Табыстар мен шығындар есебі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 7
1 Ұйымдардың табыстары мен шығындары туралы есеп көрсеткіштерінің 8
теориялық аспектілері
1.1Табыстар мен шығындар экономикалық категория ретінде 8
1.2Ұйымдарда табыстар мен шығындар есебін ұйымдастыру 14
1.3Табыстар мен шығындар көрсеткіштерін талдау 16
1.4Табыстар мен шығындар есебінің шетелдік тәжірибесі 20
2 Бесқарағай Казахтелеком АТБ табыстары мен шығындарының есебі,26
талдауы және аудиті
2.1Бесқарағай Казахтелеком АТБ техникалық – экономикалық 26
көрсеткіштері
2.2Табыстар мен шығындар есебі 28
2.3Бесқарағай Казахтелеком АТБ табыстары мен шығындарын талдау 33
2.4Табыстар мен шығындарды аудиторлық тексеру 38
3 Халықаралық есеп стандарттарына сәйкес табыстар мен шығындар 42
есебінің ұйымдастырылуы
3.1Қазақстан Республикасындағы есеп жүйесінің халықаралық 42
стардарттарға көшуімен байланысты мәселелер
3.2Табыстар есебін №18 Түсім стандартына сәйкестендіру 44
3.3Директ костинг жүйесін енгізу 48
Қорытынды 52
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған қайнар көздер тізімі 55
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
Қосымшалар 57
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Қазақстан республикасының қазіргі кездегі дамуы бухгалтерлік есеп
жүйесін реформалаумен сипатталады. Елдегі нарықтық қатынастар дамуының
стратегиялық бағыты есеп пен есепттік ақпараттың сапасына айрықша талаптар
қояды. Сондықтан бухгалтерлік есептің теориялық негіздерін жас мамандардың
жақсы меңгеруі олардың кәсіби дайындығы мен іскерлік қабілеттерін
қалыптастыруда маңызы зор болмақ.
Қоғамның әкімшілік-әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатынасқа ену
кезеңінде бухгалтерлік есеп, талдау және аудиттің мәнділігі одан әрі арта
түсті. Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынаста кәсіпорындардың
шаруашылық жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын нығайтып, олардың
көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуге мол
мүмкіншілік ашты.
Экономикалық басқарудың жетісе түсуі нарықтық қатынастардың қалшыптасуы
меншіктің әртүрлі нысандарын пайдалану шетелдік әріптестердің қатысуымен
бірлескен кәсіпорындар құру, халықаралық стандартарға бағытталуы
бухгалтерлің есеп, талдау және аудиттің ролі мен мәнінің алдағы уақытта да
арта түсуін білдіреді.
Қазақстандық экономиканы сәтті функциялау үшін оны ұйымдастырудың озық
құралдары мен нақты тетіктерін, оның ішінде мақсатты-бағдарламалық әдісті
көптеген факторлар бойынша талдауды, жүйелі бақылауды және оңтайлы
шешімдерді қабылдауды қолдану аса қажет. Барлық ресурс түрлерінің аса өткір
сезілген тапшылық жағдайында ұлттық экономиканың қозғаушы күші –
кәсіпкерлікке айырықша назар аудару керек.
Кез – келген кәсіпорынның негізгі мақсаты пайда табу болғандықтан,
табыстардың қалыптасуы мен шығындардың жұмсалуы тиімді жолмен жүзеге
асырылуы әр кәсіпорын үшін аса қажет құылыс.
Дипломдық жұмыс тақырыбы: Халықаралық стандарттар бойынша табыстар мен
шығындар есебі жэне аудиті. Зерттеу объектісі Бесқарағай Казахтелеком
АТБ болып табылады.
Таңдалған тақырыптың өзектілігі – табыстар мен шығындарды есептеу,
кәсіпорынның таза табысын тиімді пайдалану кәсіпорынның қаржылық жүйесіне
және тұрақты дамуына тікелей әсер етуші факторларды анықтау болып табылады.
Дипломдық жұмысының мақсаты табыстар мен шығындардың теориялық
аспектілерін көрсету, шетел тәжірибесімен салыстыра отырып кәсіорындағы
табыстар мен шығындар есебінің, аудитінің және талдауының жүргізілу
тәртібін зерттеп, оларды жетілдіру мақсатында шаралар ұсыну.
1. ҰЙЫМДАРДЫҢ ТАБЫСТАРЫ МЕН ШЫҒЫНДАРЫ ТУРАЛЫ ЕСЕП КӨРСЕТКІШТЕРІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Табыстар мен шығындар экономикалық категория ретінде
Табыс – бұл белгілі бір уақыт аралығында кәсіпорынның тауарлар мен
қызметтерді өткізудегі динамикалық процесс. Кәсіпорын активінде табыс
функциясы бар. Актив табысты құрайды және
пайда әкеледі. Сондықтан активтердің өсуі кәсіпорынның экономикалық
мақсты болып табылады. Осыдан өткізу процесі шығады. Өткізу – бұл ақшалай
емес ресурстарды ақшалай рсурстарға ауыстыру процесі. Өткізудің екі
аспектісі бар: табыс түсімнің жоғарылауын көрсетеді; шығындар түсімнің
азаюын көрсетеді.
Өткізілген өнімнің өзіндік құны – табыстың құрамды бөлігі болып
саналады. Кәсіпорын үшін өткізу сомасы өткізілген өнімнің өзіндік құнын
өтеуге, табысты қалыптастыру және операциялық шығындарды жабуға жеткілікті
болуы тиіс. Өнімді өткізудің өзіндік құнындағы өткізу көлемінің өсуі жалпы
табыс деп аталады.
Кәсіпорынның жалпы табысы болмай ол ешқандай пайда алмайды, болашақ
шығындарды қаржыладыру үшін қажетті қаржылары болмайды. Табыс көлемі соңғы
көрсеткіш ретінде пайда алудағы алғашқы және маңызды көрсеткіш болып
табылады.
Субъектінің негізгі қызметтен алған және негізгі емес қызметтен алған
табыстары оның жалпы табысын құрайды.
Ал бұл табыс сатылған өнімнен, көрсетілген қызметтен алынған немесе
алынуға тиісті өткізу құны бойынша бағаланады. Өткізу құны шаруашылық
субъектісімен активті сатып алушының немесе пайдаланушының арасындағы
келісім шарт бойынша анықталады.
Шаруашылық субъектісінің табыстары мынандай шарттар қанағаттандырылған
кезде танылады:
1) табыс сомасы дұрыс бағаланған жағдайда;
2) субъектінің экономикалық пайдаларды алу ықтималдығы болған жағдайда;
3) мәміле бойынша нақтылы жұмсалған немесе күтіліп отырған шығындар
дұрыс бағаланған жағдайда.
Ұқсас тауарлар мен қызметтерді айырбастау кезінде мәміле бойынша табыс
танылмайды. Ұқсас тауарлар мен қызметтерді айырбастау кезінде табыс алынған
тауарлар мен қызметтердің өткізу құны бойынша танылады және бағаланылады.
Егер алынған тауарлар мен қызметтердің өткізу құны дұрыс бағаланбайтын
болса, табыс берілген тауарлардың, көрсетілген қызметтердің өткізу құны
мөлшерінде танылады.
Қаржылық есеп беру кезінде шаруашылық субъектісі түсініктеме жазба
хатында мыналарды ашып көрсетуі тиіс:
1) табысты тану үшін қабылданған есеп саясатын, соның ішінде қызметтер
көрсету жөніндегі келісімдердің аяқталу кезеңдерін анықтау тәсілін;
2) есепті кезең үшін танылған табыстардың әрбір маңызды түрінің
сомасын, соның ішінде:
- тауарларды өткізу;
- қызметтер көрсету;
- пайыздар;
- роялти;
- дивидендтер нәтижесінде туындайтын табыстарды, олардың ішінде
тауарлар мен қызметтер алмасу нәтижесінде туындайтын табыстардың әрбір
маңызды түріне енгізілген табыстар сомасын.
Дайын бұйымдар мен тауарларды сатудан алынатын табыстар мынандай
шарттар орындалған жағдайларда танылады:
1) сатып алушыларға меншік құқығы берілген жағдайда;
2) іс жүзіндегі немесе күтілетін шығындарды бағалау сенімділіктің
жоғары дәрежесіндегі мәміле бойынша өндірілсе.
Қазақстан Республикасында кәсіпорындар мен ұйымдардың көп бөлігі
табысты анықтау кезінде кассалық әдісті қолданады. Өткізу кезеңі есебі үшін
сигнал болып жұмыс пен қызметті орындаушылар шотына ақшалай қаржылардың
түсуі кезеңі табылады.
Есептеудің қағидасы бойынша жұмыстар бухгалтерлердің, сонымен қатар
ұйымның басқа да қызметтерін қиындатады. Бұл әдістің мәні табыстар олар
еңбекпен танылған кезде, ал шығындар зиян шеккен уақытта танылады.
Тауарлы материалдық қорларды сатудан алынған табыстың басты критериі –
бұл сатушылардың сатып алушыларға белгілі бір тәуекелді және сыйақылар,
сатылған тауарлы – материалдық қорларға меншік құқығын беру.
Қызмет көрсетуден алынған табыс келесі шарттар орындалған жағдайларда
танылады:
1) Есепті күнге мәміленің аяқталу сатысы сенімділіктің жоғары
дәрежесімен анықталғанда;
2) Мәмілені жүргізу кезінде жатқызылған шығындар ықтималдықтың жоғары
дәрежесімен бағаланады.
Мәміленің аяқталу сатысы үш әдістің бірімен аныталады:
1) Анықталған күнге өндірілген шығындардың мәміле бойынша жалпы
шығындарға пайыздық қатынасы;
2) Анықталған күнде орындалған қызметтердің мәміле бойынша қызметтің
толық көлеміне пайыздық қатыасы;
3) Орындалған жұмыстың талдауы.
Сыйақы, роялти және дивиденд түріндегі табыстар келесі шарттар
орындалған жағдайда танылады:
1) сыйақы активтен түсетін нақты табыс есептелетін уақытша ара қатынас
негізінде танылуы тиіс;
2) роялти келісім шарт мазмұнымен сәйкес есептеу әдісі бойынша танылуы
тиіс;
3) дивидендтер акционерлік құқығы оны алуға бекітілгенде танылуы тиіс.
Сыйақы және лицензияланған төлемдер әдетте келісім шарт мазмұнына
сәйкес танылады.
Қызмет көрсетуден алынатын табысты танудың төрт әдісі бар:
1) нақты орындау;
2) пропорционалды орындау;
3) аяқталған орындау;
4) инкассалық қызмет.
Нақты орындау әдісі бір ғана әрекетті орында кезінде алынңан табысты
есептеу үшін пайдаланылады.
Пропорционалды орындау әдісі қызметті бір кезеңнен артық орындау
кезінде табысты тану үшін қолданыады. Бұл әдіс егер қызметті орындау есепті
кезең шегінде болған жағдайда қолданылады. Соған сәйкес табысты тану
кезеңде пропорционалды орындауға негізделеді.
Аяқталған орындау әдісі өндірістің біртекті немесе біртекті емес
кезеңде қызмет көрсетуден алынған табыстар есебі үшін қолданылады. Бұл
кезеңде қызмет көрсету бойынша табыстар қорытынды кезең болған кезде ғана
есептеледі.
Инкассациялау әдісіне сәйкес табыс ақшалай қаржылардың түсуі кезінде
танылады. Бұл әдіс шығындар сметасының табыстарға қатынасының қаншалықты
сенімсіздігі немесе сенімділігі қанағаттандырылмаған жағдайда қызмет
көрсетуден алынған табыстың есебі үшін қолданылады.
Шығыстар –бұл табыс алумен байланысты жұмсалған шығындардың бір бөлігі.
Табыстар – бұл кәсіпорын қаржысының өсуі. Табыстардың негізгі бабы –
бұл тауарларды сатудан түскен қаржылар.
Табыстың қайнар көздері тауарларды сату, жалдан түскен табыстар,
пайыздар бойынша табыстар және тағы басқалар. Табыстар меншікті капиталды
өсіреді. Сонымен қатар тікелей Меншікті капитал шотына жазылады.
Меншікті капитал шоты пассивті болып табылады. Сондықтан шығындар дебетке
жазылады, бұлар меншікті капиталды азайтады, ал табыстар кредитке жазылады.
Себебі олар меншікті капиталды көбейтеді.
Табыстар мен шығындар шоты Меншікті капитал шотының субшоты болып
табылады. Табыстар мен зияндар шотындағы қалдық есепті кезеңдегі табысты
немесе зиянды білдіреді және Меншікті капитал шотына апарылады.
Таза табыс – кәсіпорынның салықтарын шегергеннен кейінгі белгілі бір
мерзім ішіндегі алынған табыс.[1]
Пайда кәсіпорынның шаруашылық жүргізуінің соңғы қаржылық нәтижесі болып
табылады және ол кәсіпорынның өнімін (жұмыстарын, қызметтерін), негізгі
қорларын және басқа да мүлігін өткізуден түскен қаржылық нәтиже мен
өткізуден тыс операциялардан түскен табыстар қосындысынан барлық
операцияларға кеткен шығындар сомасын алғанға тең шама. Іс жүзіндегі
тәжірибелік қызметте оны жалпы түсім деп атайды.
Жалпы қорыта келе, табыс дегеніміз ақша сомасының өспелі қозғалысы
және ол тек белгілі-бір шарттардың орындалуына сәйкес танылады.
Кәсіпорындардың табыстарды алу көздері алуан түрлі.
1. Қалыптасу сипатына байланысты алғашқы және екінші табыстар
болып болінеді. Бірінші топқа сатудан түскен түсім, пайыз және қаржылық
салымдар бойынша алынған табыстар кіреді. Екінші топқа қорлар
құрамындағы өзгерістер мен негізгі қорларды қайта бағалау кезінде
қосылған құн түріндегі табыстар жатады.
2. Қызмет түрлеріне байланысты негізгі және негізгі емес қызметтер
бойынша алынған табыстар болып ажыратылады. Негізгі қызмет түрінен
алынған табыстарға сол есепті кезеңге қатысты, ұйымның қаржылық
қызметінің және өндірістік-кәсіпкерлік қызметтерінің нәтижесін құрайтын
табыстар жатқызылса, негізгі емес қызметтерден алынган табыстары оның
басқа да қызмет түрлерімен байланысты болады.
3. Пайда болу көздеріне катысты табыстар активті және пассивті болып
бөлінеді. Активті табыстарға кәсіпкерлік және еңбектік қызметтерге
байланысты табыстар, еркін мамандық иелерінің табыстары, жер және
жылмайтын мүліктермен байланысты алынган табыстар жатқызылады.
Пассивті табыстарға қызмет көрсетумен, ақпаратты пайдалануға берумен,
интеллектуалдық меншікті сатумен байланысты "бүркемелі" табыстары
мен материалдық-заттык құндылықтарды сатумен байланысты, пайыздар
және дивидендтер түрлеріндегі "бүркемелі емес" табыстары жатқызылады.
4. Жіктеп-талдауға байланысты табыстар операциялық табыстар (жалдық
төлем ақы, акциялар бойынша дивидендтер), төтенше жағдайлармен
байланысты табыстар (зілзала апаттары, өрт, т.б.), әртүрлі шешімдер
қабылдау нәтижесінде алынған басқа табыстар (активтердің тегін келіп
түсуі, оң курстық айырма), ерекше және сирек табыс түрлері болып
бөлінеді.
Кәсіпорындар өздерінің есеп саясатында алынатын және алынуы мүмкін
табыс сомаларын негізгі қызметпен байланысты және негізгі емес қызмет
нәтижесінде алынған деп нақты айқындауы қажет, себебі, олардың
кызметтерінің нәтижесінің қалыптасуына табыстардың дұрыс бөлінуі мен сәйкес
синтетикалық-жинақтау және аналитикалық-талдау шоттарының ашылуы тікелей
әсер етеді. Жоғарыда аталган табыстармен қатар болашақ есепті кезеңдердің
үлесіне тиесілі табыстар да болады. Олар алдағьг уақыт табыстары деп
аталады. Мұндай табыстарға жалдық төлем ақы, пәтер ақы, коммуналдық
қызметтердің өтемі түріндегі табыстар жатқызылады.
Кәсіпорындардың негізгі және негізгі емес қызметтерінің
нәтижелеріндегі табыстарының жиыны оның жалпы жиынтық табысын құрайды.
Жиынтық табыс сомасының дұрыс анықталуы шығындар мөлшеріне тікелей тәуелді.
Халықаралық қаржылық қорытынды есеп стандарттарына сәйкес шығындар
дегеніміз — негізгі қызмет барысында орын алатын жұмсалымдар мен зияндар.
ІПығындар өнім өндіруге жұмсалған қорлардың құнын сипаттайды. Өнімнің
өзіндік құнын құрастырушы шығындар баптары орталықтандырылған түрде
анықталады. Шығындар есебін тиімді ұйымдастырудың басты алғышарттарының
бірі — оларды экономикалық негізде топтастыру болып табылады. Халықаралық
қаржылық қорытынды есеп стандарттары мен нарықтық экономикалық қатынастары
дамыған елдердің тәжірибесіне сәйкес шығындарды үш түрлі бағытта
қарастыруға болады:
1) өнімнің өзіндік құнын анықтау, өндірістік қорларды және
аяқталмаған өндірісті бағалау, пайданы анықтау;
2) басқару шешімдерін кабылдау, жоспарлау және болжау;
3) бақылау және реттеу.
Нақты міндеттер айкын болған жағдайда жоғарыда аталған бағыттар
бойынша шығындарды жіктеуге болады. Елімізде көп жылдар бойы шыптасқан жүйе
- өнімдердің өзіндік құнын анықтау бағыты болатын.
Экономикалық мазмұнына байланысты шығындар элементтері бойынша және
калькуляциялау баптары бойынша топтастырылады. Шығындар элементтері бойынша
топтастыру кәсіпорынның жалпы өндірістік - щаруашылық қызметіне
пайдаланылатын материалдық, еңбектік, қаржылық өорлардың көлемін анықтау
үшін қолданылады. Элементтер тізімі барлық кәсіпорындар үшін бірыңғай.
Өнімдердің өзіндік құнын құрайтын шығындар элементтері төмендегідей:
материалдық шығындар (қайтарылатын қалдықтар кұны шегеріледі); еңбек ақы
төлеу шығындары; әлеументтік қажеттілікке аудармалар; негізгі құралдардың
амортизациясы; басқа да шығындар.
Калькуляциялау баптары бойынша топтастырылуы өнімдердің жеке
түрлерінің өзіндік құнын анықтау үшін қажет. Бұл баптардың тізімі
өнеркәсіптің жеке салалары үшін олардың өндірісті ұйымдастыру және
технологиялық ерекшеліктеріне сәйкес бекітіледі. Калькуляциялық баптарға
мысалға, төмендегі баптар жатқызылады: шикізаттар мен материалдар;
қайтарылатын қалдықтар (шегеріледі); сатылып алынатын бұйымдар, жартылай
дайын өнімдер, сыртқы ұйымдардың өндірістік сипаттағы қызметтері;
технологиялық мақсатқа қажетті отын мен жылу; өндірістік жұмысшылардың
негізгі және қосымша еңбек ақысы; әлеументтік қажеттіліктер аудармалары;
өндірісті дайындау және игеру шығындары; жабдықтарды ұстау және күту
шығындары; цех шығындары; жалпы зауыттық шығындар; ақаулармен байланысты
жоғалтулар; басқа да өндірістік шығындар.
Өнімдердің өзіндік құнына қосу тәсіліне байланысты тікелей (тура) және
жанама шығындар болып бөлінеді. Тікелей шығындар өнімге тікелей қатысты
шығындарды сипаттаса, жанама шығындар, яғни өнім түріне тура қатысы жоқ
шығындар, олар сол кәсіпорында калыптасқан методика бойынша бөліп-
таратылады.
Технологиялық процеспен байланысына қатысты негізгі және үстеме
шығындар түрлері ажыратылады. Негізгі шығындар өнімдер өндірісіне тікелей
қатысты, ал үстеме шығындар жалпы кәсіпорын қызметін ұйымдастыру, оған
қызмет көрсету және басқарумен байланысты шығындар.
Пайда болу орына қарай шығындар өндірістік, яғни өнім өндірумен
байланысты және өндірістік емес, яғни сату процесіндегі шығындар болып
бөлінеді.
Шығындар жүйесін басқарудың функцияларының бірі — шығындарды
жоспарлау. Яғни, шығындар жоспарланған және жоспарланбаған болады.
Өндіріс көлеміне қатысты шығындар тұрақты және айнымалы болып
бөлінеді. Айнымалы шығындар көлемі өндіріс көлеміне пропорционалды кемиді
немесе өседі, яғни ұйымның іскерлік белсенділігін сипаттайды. Есепті
кезеңдегі өзгермейтін шығындар тұрақты болып табылады.
Шығындар көлемін бақылау мен реттеу процесі нақты шығын сомаларының
жоспарлы дәрежеден ауытқуын, ауытқу себептерін, жауапты адамдарды
анықтайды. Осы максатта шығындар реттелетін және реттелмейтін болып
табылады. Реттелетін шығындар мөлшері жауапкершілік орталығының қызметімен
байланысты, ал басқа шығындары реттелмейтін болады.
Шығындар да негізгі қызметпен және негізгі емес қызметпен байланысты
шығындар болып бөлінеді, бұл олардың дұрыс танылуы мен еселке алынуының
алғы шарты болады. Сатылған тауарлы-материалдық қорлардың өзіндік құны сол
шығындармен байланысты табыс сомалары танылған есепті кезеңде шығын ретінде
танылады"5.
Кәсіпорындардың (ұйымдардың) табыстары мен шығындарының есебін
ұйымдастырудың тәртіптері мен ережелерін анықтаушы келесі түрдегі негізгі
нормативтік-құқықгық актілерді атауға болады:
- Қазақстан Республикасының "Бухгалтерлік есеп және қаржылық
қорытынды есеп жөніндегі" заңы, 24 маусым 2002ж.;
- Қаржылық қорытынды есепті дайындау және құрастыру жөніндегі
концептуалдық негздер;
- Халықаралық қаржылық қорытынды есеп стандарттары және ұлттық
бухгалтерлік есеп стандарттары. Стандарттарды пайдалану жөніндегі
методикалық нұсқаулар;
- Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары және шоттар жоспарын
пайдалану, яғни негізгі шоттар корреспонденциялары жөніндегі
методикалық нұсқау;
- Бюджетке төленетін міндетті түрдегі төлемдер мен алымдарды
сипаттаушы салық кодексі;
- Қаржы, статистика, құнды қағаздар, салық салалары бойынша
нұсқаулық материалдар, актілер және т.б. Ендігі кезекте
табыстар мен шығындар есебінің ұйымдастырылуын қарастырамыз.
2. Ұйымдарда табыстар мен шығындар есебін ұйымдастыру
Ұйымдардың табыстары деп есепті кезеңдегі активтердің кобеюін (ақша
қаражаттарының, басқа да мүліктердің келіп түсуін,кіріске алынуын) және
міндеттемелердің азаюы (өтелінуі) негізінде капиталдың кобеюін (үлес
қосушылардың қосқан жарналарынан басқа) яғни экономикалық пайда табуды
айтамыз.
Мұндай табыстарға:
- дайын бұйымдар мен тауарларды сатудан алынатын табыстар;
- қызмет көрсетуден алынатын табыстар;
- дивидендтер, роялтилер және пайыз түрінде алынатын және тағы да басқа
табыстар жатады.
Бұл жоғарыда аталған табыстар қатарына шаруашылық субъектісіне келіп
түскен, кіріс етілген және субъектінің төлеген сомалары мына жағдайларда
жатқызылмайды:
- алдын ала аванс ретінде алынған табыстар;
- алынған несиелердің және қарыздың қайтарылуы.
Сондай – ақ, қызметтер көрсету жөніндегі мәміленің нәтижесін барынша
дұрыс бағалау мүмкін болмаған уақытта табыс жұмсалған шығындар мөлшерінде
ғана танылады.
Алынған табыстар шаруашылық субъектісі қызметінің түріне және бағытына
байланысты мынадай түрлерге бөлінеді:
- негізгі қызметтен алынған табыстар;
- негізгі емес қызметтен (жанама қызметтен) алынған табыстар.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың табыстары мынадай шарттар
қанағаттандырылған кезде танылады:
- табыс сомасы дұрыс бағаланған жағдайда;
- ұйымның экономикалық пайдаларды алу ықтималдығы болған жғдайда;
- ұйым сатып алушыға меншік құқығын берген жағдайда;
- мәміле бойынша нақтылы жұмсалған немесе күтіліп отырған шығындар
дұрыс бағаланған жағдайда;
Ұқсас тауарлар мен қызметтерді айырбастау кезінде мәміле бойынша табыс
танылмайды. Ұқсас тауарлар мен қызметтерді айырбастау кезінде табыс алынған
тауарлар мен қызметтердің өткізу құны бойынша танылады және бағаланады.
Егер алынған тауарлар мен қызметтердің өткізу құны дұрыс бағаланбайты
болса, табыс берілген тауарлардың немесе көрсетілген қызметтердің өткізу
құны мөшерінде танылады.
Қаржы есеп беру кезінде шаруашылық субъектісі түсініктеме
жазбахатында мыналар ашылып көрсетілуі тиіс:
а) табысты тану үшін қабылданған есеп жүргізу саясатын, соның ішінде
қызметтер көрсету жөніндегі келісімдердің аяқталу кезеңдері
айқындаутәсілін;
ә) есепті кезең үшін танылған табыстардың әрбір маңызды түрінің
сомасын, соның ішінде: тауарлар өткізу; қызметтер көрсету; пайыздар;
роялти; дивидендтер нәтижесінде туындайтын табыстарды, олардың ішінде
тауарлар немесе қызметтер алмасу нәтижесінде туындайтын, табыстардың әрбір
маңызды түріне енгізілген табыстар сомасын.
Шаруашылықтың барлық шығындары мен табыстарына қатаң бақылау берген
жағдайда ғана қаржылық нәтижелер оң баға бере алады.
Табыстар мен шығыстар есебінің шоттар байланысын төмендегі
кестеден көре аламыз. (Кесте 1)
Кесте 1- Табыстар мен шығыстар есебі бойынша шоттар корреспонденциясы
№ рн Операциялар мазмұны Дебет Кредит
1 Көрсетілген қызмет құнының көрініс6010 8110
табуы
2 Есептік кезең аяғында 6010 шотын 5610 6010
жабу
3 Қызмет көрсету барысында 7010 2420
қолданылған негізгі құралдардың
тозуын есептеу
4 Қызмет көрсету барысында 7110 1310
шығысталған материалдар құны
5 Есептік кезең аяғында 7010 шотын 5610 7010
жабу
6 Алынған несие бойынша пайыз 7310 3010
есептелді
7 Өнімді сатып өткізу, көрсетілген 1210 6010
қызметтер
8 Шаруашылық және әкімшілік 7210 1310
қажеттілікке қолданылған тмқ құны
9 Есептік кезең аяғында 6010 шотын 6010 5610
жабу
Бұл бөлімнің шоттары тауарларды және басқадай активтерді сатудан,
қызмет көрсетуден тағы да басқа операциялардан алынған табыстарды, сонымен
қатар сатылған тауарларды қайтару және тауарларға берілген сату
жеңілдіктері мен баға жеңілдіктері туралы ақпараттарды жинақтап
қорытындылауға арналған.
Кәсіпорындар мен ұйымдар табыстардың есебі бухгалтерлік есебі мен қаржы
шаруашылық қызметі есептерінің үлгі шоттар жоспарындағы алтыншы Табыс
бөлімшесі шоттарында, ал шығындар жетінші шығындар шоттарында жүргізіледі.
Шығындар көлемі өндіріс процесінің тиімділік деңгейімен анықталады. Олардың
тиімділігі қаншалықты көп болса, кәсіпорын өнімді өткізу көлемін сақтай
отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз
жұмсайды.
Шығыстар қаржы – шаруашылық қызметтің нәтижесі жөніндегі қорытынды
есепте шығарылған шығыстар мен табыстардың нақты баптары бойынша алынған
қаржы сомаларының арасындағы тікелей салыстырулардың негізінде танылады.
3. Табыстар мен шығындар көрсеткіштерін талдау
Табыстар дегеніміз – қаржының түсуі, активтер құныныңөсуі немесе
пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың ұлғаюы
болып табылады. Бұл акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа
жағдайдағы капиталдың өсуңне әкеледі.
Ал шығыстар – бұл табыс алумен байланысты жұмсалған шығындарының бір
бөлімі.
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің негізгі
экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Нарық жағдайында
табыстың ролі айтарлықтай артты, яғни ол кәсіпорынның қозғаушы күшіне
айналды.
Тек табыс қана өзара байланысты үш мәселенің шешімін анықтайды:нені,
қалай және кім үшін өндіру керек деген сұрақтарға жауап береді. Табыс табу
кез – келген кәсіпорынның қызмет етуінің мақсаты болып қалыптасты, ал
нарықтық экономика кәсіпорынның негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының
көзі болып табылады.
Табыс пен шығыстар есебінен кәсіпорынның бюджет, банк және басқа да
кәсіпорындар мен ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады. Сондықтан
табыс кәіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалаудағы негізгі
көрсеткіш болып табылады [12].
Кәсіпорын қаржы – шаруашылық қызметінің жалпы бағасы табыстылық
арқылы беріледі. Табысты талдау №2 Табыстар мен шығындар туралы есеп
арқылы жүргізіледі.
Табыстың таңдамалы есеп мәліметтері бизнес – жоспар құруға, басқарулық
шешімдер қабылдауға, өнімнің ассортиментін қалыптастыруда, кәсіпорынның
әлеуметін өсіруге, баға белгілеуде қолданылады.
Шығын өз қызметтерін тиімді орындай алу үшін келесідей негізгі
шарттар қажет болады:
1) жуықтаудың белгілі бір дәрежесінде өнім бағасы еңбектің қоғамдық
қажетті шығындарын көрсетуге тиіс және ол сондай – ақ еңбек
өнімділігінің үздіксіз өсуі мен өзіндік құнының төмендеуін ескеру қажет;
2) өнімдерді калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын анықтау жүйесі
ғылыми негізделген болуы қажет;
3) табысты бөлу механизмі белсенді роль атқаруы керек және өндірістің
дамуы мен оның тиімділігін арттыруда ынталандырушы фатор болуы тиіс.
Шаруашылық қызметтің тиімділігі қабылданған басқарулық шешімдердің
тұрақтылығына және уақыттылығына байланысты. Ал осы мақсатқа жету үшін
талдау жүргізу қажет.
Талдау субъект қызметінде маңызды роль атқарады және ол бухгалтерлік
есеп мәліметтеріне негізделіп жүргізіледі.
Қаржылық талдаудың негізгі мақсаты кәсіпорынның қаржы жағдайының
обьективті сипаттамасын беретін негізгі параметрлерді алу, сонымен қатар
активтер мен міндеттемелердің құрылымында дебиторлармен және кредиторлармен
есеп айырысудағы пайда және зияндардың құрамындағы өзгерістерді білу.
Қаржылық талдаудың мақсатары мынандай:
1) кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтау ;
2) қаржылық жағдайдағы өзгерістерді анықтау;
3) қаржылық жағдайдағы өзгерістерді туғызатын негізгі факторларды
бағалау;
4) қаржылық жағдайдың негізгі тенцияларын болжау
Қаржылық талдау әртүрлі модельдер арқылы өткізіледі. Олар негізгі
көрсеткіштерінің арасындағы байланыстарды көрсетеді. Модельдердің үш
негізгі түрлері бар: дескрептивтік, предикативтік, нормативтік.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау үшін негізгі болып дескрептивтік
модельдер табылады. Оларға мыналар жатады: есептік баланстардың жүйесін
жасау, тік және көлденең талдау, талдау коэффициенттердің жүйесі. Осы
модельдер бухгалтерлік есптің қолдануына негізделеді.
Предикативтік модельдер болжау үшін қажетті модельдер, яғни
кәсіпорынның табыстарын және оның қаржылық жағдайын болжау үшін
қолданылады. Осы модельдердің түрлері мынандай: өткізу көлемдерін,
залалсыздық нүктесін есептеу,болжаулық қаржылық есептерді жасау,
динамикалық талдаудың модельдері, яғни нақты детерменизацияланған факторлық
төлемдер және регрессиялық модельдер, ситуациялық талдаудың модельдері.[4]
Нормативтік модельдер арқылы кәсіпорынның іс жүзіндегі қорытындылары
бюджет арқылы есептелген күтілетін қорытындылармен салыстырылады. Осы
модельдер ішкі шаруашылық қаржылық талдауда пайдаланады. Олар арқылы
технологиялық процесстер, өнім түрлері жауапкершілік орталықтары бойынша
шығындардың әрбір жеке шығындар бабы бойынша нормативтер анықталады және іс
жүзіндегі мәліметтердің нормативтерден ауытқулары есептеледі.
Талдамалық жұмыс тиімді және әрекетті болу үшін барқатар талаптарға сай
болуы қажет. Бірінші талап талдаудың ғылыми сипаттамасы, яғни талдау
белгілі бір мекеменің ішінде экономикалық заңдардың есебімен құрылуы керек
және озат тәжірибеге, жаңа ғылыми жетістіктерге негізделіп ғылыми
тұрақталған әдістерді қолданып жүргізілуі керек. Екінші талап жеке
орындаушылар арасында шаруашылық қызметтің талдауы бойынша міндеттерді
бөлу.
Мұндай бөлулер бір зерттеудің әртүрлі тұлғалармен жүргізілмеуі үшін
керек. Бұл жұмысшылардың жұмыс уақытын тиімді қолдануға әсер етеді және
талаудың кешенділігін қамтамасыз етеді. Үшінші талап аналитикалық
зерттеулер тиімді болуы керек.
Ол үшін талдау талдаушының жұмысын жеңілдететін құралдарды, озат
әдістерді қолданумен жүргізілуі керек. Бұл ең алдымен мәліметтерді
сақтау,персоналды электронды есептеуіш машиналарды және басқа да құралдарды
енгізу.
Талдау жұмысында келесідей ұйымдастыру кезеңдері бар:
1) шаруашылық қызметтің талдауында суъектілер мен обьектілерді бөлу;
2) талдамалық жұмысты жоспарлау;
3) шаруашылық қызметтің талдауын әдістермен және ақпаратпен қамтамасыз
ету;
4) шауашылық қызметтің қорытындылары және жүрісі туралы мәліметтерді
аналитикалық өңдеу;
5) талдау қорытындылары бойынша жасалған ұсыныстарды енгізуге бақылау
жүргізу.
Бұлар шаруашылық қызметті талдаудың тиімділігін қамтамасыз етеді.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның шаруашылық қызметінің
негізгі және түпкі мақсаты табыс алу болғандықтан барлық назарды осы
көрсеткіштерді талдауға аудару керек.
Бизнестің пайдалылығын сипаттайтын көрсеткіш болып табыстылық табылады.
Табыстылықтың көрсеткіштері абсалютті және қатынастық болып бөлінеді.
Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерінің өсуіне шаруашылық жүргізуші
субъектінің өзі де, мемлекет де мүдделі. Сондықтан әр кәсіпорында
табыстылықтың абсалютті және қатынасты көрсеткіштеріне жүйелі түрде талдау
жасау қажет.
Табыстылық пен көрсеткіштерін талдау міндеттеріне мыналар жатады:
1) табыстылықтың абсалютті көрсеткіштерінің жоспарының орындалуын
бағалау;
2) таза табыстың қалыптасуының құрамдас элементтерін зерттеу;
3) табысқа әсер ететін факторлардың әсерін анықтау және өлшеу;
4) табысты бөлу бағыттарын, пропорцияларын және тенденцияларын зерттеу;
5) табыстың өсу резервтерін анықтау;
6) кәсіпорынның даму перспективасын ескере отырып, табысты тиімді
пайдалану жөнінде ұсыныстар жасау;
7) табыстылықтың әр түрлі коэффициенттерін және олардың деңгейлеріне
әсер етуші факторларды зерттеу.
Табыстылық пен шығыстылық көрсеткіштерінің төрт тобы бар:
1) өндіріс шығындарының өтелуін сипаттайтын көрсеткіштер;
2) инвестициялық жобаның шығындарын сипаттайтын көрсеткіштер;
3) өткізулердің табыстылығын сипаттайтын көрсеткіштер;
4) капиталдың және оның бөліктерін табыстылығын сипаттайтын
көрсеткіштер.
Өндірістік қызметтің табыстылығын сипаттайтын көрсеткіштер шығындардың
өтелуін таза пайданың өткізілген өнімнің шығындар сомасына бөлу арқылы
анықтайды. Бұл кәсіпорын өнімнің өндірісіне және өткізуіне шығындалған
әрбір теңгесінен қанша таза пайда алынғанын көрсетеді
Өткізілудің табыстылығы бұл өндірістік және коммерциялық қызметтің
тиімділігін сипаттайды. Әрбір өткізудің бір теңгесінен кәсіпорын қанша
пайда алғанын көрсетеді.[13]
Капиталдың табыстылығы бұл капиталдың әрбір теңгесіне кәсіпорын қанша
таза пайда алғанын көрсетеді. Осы көрсеткіштің өсуі кәсіпорынның жұмысын оң
сипаттайды. Талдау процессінде табыстылық көрсеткіштерінің динамикасын,
жоспардың орындалуын басқа кәсіпорынмен шаруа аралық салыстыру өткізу
қажет.
Табыстың абсалютті көрсеткіштеріне мыналар жатады:
1) өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден алынған табыс;
2) негізгі қызметтен алынған табыс;
3) негізгі емес қызметтен алынған табыс;
4) жалпы табыс;
5) әдеттегі қызметтен алынған табыс.
Табыстылықтың бірінші абсалютті көрсеткіші (жұмыс, қызмет) өткізуден
алынған табыс болып табылады. Ол қаржы – шаруашылық қызметінің нәтижесі
туралы есепте қосымша құн салығы, акциздер және тағы сол сияқты салықтар
мен міндетті төлемдер, сондай – ақ қайтарылған тауарлардың құны, сату
шегерімдері және баға шегерімдері алынып тасталынып көрсетіледі.
Өнім өткізуден түскен табыс пен шығысын сомасына қоймадағы өтпеген
бұйымдар қалдықтарының және сатып алушының жауапты сақтауындағы тиеіп
жіберілген тауарлардың өзгерістері белгілі бір әсер етеді.
Кәіпорында өнімді өткізуден түскен табыс жоспарланған тауар өндірісінен
және бұйымдардың өтпеген бөлігінің қалдықтарының өзгерісінен шығуы керек.
Бірақ өнімді өткізуден түскен табыс көлемі жоспарының төмендеуі, ауыспалы
тауарлы – материалдық қорлардың тым артуы есебінен болатын жағдайларда
кездеседі.
Көп жағдайларда тауарлар сатып алушының жауапты сақтауында болады, яғни
өнім тиелп жіберіліп сатып алушыға келіп түседі, бірақ сатып алушы заңды
негізде оны төлеуден бас тартады. Оның себебі жабдықтаушылардың жеткізу
шарттарының сақталмағандығы.
Нарық жағдайында тиелген өнімдер үшін есеп айырысудың алдын ала төлеу
нысаны да қолданылады. Алдын ала төлем мерзімі өткен тиелген тауарлардың
қалдығын болдырмайды. Тиелген өнімдер үшін есеп айырысудың бұл нысаны
көптеген кәсіпорындарда қолданылады.
Алайда оның кемшіліктері де бар: біріншіден, бұл нысан жабдықтаушылар
үшін тиімді; екіншіден, белгілі бір дәрежеде өндірілген өнім сапасын
бақылау төмендейді, әсіресе егер жабдықтаушы кәсіпорын тауарлар мен қызмет
көрсетулер нарығында монополиялық орын алатын болса, үшіншіден, тұтынушы
төлем жүргізгеннен кейін тауарды қажетті санынан аз алуы мүмкін [23]
1.4 Табыстар мен шығындар есебінің шетелдік тәжірибесі
Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі Батыста, АҚШ, Германияда көп
қолданылатын Директ костинг жүйесі бойынша ұйымда өндірістік шығындарды
есептеу әдісі Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп теориясы мен
практикасы үшін ерекше қызығушылық тудырады.
Бұл жүйе АҚШ – та ұлы депрессия кезінде пайда болып және 50 жылдарда
кең таратылды. Бұл жүйенің мәні тура шығындар дайын өнім түрі бойынша
жинақталады, ал жанама шығындар жеке шарттарда жинақталады.
Директ костинг жүйесінің бірнеше айырмашылықтары бар.
Оларды жеке қарастырғанда:
1) өндіріс шығындары өзгермелі және тұрақтыға бөлінеді;
2)шектеулі шығындар бойынша өнімнің өзіндік құны калькуляцияланады;
3) табыстар туралы есеп көп стадиялы болады.
Директ костинг жүйесінде есеп процесі екі кезеңнен тұрады:
1) өнімнің өзіндік қнын есептеу;
2) нәтижелерді есептеу.
Бірінші кезеңде өзгермелі шығындар өндіріс көлеміне байланысты
орнатылады. Өнімнің жеке түрлерінің өндірістің табыстылығы анықталады.
Екінші кезеңде бір шотта жинақталған тұрақты шығындар өнімнің әрбір
түрін сатудан алынғансанмен салыстырылады. Бұл жүйе өнімнің сату көлемін
көбейтуге арналған.
Сату көлемі көп болса кәсіпорынның табысы да көп болады. Дайын өнімді
және дайындалмаған өндірісті өзгермелі шығындар бойынша бағалайды. Осындай
баға жүйесі кәсіпорынға сату, көлемін жоғарылатуға мүмкіндік береді.
Негізгі бұл әдістің айырмашылығы тұрақты жанама шығындар бойынша
кәсіпорынның марнималды табысын құру болып табылады.
Бұд жүйе, біріншіден, өзіндік құнға тікелей шығындары енгізіледі, ал
қалған барлық жанама шығыстар есеп беру кезеңіндегі қортындысына
жатқызылып, есептеп шығарылады, яғни аталған шығын табыстан шегеріледі.
Екіншіден, тәжірибеде директ – костинг жүйесін қолдану үстеме
шығындардың дифференциялды есебімен байланысты болады деп есептелген.
Басты бағыты негізінде өндірістік өзіндік құн және маржиналдық табыс
туралы мәліметтер түріндегі ақпаратты сату бағасы мен бұйымның ішінара
өзіндік құнының арасындағы айырманы – директ – костинг жүйесі береді.
Бұл жүйе өзіне тек тікелей шығындарды ғана енгізеді. Бұл арада олар өнімді
өндірумен тікелей байланысты шығыстардың негізінде калькуляцияланады.
әрбір жағдайда өзіндік құнға енгізілетін шығындардың деңгейі әртүрлі
болады. Бұл жүйеде өзіндік құнды есептеу қағидасы мынадан тұрады, онда
шығындардың айнымалы бөлігі ғана жоспарланады, яғни сол айнымалы шығындар
ғана иеленушісі бойынша таратылады.
Маржиналды табыс – бұл өнімді өткізуден алынған табыс пен өзгермелі
шығындар арасындағы айырма. Бұл жағдай көп сатылы есеп құруға мүмкіндік
береді, оның есепті жіктеу үшін маңызы зор. Көп сатылы есеп кем дегенде екі
бөлімнен тұрады: жоғарғысы – марнималды табыс, ал төменгісі – негізгі
қызметтен алынған табыс.
Директ костинг жүйесі бойынша жасалған табыс туралы есепте өзгермелі
шығындардың өткізу бағасының және өткізілген өнім санының өзгеруі
салдарынан негізгі қызметтен түскен табыстың өзгеріске ұшырағаны көрінеді.
Жүйеде алынатын ақпараттар баға мен көлемнің ең тиімді әдістерін табуға,
негізгі қызметтен алынатын табыс көлемін болжауға мүмкіндік береді.
Директ костинг жүйесінің бірнеше жетіспеушіліктері де бар. Осы жүйеде
жанама шығындарды тұрақты және ауыспалы шығындарға бөлу ауыртпаушылық
тудырады. Өнімнің өзінді құнын калькуляциялау үшін жүйеден тыс жолмен
өнімнің өзіндік құны анықталады. Бұл салық органдарымен қарым – қатынасты
қиындатады.
Тұрақты шығындарға - әкімшілік, басқарушылық, коммерциялық және жалпы
шаруашылық шығындары жатады. Тұрақты шығындар кезеңдік болып есептеледі
және бұйымдар арасында бөлінбейді, олар тура нәтижелерге жатқызылады.
Өзгермелі шығындарға өндіріс көлемінің өзгеруіне баланысты өзгеретін
шығындар жатады: шикізат, негізгі материалдар, технологиялық мақсатқа
жұмсалатын отын мен энергия, өндірістік персоналдық жалақысы жабдықтарды
күту, пайдалану шығындары және бірқатар басқа да үстеме шығындар жатады
[19]
Табысқа ие болу қандай да болмасын кәсіпкерлік қызметтің негізгі
мақсаты. Бухгалтерлік есептің негізгі мақсаты табысқа қол жеткізу жолындагы
компаниялардың табыстары мен сәтсіздіктерін қорытынды есепте көрсету болып
табылады. Пайданың құрастырушы элементтері және де қаржылық қорытынды
есептің негізгі элементтері - табыстар пен шығындар.
Табыстар - кәсіпорынның құнделікті қызметінің нәтижесіндегі
активтердің көбеюі немесе міндеттемелердің азаюы түріндегі экономикалық
ресурстардың өсуі.
Шығындар - Өнімдерді өндіру, материалдық қорларды сатып алу немесе
басқаша қызмет көрсету барысындагы активтердің жұмсалуына байланысты азаюы
және міндеттемелердің пайда болуы.
Табыстар мен шығындарды тану дегеніміз оларды қорытынды есепке баптар
ретінде қосу болып табылады.
Табыстар мен шығындарды танудың негізгі мақсаттары:
- табыстар мәнін түсіну, қандай баптардың табыстарға
жатқызылатынын және олардың өлшенуін түсіну;
- табыс алынды деп есепке алу мезетін анықтау;
- шығындар мәні мен олардың құрамын түсіну, оларды өлшеу;
- шығындардың орын алған (жұмсалған) мезетті анықтау;
- операциялық емес пайда мен зиянды және табыстар мен
шығындарды өзара айыру.
Пайда дегеніміз акционерлік капиталға үлес сомасын есепке алмағандағы
кәсіпорынның негізгі және негізгі емес қызметтерінің нәтижесіндегі
капиталдарының көбеюі.
Зиян дегеніміз акционерлік капиталдың бөлінуін есепке алмағандағы
кәсіпорын капиталының азаюы.
Пайда алу процесі көптеген кәсіпорындар ушін бірқатар шаралардың
нәтижесі болып табылады. Бұл процеске табыстар мен шығындарды өсіретін
операциялар кіреді. Табыстар келісім-шарттар жүзеге асырылғаннан кейін,
түсім сомасының алынатындыгына толық сенім және мүмкіндік болған жағдайда
танылады. Шығындар мен зияндар шығындар сомасының болашақтағы экономикалық
тиімділікке сәйкес болмауына байланысты таиылады. Табыстар мен шығындар бір
себеп-салдарлық қатынастармен байланысты болған жағдайда шығынның табысқа
сәйкес келуіне байланысты оларды бір есепті кезеңнің қорытындысында
көрсетеді. Сату операциясы бойынша табыс тауардың сатып алушыға берілген
кезінде танылады. Ал қызмет көрсетумен байланысты табыс
кызметкөрсетілгеннен кейін ғана танылады. Тауарлар мен қызметтер кепілдікке
сатылған жағдайда оларға қызмет көрсетумен байланысты шығындар тауарлар
нақтыберілгеннен кейін танылады. Сонымен қатар, баспасөз газеттері мен
журналдарына жазылу жөнінде қызмет көрсететін компаниялар мен болашак уақыт
мерзіміне жол жүру билеттін сатушы тасымалдау мекемелері тауар
жеткізілгенге дейін және қызмет көрсетілгенге дейін түсімге ие болады Бұл
жағдайда түсім сомасының келуі табыс ретінде есепке алынбайды, себебі ол
кейінге шегерілген табыс болып табылады. Ол тек тауар жеткізілгенде және
қызмет көрсетілгенде табыс деп танылады.
Бухгалтерлік ақпараттың негізгі сапалық сипаттамасы болатын уақыттылық
және шынайылық принциптерінің маңызын олардың тану мерзімін анықтауға әсер
етуі аркылы түсіндіруге болады. Қажетті ақпараттың жоқ болуы немесе оның
нақты болмауы оларды танудың тоқтатылуына әсер етеді, ал толық құнды
ақпаратты ұзақ күту ақпараттың мәнін жоюы мүмкін. Табыстарды тану
мерзіміне байланысты төмендегідей оларды тану категориялары анықталған:
- табыстардың сату барысында танылуы;
- сатылғаннан кейін танылуы;
- сатылғанга дейін танылуы.
Сатылу барысында танылудың басты шарты табыс ретінде танылуы үшін
пайда алу процесінің аяқталуы кажет. Табыс алу мүмкіндігі нақты
аныкталмаған жағдайда табыстың танылуы белгісіздік жойылғанға дейін кейінге
қалдырылады. Бөлшектеп төлеу келісілген сату әдісі табыстың танылуының
кейінге калдырылуының баламасы болып табылады. Орны толтырылмайтын шығындар
әдісі бойынша олар пайданың танылуына дейін жабылуы кажет. Бұл әдіс тек
ерекше тәуекелділікті талап етуші операциялар барысында пайдаланылады,
себебі мұндай жағдайда табыстың немесе пайданың алынуын болжауға болмайды.
Кеме, көпір, кеңсе мекемелері құрылыстарында табыстыалу процесі ұзаққа
созылады. Құрылыс жүргізу барысында келісім-шартқа сәйкес мердігерлер
тапсырыс берушіге орындалған жұмыстар жөнінде акті береді. Құрылыс
аяқталғанға дейін мұндай актілердің көпшілігі төленіледі. Егер мердігер
табыстарын тек құрылыс толық аякталғаннан кейін есепке алатын болса, онда
танылған табыс сенімді болғанымен де уақыттылы болмайды. Бұл максатта
төмендегідей әдістер пайдаланылуы мүмкін:
- аяқталган келісім әдісі бойынша табыстар мен шығындар келісім-
шарт толық орындалғаннан кейін танылып, есепке алынады.
- аяқталу проценті әдісі бойынша табыстар мен шығындар және жалпы
пайда әрбір есепті кезеңде құрылыс жобасының аяқталу процентін
бағалау негізінде танылып, еселке алынады.
Бұл әдістердің бірінің таңдалуы кәсіпорын шешіміне байланысты.
Құрылыстагы шешуші кезеңдер біріншіден, келісім-шарттағы міндеттемелердің
орыидалуын салыстырмалы түрде бағалануы мен екіншіден, жобаның аяқталуына
қажетті шығындарды бағалаумен байланысты. Ұзақ мерзімді жобаның аяқталу
процесі бірнеше әдістермен өлшенуі мүмкін:
- шығындар өлшемі - бұл жалпы жобаға қажетті шығындар көлеміндегі
есепті кезеңге қатысты шығындар;
- өндіріп шығару өлшемі - жалпы жоба бойынша қажетті жұмыс
көлемімен салыстырғандағы есепті кезең нәтижелері.
Бұл әдістердің бірін тандамастан бұрын барлық жағдайларды толық
талдау қажет. Сонымен қатар, көп жағдайда шығыннан шығынга дейін
әдісіде пайдаланылуы мүмкін. Бұл әдіс бойынша жобаның аяқталу проценті
есепті кезеңдегі шығындарды жалпы жобаға сәйкес сметага қатынасы ретінде
анықталады.
Жобаның аяқталуына байланысты танылатын табыстар сомасы келесі
формуламен анықталады: Есепті кезең табыстары = (аяқталу проценті*жалпы
табыс)- шығын.
Табыстарды өндірістің аяқталуы, өсімше, ашылуына байланысты танудың
баламалық үш әдісі бар. Бұл үш әдістің өз ерекшеліктері бар, бірақ олардың
пайдаланылуы бірқатар қиындықтар туғызады. Бірінші әдіс бойынша табыстың
алынуы кепілдендірілген болады. Өндіріс аяқталғаннан кейін өнімдер
қалыптасқан баға бойынша сатылады, ол бағага сатушы ыкпал ете алмайды.
Екінші әдіс бойынша өсімше дегеніміз объектілердің құнының өсуі, мысалы,
ағаштардың көбеюі, шараптардың сақталу уақытының үзаруы. Үшінші әдіс 80-ші
жылдарда резервтерді тану әдісі деп аталган болатын. Оған сәйкес
компаниялар мұнай және газ орындарын табуына, ашуына байланысты
табыс алган.
Материалдық қорлармен қатар қызмет көрсетулер нәтижесінде де табыстар
алады, оларды танудыңда да өзіндік қиындықтары бар. Қызмет көрсету
нәтижесіндегі табыстардың танылуы төмендегідей әдістерге сәйкес
жүргізіледі:
- нақты орындау - бұл бір қызмет нәтижесі бойынша табыстар ды тану;
- пропорционалды орындау - кызметтің орындалуы бір есепті кезеңнен
артық уақытқа созылғанда пайдаланылады;
- аяқталған орындау - бірнеше операциялар нәтижесі бойынша
табыстарды тану әдісі. Мысалы, жүкті тиеу, тасымалдау, жеткізу,
түсіру операцияларын орындаушы компаниялар табыстарын жүкті
жеткізгеннен кейін танып, есепке алады.
- инкассация әдісі - нақты ақша келіп түскеннен кейін ғана есепке
алынады.
Табыстар танылғаннан кейінгі шара - шығындардың танылуы. Бұл
табыстарды танудың екінші кезеңі болып табылады. Шығындар төмендегідей
түрлерге жіктеледі:
1) тікелей шығындар - табысқа сәйкес келетін сатылған тауарлардың өзіндік
құны;
2) кезең шығындары - сату процесімен байланысты және жалпы әкімшілік
шығындары;
3) бөлінген шығындар - амортизация және сактандыру шығындары жүйелі
түрде есепті кезеңдерге бөлінеді.
Тауарларды сатумен тікелей байланысты шығындар келесі баптардан
құралады: өндіріске пайдаланылған материалдар мен еңбектің өзіндік құны;
сату процесімен жанама байланыстағы шығындар; сатылған өнімдерге
кепілдендірілген міндеттемелер бойынша шығындар.
Сату процесіне тікелей қатысты шығындар алғашқы тікелей шығындар және
қосымша тікелей шығындар болып бөлінеді. Алғашқы тікелей шығындар келісім-
шарт жасау және кызметті жүзеге асырумен тікелей байланысты шығындар, ал
қосымша шығындар көрсетілген қызмет бойынша нәтижені анықтаумен байланысты
шығындар.
Белгілі-бір баптың қарапайым табыс және шығын немесе пайда және зиян
ретінде аиықталуы кәсіпорын қызметінің түріне байланысты. Пайда мен зиян
табыстар мен шығындардан өзгеше болады. Пайда мен зиян танылған жағдайда
операция бойынша ерекше корреспонденция беріледі. Зияндар келісім-шарт
аяқталғанға дейін танылуы мүмкін, ал пайда тек толық аяқталғаннан кейін
гана танылады.
Шет елдік тәжірибе бойынша пайда мен зиян табыстар мен шығындардан
бөлек танылып, есепке алынатынын байқауға болады. Олар халықаралық
қорытынды есеп стандарттарына сәйке "Пайдалар мен зияндар жөніндегі"
қорытынды есепте көрініс табады. Шет елдік әдебиеттерде сипатталған
табыстар мен шығындарды тану меи есепке алу мәселелері отандық мамандар
тарапынан көп еңбекті талап етеді. Бұл еліміздің халықаралық бухгалтерлік
есеп және қаржылық қорытынды есеп жүйесіне көшудегі маңызды мәселелердің
бір: болып саналады.
2 БЕСҚАРАҒАЙ КАЗАХТЕЛЕКОМ АТБ ТАБЫСТАРЫ МЕН ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ ЕСЕБІ,
ТАЛДАУЫ ЖӘНЕ АУДИТІ
2.1 Бесқарағай Казахтелеком АТБ техникалық – экономикалық
көрсеткіштері
Кәсіпорынның құрылуының кезеңі телекабельдік қызметпен ұштаса келе 1985
жылы басталған. Дәл осы жылы кәсіпорын өз қызметінің алғы қызмет көрсету
шарасын бастаған.
Байланыс жүйесін әр тұтынушыға орнату, басқа да аймақтармен байланыс
желісін құру, хаттар жіберу және алу, газеттер мен журналдарға жазылу,
телеграммалар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 7
1 Ұйымдардың табыстары мен шығындары туралы есеп көрсеткіштерінің 8
теориялық аспектілері
1.1Табыстар мен шығындар экономикалық категория ретінде 8
1.2Ұйымдарда табыстар мен шығындар есебін ұйымдастыру 14
1.3Табыстар мен шығындар көрсеткіштерін талдау 16
1.4Табыстар мен шығындар есебінің шетелдік тәжірибесі 20
2 Бесқарағай Казахтелеком АТБ табыстары мен шығындарының есебі,26
талдауы және аудиті
2.1Бесқарағай Казахтелеком АТБ техникалық – экономикалық 26
көрсеткіштері
2.2Табыстар мен шығындар есебі 28
2.3Бесқарағай Казахтелеком АТБ табыстары мен шығындарын талдау 33
2.4Табыстар мен шығындарды аудиторлық тексеру 38
3 Халықаралық есеп стандарттарына сәйкес табыстар мен шығындар 42
есебінің ұйымдастырылуы
3.1Қазақстан Республикасындағы есеп жүйесінің халықаралық 42
стардарттарға көшуімен байланысты мәселелер
3.2Табыстар есебін №18 Түсім стандартына сәйкестендіру 44
3.3Директ костинг жүйесін енгізу 48
Қорытынды 52
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған қайнар көздер тізімі 55
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
Қосымшалар 57
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Қазақстан республикасының қазіргі кездегі дамуы бухгалтерлік есеп
жүйесін реформалаумен сипатталады. Елдегі нарықтық қатынастар дамуының
стратегиялық бағыты есеп пен есепттік ақпараттың сапасына айрықша талаптар
қояды. Сондықтан бухгалтерлік есептің теориялық негіздерін жас мамандардың
жақсы меңгеруі олардың кәсіби дайындығы мен іскерлік қабілеттерін
қалыптастыруда маңызы зор болмақ.
Қоғамның әкімшілік-әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатынасқа ену
кезеңінде бухгалтерлік есеп, талдау және аудиттің мәнділігі одан әрі арта
түсті. Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынаста кәсіпорындардың
шаруашылық жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын нығайтып, олардың
көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуге мол
мүмкіншілік ашты.
Экономикалық басқарудың жетісе түсуі нарықтық қатынастардың қалшыптасуы
меншіктің әртүрлі нысандарын пайдалану шетелдік әріптестердің қатысуымен
бірлескен кәсіпорындар құру, халықаралық стандартарға бағытталуы
бухгалтерлің есеп, талдау және аудиттің ролі мен мәнінің алдағы уақытта да
арта түсуін білдіреді.
Қазақстандық экономиканы сәтті функциялау үшін оны ұйымдастырудың озық
құралдары мен нақты тетіктерін, оның ішінде мақсатты-бағдарламалық әдісті
көптеген факторлар бойынша талдауды, жүйелі бақылауды және оңтайлы
шешімдерді қабылдауды қолдану аса қажет. Барлық ресурс түрлерінің аса өткір
сезілген тапшылық жағдайында ұлттық экономиканың қозғаушы күші –
кәсіпкерлікке айырықша назар аудару керек.
Кез – келген кәсіпорынның негізгі мақсаты пайда табу болғандықтан,
табыстардың қалыптасуы мен шығындардың жұмсалуы тиімді жолмен жүзеге
асырылуы әр кәсіпорын үшін аса қажет құылыс.
Дипломдық жұмыс тақырыбы: Халықаралық стандарттар бойынша табыстар мен
шығындар есебі жэне аудиті. Зерттеу объектісі Бесқарағай Казахтелеком
АТБ болып табылады.
Таңдалған тақырыптың өзектілігі – табыстар мен шығындарды есептеу,
кәсіпорынның таза табысын тиімді пайдалану кәсіпорынның қаржылық жүйесіне
және тұрақты дамуына тікелей әсер етуші факторларды анықтау болып табылады.
Дипломдық жұмысының мақсаты табыстар мен шығындардың теориялық
аспектілерін көрсету, шетел тәжірибесімен салыстыра отырып кәсіорындағы
табыстар мен шығындар есебінің, аудитінің және талдауының жүргізілу
тәртібін зерттеп, оларды жетілдіру мақсатында шаралар ұсыну.
1. ҰЙЫМДАРДЫҢ ТАБЫСТАРЫ МЕН ШЫҒЫНДАРЫ ТУРАЛЫ ЕСЕП КӨРСЕТКІШТЕРІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Табыстар мен шығындар экономикалық категория ретінде
Табыс – бұл белгілі бір уақыт аралығында кәсіпорынның тауарлар мен
қызметтерді өткізудегі динамикалық процесс. Кәсіпорын активінде табыс
функциясы бар. Актив табысты құрайды және
пайда әкеледі. Сондықтан активтердің өсуі кәсіпорынның экономикалық
мақсты болып табылады. Осыдан өткізу процесі шығады. Өткізу – бұл ақшалай
емес ресурстарды ақшалай рсурстарға ауыстыру процесі. Өткізудің екі
аспектісі бар: табыс түсімнің жоғарылауын көрсетеді; шығындар түсімнің
азаюын көрсетеді.
Өткізілген өнімнің өзіндік құны – табыстың құрамды бөлігі болып
саналады. Кәсіпорын үшін өткізу сомасы өткізілген өнімнің өзіндік құнын
өтеуге, табысты қалыптастыру және операциялық шығындарды жабуға жеткілікті
болуы тиіс. Өнімді өткізудің өзіндік құнындағы өткізу көлемінің өсуі жалпы
табыс деп аталады.
Кәсіпорынның жалпы табысы болмай ол ешқандай пайда алмайды, болашақ
шығындарды қаржыладыру үшін қажетті қаржылары болмайды. Табыс көлемі соңғы
көрсеткіш ретінде пайда алудағы алғашқы және маңызды көрсеткіш болып
табылады.
Субъектінің негізгі қызметтен алған және негізгі емес қызметтен алған
табыстары оның жалпы табысын құрайды.
Ал бұл табыс сатылған өнімнен, көрсетілген қызметтен алынған немесе
алынуға тиісті өткізу құны бойынша бағаланады. Өткізу құны шаруашылық
субъектісімен активті сатып алушының немесе пайдаланушының арасындағы
келісім шарт бойынша анықталады.
Шаруашылық субъектісінің табыстары мынандай шарттар қанағаттандырылған
кезде танылады:
1) табыс сомасы дұрыс бағаланған жағдайда;
2) субъектінің экономикалық пайдаларды алу ықтималдығы болған жағдайда;
3) мәміле бойынша нақтылы жұмсалған немесе күтіліп отырған шығындар
дұрыс бағаланған жағдайда.
Ұқсас тауарлар мен қызметтерді айырбастау кезінде мәміле бойынша табыс
танылмайды. Ұқсас тауарлар мен қызметтерді айырбастау кезінде табыс алынған
тауарлар мен қызметтердің өткізу құны бойынша танылады және бағаланылады.
Егер алынған тауарлар мен қызметтердің өткізу құны дұрыс бағаланбайтын
болса, табыс берілген тауарлардың, көрсетілген қызметтердің өткізу құны
мөлшерінде танылады.
Қаржылық есеп беру кезінде шаруашылық субъектісі түсініктеме жазба
хатында мыналарды ашып көрсетуі тиіс:
1) табысты тану үшін қабылданған есеп саясатын, соның ішінде қызметтер
көрсету жөніндегі келісімдердің аяқталу кезеңдерін анықтау тәсілін;
2) есепті кезең үшін танылған табыстардың әрбір маңызды түрінің
сомасын, соның ішінде:
- тауарларды өткізу;
- қызметтер көрсету;
- пайыздар;
- роялти;
- дивидендтер нәтижесінде туындайтын табыстарды, олардың ішінде
тауарлар мен қызметтер алмасу нәтижесінде туындайтын табыстардың әрбір
маңызды түріне енгізілген табыстар сомасын.
Дайын бұйымдар мен тауарларды сатудан алынатын табыстар мынандай
шарттар орындалған жағдайларда танылады:
1) сатып алушыларға меншік құқығы берілген жағдайда;
2) іс жүзіндегі немесе күтілетін шығындарды бағалау сенімділіктің
жоғары дәрежесіндегі мәміле бойынша өндірілсе.
Қазақстан Республикасында кәсіпорындар мен ұйымдардың көп бөлігі
табысты анықтау кезінде кассалық әдісті қолданады. Өткізу кезеңі есебі үшін
сигнал болып жұмыс пен қызметті орындаушылар шотына ақшалай қаржылардың
түсуі кезеңі табылады.
Есептеудің қағидасы бойынша жұмыстар бухгалтерлердің, сонымен қатар
ұйымның басқа да қызметтерін қиындатады. Бұл әдістің мәні табыстар олар
еңбекпен танылған кезде, ал шығындар зиян шеккен уақытта танылады.
Тауарлы материалдық қорларды сатудан алынған табыстың басты критериі –
бұл сатушылардың сатып алушыларға белгілі бір тәуекелді және сыйақылар,
сатылған тауарлы – материалдық қорларға меншік құқығын беру.
Қызмет көрсетуден алынған табыс келесі шарттар орындалған жағдайларда
танылады:
1) Есепті күнге мәміленің аяқталу сатысы сенімділіктің жоғары
дәрежесімен анықталғанда;
2) Мәмілені жүргізу кезінде жатқызылған шығындар ықтималдықтың жоғары
дәрежесімен бағаланады.
Мәміленің аяқталу сатысы үш әдістің бірімен аныталады:
1) Анықталған күнге өндірілген шығындардың мәміле бойынша жалпы
шығындарға пайыздық қатынасы;
2) Анықталған күнде орындалған қызметтердің мәміле бойынша қызметтің
толық көлеміне пайыздық қатыасы;
3) Орындалған жұмыстың талдауы.
Сыйақы, роялти және дивиденд түріндегі табыстар келесі шарттар
орындалған жағдайда танылады:
1) сыйақы активтен түсетін нақты табыс есептелетін уақытша ара қатынас
негізінде танылуы тиіс;
2) роялти келісім шарт мазмұнымен сәйкес есептеу әдісі бойынша танылуы
тиіс;
3) дивидендтер акционерлік құқығы оны алуға бекітілгенде танылуы тиіс.
Сыйақы және лицензияланған төлемдер әдетте келісім шарт мазмұнына
сәйкес танылады.
Қызмет көрсетуден алынатын табысты танудың төрт әдісі бар:
1) нақты орындау;
2) пропорционалды орындау;
3) аяқталған орындау;
4) инкассалық қызмет.
Нақты орындау әдісі бір ғана әрекетті орында кезінде алынңан табысты
есептеу үшін пайдаланылады.
Пропорционалды орындау әдісі қызметті бір кезеңнен артық орындау
кезінде табысты тану үшін қолданыады. Бұл әдіс егер қызметті орындау есепті
кезең шегінде болған жағдайда қолданылады. Соған сәйкес табысты тану
кезеңде пропорционалды орындауға негізделеді.
Аяқталған орындау әдісі өндірістің біртекті немесе біртекті емес
кезеңде қызмет көрсетуден алынған табыстар есебі үшін қолданылады. Бұл
кезеңде қызмет көрсету бойынша табыстар қорытынды кезең болған кезде ғана
есептеледі.
Инкассациялау әдісіне сәйкес табыс ақшалай қаржылардың түсуі кезінде
танылады. Бұл әдіс шығындар сметасының табыстарға қатынасының қаншалықты
сенімсіздігі немесе сенімділігі қанағаттандырылмаған жағдайда қызмет
көрсетуден алынған табыстың есебі үшін қолданылады.
Шығыстар –бұл табыс алумен байланысты жұмсалған шығындардың бір бөлігі.
Табыстар – бұл кәсіпорын қаржысының өсуі. Табыстардың негізгі бабы –
бұл тауарларды сатудан түскен қаржылар.
Табыстың қайнар көздері тауарларды сату, жалдан түскен табыстар,
пайыздар бойынша табыстар және тағы басқалар. Табыстар меншікті капиталды
өсіреді. Сонымен қатар тікелей Меншікті капитал шотына жазылады.
Меншікті капитал шоты пассивті болып табылады. Сондықтан шығындар дебетке
жазылады, бұлар меншікті капиталды азайтады, ал табыстар кредитке жазылады.
Себебі олар меншікті капиталды көбейтеді.
Табыстар мен шығындар шоты Меншікті капитал шотының субшоты болып
табылады. Табыстар мен зияндар шотындағы қалдық есепті кезеңдегі табысты
немесе зиянды білдіреді және Меншікті капитал шотына апарылады.
Таза табыс – кәсіпорынның салықтарын шегергеннен кейінгі белгілі бір
мерзім ішіндегі алынған табыс.[1]
Пайда кәсіпорынның шаруашылық жүргізуінің соңғы қаржылық нәтижесі болып
табылады және ол кәсіпорынның өнімін (жұмыстарын, қызметтерін), негізгі
қорларын және басқа да мүлігін өткізуден түскен қаржылық нәтиже мен
өткізуден тыс операциялардан түскен табыстар қосындысынан барлық
операцияларға кеткен шығындар сомасын алғанға тең шама. Іс жүзіндегі
тәжірибелік қызметте оны жалпы түсім деп атайды.
Жалпы қорыта келе, табыс дегеніміз ақша сомасының өспелі қозғалысы
және ол тек белгілі-бір шарттардың орындалуына сәйкес танылады.
Кәсіпорындардың табыстарды алу көздері алуан түрлі.
1. Қалыптасу сипатына байланысты алғашқы және екінші табыстар
болып болінеді. Бірінші топқа сатудан түскен түсім, пайыз және қаржылық
салымдар бойынша алынған табыстар кіреді. Екінші топқа қорлар
құрамындағы өзгерістер мен негізгі қорларды қайта бағалау кезінде
қосылған құн түріндегі табыстар жатады.
2. Қызмет түрлеріне байланысты негізгі және негізгі емес қызметтер
бойынша алынған табыстар болып ажыратылады. Негізгі қызмет түрінен
алынған табыстарға сол есепті кезеңге қатысты, ұйымның қаржылық
қызметінің және өндірістік-кәсіпкерлік қызметтерінің нәтижесін құрайтын
табыстар жатқызылса, негізгі емес қызметтерден алынган табыстары оның
басқа да қызмет түрлерімен байланысты болады.
3. Пайда болу көздеріне катысты табыстар активті және пассивті болып
бөлінеді. Активті табыстарға кәсіпкерлік және еңбектік қызметтерге
байланысты табыстар, еркін мамандық иелерінің табыстары, жер және
жылмайтын мүліктермен байланысты алынган табыстар жатқызылады.
Пассивті табыстарға қызмет көрсетумен, ақпаратты пайдалануға берумен,
интеллектуалдық меншікті сатумен байланысты "бүркемелі" табыстары
мен материалдық-заттык құндылықтарды сатумен байланысты, пайыздар
және дивидендтер түрлеріндегі "бүркемелі емес" табыстары жатқызылады.
4. Жіктеп-талдауға байланысты табыстар операциялық табыстар (жалдық
төлем ақы, акциялар бойынша дивидендтер), төтенше жағдайлармен
байланысты табыстар (зілзала апаттары, өрт, т.б.), әртүрлі шешімдер
қабылдау нәтижесінде алынған басқа табыстар (активтердің тегін келіп
түсуі, оң курстық айырма), ерекше және сирек табыс түрлері болып
бөлінеді.
Кәсіпорындар өздерінің есеп саясатында алынатын және алынуы мүмкін
табыс сомаларын негізгі қызметпен байланысты және негізгі емес қызмет
нәтижесінде алынған деп нақты айқындауы қажет, себебі, олардың
кызметтерінің нәтижесінің қалыптасуына табыстардың дұрыс бөлінуі мен сәйкес
синтетикалық-жинақтау және аналитикалық-талдау шоттарының ашылуы тікелей
әсер етеді. Жоғарыда аталган табыстармен қатар болашақ есепті кезеңдердің
үлесіне тиесілі табыстар да болады. Олар алдағьг уақыт табыстары деп
аталады. Мұндай табыстарға жалдық төлем ақы, пәтер ақы, коммуналдық
қызметтердің өтемі түріндегі табыстар жатқызылады.
Кәсіпорындардың негізгі және негізгі емес қызметтерінің
нәтижелеріндегі табыстарының жиыны оның жалпы жиынтық табысын құрайды.
Жиынтық табыс сомасының дұрыс анықталуы шығындар мөлшеріне тікелей тәуелді.
Халықаралық қаржылық қорытынды есеп стандарттарына сәйкес шығындар
дегеніміз — негізгі қызмет барысында орын алатын жұмсалымдар мен зияндар.
ІПығындар өнім өндіруге жұмсалған қорлардың құнын сипаттайды. Өнімнің
өзіндік құнын құрастырушы шығындар баптары орталықтандырылған түрде
анықталады. Шығындар есебін тиімді ұйымдастырудың басты алғышарттарының
бірі — оларды экономикалық негізде топтастыру болып табылады. Халықаралық
қаржылық қорытынды есеп стандарттары мен нарықтық экономикалық қатынастары
дамыған елдердің тәжірибесіне сәйкес шығындарды үш түрлі бағытта
қарастыруға болады:
1) өнімнің өзіндік құнын анықтау, өндірістік қорларды және
аяқталмаған өндірісті бағалау, пайданы анықтау;
2) басқару шешімдерін кабылдау, жоспарлау және болжау;
3) бақылау және реттеу.
Нақты міндеттер айкын болған жағдайда жоғарыда аталған бағыттар
бойынша шығындарды жіктеуге болады. Елімізде көп жылдар бойы шыптасқан жүйе
- өнімдердің өзіндік құнын анықтау бағыты болатын.
Экономикалық мазмұнына байланысты шығындар элементтері бойынша және
калькуляциялау баптары бойынша топтастырылады. Шығындар элементтері бойынша
топтастыру кәсіпорынның жалпы өндірістік - щаруашылық қызметіне
пайдаланылатын материалдық, еңбектік, қаржылық өорлардың көлемін анықтау
үшін қолданылады. Элементтер тізімі барлық кәсіпорындар үшін бірыңғай.
Өнімдердің өзіндік құнын құрайтын шығындар элементтері төмендегідей:
материалдық шығындар (қайтарылатын қалдықтар кұны шегеріледі); еңбек ақы
төлеу шығындары; әлеументтік қажеттілікке аудармалар; негізгі құралдардың
амортизациясы; басқа да шығындар.
Калькуляциялау баптары бойынша топтастырылуы өнімдердің жеке
түрлерінің өзіндік құнын анықтау үшін қажет. Бұл баптардың тізімі
өнеркәсіптің жеке салалары үшін олардың өндірісті ұйымдастыру және
технологиялық ерекшеліктеріне сәйкес бекітіледі. Калькуляциялық баптарға
мысалға, төмендегі баптар жатқызылады: шикізаттар мен материалдар;
қайтарылатын қалдықтар (шегеріледі); сатылып алынатын бұйымдар, жартылай
дайын өнімдер, сыртқы ұйымдардың өндірістік сипаттағы қызметтері;
технологиялық мақсатқа қажетті отын мен жылу; өндірістік жұмысшылардың
негізгі және қосымша еңбек ақысы; әлеументтік қажеттіліктер аудармалары;
өндірісті дайындау және игеру шығындары; жабдықтарды ұстау және күту
шығындары; цех шығындары; жалпы зауыттық шығындар; ақаулармен байланысты
жоғалтулар; басқа да өндірістік шығындар.
Өнімдердің өзіндік құнына қосу тәсіліне байланысты тікелей (тура) және
жанама шығындар болып бөлінеді. Тікелей шығындар өнімге тікелей қатысты
шығындарды сипаттаса, жанама шығындар, яғни өнім түріне тура қатысы жоқ
шығындар, олар сол кәсіпорында калыптасқан методика бойынша бөліп-
таратылады.
Технологиялық процеспен байланысына қатысты негізгі және үстеме
шығындар түрлері ажыратылады. Негізгі шығындар өнімдер өндірісіне тікелей
қатысты, ал үстеме шығындар жалпы кәсіпорын қызметін ұйымдастыру, оған
қызмет көрсету және басқарумен байланысты шығындар.
Пайда болу орына қарай шығындар өндірістік, яғни өнім өндірумен
байланысты және өндірістік емес, яғни сату процесіндегі шығындар болып
бөлінеді.
Шығындар жүйесін басқарудың функцияларының бірі — шығындарды
жоспарлау. Яғни, шығындар жоспарланған және жоспарланбаған болады.
Өндіріс көлеміне қатысты шығындар тұрақты және айнымалы болып
бөлінеді. Айнымалы шығындар көлемі өндіріс көлеміне пропорционалды кемиді
немесе өседі, яғни ұйымның іскерлік белсенділігін сипаттайды. Есепті
кезеңдегі өзгермейтін шығындар тұрақты болып табылады.
Шығындар көлемін бақылау мен реттеу процесі нақты шығын сомаларының
жоспарлы дәрежеден ауытқуын, ауытқу себептерін, жауапты адамдарды
анықтайды. Осы максатта шығындар реттелетін және реттелмейтін болып
табылады. Реттелетін шығындар мөлшері жауапкершілік орталығының қызметімен
байланысты, ал басқа шығындары реттелмейтін болады.
Шығындар да негізгі қызметпен және негізгі емес қызметпен байланысты
шығындар болып бөлінеді, бұл олардың дұрыс танылуы мен еселке алынуының
алғы шарты болады. Сатылған тауарлы-материалдық қорлардың өзіндік құны сол
шығындармен байланысты табыс сомалары танылған есепті кезеңде шығын ретінде
танылады"5.
Кәсіпорындардың (ұйымдардың) табыстары мен шығындарының есебін
ұйымдастырудың тәртіптері мен ережелерін анықтаушы келесі түрдегі негізгі
нормативтік-құқықгық актілерді атауға болады:
- Қазақстан Республикасының "Бухгалтерлік есеп және қаржылық
қорытынды есеп жөніндегі" заңы, 24 маусым 2002ж.;
- Қаржылық қорытынды есепті дайындау және құрастыру жөніндегі
концептуалдық негздер;
- Халықаралық қаржылық қорытынды есеп стандарттары және ұлттық
бухгалтерлік есеп стандарттары. Стандарттарды пайдалану жөніндегі
методикалық нұсқаулар;
- Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары және шоттар жоспарын
пайдалану, яғни негізгі шоттар корреспонденциялары жөніндегі
методикалық нұсқау;
- Бюджетке төленетін міндетті түрдегі төлемдер мен алымдарды
сипаттаушы салық кодексі;
- Қаржы, статистика, құнды қағаздар, салық салалары бойынша
нұсқаулық материалдар, актілер және т.б. Ендігі кезекте
табыстар мен шығындар есебінің ұйымдастырылуын қарастырамыз.
2. Ұйымдарда табыстар мен шығындар есебін ұйымдастыру
Ұйымдардың табыстары деп есепті кезеңдегі активтердің кобеюін (ақша
қаражаттарының, басқа да мүліктердің келіп түсуін,кіріске алынуын) және
міндеттемелердің азаюы (өтелінуі) негізінде капиталдың кобеюін (үлес
қосушылардың қосқан жарналарынан басқа) яғни экономикалық пайда табуды
айтамыз.
Мұндай табыстарға:
- дайын бұйымдар мен тауарларды сатудан алынатын табыстар;
- қызмет көрсетуден алынатын табыстар;
- дивидендтер, роялтилер және пайыз түрінде алынатын және тағы да басқа
табыстар жатады.
Бұл жоғарыда аталған табыстар қатарына шаруашылық субъектісіне келіп
түскен, кіріс етілген және субъектінің төлеген сомалары мына жағдайларда
жатқызылмайды:
- алдын ала аванс ретінде алынған табыстар;
- алынған несиелердің және қарыздың қайтарылуы.
Сондай – ақ, қызметтер көрсету жөніндегі мәміленің нәтижесін барынша
дұрыс бағалау мүмкін болмаған уақытта табыс жұмсалған шығындар мөлшерінде
ғана танылады.
Алынған табыстар шаруашылық субъектісі қызметінің түріне және бағытына
байланысты мынадай түрлерге бөлінеді:
- негізгі қызметтен алынған табыстар;
- негізгі емес қызметтен (жанама қызметтен) алынған табыстар.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың табыстары мынадай шарттар
қанағаттандырылған кезде танылады:
- табыс сомасы дұрыс бағаланған жағдайда;
- ұйымның экономикалық пайдаларды алу ықтималдығы болған жғдайда;
- ұйым сатып алушыға меншік құқығын берген жағдайда;
- мәміле бойынша нақтылы жұмсалған немесе күтіліп отырған шығындар
дұрыс бағаланған жағдайда;
Ұқсас тауарлар мен қызметтерді айырбастау кезінде мәміле бойынша табыс
танылмайды. Ұқсас тауарлар мен қызметтерді айырбастау кезінде табыс алынған
тауарлар мен қызметтердің өткізу құны бойынша танылады және бағаланады.
Егер алынған тауарлар мен қызметтердің өткізу құны дұрыс бағаланбайты
болса, табыс берілген тауарлардың немесе көрсетілген қызметтердің өткізу
құны мөшерінде танылады.
Қаржы есеп беру кезінде шаруашылық субъектісі түсініктеме
жазбахатында мыналар ашылып көрсетілуі тиіс:
а) табысты тану үшін қабылданған есеп жүргізу саясатын, соның ішінде
қызметтер көрсету жөніндегі келісімдердің аяқталу кезеңдері
айқындаутәсілін;
ә) есепті кезең үшін танылған табыстардың әрбір маңызды түрінің
сомасын, соның ішінде: тауарлар өткізу; қызметтер көрсету; пайыздар;
роялти; дивидендтер нәтижесінде туындайтын табыстарды, олардың ішінде
тауарлар немесе қызметтер алмасу нәтижесінде туындайтын, табыстардың әрбір
маңызды түріне енгізілген табыстар сомасын.
Шаруашылықтың барлық шығындары мен табыстарына қатаң бақылау берген
жағдайда ғана қаржылық нәтижелер оң баға бере алады.
Табыстар мен шығыстар есебінің шоттар байланысын төмендегі
кестеден көре аламыз. (Кесте 1)
Кесте 1- Табыстар мен шығыстар есебі бойынша шоттар корреспонденциясы
№ рн Операциялар мазмұны Дебет Кредит
1 Көрсетілген қызмет құнының көрініс6010 8110
табуы
2 Есептік кезең аяғында 6010 шотын 5610 6010
жабу
3 Қызмет көрсету барысында 7010 2420
қолданылған негізгі құралдардың
тозуын есептеу
4 Қызмет көрсету барысында 7110 1310
шығысталған материалдар құны
5 Есептік кезең аяғында 7010 шотын 5610 7010
жабу
6 Алынған несие бойынша пайыз 7310 3010
есептелді
7 Өнімді сатып өткізу, көрсетілген 1210 6010
қызметтер
8 Шаруашылық және әкімшілік 7210 1310
қажеттілікке қолданылған тмқ құны
9 Есептік кезең аяғында 6010 шотын 6010 5610
жабу
Бұл бөлімнің шоттары тауарларды және басқадай активтерді сатудан,
қызмет көрсетуден тағы да басқа операциялардан алынған табыстарды, сонымен
қатар сатылған тауарларды қайтару және тауарларға берілген сату
жеңілдіктері мен баға жеңілдіктері туралы ақпараттарды жинақтап
қорытындылауға арналған.
Кәсіпорындар мен ұйымдар табыстардың есебі бухгалтерлік есебі мен қаржы
шаруашылық қызметі есептерінің үлгі шоттар жоспарындағы алтыншы Табыс
бөлімшесі шоттарында, ал шығындар жетінші шығындар шоттарында жүргізіледі.
Шығындар көлемі өндіріс процесінің тиімділік деңгейімен анықталады. Олардың
тиімділігі қаншалықты көп болса, кәсіпорын өнімді өткізу көлемін сақтай
отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз
жұмсайды.
Шығыстар қаржы – шаруашылық қызметтің нәтижесі жөніндегі қорытынды
есепте шығарылған шығыстар мен табыстардың нақты баптары бойынша алынған
қаржы сомаларының арасындағы тікелей салыстырулардың негізінде танылады.
3. Табыстар мен шығындар көрсеткіштерін талдау
Табыстар дегеніміз – қаржының түсуі, активтер құныныңөсуі немесе
пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың ұлғаюы
болып табылады. Бұл акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа
жағдайдағы капиталдың өсуңне әкеледі.
Ал шығыстар – бұл табыс алумен байланысты жұмсалған шығындарының бір
бөлімі.
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің негізгі
экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Нарық жағдайында
табыстың ролі айтарлықтай артты, яғни ол кәсіпорынның қозғаушы күшіне
айналды.
Тек табыс қана өзара байланысты үш мәселенің шешімін анықтайды:нені,
қалай және кім үшін өндіру керек деген сұрақтарға жауап береді. Табыс табу
кез – келген кәсіпорынның қызмет етуінің мақсаты болып қалыптасты, ал
нарықтық экономика кәсіпорынның негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының
көзі болып табылады.
Табыс пен шығыстар есебінен кәсіпорынның бюджет, банк және басқа да
кәсіпорындар мен ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады. Сондықтан
табыс кәіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалаудағы негізгі
көрсеткіш болып табылады [12].
Кәсіпорын қаржы – шаруашылық қызметінің жалпы бағасы табыстылық
арқылы беріледі. Табысты талдау №2 Табыстар мен шығындар туралы есеп
арқылы жүргізіледі.
Табыстың таңдамалы есеп мәліметтері бизнес – жоспар құруға, басқарулық
шешімдер қабылдауға, өнімнің ассортиментін қалыптастыруда, кәсіпорынның
әлеуметін өсіруге, баға белгілеуде қолданылады.
Шығын өз қызметтерін тиімді орындай алу үшін келесідей негізгі
шарттар қажет болады:
1) жуықтаудың белгілі бір дәрежесінде өнім бағасы еңбектің қоғамдық
қажетті шығындарын көрсетуге тиіс және ол сондай – ақ еңбек
өнімділігінің үздіксіз өсуі мен өзіндік құнының төмендеуін ескеру қажет;
2) өнімдерді калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын анықтау жүйесі
ғылыми негізделген болуы қажет;
3) табысты бөлу механизмі белсенді роль атқаруы керек және өндірістің
дамуы мен оның тиімділігін арттыруда ынталандырушы фатор болуы тиіс.
Шаруашылық қызметтің тиімділігі қабылданған басқарулық шешімдердің
тұрақтылығына және уақыттылығына байланысты. Ал осы мақсатқа жету үшін
талдау жүргізу қажет.
Талдау субъект қызметінде маңызды роль атқарады және ол бухгалтерлік
есеп мәліметтеріне негізделіп жүргізіледі.
Қаржылық талдаудың негізгі мақсаты кәсіпорынның қаржы жағдайының
обьективті сипаттамасын беретін негізгі параметрлерді алу, сонымен қатар
активтер мен міндеттемелердің құрылымында дебиторлармен және кредиторлармен
есеп айырысудағы пайда және зияндардың құрамындағы өзгерістерді білу.
Қаржылық талдаудың мақсатары мынандай:
1) кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтау ;
2) қаржылық жағдайдағы өзгерістерді анықтау;
3) қаржылық жағдайдағы өзгерістерді туғызатын негізгі факторларды
бағалау;
4) қаржылық жағдайдың негізгі тенцияларын болжау
Қаржылық талдау әртүрлі модельдер арқылы өткізіледі. Олар негізгі
көрсеткіштерінің арасындағы байланыстарды көрсетеді. Модельдердің үш
негізгі түрлері бар: дескрептивтік, предикативтік, нормативтік.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау үшін негізгі болып дескрептивтік
модельдер табылады. Оларға мыналар жатады: есептік баланстардың жүйесін
жасау, тік және көлденең талдау, талдау коэффициенттердің жүйесі. Осы
модельдер бухгалтерлік есптің қолдануына негізделеді.
Предикативтік модельдер болжау үшін қажетті модельдер, яғни
кәсіпорынның табыстарын және оның қаржылық жағдайын болжау үшін
қолданылады. Осы модельдердің түрлері мынандай: өткізу көлемдерін,
залалсыздық нүктесін есептеу,болжаулық қаржылық есептерді жасау,
динамикалық талдаудың модельдері, яғни нақты детерменизацияланған факторлық
төлемдер және регрессиялық модельдер, ситуациялық талдаудың модельдері.[4]
Нормативтік модельдер арқылы кәсіпорынның іс жүзіндегі қорытындылары
бюджет арқылы есептелген күтілетін қорытындылармен салыстырылады. Осы
модельдер ішкі шаруашылық қаржылық талдауда пайдаланады. Олар арқылы
технологиялық процесстер, өнім түрлері жауапкершілік орталықтары бойынша
шығындардың әрбір жеке шығындар бабы бойынша нормативтер анықталады және іс
жүзіндегі мәліметтердің нормативтерден ауытқулары есептеледі.
Талдамалық жұмыс тиімді және әрекетті болу үшін барқатар талаптарға сай
болуы қажет. Бірінші талап талдаудың ғылыми сипаттамасы, яғни талдау
белгілі бір мекеменің ішінде экономикалық заңдардың есебімен құрылуы керек
және озат тәжірибеге, жаңа ғылыми жетістіктерге негізделіп ғылыми
тұрақталған әдістерді қолданып жүргізілуі керек. Екінші талап жеке
орындаушылар арасында шаруашылық қызметтің талдауы бойынша міндеттерді
бөлу.
Мұндай бөлулер бір зерттеудің әртүрлі тұлғалармен жүргізілмеуі үшін
керек. Бұл жұмысшылардың жұмыс уақытын тиімді қолдануға әсер етеді және
талаудың кешенділігін қамтамасыз етеді. Үшінші талап аналитикалық
зерттеулер тиімді болуы керек.
Ол үшін талдау талдаушының жұмысын жеңілдететін құралдарды, озат
әдістерді қолданумен жүргізілуі керек. Бұл ең алдымен мәліметтерді
сақтау,персоналды электронды есептеуіш машиналарды және басқа да құралдарды
енгізу.
Талдау жұмысында келесідей ұйымдастыру кезеңдері бар:
1) шаруашылық қызметтің талдауында суъектілер мен обьектілерді бөлу;
2) талдамалық жұмысты жоспарлау;
3) шаруашылық қызметтің талдауын әдістермен және ақпаратпен қамтамасыз
ету;
4) шауашылық қызметтің қорытындылары және жүрісі туралы мәліметтерді
аналитикалық өңдеу;
5) талдау қорытындылары бойынша жасалған ұсыныстарды енгізуге бақылау
жүргізу.
Бұлар шаруашылық қызметті талдаудың тиімділігін қамтамасыз етеді.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның шаруашылық қызметінің
негізгі және түпкі мақсаты табыс алу болғандықтан барлық назарды осы
көрсеткіштерді талдауға аудару керек.
Бизнестің пайдалылығын сипаттайтын көрсеткіш болып табыстылық табылады.
Табыстылықтың көрсеткіштері абсалютті және қатынастық болып бөлінеді.
Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерінің өсуіне шаруашылық жүргізуші
субъектінің өзі де, мемлекет де мүдделі. Сондықтан әр кәсіпорында
табыстылықтың абсалютті және қатынасты көрсеткіштеріне жүйелі түрде талдау
жасау қажет.
Табыстылық пен көрсеткіштерін талдау міндеттеріне мыналар жатады:
1) табыстылықтың абсалютті көрсеткіштерінің жоспарының орындалуын
бағалау;
2) таза табыстың қалыптасуының құрамдас элементтерін зерттеу;
3) табысқа әсер ететін факторлардың әсерін анықтау және өлшеу;
4) табысты бөлу бағыттарын, пропорцияларын және тенденцияларын зерттеу;
5) табыстың өсу резервтерін анықтау;
6) кәсіпорынның даму перспективасын ескере отырып, табысты тиімді
пайдалану жөнінде ұсыныстар жасау;
7) табыстылықтың әр түрлі коэффициенттерін және олардың деңгейлеріне
әсер етуші факторларды зерттеу.
Табыстылық пен шығыстылық көрсеткіштерінің төрт тобы бар:
1) өндіріс шығындарының өтелуін сипаттайтын көрсеткіштер;
2) инвестициялық жобаның шығындарын сипаттайтын көрсеткіштер;
3) өткізулердің табыстылығын сипаттайтын көрсеткіштер;
4) капиталдың және оның бөліктерін табыстылығын сипаттайтын
көрсеткіштер.
Өндірістік қызметтің табыстылығын сипаттайтын көрсеткіштер шығындардың
өтелуін таза пайданың өткізілген өнімнің шығындар сомасына бөлу арқылы
анықтайды. Бұл кәсіпорын өнімнің өндірісіне және өткізуіне шығындалған
әрбір теңгесінен қанша таза пайда алынғанын көрсетеді
Өткізілудің табыстылығы бұл өндірістік және коммерциялық қызметтің
тиімділігін сипаттайды. Әрбір өткізудің бір теңгесінен кәсіпорын қанша
пайда алғанын көрсетеді.[13]
Капиталдың табыстылығы бұл капиталдың әрбір теңгесіне кәсіпорын қанша
таза пайда алғанын көрсетеді. Осы көрсеткіштің өсуі кәсіпорынның жұмысын оң
сипаттайды. Талдау процессінде табыстылық көрсеткіштерінің динамикасын,
жоспардың орындалуын басқа кәсіпорынмен шаруа аралық салыстыру өткізу
қажет.
Табыстың абсалютті көрсеткіштеріне мыналар жатады:
1) өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден алынған табыс;
2) негізгі қызметтен алынған табыс;
3) негізгі емес қызметтен алынған табыс;
4) жалпы табыс;
5) әдеттегі қызметтен алынған табыс.
Табыстылықтың бірінші абсалютті көрсеткіші (жұмыс, қызмет) өткізуден
алынған табыс болып табылады. Ол қаржы – шаруашылық қызметінің нәтижесі
туралы есепте қосымша құн салығы, акциздер және тағы сол сияқты салықтар
мен міндетті төлемдер, сондай – ақ қайтарылған тауарлардың құны, сату
шегерімдері және баға шегерімдері алынып тасталынып көрсетіледі.
Өнім өткізуден түскен табыс пен шығысын сомасына қоймадағы өтпеген
бұйымдар қалдықтарының және сатып алушының жауапты сақтауындағы тиеіп
жіберілген тауарлардың өзгерістері белгілі бір әсер етеді.
Кәіпорында өнімді өткізуден түскен табыс жоспарланған тауар өндірісінен
және бұйымдардың өтпеген бөлігінің қалдықтарының өзгерісінен шығуы керек.
Бірақ өнімді өткізуден түскен табыс көлемі жоспарының төмендеуі, ауыспалы
тауарлы – материалдық қорлардың тым артуы есебінен болатын жағдайларда
кездеседі.
Көп жағдайларда тауарлар сатып алушының жауапты сақтауында болады, яғни
өнім тиелп жіберіліп сатып алушыға келіп түседі, бірақ сатып алушы заңды
негізде оны төлеуден бас тартады. Оның себебі жабдықтаушылардың жеткізу
шарттарының сақталмағандығы.
Нарық жағдайында тиелген өнімдер үшін есеп айырысудың алдын ала төлеу
нысаны да қолданылады. Алдын ала төлем мерзімі өткен тиелген тауарлардың
қалдығын болдырмайды. Тиелген өнімдер үшін есеп айырысудың бұл нысаны
көптеген кәсіпорындарда қолданылады.
Алайда оның кемшіліктері де бар: біріншіден, бұл нысан жабдықтаушылар
үшін тиімді; екіншіден, белгілі бір дәрежеде өндірілген өнім сапасын
бақылау төмендейді, әсіресе егер жабдықтаушы кәсіпорын тауарлар мен қызмет
көрсетулер нарығында монополиялық орын алатын болса, үшіншіден, тұтынушы
төлем жүргізгеннен кейін тауарды қажетті санынан аз алуы мүмкін [23]
1.4 Табыстар мен шығындар есебінің шетелдік тәжірибесі
Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі Батыста, АҚШ, Германияда көп
қолданылатын Директ костинг жүйесі бойынша ұйымда өндірістік шығындарды
есептеу әдісі Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп теориясы мен
практикасы үшін ерекше қызығушылық тудырады.
Бұл жүйе АҚШ – та ұлы депрессия кезінде пайда болып және 50 жылдарда
кең таратылды. Бұл жүйенің мәні тура шығындар дайын өнім түрі бойынша
жинақталады, ал жанама шығындар жеке шарттарда жинақталады.
Директ костинг жүйесінің бірнеше айырмашылықтары бар.
Оларды жеке қарастырғанда:
1) өндіріс шығындары өзгермелі және тұрақтыға бөлінеді;
2)шектеулі шығындар бойынша өнімнің өзіндік құны калькуляцияланады;
3) табыстар туралы есеп көп стадиялы болады.
Директ костинг жүйесінде есеп процесі екі кезеңнен тұрады:
1) өнімнің өзіндік қнын есептеу;
2) нәтижелерді есептеу.
Бірінші кезеңде өзгермелі шығындар өндіріс көлеміне байланысты
орнатылады. Өнімнің жеке түрлерінің өндірістің табыстылығы анықталады.
Екінші кезеңде бір шотта жинақталған тұрақты шығындар өнімнің әрбір
түрін сатудан алынғансанмен салыстырылады. Бұл жүйе өнімнің сату көлемін
көбейтуге арналған.
Сату көлемі көп болса кәсіпорынның табысы да көп болады. Дайын өнімді
және дайындалмаған өндірісті өзгермелі шығындар бойынша бағалайды. Осындай
баға жүйесі кәсіпорынға сату, көлемін жоғарылатуға мүмкіндік береді.
Негізгі бұл әдістің айырмашылығы тұрақты жанама шығындар бойынша
кәсіпорынның марнималды табысын құру болып табылады.
Бұд жүйе, біріншіден, өзіндік құнға тікелей шығындары енгізіледі, ал
қалған барлық жанама шығыстар есеп беру кезеңіндегі қортындысына
жатқызылып, есептеп шығарылады, яғни аталған шығын табыстан шегеріледі.
Екіншіден, тәжірибеде директ – костинг жүйесін қолдану үстеме
шығындардың дифференциялды есебімен байланысты болады деп есептелген.
Басты бағыты негізінде өндірістік өзіндік құн және маржиналдық табыс
туралы мәліметтер түріндегі ақпаратты сату бағасы мен бұйымның ішінара
өзіндік құнының арасындағы айырманы – директ – костинг жүйесі береді.
Бұл жүйе өзіне тек тікелей шығындарды ғана енгізеді. Бұл арада олар өнімді
өндірумен тікелей байланысты шығыстардың негізінде калькуляцияланады.
әрбір жағдайда өзіндік құнға енгізілетін шығындардың деңгейі әртүрлі
болады. Бұл жүйеде өзіндік құнды есептеу қағидасы мынадан тұрады, онда
шығындардың айнымалы бөлігі ғана жоспарланады, яғни сол айнымалы шығындар
ғана иеленушісі бойынша таратылады.
Маржиналды табыс – бұл өнімді өткізуден алынған табыс пен өзгермелі
шығындар арасындағы айырма. Бұл жағдай көп сатылы есеп құруға мүмкіндік
береді, оның есепті жіктеу үшін маңызы зор. Көп сатылы есеп кем дегенде екі
бөлімнен тұрады: жоғарғысы – марнималды табыс, ал төменгісі – негізгі
қызметтен алынған табыс.
Директ костинг жүйесі бойынша жасалған табыс туралы есепте өзгермелі
шығындардың өткізу бағасының және өткізілген өнім санының өзгеруі
салдарынан негізгі қызметтен түскен табыстың өзгеріске ұшырағаны көрінеді.
Жүйеде алынатын ақпараттар баға мен көлемнің ең тиімді әдістерін табуға,
негізгі қызметтен алынатын табыс көлемін болжауға мүмкіндік береді.
Директ костинг жүйесінің бірнеше жетіспеушіліктері де бар. Осы жүйеде
жанама шығындарды тұрақты және ауыспалы шығындарға бөлу ауыртпаушылық
тудырады. Өнімнің өзінді құнын калькуляциялау үшін жүйеден тыс жолмен
өнімнің өзіндік құны анықталады. Бұл салық органдарымен қарым – қатынасты
қиындатады.
Тұрақты шығындарға - әкімшілік, басқарушылық, коммерциялық және жалпы
шаруашылық шығындары жатады. Тұрақты шығындар кезеңдік болып есептеледі
және бұйымдар арасында бөлінбейді, олар тура нәтижелерге жатқызылады.
Өзгермелі шығындарға өндіріс көлемінің өзгеруіне баланысты өзгеретін
шығындар жатады: шикізат, негізгі материалдар, технологиялық мақсатқа
жұмсалатын отын мен энергия, өндірістік персоналдық жалақысы жабдықтарды
күту, пайдалану шығындары және бірқатар басқа да үстеме шығындар жатады
[19]
Табысқа ие болу қандай да болмасын кәсіпкерлік қызметтің негізгі
мақсаты. Бухгалтерлік есептің негізгі мақсаты табысқа қол жеткізу жолындагы
компаниялардың табыстары мен сәтсіздіктерін қорытынды есепте көрсету болып
табылады. Пайданың құрастырушы элементтері және де қаржылық қорытынды
есептің негізгі элементтері - табыстар пен шығындар.
Табыстар - кәсіпорынның құнделікті қызметінің нәтижесіндегі
активтердің көбеюі немесе міндеттемелердің азаюы түріндегі экономикалық
ресурстардың өсуі.
Шығындар - Өнімдерді өндіру, материалдық қорларды сатып алу немесе
басқаша қызмет көрсету барысындагы активтердің жұмсалуына байланысты азаюы
және міндеттемелердің пайда болуы.
Табыстар мен шығындарды тану дегеніміз оларды қорытынды есепке баптар
ретінде қосу болып табылады.
Табыстар мен шығындарды танудың негізгі мақсаттары:
- табыстар мәнін түсіну, қандай баптардың табыстарға
жатқызылатынын және олардың өлшенуін түсіну;
- табыс алынды деп есепке алу мезетін анықтау;
- шығындар мәні мен олардың құрамын түсіну, оларды өлшеу;
- шығындардың орын алған (жұмсалған) мезетті анықтау;
- операциялық емес пайда мен зиянды және табыстар мен
шығындарды өзара айыру.
Пайда дегеніміз акционерлік капиталға үлес сомасын есепке алмағандағы
кәсіпорынның негізгі және негізгі емес қызметтерінің нәтижесіндегі
капиталдарының көбеюі.
Зиян дегеніміз акционерлік капиталдың бөлінуін есепке алмағандағы
кәсіпорын капиталының азаюы.
Пайда алу процесі көптеген кәсіпорындар ушін бірқатар шаралардың
нәтижесі болып табылады. Бұл процеске табыстар мен шығындарды өсіретін
операциялар кіреді. Табыстар келісім-шарттар жүзеге асырылғаннан кейін,
түсім сомасының алынатындыгына толық сенім және мүмкіндік болған жағдайда
танылады. Шығындар мен зияндар шығындар сомасының болашақтағы экономикалық
тиімділікке сәйкес болмауына байланысты таиылады. Табыстар мен шығындар бір
себеп-салдарлық қатынастармен байланысты болған жағдайда шығынның табысқа
сәйкес келуіне байланысты оларды бір есепті кезеңнің қорытындысында
көрсетеді. Сату операциясы бойынша табыс тауардың сатып алушыға берілген
кезінде танылады. Ал қызмет көрсетумен байланысты табыс
кызметкөрсетілгеннен кейін ғана танылады. Тауарлар мен қызметтер кепілдікке
сатылған жағдайда оларға қызмет көрсетумен байланысты шығындар тауарлар
нақтыберілгеннен кейін танылады. Сонымен қатар, баспасөз газеттері мен
журналдарына жазылу жөнінде қызмет көрсететін компаниялар мен болашак уақыт
мерзіміне жол жүру билеттін сатушы тасымалдау мекемелері тауар
жеткізілгенге дейін және қызмет көрсетілгенге дейін түсімге ие болады Бұл
жағдайда түсім сомасының келуі табыс ретінде есепке алынбайды, себебі ол
кейінге шегерілген табыс болып табылады. Ол тек тауар жеткізілгенде және
қызмет көрсетілгенде табыс деп танылады.
Бухгалтерлік ақпараттың негізгі сапалық сипаттамасы болатын уақыттылық
және шынайылық принциптерінің маңызын олардың тану мерзімін анықтауға әсер
етуі аркылы түсіндіруге болады. Қажетті ақпараттың жоқ болуы немесе оның
нақты болмауы оларды танудың тоқтатылуына әсер етеді, ал толық құнды
ақпаратты ұзақ күту ақпараттың мәнін жоюы мүмкін. Табыстарды тану
мерзіміне байланысты төмендегідей оларды тану категориялары анықталған:
- табыстардың сату барысында танылуы;
- сатылғаннан кейін танылуы;
- сатылғанга дейін танылуы.
Сатылу барысында танылудың басты шарты табыс ретінде танылуы үшін
пайда алу процесінің аяқталуы кажет. Табыс алу мүмкіндігі нақты
аныкталмаған жағдайда табыстың танылуы белгісіздік жойылғанға дейін кейінге
қалдырылады. Бөлшектеп төлеу келісілген сату әдісі табыстың танылуының
кейінге калдырылуының баламасы болып табылады. Орны толтырылмайтын шығындар
әдісі бойынша олар пайданың танылуына дейін жабылуы кажет. Бұл әдіс тек
ерекше тәуекелділікті талап етуші операциялар барысында пайдаланылады,
себебі мұндай жағдайда табыстың немесе пайданың алынуын болжауға болмайды.
Кеме, көпір, кеңсе мекемелері құрылыстарында табыстыалу процесі ұзаққа
созылады. Құрылыс жүргізу барысында келісім-шартқа сәйкес мердігерлер
тапсырыс берушіге орындалған жұмыстар жөнінде акті береді. Құрылыс
аяқталғанға дейін мұндай актілердің көпшілігі төленіледі. Егер мердігер
табыстарын тек құрылыс толық аякталғаннан кейін есепке алатын болса, онда
танылған табыс сенімді болғанымен де уақыттылы болмайды. Бұл максатта
төмендегідей әдістер пайдаланылуы мүмкін:
- аяқталган келісім әдісі бойынша табыстар мен шығындар келісім-
шарт толық орындалғаннан кейін танылып, есепке алынады.
- аяқталу проценті әдісі бойынша табыстар мен шығындар және жалпы
пайда әрбір есепті кезеңде құрылыс жобасының аяқталу процентін
бағалау негізінде танылып, еселке алынады.
Бұл әдістердің бірінің таңдалуы кәсіпорын шешіміне байланысты.
Құрылыстагы шешуші кезеңдер біріншіден, келісім-шарттағы міндеттемелердің
орыидалуын салыстырмалы түрде бағалануы мен екіншіден, жобаның аяқталуына
қажетті шығындарды бағалаумен байланысты. Ұзақ мерзімді жобаның аяқталу
процесі бірнеше әдістермен өлшенуі мүмкін:
- шығындар өлшемі - бұл жалпы жобаға қажетті шығындар көлеміндегі
есепті кезеңге қатысты шығындар;
- өндіріп шығару өлшемі - жалпы жоба бойынша қажетті жұмыс
көлемімен салыстырғандағы есепті кезең нәтижелері.
Бұл әдістердің бірін тандамастан бұрын барлық жағдайларды толық
талдау қажет. Сонымен қатар, көп жағдайда шығыннан шығынга дейін
әдісіде пайдаланылуы мүмкін. Бұл әдіс бойынша жобаның аяқталу проценті
есепті кезеңдегі шығындарды жалпы жобаға сәйкес сметага қатынасы ретінде
анықталады.
Жобаның аяқталуына байланысты танылатын табыстар сомасы келесі
формуламен анықталады: Есепті кезең табыстары = (аяқталу проценті*жалпы
табыс)- шығын.
Табыстарды өндірістің аяқталуы, өсімше, ашылуына байланысты танудың
баламалық үш әдісі бар. Бұл үш әдістің өз ерекшеліктері бар, бірақ олардың
пайдаланылуы бірқатар қиындықтар туғызады. Бірінші әдіс бойынша табыстың
алынуы кепілдендірілген болады. Өндіріс аяқталғаннан кейін өнімдер
қалыптасқан баға бойынша сатылады, ол бағага сатушы ыкпал ете алмайды.
Екінші әдіс бойынша өсімше дегеніміз объектілердің құнының өсуі, мысалы,
ағаштардың көбеюі, шараптардың сақталу уақытының үзаруы. Үшінші әдіс 80-ші
жылдарда резервтерді тану әдісі деп аталган болатын. Оған сәйкес
компаниялар мұнай және газ орындарын табуына, ашуына байланысты
табыс алган.
Материалдық қорлармен қатар қызмет көрсетулер нәтижесінде де табыстар
алады, оларды танудыңда да өзіндік қиындықтары бар. Қызмет көрсету
нәтижесіндегі табыстардың танылуы төмендегідей әдістерге сәйкес
жүргізіледі:
- нақты орындау - бұл бір қызмет нәтижесі бойынша табыстар ды тану;
- пропорционалды орындау - кызметтің орындалуы бір есепті кезеңнен
артық уақытқа созылғанда пайдаланылады;
- аяқталған орындау - бірнеше операциялар нәтижесі бойынша
табыстарды тану әдісі. Мысалы, жүкті тиеу, тасымалдау, жеткізу,
түсіру операцияларын орындаушы компаниялар табыстарын жүкті
жеткізгеннен кейін танып, есепке алады.
- инкассация әдісі - нақты ақша келіп түскеннен кейін ғана есепке
алынады.
Табыстар танылғаннан кейінгі шара - шығындардың танылуы. Бұл
табыстарды танудың екінші кезеңі болып табылады. Шығындар төмендегідей
түрлерге жіктеледі:
1) тікелей шығындар - табысқа сәйкес келетін сатылған тауарлардың өзіндік
құны;
2) кезең шығындары - сату процесімен байланысты және жалпы әкімшілік
шығындары;
3) бөлінген шығындар - амортизация және сактандыру шығындары жүйелі
түрде есепті кезеңдерге бөлінеді.
Тауарларды сатумен тікелей байланысты шығындар келесі баптардан
құралады: өндіріске пайдаланылған материалдар мен еңбектің өзіндік құны;
сату процесімен жанама байланыстағы шығындар; сатылған өнімдерге
кепілдендірілген міндеттемелер бойынша шығындар.
Сату процесіне тікелей қатысты шығындар алғашқы тікелей шығындар және
қосымша тікелей шығындар болып бөлінеді. Алғашқы тікелей шығындар келісім-
шарт жасау және кызметті жүзеге асырумен тікелей байланысты шығындар, ал
қосымша шығындар көрсетілген қызмет бойынша нәтижені анықтаумен байланысты
шығындар.
Белгілі-бір баптың қарапайым табыс және шығын немесе пайда және зиян
ретінде аиықталуы кәсіпорын қызметінің түріне байланысты. Пайда мен зиян
табыстар мен шығындардан өзгеше болады. Пайда мен зиян танылған жағдайда
операция бойынша ерекше корреспонденция беріледі. Зияндар келісім-шарт
аяқталғанға дейін танылуы мүмкін, ал пайда тек толық аяқталғаннан кейін
гана танылады.
Шет елдік тәжірибе бойынша пайда мен зиян табыстар мен шығындардан
бөлек танылып, есепке алынатынын байқауға болады. Олар халықаралық
қорытынды есеп стандарттарына сәйке "Пайдалар мен зияндар жөніндегі"
қорытынды есепте көрініс табады. Шет елдік әдебиеттерде сипатталған
табыстар мен шығындарды тану меи есепке алу мәселелері отандық мамандар
тарапынан көп еңбекті талап етеді. Бұл еліміздің халықаралық бухгалтерлік
есеп және қаржылық қорытынды есеп жүйесіне көшудегі маңызды мәселелердің
бір: болып саналады.
2 БЕСҚАРАҒАЙ КАЗАХТЕЛЕКОМ АТБ ТАБЫСТАРЫ МЕН ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ ЕСЕБІ,
ТАЛДАУЫ ЖӘНЕ АУДИТІ
2.1 Бесқарағай Казахтелеком АТБ техникалық – экономикалық
көрсеткіштері
Кәсіпорынның құрылуының кезеңі телекабельдік қызметпен ұштаса келе 1985
жылы басталған. Дәл осы жылы кәсіпорын өз қызметінің алғы қызмет көрсету
шарасын бастаған.
Байланыс жүйесін әр тұтынушыға орнату, басқа да аймақтармен байланыс
желісін құру, хаттар жіберу және алу, газеттер мен журналдарға жазылу,
телеграммалар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz