Қазақ халқының құқықтық негіздерінің бастамалары
Мазмұны
Кіріспе
3
1 Тәуелсіз Қазақстанның құқықтық негіздерінің қалыптасуы
7
1.1 Қазақ халқының құқықтық негіздерінің бастамалары
7
1.2 Қазақ халқының тарихында болған құқықтық заңдар
15
2 Қазақстанның құқықтық негіздерінің қалыптасуы: тұтастық пен тұрақтылық
кепілі
24
2.1Қазақстанның аумақтық тұтастығының құқықтық негізі туралы
24
2.2 Қоғамдық тұтастықтың конституциялық-құқықтық мәртебесі
40
Қорытынды
58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
61
Кіріспе
Бітіру жұмысының өзектілігі. Ұлтымыздың мақтанышы Әлихан
Бөкейхановтың: Біз шығыстың сәлдесімен, сарттың ала шапанымен, молданың
мәсісімен өркениеттің табалдырығын аттай алмаймыз. Діни ісі мемлекеттен
бөлінген, ұлттық – демократиялық қоғамды құруға ұмтылуымыз керек деген
арманы орындалып, Қазақстан тәуелсіздігін алған сәттен демократиялық жолды
таңдады.
Елбасы өзінің Ғасырлар тоғысында атты еңбегінде : Саяси теорияда
өтпелі кезең күрделілігі, бір жағынан, қоғамның билікті бақылауы мен
парламент институттарының әлсіздігі, екінші жағынан, президент билігін
күшейтуге обьективті түрде ықпал етеді деген пікір бар. Ол ұлттық символға,
саяси жүйенің ең маңызды нышанына, орталық тірегіне айналады. Бұл ретте
президент қоғамнан, партиялардан, парламенттен және барлық билік
институттарынан жоғары тұрып, олардың жұмысын үйлестіріп және бағыттап
отырады. Сондықтан да төтенше жағдайларда ол конституцияның бірден бір
кепіліне және мемлекеттік егемендіктің нақты көрінісіне айналады деп атап
көрсетті. Нақтылы теориялық гипотезаларға негізделген бұл пайымдаулардың
тәуелсіз Қазақстанның қалыптасу тәжірибесінде іс жүзіне асқанын көреміз.
ХХ ғасырдың 90–жылдарында және ХХI ғасырдың алғашқы кезеңінде біздің
Ата Заңымыз түрленіп, оған Қазақстанның ілгерілеп дамуы үшін аса маңызды
өзгертулер мен түзетулер енгізілді, елдің Негізгі заңын жетілдіру үдерісі
әлі де жалғасуда.
Бұл жетілдіру үдерісі біртіндеп, эволюциялық жолмен, Елбасының
құқықтық, саяси, экономикалық бастамалары арқылы жүзеге асырылуда. Ашық
пікірталастар, референдумдар сияқты демократиялық шаралар, елдің ең Жоғарғы
өкілетті органы Парламентпен заңды түрде енгізілетін түзетулер
Конституциямыздың эволюциялық жолмен жетілдірілуінің және елдегі демократия
деңгейінің нақтылы көрінісі болып табылады. Қазақтың әдеттегі құқық
негіздерінің тарихи бастаулары ертеде жатыр. Сабақтастық қай кезде де
үзілмеген. Бұл тіршіліктің даму заңдылығы. Көшпелі тіршіліктің ықпалындағы
жеке-жеке тайпалар белгілі бір кезеңде одақ болып бірігуі негізінде елді
басқаруда жаңа ұйымдар қалыптасып, олармен бірге жаңа құқықтар мен жаңа
билік ережелері тәріздес түрлі категориялар да туып отырған, соның
нәтижесінде коғам мүшелері жаңа бір қоғамдық тәртіп билігіне түсу арқылы
жалпы халықтық мәдениетке қарай бұрынғысынан гөрі бір қадам болса да
ілгерілеп, жаңа бір қоғамдық сананың тууына негіз қалаған. Осындай негіздің
алтын арқауы, үзілмей жалғасып келе жаткан заңдылық, ұлан байтақ қазақ
жерін мекендеген ғұн, үйсін, қаңлы тайпаларының әр кезеңде өрлеп, күшейіп
билік құрғаны болып табылады. Қытай жазба деректеріне сүйенетін болсак,
қаңлы тайпасының ресми құқық жинағы болған. Бұл құқық жинағыньщ негізгі
мазмұны толық белгілі болмаса да, каңлы коғамы осы ереже бойынша
қылмыстыларды жазалап, өрескел ауыр қылмыс жасағандарды өлім жазасына
кескен. Әрине алғашкы тайпалық бірлестіктерде шаруашылықтағы ортақтық
қауымдық құқықты туындатты. Рулық қатынастағы индивидтің құқығы осы ру
ішіндегі әдет-ғұрып арқылы реттелді. Бұл әдеттік-құқық жиынтығы ежелден
бастау алып, сипаты жағынан рулық қатынасқа негізделсе де, көшпенді
қоғамдағы құқықтық жағдайдың және құқық салаларының қалыптасуы арқылы
мемлекеттік орындарды институттандырудың алғы шартын туғызды. Шаруашылықтың
күрделенуінің тарихи жағдайы бастапқы номадтық кезеңнің өзінде "күнә
түсінігінен", отбасылық қатынастардан шығып, көптеген әдеттік-құқық
нормаларының ішінен қоғамдық қатынастарды реттейтіні бөлініп, қалыптасуына
әкелді. Бұл нормалар биліктегі қатынастарға және жеке меншік түрлерінің
пайда болуына тікелей байланысты болды.
Көшпелі қоғамдағы құқықтық қатынастардың дамуы мемлекеттіліктің
қалыптасуымен қатар жүрді. Қазақ хандығына мирас ретінде жеткен түрік
мемлекеттерінің дағдылы құқығын, саяси, азаматтық, қылмыстық құқықтық
ережелердің тарихы осы мемлекеттердің қалыптасуы, өрлеуі, құлдырауы
кезеңдерінің көрінісі ретінде қарастыруға болады.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері.Бітіру жұмысының келелі
зерттеу мақсаттарының бірі – мемлекет пен мемлекеттік биліктің ішкі мәнін
ашатын мемлекеттік ұйымдардың жоспарлы ұйымдастырылуы мен қызметтерінің
негіздерін реттейтін актілері мен нормаларының жиынтығын зерттеу.Осы
нормаларда Қазақстан Республикасы өзін өзі – демократиялық , зайырлы,
құқықтық , әлеуметтік мемлекет ретінде танитыны , мемлекеттік биліктің
бірден – бір бастауы халық екендігі және Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттік билік заң шығарушы , атқарушы және сот тармақтарына бөліну және
өз ара бірігіп іс – қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылатыны ,
Қазақстанның президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет екендігі
және басқа да ережелер бекітілді. Мемлекеттік билік пен мемлекеттік
құрылыстың осы және басқа да принциптерінің мәнін қоғамның барлық
мүшелерінің жан – жақты танып-білуі Қазақстан Республикасының дамуы мен
берік орнауының ең маңызды факторларының бірі болып табылады.Сонымен қатар
, Қазақстан Республикасының конституциясында мемлекетіміздің ең басты
құндыылықтары – адам және оның өмірі , құқықтары мен бостандықтарын зерттеу
басты мақсатым болғандықтан алдымызға мынадай міндеттерді қойдық :
- ХХ ғасырдың аяғы мен ХXI ғасырдың алғашқы жылдарындағы
Қазақстанда қалыптасқан саяси әлеуметтік ахуалдарды бүгінгі күн тұрғысынан
обьективті баға беру;
- 1993 -1995 жылдардағы қабылданған конституцияларға өзіндік талдаулар
жасау;
- Егеменді даму жағдайында жүзеге асырылынып жатқан конституциялық
заңдар мен басқа да нормативтік – құқықтық актілердің халық еркінің
айқын көрінісі екенін айқындау;
- Қазіргі заң шығару органдарының атқаратын қызметтеріне жан – жақты
баға беру;
- Алға қойған міндеттерді шешу қазақ қоғамының ғасыр басындағы саяси
әлеуметтік даму эволюциясының ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндіктер
береді. Ал бұл мүмкіндік бүгінгі мемлекеттік биліктің белгілері мен
қызметі жайлы тұжырымдар жасауға , ұлтаралық қарым - қатынас мәселелерін
және қоғамды демократияландырудың қиыншылықтарын өткендегі тәжірибе
негізінде шешуге жол ашады.
Бітіру жұмысының хронологиялық ауқымы.Тәуелсіз Қазақстан
кезеңдерінде қабылданған конституциялық заңнамалар мен оған дейінгі
қабылданған конституциялары , Қазақстан Республикасының заңдары ,
Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары мен Республиканың басқа
да конституциялық құқықтық актілері мен конституциялық заңнамалары
зерттеу жұмысының хронологиялық шеңберін көрсетеді.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақстан Республикасының
тәуелсіздік алуына байланысты елде демократия орнап, бұрынғы бір жақты ,
әміршіл идеологиядан арылып , халқымыздың төл тарихын жаңаша көзқараспен
жазу қолына алына бастаған кезде тарихи құқықтық негізде тақырыбымызға
байланысты көтерілген мәселелерді талқылау барысында еліміздің
тарихындағы айқындалған ойларды бағытқа алуға талпыныс жасалынды.Бітіруші
зерттеу жұмысын бір ғана көзқарас тұрғысынан жазып қана қоймай , өзіндік
жан жақтылық тұрғысынан да ашып көрсетуге бастама салынды.Біздің
пайымдауымызша,құқықтық мемлекет тұғыры заңның жоғарғы мәртебесінде,
Конституциясының мызғымас беріктігі ұлттық идеологияның негізі және
түпқазығы.Бітіру жұмысын жазу барысында егеменді даму жағдайына дейінгі
Қазақстан мен бүгінгі күн тұрғысындағы конституциялық құқықтық
заңнамаларды, заңгер ғалымдардың арнайы еңбектері мен Қазақстан
Республикасында тарихи сананы қалыптастырудың тұжырымдамалары басшылыққа
алынды. Сонымен қатар, жаһандану құбылысы әлем мемлекеттерінің
әрқайсысының өзіндік даму жолы бар екенін паш етті. Бұл жағдайда
Қазақстан мемлекетінің даму қағидасы әлемдік экономикаға кірігуде екенін
Елбасы өз жолдауларында бірнеше рет айтқан және осы қағида Конституцида
да өз орнын тапқан. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан Жолдауы аясынан
бағалайтын болсақ, тарихи өлшем тұрғысынан біздің мемлекетіміз әлемдік
экономикаға бойлай кіріп біршама биік асуларды алғанын өркениетті елдер
мойындағаны барлық Қазақстан халықтарына айтпаса да түсінікті болары
хақ.Егемендік сапарымыздың биігінен талдасақ экономика, еліміздегі
бейбітшілік пен тұрақтылық, ұлтаралық келісім, болған түсініспестік пен
қайшылықтарды Заң негізінде реттеу т.б. осы құжатты бүкіл қоғам
мүшелерінің мақұлдап қабылдауының обьективті нәтижесі.
Бітіру жұмысының деректемелік және тарихнамалық базасы. Зерттеу
жұмысымызда төмендегідей деректемелік негіздерге сүйендік:
Конституциялық құжаттарға, құқықтық заңнамаларға байланысты ұлттық
баспасөздерде жарық көрген деректемелік мағлұматтарға; жеке адамдар
жасаған құжаттар,еңбектер, естеліктер ,шығармалар,туындыларға; кеңес
өкіметінің, Коммунистік партияның құжаттарына; арнайы зерттеулерге; ХХ
ғасырдың аяғы мен ХХI ғасырдың бастапқы кезеңдерінде жазылған зерттеулерді
талдау, жүйелеу жұмыстарына және оған баға беруге бұған дейін жазылған
тарихнамалық еңбектерге талдау жасау, әсіресе адам мен азаматтың негізгі
құқықтарын, бостандықтарын және міндеттерін бекіткен, әрі оларды қамтамасыз
ету мен қорғаудың негізгі қағидаларын айқындайтын нормативтік құқықтық
еңбектер бітіру жұмысының басты құжаттары болып саналады.Әсіресе Елбасы
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен
дамуының стратегиясы , От имперского союза к СНГ , Ғасырлар
тоғысында , Тарих толхынында , сияқты еңбектері тарихи жолымызды
зерделеуге , өткен заманғы тарихи тұлғалардың қызметін дұрыс бағалауға
үйретеді . Екінші сөзбен айтқанда , Елбасының тарихты, бүгінгі және
болашақты ұштастыра ойластырылуы , оның парасатты пайымдаулары ұлттық
заңнамаларымыздың тарихи жолдарын зерттеуге де маңызы өте зор әдістемелік
негіз болып табылады. Құқықтанушы,саясаттанушы ғалым профессор
ағаларымыздың еңбектерін де басшылыққа алдық . Сапарғалиев Г.С. О
конституционных полномочиях прокуратуры республики Казахстан по
опротестованию законов и других правовых актов; Бурханов К.Н. История и
современность основного закона в казахской государственности ; Нысанбаев
А.Н. Конституционные реформы как новый этап модернизации современного
казахстансккого общества ; Аяған Б.Ғ. Егеменді елдің конституциясы
ізденіс пен тұрақтылықтың кепілі. Ударцев С. Ф. Некоторые вопросы
конституционного развития Казахстана в современный период ; Мадуан С.М.
Мемлекет және қоғам : Қазақстан республикасының конституциясы демократияны
одан әрі дамытудың факторы ; Жексембекова В.А. Влияние конституционных
реформ на демократизацию Казахстанского общества; Абдуалы А.Б
Президенттің Қазақстан халқына жолдауы мемлекеттің жаңа мазмұндық кезеңі;
Кыдыралин Ж.У. Национальная идея и национальная идеология как факторы
устоичивости общества и государства. Осы аталған еңбектер мен зерттеулер
біздің бітіру жұмысымызда ой қорытындыларын жасауда, өзіндік ғылыми
талдауларда тұжырымдаманың мәнін ашуда әдістемелік мәні мен тарихнамалық
кешені зор болды.
Бітіру жұмысының практикалық маңызы. Бітіру жұмысының нәтижелері
бүгінгі күндерге дейін жалғасып келе жатқан конституциялық заңнамалар мен
Ата заңымыздың жарлықтарының мән-маңызы, нәтижелері мен қорытындылары ,
олардың атқарған қызметтері туралы ғылыми ұғымдарының тұжырымдары пікір
таласта еленуге тиісті.Бітіру жұмысында келтірілген кейбір деректер кешені
мен өзіндік ғылыми талдаулар мен ой қорытындылары Ата Заңымызды одан әрі
қалыптастыруда құқықтану мамандығы бойынша көмекші құрал көзі ретінде
пайдалануға болады.
Бітіру жұмысының құрылымы.Бітіру жұмысы кіріспеден ,екі тараудан ,
қорытындыдан , пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Қазақ халқының құқықтық негіздерінің бастамалары
Басқа да мемлекеттер тарихы сияқты, Қазақстан Республикасы тарихының
да дерек көздерінің үлкен бір тобын заң актілері кұрайды. Қазақ халқының,
осы жерді мекендеген өзге де ұлттар өкілдерімен бірлесіп, құқықтық мемлекет
құру жолына түсуі заң актілерінің тарихи дерек көздері ретіндегі маңызын
арттыра түсті. Өмірдің барлық саласының заңдық негіз алуы, қоғамда орын
алған түбегейлі өзгерістердің белгілі бір заңдарға сәйкес жүргізілуі, ел
тарихының әр алуан заңдарда бейнеленуіне алып келді. Демек, заң актілерін
дерек көздері ретінде пайдалана білу — тәуелсіз Қазақстан тарихының
объективті жазылуының басты алғышарттарының бірі.
Посткеңестік кеңістікте, әсіресе дәстүрлі деректану мектебі ғасырлар
бойы қалыптасып, дамыған Ресейде, қазіргі заман тарихының заңдық
деректеріне деген қызығушылықтың артуы байқалады. Олардағы ғылыми
зерттеудің қазіргі деңгейі, идеологиялық құрсаудан босану, білімнің
интеграциялық үрдісі т.б. заңдық дерек көздеріне деген деректанулық
талдауға жаңа талаптар қойып отыр. Осыған байланысты Ресей ғалымдары заң
шығарушылықтың рөлін жаңа тұрғыдан бағалауға, заң шығарушының құқықтық
мәдениеті мен құқықтық санасының, оның ішінде қоғамның өзінің де, өзара
байланыстылығын анықтауға ерекше көңіл бөлуде. Ресей ғалымдарының заң
актілерін өз тарихының дерек көздері ретінде зерттеудегі іс тәжірибесі
біздер үшін де пайдалы болуы мүмкін. Себебі, заң актілерін дерек көздері
ретінде талдаудың теориялық және әдістемелік негіздері бәрінде де бірдей
дерлік.
Қазіргі Ресейде, бұрын белгісіз болған немесе жасырылып келген
құжаттардың ғылыми айналымға тартылуына, заң актілері түрлерінің көбеюіне,
заң актілерін талдаудың жаңа тәсілдері мен әдістерінің іздестірілуіне
байланысты бұл саланы зерттеу ауқымының артуы байқалады.
Сонымен қатар, заңдар мен басқа да құқықтық актілерді - жеке, топтық,
әлеуметтік мүдделердің бейнеленуі ретінде, қоғам мен мемлекеттегі жаңа
әлемдегі өзгерістердің нәтижесі ретінде жүйелік бірлікте қарау үрдісін де
байқауға болады. Деректану ғылымы енді ғана қалыптасып келе жатқан
Қазакстан тарихшылары үшін Ресей ғалымдарының мұндай тәжірибесін зерттеудің
маңызы зор екендігі түсінікті. Ол бізге өз еліміздің заң актілерінің дерек
көздері ретіндегі ерекшеліктерін анықтап, сол ерекшеліктерге сай
деректанулық талдаулар жүргізуге көмектесері анық.
Ресей мемлекеттік гуманитарлык университеті ғалымдары дайындаған оқу
құралында: "Өмірдің саяси, әлеуметтік, экономикалық және мәдени
құбылыстарды бейнелейтін тарихи дерек көздері ретіндегі және заңдық күшке
ие заңдардың басқа да дерек көздерінен ерекшелігі. Өмір қоғам мүшелерінің
нақты мүдделерін қозғайды және сол арқылы идеялық насихаттық әсер етудің,
сонымен қатар қоғамдық және материалдық қатынастарды реттеудің қуатты қаруы
болып табылады. Сондықтан отандық дерек көздерін тек қана заңдық
(заңшығарушылық - келген мемлекеттік құқықтың негізі) және көпшілік
құқықтық құжаттар ғана емес, сонымен қатар олардың әлеуметтік функциялар
атқаруы тұрғысынан да жан-жақты зерттелуі керек. Мемлекет және құқық
тарихын қоғам тарихынан болыn зерттеу мүмкін емес. Қазіргі кезде соңғысы
мемлекетке, оның ішінде оның заңдық-құқықтық институттарына, заңшығарушылық
саясатқа және құқық қолдану тәжірибесіне әсер ететін маңызды өзіндік фактор
ретінде көріне бастады". — деген тұжырым бар.
Бұл айтылғандар Қазақстан Республикасы тарихына да тікелей қатысты.
Мемлекеттің құқықтық негізін құраушы фактор ретінде заң акті-лері біздегі
қазіргі қоғам тарихының маңызды дерек көзі болып табылады. Құқықтық
мемлекеттің негізі қаланған Қазақстанда да бүгінде заң актілерінің
мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың барлық дерлік күнделікті жұмыстарын
реттейтіндігі және бағыттайтындығы, азаматтар мен ұйымдар арасындағы
қатынастарды белгілі бір заңдық нормаларға түсіргендігі — өмір шындығы.
Сондықтан, заң актілері бізде де заңдық құжаттар әрі тарихи дерек көздері
ретінде жан-жақты да объективті талдауды қажет етеді.
Заң терминіне "Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының
негіздері" атты оқулықта: “Заң дегеніміз, ең жоғарғы нормативтік күші бар
акті”. Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Парламент -заң
шығару қызметін жүзеге асыратын Республиканың ең жоғарғы органы.
Заң термині әдебиетте екі мағынада қолданылады - "кең" және "тар"
мағынасында. "Кең" тұрғыдан алсақ заңға нормативтік актілердің барлық
түрлері: нақты заңдар, жарлықтар, қаулылар, шешімдер, бұйрықтар, нұсқаулар,
ере желер, жарғылар т. б. жатқызылады.
Ал, "тар" тұрғыдан қарайтын болсақ заңға тек қана "заң" деп аталатын
нормативтік құқықтық актілер ғана жатады. Заң, өз мәнінде алатын болсақ,
нормативтік құқықтық актілердің арасында ерекше орын бар ерекше қызмет
атқаратын акт болып есептелмек" деген анықтама берілген.
Қазақстан тарихнамасында заң актілері дерек көздері ретінде бұрын
арнайы қарастырылмағанымен, одақтас республикалардың бірі ретінде Қазақстан
да құрамында болған КСРО тарихнамасында бұл мәселеге кезінде ерекше көңіл
бөлінген. Заңдық дерек көздерін талдау және оларды жариялау кеңес
өкіметінің бірінші онжылдығында-ақ басталған. Аса маңызды мемлекеттік
актілер - декреттерді, конституция, кодекстерді зерттеуге ерекше көңіл
бөлінді. Заңдарды қабылдаудың себептері мен жағдайы, жобаларды дайындау мен
талқылау, авторлығын анықтау сияқты мәселелер қарастырылды. Дегенмен,
деректерді талдауда ішкі сынға өте аз көңіл бөлінді. Ол саяси факторлармен
қатар, сол кездегі зерттеу ісінің деңгейінің төмендігімен де байланысты
болды. Бірақ көп ұзамай-ақ ондай онды үрдіс тез жоғала бастады. XX ғасырдың
20-жылдарының соңына қарай тарих ғылымында марксизм-ленинизм идеологиясын
орнықтыру мақсатында жүргізілген күрес нәтижесінде ғылыми дискуссиялар
тиылды, ғылыми көзқарастар мен позициялардың біртектілігі белең алды,
заңдық дерек көздерін зерттеудің перспективалық бағыттары жабылды [1].
Бірақ соған қарамастан қазіргі кезде Қазақстан территориясында ертеден
қалыптасқан құқықтық құжаттар қазіргі кезде қазақ тарихшыларына сол
заманның бейнесін бейнелейтін дерек көзі ретінде пайдалынады. Сондай дерек
көздеріне ертедегі атақты хандардың шығарған заңдарын жатқызамыз.
Қазақтың әдеттегі құқық негіздерінің тарихи бастаулары ертеде жатыр.
Сабақтастық қай кезде де үзілмеген. Бұл тіршіліктің даму заңдылығы. Көшпелі
тіршіліктің ықпалындағы жеке-жеке тайпалар белгілі бір кезеңде одақ болып
бірігуі негізінде елді басқаруда жаңа ұйымдар қалыптасып, олармен бірге
жаңа құқықтар мен жаңа билік ережелері тәріздес түрлі категориялар да туып
отырған, соның нәтижесінде коғам мүшелері жаңа бір қоғамдық тәртіп билігіне
түсу арқылы жалпы халықтық мәдениетке қарай бұрынғысынан гөрі бір қадам
болса да ілгерілеп, жаңа бір қоғамдық сананың тууына негіз қалаған. Осындай
негіздің алтын арқауы, үзілмей жалғасып келе жаткан заңдылық, ұлан байтақ
қазақ жерін мекендеген ғұн, үйсін, қаңлы тайпаларының әр кезеңде өрлеп,
күшейіп билік құрғаны болып табылады. Қытай жазба деректеріне сүйенетін
болсак, қаңлы тайпасының ресми құқық жинағы болған. Бұл құқық жинағыньщ
негізгі мазмұны толық белгілі болмаса да, каңлы коғамы осы ереже бойынша
қылмыстыларды жазалап, өрескел ауыр қылмыс жасағандарды өлім жазасына
кескен. Әрине алғашкы тайпалық бірлестіктерде шаруашылықтағы ортақтық
қауымдық құқықты туындатты. Рулық қатынастағы индивидтің құқығы осы ру
ішіндегі әдет-ғұрып арқылы реттелді. Бұл әдеттік-құқық жиынтығы ежелден
бастау алып, сипаты жағынан рулық қатынасқа негізделсе де, көшпенді
қоғамдағы құқықтық жағдайдың және құқық салаларының қалыптасуы арқылы
мемлекеттік орындарды институттандырудың алғы шартын туғызды. Шаруашылықтың
күрделенуінің тарихи жағдайы бастапқы номадтық кезеңнің өзінде "күнә
түсінігінен", отбасылық қатынастардан шығып, көптеген әдеттік-құқық
нормаларының ішінен қоғамдық қатынастарды реттейтіні бөлініп, қалыптасуына
әкелді. Бұл нормалар биліктегі қатынастарға және жеке меншік түрлерінің
пайда болуына тікелей байланысты болды.
Көшпелі қоғамдағы құқықтық қатынастардың дамуы мемлекеттіліктің
қалыптасуымен қатар жүрді. Қазақ хандығына мирас ретінде жеткен түрік
мемлекеттерінің дағдылы құқығын, саяси, азаматтық, қылмыстық құқықтық
ережелердің тарихы осы мемлекеттердің қалыптасуы, өрлеуі, құлдырауы
кезеңдерінің көрінісі ретінде қарастыруға болады. Біртұтас мемлекеттіліктің
негізінің қалануында қоғамдағы құқықтық қатынастардың реттеу ісінің
күрделене бастағанынын біз түрік дәуірінен де байкаймыз. VI ғасырда Орталық
Азиядағы көптеген тайпалық одақтардың бірігуі негізінде Түрік мемлекетінің
кұрылуы, оның іргесін салушы Бумын қағанның мемлекеттің тұтастығын, қоғам
мүшелерінің азаматтық құқықтарын қорғаған заң жүйесінің қабылданғаны
белгілі. Оның баптары қытай деректерінен белгілі. Бұл заңның негізін
құраған баптарды атап өтуге болады: 1) Көтеріліс жасап, бүлік шығарған
кісілер өлім жазасына бұйырылсын; 2)Түрік жұртының мүддесін сатып, елге
опасыздық еткендер өлім жазасына кесілсін; 3 )Ру ішінде жазықсыз кісі
өлтіргендер өлім жазасына кесілсін; 4 )Өзге біреудің әйеліне зинақорлық
жасап, ақ некені бұзушылар өлім жазасына бұйырылсын; 5 )Өреде тұрган,
тұсаулы жүрген сәйгүлік атты ұрлаған кісі өлім жазасына бұйырылсын; 6)
Төбелесте мертігудің түріне қарай құн төленсін; 7 ) Ұрланган жылқы,
өзге құнды зат үшін он есе артық айып төленсін;.
Алғашкы Түрік қағанатының заңы бойынша түрік қоғамының талаптарына сай
отбасылық, азаматтық, қылмыстық істерді шешіп отырған. Әрине, бұл заң ерте
ортағасырлық мемлекеттік сипатқа тән болған. Мемлекетті басқарудағы саяси
әдістер, көшпенді қоғамдық қатынастарды реттеу зерттеушілер тарапынан
"көшпенді мемлекет" ұғымын туындатты. Мұндай саяси билік түрік қоғамындағы
құқықтық құрылымды үш нормаға негіздеді. Азаматтық, қылмыстық, отбасылық,
мұрагерлік істер әдеттік құқықпен реттелді. Мемлекеттегі билік тұтқасын
ұстаған "Ашина әулетінің" құқығы ерекше болды. Бұл құқық қағанаттың
билеушілері тарапынан қабылданған заң "Төреге" бірікті. Қаған билігі
билеуші әулет ішінде мұраға беріліп отырған. Биліктің атадан балаға ғана
емес, ағадан ініге берілу дәстүрі болған. Үшіншіден, мемлекет және тайпа
аралық қатынастардың ережелері халықаралық құқықты құрады. Түрік
қағанатындағы жоғарыда аталып өткен нормалар VIII ғасырда жинақталған құқық
жүйесі "Төреге" бірікті. Түрік елінің қалыптасуымен қатар, заң
шығармашылығы мемлекет ішінде "Төренің" таралуына ықпал жасады. "Төре" елді
басқару, билік жүргізу құқығын қамтыды. Оның негізгі мақсаты мемлекеттің
ішіндегі тұтастықты сақтау, ру арасындағы қайшылықтарды, қарым-қатынасты
реттеуді көздеді. Түрік қоғамындағы әдет-ғұрып құқықтары және "Төре"
кейінгі осы қоғамның мұрагерлерінің құқықтық қатынастарында жалғасын тапты.
Осы жерде айта кететін бір жағдай, қазіргі кезеңде ғылыми айналымға еніп,
жан-жақты зерттелген "Төре билігі" XVI ғасырға жататын қыпшақ- армян заңдар
жинағы және армян-қыпшақ процессуальды кодексінің сақталуы Дала
өркениетінің құқықтық қатынастарының ықпалын ашып беретін сияқты [2].
Дала өркениетінің тарихындағы көшпенділердің құрған ірі
мемлекеттерінің бірі XIII ғасырдың басында тарих сахнасына көтеріліп,
өзінің саяси ықпалын таратты. Екі Моңғол ұлысының құрылуы тұсында
мемлекетті нығайту мақсатында көшпенділердің әдеттік-құқықтық нормаларының
жиынтығына сол кезеңдегі моңғол қоғамының талаптарына орай өзгерістер
енгізіліп, жетілдіріп қабылданған заң жинағы "Ұлы Яса" болды.
"Ұлы" деп аталуы бұл моңғолдардың барлығына тиісті заң болды. Осы
жағынан алғанда жергілікті ұлыстық деңгейдегі жасақтардан ерекшеленді. Яса
моңғолша-жасақ, йосун "қаулы", "заң" мағынасын береді. Яса-Шыңғыс хан
қабылдаған моңғолдардың заңдар жиынтығы және ереже-лері. Рашид- ад-Диннің
мәліметіне қарағанда, бұл заң моңғолдардың 1206 жылы өткен құрылтайында
қабылданған. Бұл заңның Шыңғыс ханның керей, найман, меркіттерге жасаған
жеңісті жорығынан кейін шақырылған Ұлы құрылтайда қабылдануы оның билігінін
нығаюына жол ашты. Кейінірек, 1218 жылы Түркістанға қарсы жорықты
ұйымдастыру мақсатында жиналған құрылтайда толықтырулар енгізіліп, 1225
жылы қайта қабылданған. "Ұлы Ясаның" түпнұсқасы толығымен сақталмаған. Оның
үзінділері араб, парсы тарихшыларының еңбектерінде кездеседі. "Ұлы Ясаның"
толығырақ мазмұны XIII ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген парсы
жылнамашысы Ала ад-Дин-Ата Малик Джувайнидің "Тарих-и Джа-хангушай"
("Әлемді бағындырушының тарихы") атты еңбегінде кездеседі. Өзге авторлар ал-
Омарй, ал-Маркизи, Мирхонд Джувайнидің еңбегіндегі берілген мағлұматты
қолданған. Бұл жағынан алғанда, "Ясаны" зерттеуде Джувайнидің шығармасының
маңыздылығы арта түседі. Джувайнидің көрсетуі бойынша, бұл заң ұйғыр
жазуында моңғол тілінде тұмарға түсірілген. Бұл тұмарлар беделді, Ясаның
білгірі ретінде танымал ханзадаларда сақталған. Орыс шығыстанушысы
В.Ф.Минорски аударған Джувайнидің Яса туралы тарауын Г.В.Вернадский өзінің
осы тақырыптағы зерттеуінде қосымша түрінде берді. Қалмақ ғалымы Э.Хара-
Даван өзінің Шыңғыс хан тарихына арнаған еңбегінде Ясаның ал-Маркизи,
Мирхонд, ибн-Батутта, т.б. деректерде берілген үзінділерін беріп өтеді.
Зерттеушілер арасында Ясаның баптарына қатысты пікірлер баршылық. Оған
қатысты орыс, қытай, моңғол, қазақ, қалмақ, татар зерттеушілері өздерінің
көзқарастарын ұсынған. Соңғы зерттеулер қатарына жататын осы кезеңнің
маманы Зардыхан Қинаятұлының "Қазақ мемлекеті және Жошы хан" атты еңбегінде
осы тақырып төңірегінде жан-жақты талдаулар жасалынған. Мұнда біз осы
уакытқа дейін Ясаны қарастырғанда, орыс зерттеушілерінің пікірлеріне
тоқталатын болсақ, мұнда қытай, моңғол ғалымдарының тұжырымдары айтылып
өтеді. Қытай ғалымы Ли Зу Фин Ясаны негізгі сегіз тарауға бөліп, оларды
жіктеп қарастыру арқылы талдағандығын атап өтеді. Тарихшы Б.Сайшал бұл
заңды терең талдау нәтижесінде деректердегі үзінділерді мазмұнына қарай
алты бөлімге бөліп, 54 бабын ашып берген. Бұл заң Шыңғыс ханның құрған
мемлекетімен қатар пайда болған жоқ. Оның бастауы Моңғол үстіртін әр тарихи
кезеңде билік құрған Түркі, Тунгус, моңғолдық мемлекеттердің қалыптасып,
кейінге мұра болып қалған құқықтық ережелер болғандығы жөніндегі Зардыхан
Қинаятұлының пікірі өте орынды.
Қоғамдық қатынастардың күрделене түсуі, мемлекеттіліктің қалыптасуы,
құқықтық мәдениеттің дамуымен қатар жүреді. Сондықтан, Шыңғыс ханның құрған
мемлекетін өзіне дейінгі осы аумақтағы бір кезде қалыптасып, нығаю үстінде
болып, ыдыраған мемлекеттердің тікелей мұрагері ретінде қарастырған жөн.
Сонымен, Моңғол империясындағы негізгі құқықтық ескерткіш "Яса" болды.
Бұл заңның күштілігі сонда - Шыңғыс хан ұрпақтары Моңғол империясынан
қаншалықты қашықтықта билік құрса да, осы заңға бағынып, берік ұстауға
тырысты. Ясаның құрамы халықаралық құқык, мемлекеттік және әкімшілік
құқық, қылмыстық құқық, сауда құқығы, сот құқығы, заңды бекіту сияқты
баптардан тұрды.
Шыңғыс ханның ұрпақтарның арасында бұл заңның берік орнығуын Рашид-ад-
Диннің шығармасында берілген үзінді нақтылай түседі: "Шыңғыс ханның
қалдырып кеткен салт-дәстүрлері (йусун) мен заңдарын (иасак) сақ-тап,
оларды өзгертпей катаң ұстанса, онда: Көктен олардың елдеріне көмек келіп,
олар әрқашан қуаныш пен шаттықта өмір суреді -деп берілген. Осы
шығармадағы келесі үзінді осы заң мемлекеттің іргетасының ыдырамауына ықпал
жасайтындығын көрсетеді: "Егер осыдан кейін дүниеге келген мемлекет
басшыларының ұлдары тұсындағы ұлы адамдары, батырлар мен әмірлер заңды
қатаң ұстанбаса, онда мемлекет істері шайқалып, тоқтайды, олар Шыңгыс ханды
өте қатты іздейді, бірақ оны таппайды" [3].
Ясаны берік ұстау Шыңғыс хан ұрпақтары үшін қаншалықты маңызды
болса, олардың билік құрған мемлекеттерінің тұрғындарының бағынуы
міндеткерлік болды. Әрине бұл жағдайдың орындалуы қиындық туғызды. Оның
мәні Ясаның көшпелілер өміріне негізделген болса, Түркістан немесе Иран
сияқты бағындырылған отырықшы аймақтарда ертеден қалыптасқан құқық
жүйесінде қарастырылатын әлеуметтік-тұрмыстық және қоғамдық өмірі тыс қалып
отырды. Бұлардың баптары арасындағы қайшылықтар жергілікті билік иелері мен
Шыңғыс хан әулетінің билеушілері арасындағы қақтығыстардың туындауына әсер
етті. Түркістан иелігінде билік құрған Шағатайдың Ясаны орындату
мақсатындағы әрекеттерін Джувайни былай баяндайды: "Ол өзіне бағынышты
халықты Ясамен қорқытып, оны бұзғандарды жазалайтындығын білдірді, оның
әскері әрқашан дайындықта болды, әсерлеп айтқанда, кез келген әйел басына
алтын толтырылған табақпен жалғыз, еш қорықпай жүре алатын. Ол кішігірім
қаулылар қабылдап отырды. Бұл қаулылар мұсылмандар үшін ауыр болды. Мысалы,
қойды бауыздамау туралы қаулысы нәтижесінде Хорасанда ашық мал бауыздаудан
қорықты. Мұсылмандарды өлген мал етін жеуге мәжбүрледі".
Яса өте қатаң заң болды. Мұндағы әрбір теріс әрекет қылмыс ретінде
қарастырылып, қатаң жазаға тартылып отырған. Осыған қарамастан, уақыт өте
келе, Моңғол империясының батыс иелігі мұсылман мәдениетін қабыл-дай
отырып, Ясаны міндетті түрде орындауды тоқтата бастады. Ясаның күшінің
әлсіреуін Хамдаллах Казвинидің айтуынан көре аламыз. Мұнда моңғолдардың
қалада тұруына Ясаға қайшы болса, Шағатай, Жошы ұлыстарындағы Шыңғыс
ұрпақтары бұл талапты орындауды ұмытқандығын көрсетеді.
Моңғол ұлыстарында Ясаның ұстану кезеңінің қаншаға созылғаны
белгісіз. Темір құрған Мауараннахр мемлекетінде түрік тіліндегі "төре" деп
Шыңғыс ханның заңын атады. Сирия және Хорезмде Темір және оның ұрпақтарын
төрені шариаттан жоғары койған деп айыптап, олардың қол астындағыларды
мұсылмандар ретінде қабылдамады. Темірдің ұлы Шахрух тұсында (1409-1447
жж.) шариғатты ғана мойындау, Шыңғыс ханның билігі және заңының күшін жою
туралы қаулы қабылданды. Ал ПІахрухтың баласы Ұлықбек, керісінше, Шыңғыс
ханның барлық заңдарын орындауды дұрыс көрді. Тимуридтердің соңғы билеушісі
Бабырдың Яса жайында пікірі оның жазбаларында анық берілген: "Біздің ата-
бабаларымыз Шыңғыс ханның төресін қалтықсыз орындап отырған, Құрылтайда,
тойда, тамақ ішерде, отырсада, тұрса да төреге қайшы әрекет жасамаған.
Шыңғыс ханның өсиеті барлық адам орындауга тиісті Құдайдың жазғаны емес.
Кім болса да өзінен кейін құнды өсиет, қалдырса, оны ұмытпау қажет. Егер
әкең жақсы заң қалдырса, орындау қажет, нашар заң қалдырса, оны жақсысымен
ауыстыру керек" .
Ясаның негізгі баптары XV-XVI ғасырларда Моғолстан мемлекетінде өз
күшін жоғалтпады. Шығыс Дешті-Қыпшақтың өзбек-қазақ билеушілері маңызды
мәселелерді шешуде Ясаға жүгінген. Сонымен ғасырларға созыл-ған Шыңғыс
хан ұрпақтарының билік құрған тұстарында Яса негізгі заң ретінде
қабылданып, барлық істерді шешуде осыған жүгінді. Әрине, ұлан-ғайыр аймақты
алып жатқан Моңғол империясының барлық жері Ясаны ғана мойындады десек,
қате болар. Біз жоғарыда атап өткендей, Яса жергілікті жаулап алынған
халықтардың дәстүрлі құқық заңдарымен қатар өмір сүрді. Шыңғыс ханның
моңғол мемлекетін күшейту мақсатында қабылдаған бұл заңының кейбір баптары
кейінгі көшпелі мемлекеттердің құқықтық ескерткіштерінде, олардың қылмыстық
құқығында сақталып қалды.
Қазақтың дағдылы құқығында Шыңғыс ханның өзінің ұрпағына қалдырған
Білігі немесе өсиетінің маңызы айырықша. Кейінгі қазақ халқының рухани
мұрасы болып кеткен ауызша әдеби шығармаларда бұл біліктің мазмұны жиі
кездеседі. Осы кезеңнің білгір маманы Тұрсын Сұлтановтың пікірі бойынша,
XIX ғасырдағы зерттеушілір Шыңғыс ханның "Білігін" Ясамен араластырып дұрыс
қарастырмаған. 1901 жылы П.Мелиоранский Ясаның мазмұнын Шыңғыс ханның
Білігімен қатар зерттей отырып, олардың айырмашылығын ашып берген.
Ясада қылмыс түрлері және оған қарай қолданылатын жазаны белгілейтін
ереже берілсе, Білікте сот өндірісі және өзіндік процесссуалды кодекс
ретінде Яса заңын бұзушыларды соттады. Мемлекетті басқару ісінде, халыққа
билік жүргізуде Шыңғыс ханның ұрпақтары осы Білікке жүгінген. Мұнда
Шыңғыс ханның өзінің тікелей ұрпақтарына ғана емес, өзінің халқына дұрыс
өмір сүру жолын бағыттап өсиет ретінде қалдырған. Оның толығырак мәтінін
Рашид-ад-Дин "Шыңғыс ханның жеке басының мақтаныш тұтатын қасиеттері және
оның әр түрлі жағдайларға қатысты қалдырған біліктері" атты бөлімінде
өсиетті әңгімелері деп берген. Рашид-ад-Дин біліктердің түрлі кітаптардан
және жеке кісілерден белгілі болып жазылғандығын айтып өтеді. Шыңғыс хан
тарихи зерттеулерде әлемді бағындырған қолбасшы, бытыраңқы моңғол
тайпаларын біріктірген мемлекеттің негізін қалаушы, дәстүрлі, яғни тайпалық
басқарудан әкімшілік басқару жүйесін енгізген мемлекет қайраткері ретінде
іс-әрекеттері қарастырылса, екінші жағынан, Шыңғыс ханның шапқыншылығы,
оның жаулап алған аймақтарының рухани және материалдық мәдениеттің күйреуі,
түркі тайпаларыныңың ірі халық ретінде қалыптасуын бірнеше ғасырға
шегерткендігі туралы пікірлер қозғалады. Шыңғыс ханның тарихи тұлғасының
жаңа бір кырынан қарауға оның қалдырған біліктерін талдау арқылы мүмкіндік
аламыз. Мұнда өзінің ұрпақтарына елді басқару әдісі мен жаулап алған
жерлерге тәртіп орнату тәсілдері жөнінде ақыл айтады. Бұл біліктерде Шыңғыс
ханның өзінен кейін қалдырған өсиетінің қазақ жырауларының, билерінің,
ақындарының, мақал-мәтелдердегі көтерілген идеяда жалғасын тапқандығын
байкаймыз.
Шыңғыс ханның біліктері мемлекетті қалай басқару керектігін ғана
түсіндіріп қоймай, осы басқару ісінде қандай әрекеттер жасау қажеттілігіне
бағыт сілтейді. Билеушінің өз қарамағындағыларға қамкор болуы тіленеді.
Оған отбасында, ел ішінде қандай істер істеуі керек, қандай адам әскер
басқара алатынын, бейбіт өмірдің билеушісіне тән қасиеттер, өзін қалай
ұстаса жақсы болады деген сұрақтарға жауап беріледі.
Шыңғыс ханның іс-әрекеттері оның біліктерінде айтылған ойлармен қатар
жүргендігін Рашид- ад-дин айтып өтеді. Оның берекесіз, бытырап жүрген
халыққа тәртіп орнатып, ақылды, әрі батыл адамдарды әскер басы еткенін, ал
икемді, әрі шапшаңдарына жылқы беріп, жылқышы қылғанын, ал надандарға қамшы
беріп, мал бақтырып, әр адамның икеміне карай өз мақсатына, әрі келісті
қолдана білгендігін көрсетеді.
Қазақ халқы сөз қадірін бағалай білген, тілдің маңызына ерекше көңіл
бөлген. “Тауып айтқан сөз ақылдылық куәсі, ал ақылды сөз адамға бақыт,
жұғымсыз сөз адамға қасірет әкеледі, сондықтан, адамның өз тілі өзіне бірде
дос, бірде қас, тіліңе сақ бол, әр сөзді ойлап айт, сөзге мән бермесең,
басың кетеді”,- дейді түркі ойшылы Жүсіп Баласағүн. Қазақтың мақалдарында:
"Жақсы сөз - жарым ырыс", "Айтылған сөз атылған оқпен тең", Сөйлей
білмеген сөз қадірін кетірер, Өзінен кейін жақсының сөзі қалар,- қанатты
сөздері кең таралған. Бұл нақылдың барлығы Шыңғыс хан біліктерінде
жазылған, ерте заманнан мирас болған бір арнаға түскен ойлар.
Көшпелілердің қоғамындагы ер адамның рөлі ерекше. Әрқашан ер жігіттің
бойындағы жеке қасиетін бағалай білген. Білікте ер адам ең алдымен өз
бойындағы жаман қасиеттерімен күресу керектігін, сонда ғана ол еліне
ізгілік жолын ұсына алатындығын ұғындырады. Білікте осыған сабақтас мына
үзінді берілген: "Өзінің ішкі дүниесін жамандықтан арылта алған әрбір ер
адам бүкіл иелікті ұрылардан тазарта алады".
Отбасының берекесі мен тазалығы көбінесе әйелге байланысты. Үй ішінің
ажары - жақсы әйел, соған орай жар таңдауға көп көңіл бөлінген. Қай тарихи
кезеңді алсақ та әйелге қойылатын талап ортақ. Сондықтан ер адамның қоғам
ішіндегі беделі тікелей әйеліне қатысты болатындығын білікте айтылып өткен.
Сонымен, Шыңғыс ханның қалдырған өсиетінің негізгі мазмұны түркі дәуірінде
де, қазақ хандығы дәуірінде де ғасырларға созылған сұранысты мәселелердің
төңірегінде айтылған ойлардан тұрады. Тіптен, олардың мәні қазіргі коғамның
талаптарына да сәйкес келеді.
Көшпелі мемлекеттердегі құқықтық кодификациялау әрекеттерін Шыңғыс
ханның құқықтық қатынастарды заңдастыруымен қатар зерттеу кезеңі жағынан
қатар келмесе де, мазмұны ұқсас болғандықтан, көптеген мәселелерді
тереңінен қарастыруға мүмкіндік береді. Шыңғыс ханның Ясасы кейінгі
қабылданған қазақтың Дала заңдарында "Қасым ханның қасқа жолы",
"Хақназардың хақ жолы", "Есім ханның ескі жолы" және Тәуке ханның "Жеті
Жарғысында" өзінің жалғасын тапты.
XVI-XVI1 ғасырларда қазақ хандығы нығайып, оның шекарасы едәуір ұлғая
түсті. Өз тұсында "жерді біріктіру" процесін жедел жүзеге асырып, неғүрлым
көзге түскен қазақ хандарының бірі – Жәнібек ханның ұлы Қасым. (Туған жылы
1445 ж.). Іс жүзінде Қасым хан елді Бұрындық кезінде-ақ басқара бастады.
Қасым ханның басқаруынан бастап елде билік жүргізу тек Жәнібек ұрпақтарының
қолына көшті. Қасым ханның тұсында 1511-1523 жж. билік құрған қазақ
хандығының саяси және экономикалық жағдайы жан-жақты нығая түсті. Ол феодал
ақсүйектердің қарсылығына тойтарыс беріп, әскери күштерді нығайтты, өз
билігіндегі жерлерді кеңейтті. Қасым хан билік құрған кезде қазақ халқы
өзінің осы күнгі мекен тұрағының негізгі аймақтарын біріктірді. Хандықтың
шекарасы батыста Жайыққа, оңтүстік-батыста Сырдың оң бойындағы бірсыпыра
қалалар қосылды, солтүстікте Қасым ханның қол астындағы қазақтардың жайлау
қоныстары Ұлытаудан асты. Оңтүстік-шығыста оған Жетісудың көп бөлігі Шу,
Талас, Қаратал, Іле өлкелері қарады. Қасым ханның тұсында Орта Азия, Еділ
бойы, Сібірмен сауда және елшілік байланыс жасалып, Орыс мемлекетімен
қатынас қалыптасты. Қазақ хандығымен елшілік байланыс орнатқан алғашқы
мемлекеттердің бірі - ұлы князь III Василий 1505-1533 жж. билік жүргізген
кездегі Мәскеу мемлекеті еді. Осы тұста қазақтар өз алдына дербес халық
ретінде батыс Еуропаға мәлім болды.
Қасым хан алғашқы қазақ заңы - "Қасқа жолды" жарыққа шығарады. Бұл заң
қазақ арасында бұрыннан қалыптасқан әдет-ғұрып ережелері негізінде жасалды.
Заң сол кезде мұсылман елдерінде жаппай қолданып жүрген ислам дінінің
шариғат заңынан өзгеше, көшпелі қазақ өміріне үйлесімді байырғы заң
болды. Соның үшін ол Қасым ханның атымен байланыстырылып Қасым ханның
қасқа жолы деп аталды. Бұл заңға кірген ережелер:
Мүлік заңы (мал, мүлік, жер дауын шешу ережелері)
Қылмыс заңы (кісі өлтіру, ел шабу, мал талау, ұрлық қылмыстарына жаза)
Әскери заң (қосын құру, аламан міндеті, қара қазан, ердің құны, тұлпар
ат)
Елшілік жоралары (майталмандық, шешендік, халықаралық қатынастарда
сыпайылық, әдептілік)
Жұртшылық заңы (шүлен тарту, ас, той, мереке үстіндегі ережелер,
жасауыл, бөкеуіл, тұтқауылдардың міндеті.) [5].
"Қасым ханның қасқа жолының" қазақ феодалдық қоғамын нығайтуда үлкен
маңызы болды.
1.2 Қазақ халқының тарихында болған құқықтық заңдар
Қазақ хандығының билігі 1680 жылы Жәңгірдің ұлы Тәукеге көшті. Жаңа
билеуші көреген саясаткер, ақылды дипломат, құдіретті хан болды. Тәуке
ханның өзіне дейінгілерден айырмашылығы — хандықтағы ерекше әлеуметтік
топты құрайтын, дала ақсүйектерінің өкілі билердің көмегімен өзінің
үстемдігін нығайтуға тырысты. Дәстүрлі қазақ қоғамында билерге ерекше маңыз
берілді. Билердің шаруашылық, әдетті-құкық, әскери және идеологиялық
міндеттерді атқаруда ерекше рөлі болды. Алайда, олар Шыңғыс ұрпақтарына
жатпайтын еді. Төңірегіне беделді билерді топтастырған Тәуке билер
кеңесінің қолдауына сүйене отырып, хан билігіне ашық түрде қарсы шығушы
Шыңғыс ұрпақтарына карсы күрес жүргізді. Билер кеңесі халықтың айтуынша
Тәуке ханға дейін, аңызға айналған Майқы би заманында-ақ белгілі болған.
Билер мәжілісі ерекше жағдайларда, аса маңызды мәселелерді шешуге ғана
шақырылған. Билер кеңесінің қызметін ретке келтіруде Тәуке бірқатар шаралар
қабылдады. Ол билер съезінің өтетін жері мен уакытын белгіледі. Ханның
маңызды билік жүйесі болып табылатын билер кеңесі әрдайым Тәуке ханның
белгілі бір ордасында: Түркістан қаласы жаныңдағы Битөбеде, Сайрам
қаласының маңындағы Мартөбеде және Сырдария облысының Ангрен қаласына жақын
жердегі Күлтөбеде өткізілген.
Тәуке хан даулы істерді шешуде билер сотының беделін арттырып, билер
кеңесін кесімді үкім шығаруда ерекше органға айналдырды. Осыдан бастап
билер кеңесі Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саясатындағы аса маңызды
мәселелерді шешетін тұрақты жүйеге айналды.
Билер кеңесінің шешімі міндетті түрде жүзеге асырылды. Оның бірде-бір
шешімін немесе үкімін келесі билер кеңесінің мәжілісіне дейін ешкім де
өзгерте алмайтын еді.
Тәуке хан билігінің бір бөлігін беру жолымен ықпалды билерді
мемлекеттік істерге таратуға бағытталған саясат ұстанды. Ол қазақтың үш
жүзінің ең беделді билерінің қатысуымен билер кеңесін сәтті ұйымдастырып
отырды. Ұлы жүзде Төле бидің, Орта жүзде Қазыбек бидің, Кіші жүзде Әйтеке
бидің беделі ерекше болды. Олардың даналығы мен кемеңгерлігі ойрат жаулап
алушыларына қарсы қазақ халқының күшін біріктіруге, сондай-ақ хандықты ауыр
сындардан аман алып өтуге бағытталды.
Үш жүздің басын құраудағы саяси оқиғада билер кеңесі үлкен рөл атқа-
рады. Сонымен катар Тәуке хан өзінің билігі мен саясатында би-батырлар
тірегін кеңейтуге тырысты. Кеңеске барлық рулардың қатардағы билері мен
әскербасылары және батырлары көптеп шақырыла бастады.
Билердің мүддесін көздей отырып, Тәуке өз билігін нығайтты. Мұның
барлығы қазақ тайпалары мен көшпелілер арасында жоғарғы билікті күшейтуге
мүмкіндік берді. Сонымен, қазақ қоғамын ішкі саяси қайта кұрулар хандық
өкімет билігін орталықтандыруға тырысқан әрекет болды.
Қазақ ақсүйектерінің Тәуке хан бастаған белгілі бір тобы Орта Азия-мен
сауданы дамытуға мүдделі болды. Шамамен 1687—1688 жылдары Тәу-ке Ташкент
жайлы Бұхара ханы Субханкулимен келіссөздер жүргізді. Сыр-дария өңіріндегі
Тәукенің хандық билігі берік болды, оның астанасы Түркістан каласы еді.
Тәуке хан орыс-қазақ қатынастарының жақындасуына табандылықпен қол
жеткізді. Ол 1686—1693 жылдары Сібірге бес елшілік жіберді. Мұнда Тәуке
орыс-қазақ қатынастарының өзара тең дәрежеде дамуын нығайтуға айқын
мүдделілігін танытты. Бейбіт халықты өлтіру, тонау, мал-мүлкін тартып алу,
жүздеген адамдарды тұтқынға алу, өзара шапқыншылықтарға байланысты туған
қиындықтарға қарамастан, Ресей мен Қазақ хандығы арасындағы бейбіт қарым-
қатынастар сақтала берді. XVII—XVIII ғасырларда елшіліктер алмасу екі ел
арасындағы саяси және сауда қатынастарын кенейтті.
Тәуке ханның билік еткен кезеңінде қазақ-ойрат қатынастары шиеленісті.
Галдан-Бошокту (1670—1697) билеген кезде, әсіресе оның мұрагері Цеван-
Рабтан (1697—1727) өкімет басына келгенде қазақ-қалмақ қатынастары қатты
шиеленісіп кетті. 1698 жылдан ойраттар мен қазақ әміршілері арасындағы
қарулы қақтығыстардың жаңа кезеңі басталды. Жоңғардың әскери шонжарлары
маңызды сауда жолдары өтетін және ірі сауда орталықтары орналаскан Оңтүстік
Қазақстанның аумағын басып алуды көкседі. Қазақтың Сығанақ, Түркістан,
Отырар, Сайрам, әсіресе Созақ қалалары жоңғарлармен күресте өзіндік
стратегиялық тірек бекетіне айналды. Тәуке ханның ойраттармен күрестегі
кейбір сәттіліктері оған үлкен жеңіс әкелмеді, соғыс белсенділігі
ойраттардың жағында болды. Қалмақ-қазақ қырқыстары толассыз жүргізілді.
Олардың 1711—12,1714,1717 жылдардағылары ерекше еді. Жоңғария қазақтарға
аса қатерлі қауіп төндірді.
1718 жылы қазақтың барлык үш жүзіне билігі толық тараған қазақ ханда-
рының соңғысы Тәуке қайтыс болды. Тәуке ханның тұсында қазақ хандығы бір
орталыққа бағынған мемлекет еді.
Жеті жарғы Тәуке хан билік құрып тұрған кезінде қазақтардың әдеттегі
кұқық нормалары бір жүйеге келтіріліп, толықтырылды. Тұжырымдалған заңдар
Жеті жарғы деген атпен мәлім, мұның өзі сөзбе-сөз алғанда жеті ереже
деген сөз. Оларда орта ғасырдағы қазақ қоғамының патриархаттық-феодалдық
құқығының негізгі принциптері мен нормалары баянды етілген. Ғылыми
әдебиетте бұл заң құжаты Тәуке ханның ережесі немесе Тәуке ханның
заңдары деп аталады. Деректемелерде Ереженің авторы кім болғаны жөнінде
мәліметтер жоқ. Тарихи аңыздарға қарағанда, оны жасаушы Тәуке хан делінеді:
ол Күлтөбе деген жерде үш жүздің басты билерінің басын қосқан, сөйтіп олар
Қасым мен Есім хандардың ескі әдет-ғұрыптарын “Жеті жарғы” деп аталатын
нормаға біріктірген деседі [6].
Тәуке хан ережесінің негіздері туралы қайсыбір тиянақты пікір айту
қиын; кейбір ғалымдар оның негіздерін Шыңғыс-ханның Ясасынан іздейді, енді
біреулері Жеті жарғы Ясадан мүлдем тәуелсіз жазылған деседі. Яса әдеттегі
құқықтың жемісі болғандықтан, өз кезінде Ясаның құрамына кіріп, XVII
ғасырдың аяғындағы қазақ қоғамы жағдайында өз маңызын жоғалтпаған оның
дәстүрлі нормаларын Жеті жарғыны жасаушылардың ескергені, бірақ өз
заманының талаптарына сәйкес пайдаланғаны табиғи нәрсе. Тегінде, Жеті
жарғының негізгі көзі деп бәрінен бұрын қазақтардың әдеттегі байырғы
құқығын, сондай-ақ Тәукеден бұрын өмір сүрген қазақ хандарының жазылмаған
заң ережелерін мойындаған жөн. Зандарға негізінен алғанда қазақ қоғамының
XVII ғасырдағы әскери-саяси және әлеуметтік өмірінің қажеттеріне сәйкес
келетін ережелер енгізілген. Жеті жарғыны жасау қолданылып келген әдеттегі
құқық нормаларын қазақтың феодалдық қоғамының жаңа қажеттеріне бейімдеу,
бұл орайда ол нормалардың феодал шонжарлардың мүдделеріне сай келетіндерін
ғана сактау мақсатын көздеді. Сөйтіп, Тәуке ханның Ережесінде сол кездегі
қазақ қоғамының әлеуметтік және құқықтық нормалары заң жүзінде баянды
етілді. Жеті жарғыға әкімшілік, қылмысты істер, азаматтық құқық нормалары,
сондай-ақ салықтар, діни көзқарастар туралы ережелер енгізілген, яғни онда
қазақ қоғамы өмірінің барлық жақтары қамтылған.
Әкімшілік құқық нормалары мен қылмысты іс құқығы. Жеті жарғы бойын-ша,
жоғарғы билік ханның қолында шоғырлануға тиіс болды. Зандардың жекелеген
баптарына қарағанда, хан жоғарғы судья болған, ол қылмысы және теріс
қылықтары үшін соттап, жазаға тартқан, шағымдарды қараған, салық салу
тәртібін белгілеген. Жеті жарғы тармақтарының бірінде сұлтан-дар мен ру-
тайпа ақсақалдары арқылы хандықты басқару тәртібі нақтылана түскен: Халық
істері туралы пікірлесу үшін ханның өзі, сондай-ақ барлық сұлтандар,
рулардың ақсақалдары мен билеушілері қазақ даласының орта-сындағы бір жерге
күз кезінде жиналатын болсын. Бұл орайда олардың бәрі де халық
жиналысына қару-жарағымен келуге тиіс болды. Бұл талаптың қатаң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
1 Тәуелсіз Қазақстанның құқықтық негіздерінің қалыптасуы
7
1.1 Қазақ халқының құқықтық негіздерінің бастамалары
7
1.2 Қазақ халқының тарихында болған құқықтық заңдар
15
2 Қазақстанның құқықтық негіздерінің қалыптасуы: тұтастық пен тұрақтылық
кепілі
24
2.1Қазақстанның аумақтық тұтастығының құқықтық негізі туралы
24
2.2 Қоғамдық тұтастықтың конституциялық-құқықтық мәртебесі
40
Қорытынды
58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
61
Кіріспе
Бітіру жұмысының өзектілігі. Ұлтымыздың мақтанышы Әлихан
Бөкейхановтың: Біз шығыстың сәлдесімен, сарттың ала шапанымен, молданың
мәсісімен өркениеттің табалдырығын аттай алмаймыз. Діни ісі мемлекеттен
бөлінген, ұлттық – демократиялық қоғамды құруға ұмтылуымыз керек деген
арманы орындалып, Қазақстан тәуелсіздігін алған сәттен демократиялық жолды
таңдады.
Елбасы өзінің Ғасырлар тоғысында атты еңбегінде : Саяси теорияда
өтпелі кезең күрделілігі, бір жағынан, қоғамның билікті бақылауы мен
парламент институттарының әлсіздігі, екінші жағынан, президент билігін
күшейтуге обьективті түрде ықпал етеді деген пікір бар. Ол ұлттық символға,
саяси жүйенің ең маңызды нышанына, орталық тірегіне айналады. Бұл ретте
президент қоғамнан, партиялардан, парламенттен және барлық билік
институттарынан жоғары тұрып, олардың жұмысын үйлестіріп және бағыттап
отырады. Сондықтан да төтенше жағдайларда ол конституцияның бірден бір
кепіліне және мемлекеттік егемендіктің нақты көрінісіне айналады деп атап
көрсетті. Нақтылы теориялық гипотезаларға негізделген бұл пайымдаулардың
тәуелсіз Қазақстанның қалыптасу тәжірибесінде іс жүзіне асқанын көреміз.
ХХ ғасырдың 90–жылдарында және ХХI ғасырдың алғашқы кезеңінде біздің
Ата Заңымыз түрленіп, оған Қазақстанның ілгерілеп дамуы үшін аса маңызды
өзгертулер мен түзетулер енгізілді, елдің Негізгі заңын жетілдіру үдерісі
әлі де жалғасуда.
Бұл жетілдіру үдерісі біртіндеп, эволюциялық жолмен, Елбасының
құқықтық, саяси, экономикалық бастамалары арқылы жүзеге асырылуда. Ашық
пікірталастар, референдумдар сияқты демократиялық шаралар, елдің ең Жоғарғы
өкілетті органы Парламентпен заңды түрде енгізілетін түзетулер
Конституциямыздың эволюциялық жолмен жетілдірілуінің және елдегі демократия
деңгейінің нақтылы көрінісі болып табылады. Қазақтың әдеттегі құқық
негіздерінің тарихи бастаулары ертеде жатыр. Сабақтастық қай кезде де
үзілмеген. Бұл тіршіліктің даму заңдылығы. Көшпелі тіршіліктің ықпалындағы
жеке-жеке тайпалар белгілі бір кезеңде одақ болып бірігуі негізінде елді
басқаруда жаңа ұйымдар қалыптасып, олармен бірге жаңа құқықтар мен жаңа
билік ережелері тәріздес түрлі категориялар да туып отырған, соның
нәтижесінде коғам мүшелері жаңа бір қоғамдық тәртіп билігіне түсу арқылы
жалпы халықтық мәдениетке қарай бұрынғысынан гөрі бір қадам болса да
ілгерілеп, жаңа бір қоғамдық сананың тууына негіз қалаған. Осындай негіздің
алтын арқауы, үзілмей жалғасып келе жаткан заңдылық, ұлан байтақ қазақ
жерін мекендеген ғұн, үйсін, қаңлы тайпаларының әр кезеңде өрлеп, күшейіп
билік құрғаны болып табылады. Қытай жазба деректеріне сүйенетін болсак,
қаңлы тайпасының ресми құқық жинағы болған. Бұл құқық жинағыньщ негізгі
мазмұны толық белгілі болмаса да, каңлы коғамы осы ереже бойынша
қылмыстыларды жазалап, өрескел ауыр қылмыс жасағандарды өлім жазасына
кескен. Әрине алғашкы тайпалық бірлестіктерде шаруашылықтағы ортақтық
қауымдық құқықты туындатты. Рулық қатынастағы индивидтің құқығы осы ру
ішіндегі әдет-ғұрып арқылы реттелді. Бұл әдеттік-құқық жиынтығы ежелден
бастау алып, сипаты жағынан рулық қатынасқа негізделсе де, көшпенді
қоғамдағы құқықтық жағдайдың және құқық салаларының қалыптасуы арқылы
мемлекеттік орындарды институттандырудың алғы шартын туғызды. Шаруашылықтың
күрделенуінің тарихи жағдайы бастапқы номадтық кезеңнің өзінде "күнә
түсінігінен", отбасылық қатынастардан шығып, көптеген әдеттік-құқық
нормаларының ішінен қоғамдық қатынастарды реттейтіні бөлініп, қалыптасуына
әкелді. Бұл нормалар биліктегі қатынастарға және жеке меншік түрлерінің
пайда болуына тікелей байланысты болды.
Көшпелі қоғамдағы құқықтық қатынастардың дамуы мемлекеттіліктің
қалыптасуымен қатар жүрді. Қазақ хандығына мирас ретінде жеткен түрік
мемлекеттерінің дағдылы құқығын, саяси, азаматтық, қылмыстық құқықтық
ережелердің тарихы осы мемлекеттердің қалыптасуы, өрлеуі, құлдырауы
кезеңдерінің көрінісі ретінде қарастыруға болады.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері.Бітіру жұмысының келелі
зерттеу мақсаттарының бірі – мемлекет пен мемлекеттік биліктің ішкі мәнін
ашатын мемлекеттік ұйымдардың жоспарлы ұйымдастырылуы мен қызметтерінің
негіздерін реттейтін актілері мен нормаларының жиынтығын зерттеу.Осы
нормаларда Қазақстан Республикасы өзін өзі – демократиялық , зайырлы,
құқықтық , әлеуметтік мемлекет ретінде танитыны , мемлекеттік биліктің
бірден – бір бастауы халық екендігі және Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттік билік заң шығарушы , атқарушы және сот тармақтарына бөліну және
өз ара бірігіп іс – қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылатыны ,
Қазақстанның президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет екендігі
және басқа да ережелер бекітілді. Мемлекеттік билік пен мемлекеттік
құрылыстың осы және басқа да принциптерінің мәнін қоғамның барлық
мүшелерінің жан – жақты танып-білуі Қазақстан Республикасының дамуы мен
берік орнауының ең маңызды факторларының бірі болып табылады.Сонымен қатар
, Қазақстан Республикасының конституциясында мемлекетіміздің ең басты
құндыылықтары – адам және оның өмірі , құқықтары мен бостандықтарын зерттеу
басты мақсатым болғандықтан алдымызға мынадай міндеттерді қойдық :
- ХХ ғасырдың аяғы мен ХXI ғасырдың алғашқы жылдарындағы
Қазақстанда қалыптасқан саяси әлеуметтік ахуалдарды бүгінгі күн тұрғысынан
обьективті баға беру;
- 1993 -1995 жылдардағы қабылданған конституцияларға өзіндік талдаулар
жасау;
- Егеменді даму жағдайында жүзеге асырылынып жатқан конституциялық
заңдар мен басқа да нормативтік – құқықтық актілердің халық еркінің
айқын көрінісі екенін айқындау;
- Қазіргі заң шығару органдарының атқаратын қызметтеріне жан – жақты
баға беру;
- Алға қойған міндеттерді шешу қазақ қоғамының ғасыр басындағы саяси
әлеуметтік даму эволюциясының ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндіктер
береді. Ал бұл мүмкіндік бүгінгі мемлекеттік биліктің белгілері мен
қызметі жайлы тұжырымдар жасауға , ұлтаралық қарым - қатынас мәселелерін
және қоғамды демократияландырудың қиыншылықтарын өткендегі тәжірибе
негізінде шешуге жол ашады.
Бітіру жұмысының хронологиялық ауқымы.Тәуелсіз Қазақстан
кезеңдерінде қабылданған конституциялық заңнамалар мен оған дейінгі
қабылданған конституциялары , Қазақстан Республикасының заңдары ,
Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары мен Республиканың басқа
да конституциялық құқықтық актілері мен конституциялық заңнамалары
зерттеу жұмысының хронологиялық шеңберін көрсетеді.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақстан Республикасының
тәуелсіздік алуына байланысты елде демократия орнап, бұрынғы бір жақты ,
әміршіл идеологиядан арылып , халқымыздың төл тарихын жаңаша көзқараспен
жазу қолына алына бастаған кезде тарихи құқықтық негізде тақырыбымызға
байланысты көтерілген мәселелерді талқылау барысында еліміздің
тарихындағы айқындалған ойларды бағытқа алуға талпыныс жасалынды.Бітіруші
зерттеу жұмысын бір ғана көзқарас тұрғысынан жазып қана қоймай , өзіндік
жан жақтылық тұрғысынан да ашып көрсетуге бастама салынды.Біздің
пайымдауымызша,құқықтық мемлекет тұғыры заңның жоғарғы мәртебесінде,
Конституциясының мызғымас беріктігі ұлттық идеологияның негізі және
түпқазығы.Бітіру жұмысын жазу барысында егеменді даму жағдайына дейінгі
Қазақстан мен бүгінгі күн тұрғысындағы конституциялық құқықтық
заңнамаларды, заңгер ғалымдардың арнайы еңбектері мен Қазақстан
Республикасында тарихи сананы қалыптастырудың тұжырымдамалары басшылыққа
алынды. Сонымен қатар, жаһандану құбылысы әлем мемлекеттерінің
әрқайсысының өзіндік даму жолы бар екенін паш етті. Бұл жағдайда
Қазақстан мемлекетінің даму қағидасы әлемдік экономикаға кірігуде екенін
Елбасы өз жолдауларында бірнеше рет айтқан және осы қағида Конституцида
да өз орнын тапқан. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан Жолдауы аясынан
бағалайтын болсақ, тарихи өлшем тұрғысынан біздің мемлекетіміз әлемдік
экономикаға бойлай кіріп біршама биік асуларды алғанын өркениетті елдер
мойындағаны барлық Қазақстан халықтарына айтпаса да түсінікті болары
хақ.Егемендік сапарымыздың биігінен талдасақ экономика, еліміздегі
бейбітшілік пен тұрақтылық, ұлтаралық келісім, болған түсініспестік пен
қайшылықтарды Заң негізінде реттеу т.б. осы құжатты бүкіл қоғам
мүшелерінің мақұлдап қабылдауының обьективті нәтижесі.
Бітіру жұмысының деректемелік және тарихнамалық базасы. Зерттеу
жұмысымызда төмендегідей деректемелік негіздерге сүйендік:
Конституциялық құжаттарға, құқықтық заңнамаларға байланысты ұлттық
баспасөздерде жарық көрген деректемелік мағлұматтарға; жеке адамдар
жасаған құжаттар,еңбектер, естеліктер ,шығармалар,туындыларға; кеңес
өкіметінің, Коммунистік партияның құжаттарына; арнайы зерттеулерге; ХХ
ғасырдың аяғы мен ХХI ғасырдың бастапқы кезеңдерінде жазылған зерттеулерді
талдау, жүйелеу жұмыстарына және оған баға беруге бұған дейін жазылған
тарихнамалық еңбектерге талдау жасау, әсіресе адам мен азаматтың негізгі
құқықтарын, бостандықтарын және міндеттерін бекіткен, әрі оларды қамтамасыз
ету мен қорғаудың негізгі қағидаларын айқындайтын нормативтік құқықтық
еңбектер бітіру жұмысының басты құжаттары болып саналады.Әсіресе Елбасы
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен
дамуының стратегиясы , От имперского союза к СНГ , Ғасырлар
тоғысында , Тарих толхынында , сияқты еңбектері тарихи жолымызды
зерделеуге , өткен заманғы тарихи тұлғалардың қызметін дұрыс бағалауға
үйретеді . Екінші сөзбен айтқанда , Елбасының тарихты, бүгінгі және
болашақты ұштастыра ойластырылуы , оның парасатты пайымдаулары ұлттық
заңнамаларымыздың тарихи жолдарын зерттеуге де маңызы өте зор әдістемелік
негіз болып табылады. Құқықтанушы,саясаттанушы ғалым профессор
ағаларымыздың еңбектерін де басшылыққа алдық . Сапарғалиев Г.С. О
конституционных полномочиях прокуратуры республики Казахстан по
опротестованию законов и других правовых актов; Бурханов К.Н. История и
современность основного закона в казахской государственности ; Нысанбаев
А.Н. Конституционные реформы как новый этап модернизации современного
казахстансккого общества ; Аяған Б.Ғ. Егеменді елдің конституциясы
ізденіс пен тұрақтылықтың кепілі. Ударцев С. Ф. Некоторые вопросы
конституционного развития Казахстана в современный период ; Мадуан С.М.
Мемлекет және қоғам : Қазақстан республикасының конституциясы демократияны
одан әрі дамытудың факторы ; Жексембекова В.А. Влияние конституционных
реформ на демократизацию Казахстанского общества; Абдуалы А.Б
Президенттің Қазақстан халқына жолдауы мемлекеттің жаңа мазмұндық кезеңі;
Кыдыралин Ж.У. Национальная идея и национальная идеология как факторы
устоичивости общества и государства. Осы аталған еңбектер мен зерттеулер
біздің бітіру жұмысымызда ой қорытындыларын жасауда, өзіндік ғылыми
талдауларда тұжырымдаманың мәнін ашуда әдістемелік мәні мен тарихнамалық
кешені зор болды.
Бітіру жұмысының практикалық маңызы. Бітіру жұмысының нәтижелері
бүгінгі күндерге дейін жалғасып келе жатқан конституциялық заңнамалар мен
Ата заңымыздың жарлықтарының мән-маңызы, нәтижелері мен қорытындылары ,
олардың атқарған қызметтері туралы ғылыми ұғымдарының тұжырымдары пікір
таласта еленуге тиісті.Бітіру жұмысында келтірілген кейбір деректер кешені
мен өзіндік ғылыми талдаулар мен ой қорытындылары Ата Заңымызды одан әрі
қалыптастыруда құқықтану мамандығы бойынша көмекші құрал көзі ретінде
пайдалануға болады.
Бітіру жұмысының құрылымы.Бітіру жұмысы кіріспеден ,екі тараудан ,
қорытындыдан , пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Қазақ халқының құқықтық негіздерінің бастамалары
Басқа да мемлекеттер тарихы сияқты, Қазақстан Республикасы тарихының
да дерек көздерінің үлкен бір тобын заң актілері кұрайды. Қазақ халқының,
осы жерді мекендеген өзге де ұлттар өкілдерімен бірлесіп, құқықтық мемлекет
құру жолына түсуі заң актілерінің тарихи дерек көздері ретіндегі маңызын
арттыра түсті. Өмірдің барлық саласының заңдық негіз алуы, қоғамда орын
алған түбегейлі өзгерістердің белгілі бір заңдарға сәйкес жүргізілуі, ел
тарихының әр алуан заңдарда бейнеленуіне алып келді. Демек, заң актілерін
дерек көздері ретінде пайдалана білу — тәуелсіз Қазақстан тарихының
объективті жазылуының басты алғышарттарының бірі.
Посткеңестік кеңістікте, әсіресе дәстүрлі деректану мектебі ғасырлар
бойы қалыптасып, дамыған Ресейде, қазіргі заман тарихының заңдық
деректеріне деген қызығушылықтың артуы байқалады. Олардағы ғылыми
зерттеудің қазіргі деңгейі, идеологиялық құрсаудан босану, білімнің
интеграциялық үрдісі т.б. заңдық дерек көздеріне деген деректанулық
талдауға жаңа талаптар қойып отыр. Осыған байланысты Ресей ғалымдары заң
шығарушылықтың рөлін жаңа тұрғыдан бағалауға, заң шығарушының құқықтық
мәдениеті мен құқықтық санасының, оның ішінде қоғамның өзінің де, өзара
байланыстылығын анықтауға ерекше көңіл бөлуде. Ресей ғалымдарының заң
актілерін өз тарихының дерек көздері ретінде зерттеудегі іс тәжірибесі
біздер үшін де пайдалы болуы мүмкін. Себебі, заң актілерін дерек көздері
ретінде талдаудың теориялық және әдістемелік негіздері бәрінде де бірдей
дерлік.
Қазіргі Ресейде, бұрын белгісіз болған немесе жасырылып келген
құжаттардың ғылыми айналымға тартылуына, заң актілері түрлерінің көбеюіне,
заң актілерін талдаудың жаңа тәсілдері мен әдістерінің іздестірілуіне
байланысты бұл саланы зерттеу ауқымының артуы байқалады.
Сонымен қатар, заңдар мен басқа да құқықтық актілерді - жеке, топтық,
әлеуметтік мүдделердің бейнеленуі ретінде, қоғам мен мемлекеттегі жаңа
әлемдегі өзгерістердің нәтижесі ретінде жүйелік бірлікте қарау үрдісін де
байқауға болады. Деректану ғылымы енді ғана қалыптасып келе жатқан
Қазакстан тарихшылары үшін Ресей ғалымдарының мұндай тәжірибесін зерттеудің
маңызы зор екендігі түсінікті. Ол бізге өз еліміздің заң актілерінің дерек
көздері ретіндегі ерекшеліктерін анықтап, сол ерекшеліктерге сай
деректанулық талдаулар жүргізуге көмектесері анық.
Ресей мемлекеттік гуманитарлык университеті ғалымдары дайындаған оқу
құралында: "Өмірдің саяси, әлеуметтік, экономикалық және мәдени
құбылыстарды бейнелейтін тарихи дерек көздері ретіндегі және заңдық күшке
ие заңдардың басқа да дерек көздерінен ерекшелігі. Өмір қоғам мүшелерінің
нақты мүдделерін қозғайды және сол арқылы идеялық насихаттық әсер етудің,
сонымен қатар қоғамдық және материалдық қатынастарды реттеудің қуатты қаруы
болып табылады. Сондықтан отандық дерек көздерін тек қана заңдық
(заңшығарушылық - келген мемлекеттік құқықтың негізі) және көпшілік
құқықтық құжаттар ғана емес, сонымен қатар олардың әлеуметтік функциялар
атқаруы тұрғысынан да жан-жақты зерттелуі керек. Мемлекет және құқық
тарихын қоғам тарихынан болыn зерттеу мүмкін емес. Қазіргі кезде соңғысы
мемлекетке, оның ішінде оның заңдық-құқықтық институттарына, заңшығарушылық
саясатқа және құқық қолдану тәжірибесіне әсер ететін маңызды өзіндік фактор
ретінде көріне бастады". — деген тұжырым бар.
Бұл айтылғандар Қазақстан Республикасы тарихына да тікелей қатысты.
Мемлекеттің құқықтық негізін құраушы фактор ретінде заң акті-лері біздегі
қазіргі қоғам тарихының маңызды дерек көзі болып табылады. Құқықтық
мемлекеттің негізі қаланған Қазақстанда да бүгінде заң актілерінің
мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың барлық дерлік күнделікті жұмыстарын
реттейтіндігі және бағыттайтындығы, азаматтар мен ұйымдар арасындағы
қатынастарды белгілі бір заңдық нормаларға түсіргендігі — өмір шындығы.
Сондықтан, заң актілері бізде де заңдық құжаттар әрі тарихи дерек көздері
ретінде жан-жақты да объективті талдауды қажет етеді.
Заң терминіне "Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының
негіздері" атты оқулықта: “Заң дегеніміз, ең жоғарғы нормативтік күші бар
акті”. Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Парламент -заң
шығару қызметін жүзеге асыратын Республиканың ең жоғарғы органы.
Заң термині әдебиетте екі мағынада қолданылады - "кең" және "тар"
мағынасында. "Кең" тұрғыдан алсақ заңға нормативтік актілердің барлық
түрлері: нақты заңдар, жарлықтар, қаулылар, шешімдер, бұйрықтар, нұсқаулар,
ере желер, жарғылар т. б. жатқызылады.
Ал, "тар" тұрғыдан қарайтын болсақ заңға тек қана "заң" деп аталатын
нормативтік құқықтық актілер ғана жатады. Заң, өз мәнінде алатын болсақ,
нормативтік құқықтық актілердің арасында ерекше орын бар ерекше қызмет
атқаратын акт болып есептелмек" деген анықтама берілген.
Қазақстан тарихнамасында заң актілері дерек көздері ретінде бұрын
арнайы қарастырылмағанымен, одақтас республикалардың бірі ретінде Қазақстан
да құрамында болған КСРО тарихнамасында бұл мәселеге кезінде ерекше көңіл
бөлінген. Заңдық дерек көздерін талдау және оларды жариялау кеңес
өкіметінің бірінші онжылдығында-ақ басталған. Аса маңызды мемлекеттік
актілер - декреттерді, конституция, кодекстерді зерттеуге ерекше көңіл
бөлінді. Заңдарды қабылдаудың себептері мен жағдайы, жобаларды дайындау мен
талқылау, авторлығын анықтау сияқты мәселелер қарастырылды. Дегенмен,
деректерді талдауда ішкі сынға өте аз көңіл бөлінді. Ол саяси факторлармен
қатар, сол кездегі зерттеу ісінің деңгейінің төмендігімен де байланысты
болды. Бірақ көп ұзамай-ақ ондай онды үрдіс тез жоғала бастады. XX ғасырдың
20-жылдарының соңына қарай тарих ғылымында марксизм-ленинизм идеологиясын
орнықтыру мақсатында жүргізілген күрес нәтижесінде ғылыми дискуссиялар
тиылды, ғылыми көзқарастар мен позициялардың біртектілігі белең алды,
заңдық дерек көздерін зерттеудің перспективалық бағыттары жабылды [1].
Бірақ соған қарамастан қазіргі кезде Қазақстан территориясында ертеден
қалыптасқан құқықтық құжаттар қазіргі кезде қазақ тарихшыларына сол
заманның бейнесін бейнелейтін дерек көзі ретінде пайдалынады. Сондай дерек
көздеріне ертедегі атақты хандардың шығарған заңдарын жатқызамыз.
Қазақтың әдеттегі құқық негіздерінің тарихи бастаулары ертеде жатыр.
Сабақтастық қай кезде де үзілмеген. Бұл тіршіліктің даму заңдылығы. Көшпелі
тіршіліктің ықпалындағы жеке-жеке тайпалар белгілі бір кезеңде одақ болып
бірігуі негізінде елді басқаруда жаңа ұйымдар қалыптасып, олармен бірге
жаңа құқықтар мен жаңа билік ережелері тәріздес түрлі категориялар да туып
отырған, соның нәтижесінде коғам мүшелері жаңа бір қоғамдық тәртіп билігіне
түсу арқылы жалпы халықтық мәдениетке қарай бұрынғысынан гөрі бір қадам
болса да ілгерілеп, жаңа бір қоғамдық сананың тууына негіз қалаған. Осындай
негіздің алтын арқауы, үзілмей жалғасып келе жаткан заңдылық, ұлан байтақ
қазақ жерін мекендеген ғұн, үйсін, қаңлы тайпаларының әр кезеңде өрлеп,
күшейіп билік құрғаны болып табылады. Қытай жазба деректеріне сүйенетін
болсак, қаңлы тайпасының ресми құқық жинағы болған. Бұл құқық жинағыньщ
негізгі мазмұны толық белгілі болмаса да, каңлы коғамы осы ереже бойынша
қылмыстыларды жазалап, өрескел ауыр қылмыс жасағандарды өлім жазасына
кескен. Әрине алғашкы тайпалық бірлестіктерде шаруашылықтағы ортақтық
қауымдық құқықты туындатты. Рулық қатынастағы индивидтің құқығы осы ру
ішіндегі әдет-ғұрып арқылы реттелді. Бұл әдеттік-құқық жиынтығы ежелден
бастау алып, сипаты жағынан рулық қатынасқа негізделсе де, көшпенді
қоғамдағы құқықтық жағдайдың және құқық салаларының қалыптасуы арқылы
мемлекеттік орындарды институттандырудың алғы шартын туғызды. Шаруашылықтың
күрделенуінің тарихи жағдайы бастапқы номадтық кезеңнің өзінде "күнә
түсінігінен", отбасылық қатынастардан шығып, көптеген әдеттік-құқық
нормаларының ішінен қоғамдық қатынастарды реттейтіні бөлініп, қалыптасуына
әкелді. Бұл нормалар биліктегі қатынастарға және жеке меншік түрлерінің
пайда болуына тікелей байланысты болды.
Көшпелі қоғамдағы құқықтық қатынастардың дамуы мемлекеттіліктің
қалыптасуымен қатар жүрді. Қазақ хандығына мирас ретінде жеткен түрік
мемлекеттерінің дағдылы құқығын, саяси, азаматтық, қылмыстық құқықтық
ережелердің тарихы осы мемлекеттердің қалыптасуы, өрлеуі, құлдырауы
кезеңдерінің көрінісі ретінде қарастыруға болады. Біртұтас мемлекеттіліктің
негізінің қалануында қоғамдағы құқықтық қатынастардың реттеу ісінің
күрделене бастағанынын біз түрік дәуірінен де байкаймыз. VI ғасырда Орталық
Азиядағы көптеген тайпалық одақтардың бірігуі негізінде Түрік мемлекетінің
кұрылуы, оның іргесін салушы Бумын қағанның мемлекеттің тұтастығын, қоғам
мүшелерінің азаматтық құқықтарын қорғаған заң жүйесінің қабылданғаны
белгілі. Оның баптары қытай деректерінен белгілі. Бұл заңның негізін
құраған баптарды атап өтуге болады: 1) Көтеріліс жасап, бүлік шығарған
кісілер өлім жазасына бұйырылсын; 2)Түрік жұртының мүддесін сатып, елге
опасыздық еткендер өлім жазасына кесілсін; 3 )Ру ішінде жазықсыз кісі
өлтіргендер өлім жазасына кесілсін; 4 )Өзге біреудің әйеліне зинақорлық
жасап, ақ некені бұзушылар өлім жазасына бұйырылсын; 5 )Өреде тұрган,
тұсаулы жүрген сәйгүлік атты ұрлаған кісі өлім жазасына бұйырылсын; 6)
Төбелесте мертігудің түріне қарай құн төленсін; 7 ) Ұрланган жылқы,
өзге құнды зат үшін он есе артық айып төленсін;.
Алғашкы Түрік қағанатының заңы бойынша түрік қоғамының талаптарына сай
отбасылық, азаматтық, қылмыстық істерді шешіп отырған. Әрине, бұл заң ерте
ортағасырлық мемлекеттік сипатқа тән болған. Мемлекетті басқарудағы саяси
әдістер, көшпенді қоғамдық қатынастарды реттеу зерттеушілер тарапынан
"көшпенді мемлекет" ұғымын туындатты. Мұндай саяси билік түрік қоғамындағы
құқықтық құрылымды үш нормаға негіздеді. Азаматтық, қылмыстық, отбасылық,
мұрагерлік істер әдеттік құқықпен реттелді. Мемлекеттегі билік тұтқасын
ұстаған "Ашина әулетінің" құқығы ерекше болды. Бұл құқық қағанаттың
билеушілері тарапынан қабылданған заң "Төреге" бірікті. Қаған билігі
билеуші әулет ішінде мұраға беріліп отырған. Биліктің атадан балаға ғана
емес, ағадан ініге берілу дәстүрі болған. Үшіншіден, мемлекет және тайпа
аралық қатынастардың ережелері халықаралық құқықты құрады. Түрік
қағанатындағы жоғарыда аталып өткен нормалар VIII ғасырда жинақталған құқық
жүйесі "Төреге" бірікті. Түрік елінің қалыптасуымен қатар, заң
шығармашылығы мемлекет ішінде "Төренің" таралуына ықпал жасады. "Төре" елді
басқару, билік жүргізу құқығын қамтыды. Оның негізгі мақсаты мемлекеттің
ішіндегі тұтастықты сақтау, ру арасындағы қайшылықтарды, қарым-қатынасты
реттеуді көздеді. Түрік қоғамындағы әдет-ғұрып құқықтары және "Төре"
кейінгі осы қоғамның мұрагерлерінің құқықтық қатынастарында жалғасын тапты.
Осы жерде айта кететін бір жағдай, қазіргі кезеңде ғылыми айналымға еніп,
жан-жақты зерттелген "Төре билігі" XVI ғасырға жататын қыпшақ- армян заңдар
жинағы және армян-қыпшақ процессуальды кодексінің сақталуы Дала
өркениетінің құқықтық қатынастарының ықпалын ашып беретін сияқты [2].
Дала өркениетінің тарихындағы көшпенділердің құрған ірі
мемлекеттерінің бірі XIII ғасырдың басында тарих сахнасына көтеріліп,
өзінің саяси ықпалын таратты. Екі Моңғол ұлысының құрылуы тұсында
мемлекетті нығайту мақсатында көшпенділердің әдеттік-құқықтық нормаларының
жиынтығына сол кезеңдегі моңғол қоғамының талаптарына орай өзгерістер
енгізіліп, жетілдіріп қабылданған заң жинағы "Ұлы Яса" болды.
"Ұлы" деп аталуы бұл моңғолдардың барлығына тиісті заң болды. Осы
жағынан алғанда жергілікті ұлыстық деңгейдегі жасақтардан ерекшеленді. Яса
моңғолша-жасақ, йосун "қаулы", "заң" мағынасын береді. Яса-Шыңғыс хан
қабылдаған моңғолдардың заңдар жиынтығы және ереже-лері. Рашид- ад-Диннің
мәліметіне қарағанда, бұл заң моңғолдардың 1206 жылы өткен құрылтайында
қабылданған. Бұл заңның Шыңғыс ханның керей, найман, меркіттерге жасаған
жеңісті жорығынан кейін шақырылған Ұлы құрылтайда қабылдануы оның билігінін
нығаюына жол ашты. Кейінірек, 1218 жылы Түркістанға қарсы жорықты
ұйымдастыру мақсатында жиналған құрылтайда толықтырулар енгізіліп, 1225
жылы қайта қабылданған. "Ұлы Ясаның" түпнұсқасы толығымен сақталмаған. Оның
үзінділері араб, парсы тарихшыларының еңбектерінде кездеседі. "Ұлы Ясаның"
толығырақ мазмұны XIII ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген парсы
жылнамашысы Ала ад-Дин-Ата Малик Джувайнидің "Тарих-и Джа-хангушай"
("Әлемді бағындырушының тарихы") атты еңбегінде кездеседі. Өзге авторлар ал-
Омарй, ал-Маркизи, Мирхонд Джувайнидің еңбегіндегі берілген мағлұматты
қолданған. Бұл жағынан алғанда, "Ясаны" зерттеуде Джувайнидің шығармасының
маңыздылығы арта түседі. Джувайнидің көрсетуі бойынша, бұл заң ұйғыр
жазуында моңғол тілінде тұмарға түсірілген. Бұл тұмарлар беделді, Ясаның
білгірі ретінде танымал ханзадаларда сақталған. Орыс шығыстанушысы
В.Ф.Минорски аударған Джувайнидің Яса туралы тарауын Г.В.Вернадский өзінің
осы тақырыптағы зерттеуінде қосымша түрінде берді. Қалмақ ғалымы Э.Хара-
Даван өзінің Шыңғыс хан тарихына арнаған еңбегінде Ясаның ал-Маркизи,
Мирхонд, ибн-Батутта, т.б. деректерде берілген үзінділерін беріп өтеді.
Зерттеушілер арасында Ясаның баптарына қатысты пікірлер баршылық. Оған
қатысты орыс, қытай, моңғол, қазақ, қалмақ, татар зерттеушілері өздерінің
көзқарастарын ұсынған. Соңғы зерттеулер қатарына жататын осы кезеңнің
маманы Зардыхан Қинаятұлының "Қазақ мемлекеті және Жошы хан" атты еңбегінде
осы тақырып төңірегінде жан-жақты талдаулар жасалынған. Мұнда біз осы
уакытқа дейін Ясаны қарастырғанда, орыс зерттеушілерінің пікірлеріне
тоқталатын болсақ, мұнда қытай, моңғол ғалымдарының тұжырымдары айтылып
өтеді. Қытай ғалымы Ли Зу Фин Ясаны негізгі сегіз тарауға бөліп, оларды
жіктеп қарастыру арқылы талдағандығын атап өтеді. Тарихшы Б.Сайшал бұл
заңды терең талдау нәтижесінде деректердегі үзінділерді мазмұнына қарай
алты бөлімге бөліп, 54 бабын ашып берген. Бұл заң Шыңғыс ханның құрған
мемлекетімен қатар пайда болған жоқ. Оның бастауы Моңғол үстіртін әр тарихи
кезеңде билік құрған Түркі, Тунгус, моңғолдық мемлекеттердің қалыптасып,
кейінге мұра болып қалған құқықтық ережелер болғандығы жөніндегі Зардыхан
Қинаятұлының пікірі өте орынды.
Қоғамдық қатынастардың күрделене түсуі, мемлекеттіліктің қалыптасуы,
құқықтық мәдениеттің дамуымен қатар жүреді. Сондықтан, Шыңғыс ханның құрған
мемлекетін өзіне дейінгі осы аумақтағы бір кезде қалыптасып, нығаю үстінде
болып, ыдыраған мемлекеттердің тікелей мұрагері ретінде қарастырған жөн.
Сонымен, Моңғол империясындағы негізгі құқықтық ескерткіш "Яса" болды.
Бұл заңның күштілігі сонда - Шыңғыс хан ұрпақтары Моңғол империясынан
қаншалықты қашықтықта билік құрса да, осы заңға бағынып, берік ұстауға
тырысты. Ясаның құрамы халықаралық құқык, мемлекеттік және әкімшілік
құқық, қылмыстық құқық, сауда құқығы, сот құқығы, заңды бекіту сияқты
баптардан тұрды.
Шыңғыс ханның ұрпақтарның арасында бұл заңның берік орнығуын Рашид-ад-
Диннің шығармасында берілген үзінді нақтылай түседі: "Шыңғыс ханның
қалдырып кеткен салт-дәстүрлері (йусун) мен заңдарын (иасак) сақ-тап,
оларды өзгертпей катаң ұстанса, онда: Көктен олардың елдеріне көмек келіп,
олар әрқашан қуаныш пен шаттықта өмір суреді -деп берілген. Осы
шығармадағы келесі үзінді осы заң мемлекеттің іргетасының ыдырамауына ықпал
жасайтындығын көрсетеді: "Егер осыдан кейін дүниеге келген мемлекет
басшыларының ұлдары тұсындағы ұлы адамдары, батырлар мен әмірлер заңды
қатаң ұстанбаса, онда мемлекет істері шайқалып, тоқтайды, олар Шыңгыс ханды
өте қатты іздейді, бірақ оны таппайды" [3].
Ясаны берік ұстау Шыңғыс хан ұрпақтары үшін қаншалықты маңызды
болса, олардың билік құрған мемлекеттерінің тұрғындарының бағынуы
міндеткерлік болды. Әрине бұл жағдайдың орындалуы қиындық туғызды. Оның
мәні Ясаның көшпелілер өміріне негізделген болса, Түркістан немесе Иран
сияқты бағындырылған отырықшы аймақтарда ертеден қалыптасқан құқық
жүйесінде қарастырылатын әлеуметтік-тұрмыстық және қоғамдық өмірі тыс қалып
отырды. Бұлардың баптары арасындағы қайшылықтар жергілікті билік иелері мен
Шыңғыс хан әулетінің билеушілері арасындағы қақтығыстардың туындауына әсер
етті. Түркістан иелігінде билік құрған Шағатайдың Ясаны орындату
мақсатындағы әрекеттерін Джувайни былай баяндайды: "Ол өзіне бағынышты
халықты Ясамен қорқытып, оны бұзғандарды жазалайтындығын білдірді, оның
әскері әрқашан дайындықта болды, әсерлеп айтқанда, кез келген әйел басына
алтын толтырылған табақпен жалғыз, еш қорықпай жүре алатын. Ол кішігірім
қаулылар қабылдап отырды. Бұл қаулылар мұсылмандар үшін ауыр болды. Мысалы,
қойды бауыздамау туралы қаулысы нәтижесінде Хорасанда ашық мал бауыздаудан
қорықты. Мұсылмандарды өлген мал етін жеуге мәжбүрледі".
Яса өте қатаң заң болды. Мұндағы әрбір теріс әрекет қылмыс ретінде
қарастырылып, қатаң жазаға тартылып отырған. Осыған қарамастан, уақыт өте
келе, Моңғол империясының батыс иелігі мұсылман мәдениетін қабыл-дай
отырып, Ясаны міндетті түрде орындауды тоқтата бастады. Ясаның күшінің
әлсіреуін Хамдаллах Казвинидің айтуынан көре аламыз. Мұнда моңғолдардың
қалада тұруына Ясаға қайшы болса, Шағатай, Жошы ұлыстарындағы Шыңғыс
ұрпақтары бұл талапты орындауды ұмытқандығын көрсетеді.
Моңғол ұлыстарында Ясаның ұстану кезеңінің қаншаға созылғаны
белгісіз. Темір құрған Мауараннахр мемлекетінде түрік тіліндегі "төре" деп
Шыңғыс ханның заңын атады. Сирия және Хорезмде Темір және оның ұрпақтарын
төрені шариаттан жоғары койған деп айыптап, олардың қол астындағыларды
мұсылмандар ретінде қабылдамады. Темірдің ұлы Шахрух тұсында (1409-1447
жж.) шариғатты ғана мойындау, Шыңғыс ханның билігі және заңының күшін жою
туралы қаулы қабылданды. Ал ПІахрухтың баласы Ұлықбек, керісінше, Шыңғыс
ханның барлық заңдарын орындауды дұрыс көрді. Тимуридтердің соңғы билеушісі
Бабырдың Яса жайында пікірі оның жазбаларында анық берілген: "Біздің ата-
бабаларымыз Шыңғыс ханның төресін қалтықсыз орындап отырған, Құрылтайда,
тойда, тамақ ішерде, отырсада, тұрса да төреге қайшы әрекет жасамаған.
Шыңғыс ханның өсиеті барлық адам орындауга тиісті Құдайдың жазғаны емес.
Кім болса да өзінен кейін құнды өсиет, қалдырса, оны ұмытпау қажет. Егер
әкең жақсы заң қалдырса, орындау қажет, нашар заң қалдырса, оны жақсысымен
ауыстыру керек" .
Ясаның негізгі баптары XV-XVI ғасырларда Моғолстан мемлекетінде өз
күшін жоғалтпады. Шығыс Дешті-Қыпшақтың өзбек-қазақ билеушілері маңызды
мәселелерді шешуде Ясаға жүгінген. Сонымен ғасырларға созыл-ған Шыңғыс
хан ұрпақтарының билік құрған тұстарында Яса негізгі заң ретінде
қабылданып, барлық істерді шешуде осыған жүгінді. Әрине, ұлан-ғайыр аймақты
алып жатқан Моңғол империясының барлық жері Ясаны ғана мойындады десек,
қате болар. Біз жоғарыда атап өткендей, Яса жергілікті жаулап алынған
халықтардың дәстүрлі құқық заңдарымен қатар өмір сүрді. Шыңғыс ханның
моңғол мемлекетін күшейту мақсатында қабылдаған бұл заңының кейбір баптары
кейінгі көшпелі мемлекеттердің құқықтық ескерткіштерінде, олардың қылмыстық
құқығында сақталып қалды.
Қазақтың дағдылы құқығында Шыңғыс ханның өзінің ұрпағына қалдырған
Білігі немесе өсиетінің маңызы айырықша. Кейінгі қазақ халқының рухани
мұрасы болып кеткен ауызша әдеби шығармаларда бұл біліктің мазмұны жиі
кездеседі. Осы кезеңнің білгір маманы Тұрсын Сұлтановтың пікірі бойынша,
XIX ғасырдағы зерттеушілір Шыңғыс ханның "Білігін" Ясамен араластырып дұрыс
қарастырмаған. 1901 жылы П.Мелиоранский Ясаның мазмұнын Шыңғыс ханның
Білігімен қатар зерттей отырып, олардың айырмашылығын ашып берген.
Ясада қылмыс түрлері және оған қарай қолданылатын жазаны белгілейтін
ереже берілсе, Білікте сот өндірісі және өзіндік процесссуалды кодекс
ретінде Яса заңын бұзушыларды соттады. Мемлекетті басқару ісінде, халыққа
билік жүргізуде Шыңғыс ханның ұрпақтары осы Білікке жүгінген. Мұнда
Шыңғыс ханның өзінің тікелей ұрпақтарына ғана емес, өзінің халқына дұрыс
өмір сүру жолын бағыттап өсиет ретінде қалдырған. Оның толығырак мәтінін
Рашид-ад-Дин "Шыңғыс ханның жеке басының мақтаныш тұтатын қасиеттері және
оның әр түрлі жағдайларға қатысты қалдырған біліктері" атты бөлімінде
өсиетті әңгімелері деп берген. Рашид-ад-Дин біліктердің түрлі кітаптардан
және жеке кісілерден белгілі болып жазылғандығын айтып өтеді. Шыңғыс хан
тарихи зерттеулерде әлемді бағындырған қолбасшы, бытыраңқы моңғол
тайпаларын біріктірген мемлекеттің негізін қалаушы, дәстүрлі, яғни тайпалық
басқарудан әкімшілік басқару жүйесін енгізген мемлекет қайраткері ретінде
іс-әрекеттері қарастырылса, екінші жағынан, Шыңғыс ханның шапқыншылығы,
оның жаулап алған аймақтарының рухани және материалдық мәдениеттің күйреуі,
түркі тайпаларыныңың ірі халық ретінде қалыптасуын бірнеше ғасырға
шегерткендігі туралы пікірлер қозғалады. Шыңғыс ханның тарихи тұлғасының
жаңа бір кырынан қарауға оның қалдырған біліктерін талдау арқылы мүмкіндік
аламыз. Мұнда өзінің ұрпақтарына елді басқару әдісі мен жаулап алған
жерлерге тәртіп орнату тәсілдері жөнінде ақыл айтады. Бұл біліктерде Шыңғыс
ханның өзінен кейін қалдырған өсиетінің қазақ жырауларының, билерінің,
ақындарының, мақал-мәтелдердегі көтерілген идеяда жалғасын тапқандығын
байкаймыз.
Шыңғыс ханның біліктері мемлекетті қалай басқару керектігін ғана
түсіндіріп қоймай, осы басқару ісінде қандай әрекеттер жасау қажеттілігіне
бағыт сілтейді. Билеушінің өз қарамағындағыларға қамкор болуы тіленеді.
Оған отбасында, ел ішінде қандай істер істеуі керек, қандай адам әскер
басқара алатынын, бейбіт өмірдің билеушісіне тән қасиеттер, өзін қалай
ұстаса жақсы болады деген сұрақтарға жауап беріледі.
Шыңғыс ханның іс-әрекеттері оның біліктерінде айтылған ойлармен қатар
жүргендігін Рашид- ад-дин айтып өтеді. Оның берекесіз, бытырап жүрген
халыққа тәртіп орнатып, ақылды, әрі батыл адамдарды әскер басы еткенін, ал
икемді, әрі шапшаңдарына жылқы беріп, жылқышы қылғанын, ал надандарға қамшы
беріп, мал бақтырып, әр адамның икеміне карай өз мақсатына, әрі келісті
қолдана білгендігін көрсетеді.
Қазақ халқы сөз қадірін бағалай білген, тілдің маңызына ерекше көңіл
бөлген. “Тауып айтқан сөз ақылдылық куәсі, ал ақылды сөз адамға бақыт,
жұғымсыз сөз адамға қасірет әкеледі, сондықтан, адамның өз тілі өзіне бірде
дос, бірде қас, тіліңе сақ бол, әр сөзді ойлап айт, сөзге мән бермесең,
басың кетеді”,- дейді түркі ойшылы Жүсіп Баласағүн. Қазақтың мақалдарында:
"Жақсы сөз - жарым ырыс", "Айтылған сөз атылған оқпен тең", Сөйлей
білмеген сөз қадірін кетірер, Өзінен кейін жақсының сөзі қалар,- қанатты
сөздері кең таралған. Бұл нақылдың барлығы Шыңғыс хан біліктерінде
жазылған, ерте заманнан мирас болған бір арнаға түскен ойлар.
Көшпелілердің қоғамындагы ер адамның рөлі ерекше. Әрқашан ер жігіттің
бойындағы жеке қасиетін бағалай білген. Білікте ер адам ең алдымен өз
бойындағы жаман қасиеттерімен күресу керектігін, сонда ғана ол еліне
ізгілік жолын ұсына алатындығын ұғындырады. Білікте осыған сабақтас мына
үзінді берілген: "Өзінің ішкі дүниесін жамандықтан арылта алған әрбір ер
адам бүкіл иелікті ұрылардан тазарта алады".
Отбасының берекесі мен тазалығы көбінесе әйелге байланысты. Үй ішінің
ажары - жақсы әйел, соған орай жар таңдауға көп көңіл бөлінген. Қай тарихи
кезеңді алсақ та әйелге қойылатын талап ортақ. Сондықтан ер адамның қоғам
ішіндегі беделі тікелей әйеліне қатысты болатындығын білікте айтылып өткен.
Сонымен, Шыңғыс ханның қалдырған өсиетінің негізгі мазмұны түркі дәуірінде
де, қазақ хандығы дәуірінде де ғасырларға созылған сұранысты мәселелердің
төңірегінде айтылған ойлардан тұрады. Тіптен, олардың мәні қазіргі коғамның
талаптарына да сәйкес келеді.
Көшпелі мемлекеттердегі құқықтық кодификациялау әрекеттерін Шыңғыс
ханның құқықтық қатынастарды заңдастыруымен қатар зерттеу кезеңі жағынан
қатар келмесе де, мазмұны ұқсас болғандықтан, көптеген мәселелерді
тереңінен қарастыруға мүмкіндік береді. Шыңғыс ханның Ясасы кейінгі
қабылданған қазақтың Дала заңдарында "Қасым ханның қасқа жолы",
"Хақназардың хақ жолы", "Есім ханның ескі жолы" және Тәуке ханның "Жеті
Жарғысында" өзінің жалғасын тапты.
XVI-XVI1 ғасырларда қазақ хандығы нығайып, оның шекарасы едәуір ұлғая
түсті. Өз тұсында "жерді біріктіру" процесін жедел жүзеге асырып, неғүрлым
көзге түскен қазақ хандарының бірі – Жәнібек ханның ұлы Қасым. (Туған жылы
1445 ж.). Іс жүзінде Қасым хан елді Бұрындық кезінде-ақ басқара бастады.
Қасым ханның басқаруынан бастап елде билік жүргізу тек Жәнібек ұрпақтарының
қолына көшті. Қасым ханның тұсында 1511-1523 жж. билік құрған қазақ
хандығының саяси және экономикалық жағдайы жан-жақты нығая түсті. Ол феодал
ақсүйектердің қарсылығына тойтарыс беріп, әскери күштерді нығайтты, өз
билігіндегі жерлерді кеңейтті. Қасым хан билік құрған кезде қазақ халқы
өзінің осы күнгі мекен тұрағының негізгі аймақтарын біріктірді. Хандықтың
шекарасы батыста Жайыққа, оңтүстік-батыста Сырдың оң бойындағы бірсыпыра
қалалар қосылды, солтүстікте Қасым ханның қол астындағы қазақтардың жайлау
қоныстары Ұлытаудан асты. Оңтүстік-шығыста оған Жетісудың көп бөлігі Шу,
Талас, Қаратал, Іле өлкелері қарады. Қасым ханның тұсында Орта Азия, Еділ
бойы, Сібірмен сауда және елшілік байланыс жасалып, Орыс мемлекетімен
қатынас қалыптасты. Қазақ хандығымен елшілік байланыс орнатқан алғашқы
мемлекеттердің бірі - ұлы князь III Василий 1505-1533 жж. билік жүргізген
кездегі Мәскеу мемлекеті еді. Осы тұста қазақтар өз алдына дербес халық
ретінде батыс Еуропаға мәлім болды.
Қасым хан алғашқы қазақ заңы - "Қасқа жолды" жарыққа шығарады. Бұл заң
қазақ арасында бұрыннан қалыптасқан әдет-ғұрып ережелері негізінде жасалды.
Заң сол кезде мұсылман елдерінде жаппай қолданып жүрген ислам дінінің
шариғат заңынан өзгеше, көшпелі қазақ өміріне үйлесімді байырғы заң
болды. Соның үшін ол Қасым ханның атымен байланыстырылып Қасым ханның
қасқа жолы деп аталды. Бұл заңға кірген ережелер:
Мүлік заңы (мал, мүлік, жер дауын шешу ережелері)
Қылмыс заңы (кісі өлтіру, ел шабу, мал талау, ұрлық қылмыстарына жаза)
Әскери заң (қосын құру, аламан міндеті, қара қазан, ердің құны, тұлпар
ат)
Елшілік жоралары (майталмандық, шешендік, халықаралық қатынастарда
сыпайылық, әдептілік)
Жұртшылық заңы (шүлен тарту, ас, той, мереке үстіндегі ережелер,
жасауыл, бөкеуіл, тұтқауылдардың міндеті.) [5].
"Қасым ханның қасқа жолының" қазақ феодалдық қоғамын нығайтуда үлкен
маңызы болды.
1.2 Қазақ халқының тарихында болған құқықтық заңдар
Қазақ хандығының билігі 1680 жылы Жәңгірдің ұлы Тәукеге көшті. Жаңа
билеуші көреген саясаткер, ақылды дипломат, құдіретті хан болды. Тәуке
ханның өзіне дейінгілерден айырмашылығы — хандықтағы ерекше әлеуметтік
топты құрайтын, дала ақсүйектерінің өкілі билердің көмегімен өзінің
үстемдігін нығайтуға тырысты. Дәстүрлі қазақ қоғамында билерге ерекше маңыз
берілді. Билердің шаруашылық, әдетті-құкық, әскери және идеологиялық
міндеттерді атқаруда ерекше рөлі болды. Алайда, олар Шыңғыс ұрпақтарына
жатпайтын еді. Төңірегіне беделді билерді топтастырған Тәуке билер
кеңесінің қолдауына сүйене отырып, хан билігіне ашық түрде қарсы шығушы
Шыңғыс ұрпақтарына карсы күрес жүргізді. Билер кеңесі халықтың айтуынша
Тәуке ханға дейін, аңызға айналған Майқы би заманында-ақ белгілі болған.
Билер мәжілісі ерекше жағдайларда, аса маңызды мәселелерді шешуге ғана
шақырылған. Билер кеңесінің қызметін ретке келтіруде Тәуке бірқатар шаралар
қабылдады. Ол билер съезінің өтетін жері мен уакытын белгіледі. Ханның
маңызды билік жүйесі болып табылатын билер кеңесі әрдайым Тәуке ханның
белгілі бір ордасында: Түркістан қаласы жаныңдағы Битөбеде, Сайрам
қаласының маңындағы Мартөбеде және Сырдария облысының Ангрен қаласына жақын
жердегі Күлтөбеде өткізілген.
Тәуке хан даулы істерді шешуде билер сотының беделін арттырып, билер
кеңесін кесімді үкім шығаруда ерекше органға айналдырды. Осыдан бастап
билер кеңесі Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саясатындағы аса маңызды
мәселелерді шешетін тұрақты жүйеге айналды.
Билер кеңесінің шешімі міндетті түрде жүзеге асырылды. Оның бірде-бір
шешімін немесе үкімін келесі билер кеңесінің мәжілісіне дейін ешкім де
өзгерте алмайтын еді.
Тәуке хан билігінің бір бөлігін беру жолымен ықпалды билерді
мемлекеттік істерге таратуға бағытталған саясат ұстанды. Ол қазақтың үш
жүзінің ең беделді билерінің қатысуымен билер кеңесін сәтті ұйымдастырып
отырды. Ұлы жүзде Төле бидің, Орта жүзде Қазыбек бидің, Кіші жүзде Әйтеке
бидің беделі ерекше болды. Олардың даналығы мен кемеңгерлігі ойрат жаулап
алушыларына қарсы қазақ халқының күшін біріктіруге, сондай-ақ хандықты ауыр
сындардан аман алып өтуге бағытталды.
Үш жүздің басын құраудағы саяси оқиғада билер кеңесі үлкен рөл атқа-
рады. Сонымен катар Тәуке хан өзінің билігі мен саясатында би-батырлар
тірегін кеңейтуге тырысты. Кеңеске барлық рулардың қатардағы билері мен
әскербасылары және батырлары көптеп шақырыла бастады.
Билердің мүддесін көздей отырып, Тәуке өз билігін нығайтты. Мұның
барлығы қазақ тайпалары мен көшпелілер арасында жоғарғы билікті күшейтуге
мүмкіндік берді. Сонымен, қазақ қоғамын ішкі саяси қайта кұрулар хандық
өкімет билігін орталықтандыруға тырысқан әрекет болды.
Қазақ ақсүйектерінің Тәуке хан бастаған белгілі бір тобы Орта Азия-мен
сауданы дамытуға мүдделі болды. Шамамен 1687—1688 жылдары Тәу-ке Ташкент
жайлы Бұхара ханы Субханкулимен келіссөздер жүргізді. Сыр-дария өңіріндегі
Тәукенің хандық билігі берік болды, оның астанасы Түркістан каласы еді.
Тәуке хан орыс-қазақ қатынастарының жақындасуына табандылықпен қол
жеткізді. Ол 1686—1693 жылдары Сібірге бес елшілік жіберді. Мұнда Тәуке
орыс-қазақ қатынастарының өзара тең дәрежеде дамуын нығайтуға айқын
мүдделілігін танытты. Бейбіт халықты өлтіру, тонау, мал-мүлкін тартып алу,
жүздеген адамдарды тұтқынға алу, өзара шапқыншылықтарға байланысты туған
қиындықтарға қарамастан, Ресей мен Қазақ хандығы арасындағы бейбіт қарым-
қатынастар сақтала берді. XVII—XVIII ғасырларда елшіліктер алмасу екі ел
арасындағы саяси және сауда қатынастарын кенейтті.
Тәуке ханның билік еткен кезеңінде қазақ-ойрат қатынастары шиеленісті.
Галдан-Бошокту (1670—1697) билеген кезде, әсіресе оның мұрагері Цеван-
Рабтан (1697—1727) өкімет басына келгенде қазақ-қалмақ қатынастары қатты
шиеленісіп кетті. 1698 жылдан ойраттар мен қазақ әміршілері арасындағы
қарулы қақтығыстардың жаңа кезеңі басталды. Жоңғардың әскери шонжарлары
маңызды сауда жолдары өтетін және ірі сауда орталықтары орналаскан Оңтүстік
Қазақстанның аумағын басып алуды көкседі. Қазақтың Сығанақ, Түркістан,
Отырар, Сайрам, әсіресе Созақ қалалары жоңғарлармен күресте өзіндік
стратегиялық тірек бекетіне айналды. Тәуке ханның ойраттармен күрестегі
кейбір сәттіліктері оған үлкен жеңіс әкелмеді, соғыс белсенділігі
ойраттардың жағында болды. Қалмақ-қазақ қырқыстары толассыз жүргізілді.
Олардың 1711—12,1714,1717 жылдардағылары ерекше еді. Жоңғария қазақтарға
аса қатерлі қауіп төндірді.
1718 жылы қазақтың барлык үш жүзіне билігі толық тараған қазақ ханда-
рының соңғысы Тәуке қайтыс болды. Тәуке ханның тұсында қазақ хандығы бір
орталыққа бағынған мемлекет еді.
Жеті жарғы Тәуке хан билік құрып тұрған кезінде қазақтардың әдеттегі
кұқық нормалары бір жүйеге келтіріліп, толықтырылды. Тұжырымдалған заңдар
Жеті жарғы деген атпен мәлім, мұның өзі сөзбе-сөз алғанда жеті ереже
деген сөз. Оларда орта ғасырдағы қазақ қоғамының патриархаттық-феодалдық
құқығының негізгі принциптері мен нормалары баянды етілген. Ғылыми
әдебиетте бұл заң құжаты Тәуке ханның ережесі немесе Тәуке ханның
заңдары деп аталады. Деректемелерде Ереженің авторы кім болғаны жөнінде
мәліметтер жоқ. Тарихи аңыздарға қарағанда, оны жасаушы Тәуке хан делінеді:
ол Күлтөбе деген жерде үш жүздің басты билерінің басын қосқан, сөйтіп олар
Қасым мен Есім хандардың ескі әдет-ғұрыптарын “Жеті жарғы” деп аталатын
нормаға біріктірген деседі [6].
Тәуке хан ережесінің негіздері туралы қайсыбір тиянақты пікір айту
қиын; кейбір ғалымдар оның негіздерін Шыңғыс-ханның Ясасынан іздейді, енді
біреулері Жеті жарғы Ясадан мүлдем тәуелсіз жазылған деседі. Яса әдеттегі
құқықтың жемісі болғандықтан, өз кезінде Ясаның құрамына кіріп, XVII
ғасырдың аяғындағы қазақ қоғамы жағдайында өз маңызын жоғалтпаған оның
дәстүрлі нормаларын Жеті жарғыны жасаушылардың ескергені, бірақ өз
заманының талаптарына сәйкес пайдаланғаны табиғи нәрсе. Тегінде, Жеті
жарғының негізгі көзі деп бәрінен бұрын қазақтардың әдеттегі байырғы
құқығын, сондай-ақ Тәукеден бұрын өмір сүрген қазақ хандарының жазылмаған
заң ережелерін мойындаған жөн. Зандарға негізінен алғанда қазақ қоғамының
XVII ғасырдағы әскери-саяси және әлеуметтік өмірінің қажеттеріне сәйкес
келетін ережелер енгізілген. Жеті жарғыны жасау қолданылып келген әдеттегі
құқық нормаларын қазақтың феодалдық қоғамының жаңа қажеттеріне бейімдеу,
бұл орайда ол нормалардың феодал шонжарлардың мүдделеріне сай келетіндерін
ғана сактау мақсатын көздеді. Сөйтіп, Тәуке ханның Ережесінде сол кездегі
қазақ қоғамының әлеуметтік және құқықтық нормалары заң жүзінде баянды
етілді. Жеті жарғыға әкімшілік, қылмысты істер, азаматтық құқық нормалары,
сондай-ақ салықтар, діни көзқарастар туралы ережелер енгізілген, яғни онда
қазақ қоғамы өмірінің барлық жақтары қамтылған.
Әкімшілік құқық нормалары мен қылмысты іс құқығы. Жеті жарғы бойын-ша,
жоғарғы билік ханның қолында шоғырлануға тиіс болды. Зандардың жекелеген
баптарына қарағанда, хан жоғарғы судья болған, ол қылмысы және теріс
қылықтары үшін соттап, жазаға тартқан, шағымдарды қараған, салық салу
тәртібін белгілеген. Жеті жарғы тармақтарының бірінде сұлтан-дар мен ру-
тайпа ақсақалдары арқылы хандықты басқару тәртібі нақтылана түскен: Халық
істері туралы пікірлесу үшін ханның өзі, сондай-ақ барлық сұлтандар,
рулардың ақсақалдары мен билеушілері қазақ даласының орта-сындағы бір жерге
күз кезінде жиналатын болсын. Бұл орайда олардың бәрі де халық
жиналысына қару-жарағымен келуге тиіс болды. Бұл талаптың қатаң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz