ол абстрактілі
болып көрінеді және тәжірибеден тыс қалып, жеке тұлғаның кәсіби
қалыптасуынан және жалпы еңбек міндеттерінен бөлектеніп кетеді.
- Кәсіби анықталудың жүйелілігі мен тұрақтылық приципі. Бұл прицип
11 сыныптар арасында жүргізілетін кәсіби анықталу жұмысын қарастырады.
Кәсіби анықталуда оқушылардың мектеппен, отбасымен, базалық ұжыммен, орта
кәсіби оқу орындарымен және қоғаммен байланысты адамдарға мамандық таңдау
барысындағы көмектің тығыз қарым – қатынасын қарастырады.
- Кәсіби анықталу жұмысындағы диагностикалық және тәрбиелік бағыттардың
байланыстылығы приципі. Бұл принцип бір бағыттың екінші бағытқа
қарама – қайшы болмауын болжайды. Әр бір бағыт өз міндеттерін
атқарады.
- Оқушылардың жас ерекшеліктерін, кәсіби қызығушылық деңгейін, үлгеру
– үлгермеушілік деңгейін қарастыратын дифференциалды және индивидуалды
бағыт принципі. Оқушылардың дифференциациясы олардың ықпал түрлерін нақты
түрде анықтауға мүмкіндік береді. Бұл ықпалдар бір топта эффективті болса,
келесі топта эффективсіз болуы мүмкін. Дифференциация – индивидуалдық
бағытты дамытуға жағдай жасайды.
Адамдар еңбек әрекетінде екі негізгі жүйемен жұмыс атқарады. Олар
тірі (биотикалық) және өлі (абиотикалық). Биотикалық жүйеде адам үшін
әлеуметтік жүйелер (адамдар, топтар, қауымдастықтар) өте маңызды. Сондықтан
оларға ерекше назар аударып қарау қажет. Әлеуметтік жүйе қарамағында түрлі
техникалар мен ақпараттар жүйелерінің пайда болуы мен дамуы қарастырылады.
Соңында адамдар қабылдаған ақпараттық жүйелер белгі-символдық және көркем
образ түрлеріне бөлінеді.
Табиғи абиотикалық және жасанды техникалық жүйелерінің еңбек
жүйесінің объектісі ретінде ұқсастықтары көп болғандықтан, оларды мамандық
таңдауда психологиялық жағынан туыс деп есептеуге болады [32].
Мамандық түрлерінің логикалық иерархиялық сипаттамасынан көретініміз,
бүгінгі таңда адамдардың еңбек әрекетіндегі бес түрлі жайындағы
фактыларымен санасу қажет. Олар: биотикалық, техникалық және табиғи
абиотикалық, әлеуметтік, белгі жүйелері және көркемдік..
Әрине, адамдар әрекетіндегі бұндай жүйелер бірігіп, бірлесуі де
мүмкін. Мысалы, ауылшаруашылық еңбегін ұйымдастырушысы үшін оған
биологиялық та, техникалық та, әлеуметтік-экономикалық та, практикалық-
психологиялық компоненттілік жүйелері қажет.
Мәдени қоғамда кәсіби еңбектің тарихи дамып, қалыптасып және жойылып
кетуіне әсер ететін кейбір принциптер, ережелер мен заңдылықтарға назар
аударған жөн. Бұл кәсіби өзін-өзі анықтаудағы процестерді теоретикалық
игеру үшін маңызды. Өсіп келе жатқан тұлғаларға білім беретін педагогикалық
басқарушылық тәжірибесі үшін де маңызды.
1. Топтардың, адамдардың қауымдастығының қажеттіліктерін қанағаттандыру
принципі. Кері жағдайда қалыптасқан немесе қалыптасып келе жатқан белгілі
бір пән деструкцияға тап болып, жойылады да, не басқа пән қатарына қосылып,
маңыздылығын жояды. Мысалы, бұрын үй мұғалімдері өте көп болатын. Ал, оқу
орындарының көптеген түрлері пайда болғаннан бастап, олардың қажеттілігі
төмендей түсті.
2. Болашақта мақсаттардың орындалуы жайлы принцип. Керісінше жағдайда
көптеген өз істерінде әрекетсіздік көрстететін мамандар пайда болады. Тек
таза энтузиастар, идеалистер ғана қалып, кәсіби аймақта кәсіби
әрекеттілікте біраз болсын орын алатын. Мысалы, Ресейде генетика ғылымы
өткен ғасырдың 30 жылдың ортасынан 60 жыл ортасына дейінгі аралықта
қудаланған болатын. Еңбек психологиясы да 30 жылдың ортасынан 50 жылдың
ортасына дейін психотехника деп аталған болатын.
3. Жасы үлкен адамдар үшін жоспарланған әрекет аймағының сәйскестілік
принципі. Керісінше жағдайда бұл жағдайдағы пәндер дифференциацияға
ұшырайды. Еңбекті стихиялық түрде бөліп, кәсіби-еңбек фунцкияларын қайта
құру пайда болады. Егер адам үлкен жатақхананың комендаты болуы үшін,
немесе көпсалалы зауыттың басты инженері болуды көздесе, оған басқа
адамдармен араласып, қарым-қатынасқа түсуге тура келеді. Ол үшін
инспекторлар, сараптаушылар, орын басарлар т.б. қажеттілігі туындайды. Бір
сөзбен, өзіне тәуелсіз функцияларды басқа адамдарға тарату қажет болады
[44].
Мамандық түрімен танысу, оны зерттеу – мамандық әрекетін және оның
психикасын жүйелі ұжым ретінде зерттеу болып табылады. Бұл, әрине дұрыс.
Тек қана осы жағдайда кәсіби еңбек дүниесі жайлы толық психологиялық
суреттеме қалыптасады. Мамандықты тек қана әрекет ретінде қарастыру дұрыс
емес. Сондықтан, кәсіби шеберлердің аз дегенде төрт категориясын ажырата
білу қажет:
І. Белгілі бір мамандық түріне қажет арнайы білім алушылар. Оалрға кәсіби
оқу орындарының: жоғары оқу орындарының, орта және арнайы оқу орындарының
және базалық кәсіби білім алушылар;
ІІ. Жас мамандар. Бұл жұмыс орындарына арнайы білім алғаннан кейін келген
адамдар. Процесс түрлі еңбек т үрлеріне байланысты әртүрлі уақытқы
созылады. Көбінесе 3-5 жыл аралығындағы уақытты қамтиды.
ІІІ. Тәжірибелі мамандар. Сәттілікпен жұмыс атқарып жүрген адамдар немесе
мамандықтары мүлдем сәтсіз таңдалған жөнінеде қорытындыға келген адамдар.
ІҮ. Зейнеткерлік жастағы адамдар.
Кәсіп - адамның не білетіні, не істей алатыны және немен
айналысатыны туралы кең мағынаның ішіндегі салыстырмалы түрдегі біраз ғана
бөлігі. Мысалы, педагог – бұл мамандық иесі, ал матемтаика және география
пәндерінің иелері және кәсіпкерлер. Алайда, осы екі пәннің маңыздылығы бір-
бірінен кем емес [58].
Кәсіп жайлы айтудың қажеттілігі еңбекті бөлшектеп бөлуден басталады.
Мысалы, осыдан жиырма-отыз жылдардан бұрын психолог деп атаудың өзі
педагогикалық жоғары оқу орындарында сабақ беретін мұғалімдермен және бір-
екі психологиялық зерттеу орындарымен байланысты болатын. Қазіргі уақытта
психологтар өндірістерде де, мектептерде де, соматикалық ауруханалар және
түрлі басқару органдарында да жұмыс істейді. Жеке практикалық психологтарды
да атауға болады. Бұл жағдайда әлі толық қалыптасып болмаған кәсіпкерлерді
атауға болады (мектеп психологы, өндірістегіпсихолог, практик-психорлог,
психолог-психотерапевт, психолог-кеңесші т.б.). Сондықтан мамандық иелерін
мамандар және кәсіпкерлер деп қарастыруға тура келеді [5].
Мамандық сөзі латын тілінің profiteri - жұрт көзінше сөйлеу
деген сөзінен алынған. Бұл сөздің мағынасы басқаларға өз ісін, әрекетін,
қызметін жариялау болып табылады. Басқа адамдарға жариялаудың маңызы
қандай?. Басқалардың менің әрекетімнің жемісінде өз қажеттіліктерін тану
үшін. Сол себептен, мамандық құбылысында жалпы және әлеуметтік
психологиялық көріністері жасырынған деуге болады. Негізінде, мамандық –
бұл арнайы оқуды қажет етеді. Мамандық түсінігі жас ерекшелік және
педагогикалық психологияда, педагогикада, сонымен қатар оқыту мен тәрбиелеу
әдістерін қамтитын ғылымдарда қарастырылады.
Адамдардың еңбектік кәсіптілікке байланысты тенденциялары мамандық
түсінігінен бұрын қалыптасқан. Бұл процесте психолог және педагог
мамандықтарының материалдары бойынша қарастыруға болады [10].
Ең бастысы, адам антропогенездің бастапқы фазаларынан бастап, психика
мен сананың көріністерімен қақтығысқан болатын. Бұндай қақтығыстар
негізінде, оларды белгілі бір белгілері бойынша ерекшелендіріп, тарихи
нақты офрмада белгілеп отырған. Сонда бұл психика мен сананың қандай
көріністері болған деген сұраққа жауап беретін болсақ, сергектікті үзіп
жіберетін адамның ұйқысы, сол уақытта көретін түстері; олардың шаруалары
мен жұмысқа бейімділіктерінің алмасып отыруы; әрекеттердің қате және сәтті
нұсқаулары; қайғыру, қуаныш; таң қалушылық, қорқу, ашулану, қоршаған
адамдардың мінез-құлықтарының қалыпты болуы т.с.с. болуы мүмкін.
Психикалық шындықтың ерекшеліктеріндің игерудің эффективті әдістерін
табу әрбір адам үшін өте маңызды. Мысалы, қауіпті жағдайларға тап болмау
үшін тұлғаның жақын адамдармен тікелей қарым-қатынасы мен, жолдастарының
кеңепсіне дер қоя білуі қажет екендігімен ерекшеленеді.
Жан дүниелеріне байланысты тәжірибе жинақтаған адамдар қауымдастығы
психологиялық көмек көрсетудің субъектілері болып саналған. Сондықтан,
өздеріне тән формальды емес психологтары болып есептелген. Сол себептен
еңбектің психологиялық функциялары қоғамда оның алғашқы күндерінен-ақ
басталған. Бұл тақырыптқа байланысты Н.М.Никольскийдің қорытындысын атап
өтуге болады: ХІІІ-ХҮ ғ.ғ.қоғамы дінге деген ескі көқараспен есте қалған.
Олар дінге табиғаттың сиқырлы өмір туралы білімдерге ие болып, бұндай
білімдерді пайдалана алған. Келесі жүзжылдықтарда да (ХҮІІІ ғ.-ға дейін
мешіт қызметкерлерінен элементарлы білімділік пен құдайға қызмет көрсетудің
пунктуалды білімдері талап еткен). Әрине, бұл қарастырылған сұрақтар
эмпирикалық материалдарды пайдалана отырып, жүйелілік зерттеуді қажет
етеді. Бұндай зерттеулер қалыптасқан болжамдардың расталуына немесе
керісінше расталмауына, қайта қалыптастыруына әкелуі мүмкін [34].
Отто Липманн арнайы мамандықты зерттеу әдебиеттерінде адамдардың өз
мамандықтарына назар салуларын қалыптастыруы туралы ой-пікірлерге ие
болған. Панненборгтың ойын дамыта отырып, О.Липманн: Бір мамандық түрін
түрліше қабылдауға болады. Мысалы, дәрігер мамандығын, біреулер, өте қажет
деп санаса, басқалары бұл мамандыққа мүлдем назар аудармайды. Әр адам үшін
мамандық идеалының болғаны қажет. Ол дәрігер де, заң қызметкері де болуы
мүмкін деп тұжырым жасады.
О.Липманн мамандықтарды саралаудың бұл түрі тек қана кейбір
мамандықтарға тән деп санап, оларды жоғарғы мамандықтар деп атаған.
Массалық мамандықтарға келетін болсақ, мұнда оның айтуы бойынша анықталған,
салыстырмалы қасиеттердің элементтеріне ие болған дұрыс. Әрине, көбейту
кестесін пайдаланғаннан бұрын, оны дұрыстап біліп алу қажет. Әрбір кәсіби
қауымдастыққа енген адам тарихи қалыптасқан шындыққа – оған ұсынылған еңбек
постымен, ұсынылған мақсаттарға, міндеттерге, еңбек үрдістеріне, жақсы
жұмысшылар мысалдарына т.б.тап болады [13].
Тәжірибелі қызметкерлердің жаңадан келген жұмысшыларына деген кәсіби-
педагогикалық авторитаризмі де таң қаларлық жағдай емес. Тұлғаның әрекетке
тек сыртқы көріністері ұсынылады. Ұсынылған әрекетті тани отырып, адам, заң
бойынша, оған өз шығармашылық әсерін қосады, мысалы, күш салу аймағын
кеңейтеді, жаңа еңбек құралдары мен әдістерін ойластырады, түрлі
технологияларды жаңартуға тырысады. Осы кездегі бағалы жаңашылдықтар
кәсіби дәстүрлер мен мәдениеттерге айналып, дамитын болады. Нәтижесінде
мамандық типі өз сыртқы көріністерін өзгертіп, еңбек мазмұнының жаңа
сипатына ие болып, тек қана бұрынғы атауына әкелуі мүмкін. Еңбек
құралдарының, тәсілдерінің өзгеруі жаңа кәсіп түрлерінің дамып қалыптасуына
әкеледі [22].
Мұндай өндіріс техникасында шамадан тыс өзгерістері туралы емес,
күнделікті жұмыстағы белгілі бір жаңашылдықтың пайда болуы туралы айтылады.
Әр адам өзінің әрекетінің ішкі әдістерін, тәсілдерін тани отырып, оларды
дамыта отырып, еңбектегі жағымсыз құбылыстармен күресе алады. Аталған
құбылыстарға тез шаршағыштық, жұмыс уақытында жағымды көңіл-күйдің болмауы,
маңызды шартарды ұмыту, зейіннің алаңдауын жатқызуға болады.
Жоғарыда келтірілген жағдайларда жастарды кәсіби дайындауда, мамандық
таңдауда кеңес беруде қолдануға болады. Мұндай жағдайларды жұмысшыларды
аттестациялауда да, кәсіби өмір жолын анализдеуде де, еңбекті дамытуда да
пайдалануға болады.
Соныменен, кәсіби сәйкестіліктің анықталу теориясында жалпы
педагогикалық және спецификалық принциптер бар. Олар кәсіби анықталу
әрекетін қоғамдық құбылыс ретінде айқындап, қарастырады [31].
1.3. Мамандықты анықтау жүйелігінің психологиялық ерекшеліктері
Басқа жағынан қиындық, жеке тұлға дамуының тек белгілі деңгейін ғана
анықтамай, оның ары қарай даму мүмкіндігін анықтауда жатыр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz