Сақтандыру компанияларының қызметінен тускен табыс шоты
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 4
1 Табыс ЕСЕБІ МЕН АУДИТІНІҢ теориялық аспектілері 7
1.1 Табыстың түсінігі және классификациясы 7
Негізгі қызмет табысын тану 13
2Торғай жаупкершілігі шектелген серіктестіктің табысының есебі 15
2.1 Торғай ЖШС-тің экономикалық шаруашылық сипаттамасы 15
2.2 Торғай ЖШС-тің табысының есебі 19
2.3 Табыстар есебін жүргізу жолдары 25
3. Торғай ЖШС-нің табысының талдамасы 37
3.1 Торғай ЖШС-нің табыстылық деңгейін көтеру мен айналым 37
қорларының айналымдылығын жылдамдату жолдары
3.2. Табыс есебінің шетелдік тәжірибесі 40
3.3 Торғай ЖШС – нің қаржылық жағдайы 46
Қорытынды 58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ 60
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның шаруашылық қызметінің
негізгі және түпкі мақсаты табыс алу болғандықтан, барлық назарды осы
көрсеткішті талдауға аудару керек.
Табыс дегеніміз – қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі, не
болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың
ұлғаюы болып табылады, бұл акциоенрлер салымдарының есебінен өсуден басқа
жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі.
Табыс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және
затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Оны кейбір экономистер
экономикалық тиімділік көрсеткіштері қатарына жатқызса, енді біреулері оны
кәсіпорын жұмысының тиімділігіне жатқызады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі қәзіргі жағдайда негізгі кызметтен
алынатын табыс кәсіпорының негізгі күшіне айналды. Сондықтан қарастырылып
отырылған тақырыптың өзектілігі ол табыстың тиімділігін арттыру, яғни
кәсіпорының шығындарын азайту үшін олардың әр бір баптарына ерекше назар
аудару қажет, шығындарын төмендету жолдарын іздестіру керек. Сонымен қатар
кәсіпорындардың негізгі қызметтен алынатын табысты жоғарылату үшін
өндіретін өнімнің деңгейін кеңейту және де оның сапасын жақсарту қажет.
Яғни оның өтімділігін арттыру үшін сыртқы көрінісіне аса назар аудару
қажет. Кәсіпорынның негізгі қызметтен алынатын табысы есебінен бюджет
алдындағы банктер мен басқа да кәсіп- орындар алдындағы борешектерін өтеу
үшін қажет.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты табыстың теориялық жағын
тәжирибиемен тығыз байланыстыра қарастыру. Табыстың теориялық және
тәжирибиелік аспектілерін толық ашып көрсету. Бұл Дипломдық жұмыстың
бірінші тарауында ненгізгі қызметтен алынатын табыстың теориялық
аспектілері қарастырылған. Оның бірінші бөлімінде негізгі қызметтен
алынатын табыстың нарықтық экономика жағдайындағы тиімділігі, табыс табудың
мәселелері және табысқа әсер ететін маңызды факторы өзіндік құнын
азайтуының, оның әр бір баптарын талдаудың мәселелері, абсолюттік
көрсеткіштері, жіктелімдері қарастырлып, олардың әр бір баптары бойынша
ашылып көрсетілген. Екінші бөлімінде негізгі қызмет табысын орындау
қарастырылған, бұл бөлімде табыстардың қандай жағдайда, неге байланысты
және қандай мерзімде танылатыны қарастырылған. Мәміле бойынша қай кезде
табыс танылатыны және танылмайтыны қарастырылып ашылып көрсетілген.
Екінші тарауында үлгі ретінде Торғай ЖШС-тің негізгі қызмет табысының
есебі қарастырылған. Бірінші бөлімінде бұл кәсіпорынның шаруашылық
сипаттамасы, яғни негізгі іс-әрекеттері ашылып көрсетілген. Екінші
бөлімінде Торғай ЖШС бойынша №18 ХҚЕС-на сәйкес есебі қарастырылған. Бұл
бөлімде Торғай ЖШС-ның табысының түрлері, шаруашылық операциялары ашылып
көрсетілген, сонымен қатар негізгі қызмет табысына талдама жасалған.
Үшінші тарауда шетелдік тәжірибе пайдалана отырып табыстың жетілдіру
жолдары қарастырылған.
Табыс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және
затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Оны кейбір экономистер
экономикалык тиімділік көрсеткіштері қатарына жатқызса, енді біреулері оны
кәсіпорын жұмысының тиімділігіне жатқызады.
Табыс есебінен, сондай-ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер мен
басқа да кәсіпорындар, ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады.
Сонымен, табыс кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалаудағы
негізгі көрсеткіші болып табылады.
Ол оның іскерлік белсенділігі мен қаржылық тұрақтылығын сипаттайды.
Табыс бойынша авансталған қаржылардың қайтарымдылық деңгейі мен осы
кәсіпорынның активтеріне салынған салымдардың табыстылығы анықталады.
Табыс өз қызметтерін тиімді орындай алуы үшін келесідей негізгі шарттар
қажет болады:
1. Жуықтаудың белгілі бір дәрежесінде, өнім бағасы еңбектің қоғамдық
қажетті шығындарын көрсетуі тиіс және ол сондай-ақ еңбек өнімділігінің
үздіксіз өсуі мен өзіндік құнның төмендеуін ескеруі қажет.
Бұйымдарды калькуляциялау және өнімнің өзіндік кұнын анықтау жүйесі ғылыми
негізделген болуы керек.
Табысты бөлу (тарату) механизмі белсенді роль атқаруы керек және өндірістің
дамуы мен оның тиімділігін арттыруда ынталандырушы фактор болуы тиіс.
4. Табысты тиімді пайдалану тек қалған барлық қаржы тұтқаларының
жүйесінде (амортизациялық аударымдар, қаржылық санкциялар, салық салу,
акциздер, жал төлемі, дивидендтер, пайыздық мөлшерлемелер, арнайы қорлар,
салымдар, пай (жарна) төлемдері, инвестициялар, есеп айырысу нысандары,
несие түрлері,
валюта және бағалы қағаздар курсы және т.б.) ғана мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның шаруашылық
қызметінің негізгі және түпкі мақсаты табыс алу болғандықтан,
барлық назарды осы көрсеткішті талдауға аудару керек.
Табыс дайын өнімдерден, сатып алынған тауарлардан және көрсеткен
қызметтерден алынады; олардың сатылу құны тараптар аясында жасалған келісім-
шартта (контрактіде) анықталады. Ал мәміледен шығатын табыс сомасы
бағасынан немесе сатудан жасалатын жеңілдіктерін ескере отырып, олардың
(мәміленің) құндарын өлшейді. Сатып алушылардың алған активтер үшін төлеген
сомасын сату құны деп атайды. Сату құнын анықтаған кезде, тараптар
өздерінің келісім-шартында бухгалтерлік есептің мынадай басты қағидаларына
көңіл бөледі:
• есептеу,
• шындық,
• алаламау, яғни, екі жақты да бірдей көру,
• сақтық жасау т.б.
Дипломдық жұмысының міндеті табыс арқылы кәсіпорының берешегін өтеуін,
оларға кеткен шығындарын тиімді жұмсауын қарастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың объектісі Торғай жауапкершілігі шектелген
серіктестік болып келеді.
Дипломдық жұмыста К.Ш. Дүйсенбаев, Э.Т. Төлегенов, Ж.Г. Жұмағалиева,
Қ.К. Кеулімжаев, З.Н. Әжібаева, В.К. Родостовец, Ф.С. Сейдахметова және
т.б. жұмыстары, заң және нормативті актілер пайдаланды.
1 Табыстың теориялық аспектілері
1.1 Табыстың түсінігі және классификациясы
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономикалық
пайдалылығы табыс табумен анықталады.
Табыс дегеніміз – қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі, не
болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың
ұлғаюы болып табылады, бұл акциоенрлер салымдарының есебінен өсуден басқа
жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі.
Ықшамдалған түрде бұл түсінік 2007 жылы 2 ақпандағы "Бухгалтерлік есеп
және қаржылық есептілік туралы" заң күші бар Қазақстан Республикасы
Президентінің № 234-II Жарлығында анықталған. Жарлықтың 13-бабында былай
делінген: "Табыстар - бұл есептік кезеңдегі активтердің ұлғаюы немесе
міндеттемелердің азаюы". Белгілі бір шығындар шығармай әдетте қажетті
табыстарды алу мүмкін емес. Өз кезегінде, табыс алмай кәсіпорынның дамуын
жүзеге асыру және әлеуметтік мәселелерді шешу мүмкін емес.
Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі ең алдымен қаржылық нәтижелердің
абсолютті көрсеткіштерінен тұрады, олар:
• өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден алынатын табыс;
• жалпы табыс;
• негізгі қызметтен алынатын табыс;
• салық салынғанға дейінгі дағдылы қызметте алынатын табыс;
• салық салынғаннан кейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс;
• төтенше жағдайлардан алынған табыс;
• кәсіпорын қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі болып табылатын таза
табыс.
Табыс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және
затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Оны кейбір экономистер
экономикалык тиімділік көрсеткіштері қатарына жатқызса, енді біреулері оны
кәсіпорын жұмысының тиімділігіне жатқызады. [2; 68 б]
Нарық жағдайында табыстың рөлі айтарлықтай артты. Жоспарлы-директивті
экономика жағдайында оның рөлі төмендетілген болатын. Табыс (пайда) табу
кез келген кәсіпорынның мақсатты функциясы (қызметі) ретінде төмендетілді.
Нарықтық экономикаға көшумен табыс (пайда) оның, яғни кәсіпорынның қозғаушы
күшіне айналды.
Тек табыс қана өзара байланысқан үш мәселенің шешімін анықтайды: нені,
қалай және кім үшін өндіру керек? Табыс табу кез келген кәсіпорынның қызмет
етуінің мақсаты болып қалыптасты, ал нарықтық экономика кәсіпорынның
негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының көзі болып табылады. Бұл
принцип өнімді өндірудегі шығындардың толық ақталуын және кәсіпорынның
өндірістік-техникалық базасының кеңеюіне негізделеді. Бұл әр кәсіпорын
өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын өзінің меншікті қаржы көздерінен
жабатындығын білдіреді.
Уақытша қаржы тапшылығы кезінде, оларға деген қажеттілік, егер бұл
ағымдағы шығындар болса, олар банктің қысқа мерзімді ссудаларымен және
коммерциялық несиелерімен, сонымен қатар капитал салымдары банктің ұзақ
мерзімдік несиелерімен жабылуы мүмкін.
Табыс есебінен, сондай-ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер мен
басқа да кәсіпорындар, ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады.
Сонымен, табыс кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалаудағы
негізгі көрсеткіші болып табылады.
Ол оның іскерлік белсенділігі мен қаржылық тұрақтылығын сипаттайды.
Табыс бойынша авансталған қаржылардың қайтарымдылық деңгейі мен осы
кәсіпорынның активтеріне салынған салымдардың табыстылығы анықталады. [2;
68 б]
Табыс өз қызметтерін тиімді орындай алуы үшін келесідей негізгі шарттар
қажет болады:
1. Жуықтаудың белгілі бір дәрежесінде, өнім бағасы еңбектің қоғамдық
қажетті шығындарын көрсетуі тиіс және ол сондай-ақ еңбек өнімділігінің
үздіксіз өсуі мен өзіндік құнның төмендеуін ескеруі қажет.
Бұйымдарды калькуляциялау және өнімнің өзіндік кұнын анықтау жүйесі ғылыми
негізделген болуы керек.
Табысты бөлу (тарату) механизмі белсенді роль атқаруы керек және өндірістің
дамуы мен оның тиімділігін арттыруда ынталандырушы фактор болуы тиіс.
4. Табысты тиімді пайдалану тек қалған барлық қаржы тұтқаларының
жүйесінде (амортизациялық аударымдар, қаржылық санкциялар, салық салу,
акциздер, жал төлемі, дивидендтер, пайыздық мөлшерлемелер, арнайы қорлар,
салымдар, пай (жарна) төлемдері, инвестициялар, есеп айырысу нысандары,
несие түрлері,
валюта және бағалы қағаздар курсы және т.б.) ғана мүмкін.
Бірақ табыстың абсолютті мөлшері кәсіпорынның қаржы-шаруашылық
қызметінің тиімділігінің емес, экономикалық тиімділігінің көрсеткішіне
жатады. 500 мың теңгелік табыс кәсіпорынның салынған капиталының мөлшері
және қызметінің ауқымы бойынша әр түрлі көлемнің табысы болуы мүмкін.
Сәйкесінше бұл соманың салыстырмалы деңгейі айтарлықтай деңгейде бірдей
болмайды. Сондықтан да алынатын табысты нақты бағалау үшін кәсіпорын
қызметінің тиімділігін сипаттайтын және табыстылық деңгейін көрсететін
рентабельділіктің әр түрлі көрсеткіштері жататын табыстылықтың
салыстырлмалы көрсеткіштері қолданылады.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның шаруашылық
қызметінің негізгі және түпкі мақсаты табыс алу болғандықтан,
барлық назарды осы көрсеткішті талдауға аудару керек.
Табыстылықтьң бірінші абсолютті көрсеткіші өнімді (жұмыс, қызмет)
өткізуден алыиатын табыс болып табылады. Ол қаржы-шаруашылық қызметінің
нәтижесі туралы есепте қосымша құн салығы, акциздер және т.с.с. салықтар
мен міндетті төлемдер, сондай-ақ қайтарылған тауарлардың құны, сату
шегерімдері және баға шегерімдері алынып тасталып көрсетіледі. [3; 68 б]
Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есептің осы бабы бойынша
негізгі қызметтен түсетін табыс көрсетіледі.
Табыс құрылымында ең үлкен үлес салмақты өнімдер мен тауарларды
өткізуден түсетін табыс алады, оның мөлшері өнім өндіру деңгейімен, оның
сапасымен және төменде қарастырылатын басқа да факторлармен анықталады.
Өнім өткізуден түсетін табыс сомасына қоймадағы өтпеген бұйымдар
қалдықтарының және сатып алушының жауапты сақталуындағы тиеліп жіберілген
тауарлардың өзгерістері белгілі бір әсер етеді. Тауарлы-материалдық
құндылықтардың азаюы немесе керісінше өсуі бірінші жағдайда өткізуден
түсетін табыс сомасының өсуіне, екіншіден - азаюына әсер етеді.
Табыстылықтың екінші абсолютті көрсеткіші - жалпы табыс. Ол өнімді
өткізудің қаржылық нәтижесін білдіреді және негізгі қызмет нәтижесінде
өнімді өткізуден түскен табыс пен өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік
құны арасындағы айырма ретінде анықталады.
Жалпы табысқа әсер ететін маңызды фактор өндірістік өзіндік құн,
сондықтан оның төмендеуі оның көлеміне көп әсерін тигізеді.
Көптеген кәсіпорындарда өзіндік құнды баптар бойынша талдаумен
айналысатын, оны төмендету жолдарын іздестіретін экономикалық қызметтің
бөлімшелері болады. Бірақ белгілі бір мөлшерде бұл жұмыс, инфляциясының
әсері және шикізат пен отын-энергетика ресурстарында бағаның
өсуімен өзінің маңызын төмендетеді. Бағаның күрт өсуі және кәсіпорынның
меншікті айналым қаражаттарының жетіспеуі жағдайында өзіндік құнның
төмендеуі нәтижесінде табыстың өсімі мүмкін емес.
Шаруашылық жүргізудің тұрақты экономикалық жағдайында жалпы
табыстың өсуінің негізгі жолы материалды шығындар бөлігінде өзіндік
құнды төмендету. Бұл, әсіресе шикізат құнының үлес салмағының
өзіндік құнында өте жоғары болып келетін өңдеу және қайта
өңдеу салаларында (машина жасау және металл өңдеу, металлургия,
мұнда химия, тігін, тамақ және т.б.) қызмет жасайтын кәсіпорындар үшін
өте маңызды.
Табыстылықтың келесі абсолютті көрсеткіші - негізгі қызметтен алынған
(түскен) табыс. Ол сальдоланған қаржылық нәтижені білдіреді және жалпы
табыс пен кезең шығындары арасындағы айырма ретінде мына формула бойынша
анықталады:
Дн =Дж-Рк. (1)
Мұндағы: Дн - негізгі қызметтен алынған табыс;
Дж - жалпы табыс;
Рк - кезең шығындары.
Жалпы табыс көлемі қаншалықты көп және өткізілген өнімнің өндірістік
өзіндік құнына кірмейтін тұрақты шығындарды білдіретін кезең шығындары
қаншалықты аз болса, табыс соншалықты жоғары болады. Сондықтан да табысқа
жүргізілетін талдауды жоғарыда аталған көрсеткіштермен, сондай-ақ
маржиналды табыспен үздіксіз байланыста жүргізу қажет.
Өндірістік өзіндік құнның калькуляция баптары бойынша мәліметтері
коммерциялық құпия болып саналатындықтан және де сыртқы пайдаланушылар
шығындарды тұрақты және айнымалы шығындарға дәл бөле алмайтынына
байланысты, жалпы табыс көлемін маржиналды табыс көлемімен теңестіруге және
оны талдаудың прогрессивті әдісін қолдануға болады. [3; 68 б]
Нарықтық экономикаға өту өндіріс шығындарын есепке алуды ұйымдастыруды
қайта қарауды және оның прогрессивті әдістерін ендіруді талап етеді. Осы
мақсатта ҚР бухгалтерлік есеп теориясы мен практикасы үшін нарықтық
экономикасы дамыған елдердегі шығындарды есепке алуда "директ-костинг"
жүйесі бойынша ұйымдастыру тәжірибесі көңіл аудартады. Бұл жүйе АҚШ-та
пайда болған. Оның негізгі идеялары "Өндірістік есептің Ұлттық
қауымдастығының бюллетенінде 1996 жылдың қаңтарында жарияланған американдық
зерттеуші И. Н. Гарристің мақаласында айтылған.
Айнымалы шығындарға өндіріс көлемінің өзгеруіне байланысты өзгеретін
тікелей шыгындар жатады: шикізат және негізгі материалдар, технологиялық
мақсаттарға жұмсалатын отын және энергия, өндірістік персоналдың жалақысы,
тиісті төлемдерімен бірге жабдықтарды күту және пайдалану шығындары және
бірқатар басқа да үстеме шыгындар.
Тұрақты шығындарға әкімшілік, басқарушылық, коммерциялық және жалпы
шаруашылық шығындары жатады. "Тұрақты шығындар кезеңдік шыгындар болып
есептеледі және бұйымдар арасында бөлінбейді, олар тура нәтижелерге
жатқызылады"[1].
Айнымалы шығындар тұрақты шығындармен салыстырғанда күшейтілген
бақылауды талап етеді Тұрақты шығындардың мөлшері тұрақты болып қалады және
өндіріс көлеміне пропорционалды өзгермейді, мысалы, жал төлемі, несиені
пайдаланғаны үшін пайыздар, негізгі құралдарға есептелген амортизация,
кәсіпорын басшысының жалақыларының кейбір түрлері және басқа да шығындар.
[4; 68 б]
Тұрақты шығындар бірдей уақыт аралығында бірдей сомамен есептеледі.
Оларға кәсіпорын және оның бөлімшелері бойынша смета есептеледі. Ескерілген
ауытқулар (үнемдеу немесе артық шығындалу) негізінде кәсіпорынның
шаруашылық нәтижесіне әр бөлімшенің салымын анықтауға болады. Айнымалы
шығындарға карағанда, тұрақты шығындар, жоғарыда аталғандай өндіріс
көлемінің өзгеруіне тәуелді емес.
Сондықтан оларды азайтудың басты резерві өндіріс көлемінің өсуінде
жатыр. Шығарылған өнім көлемі қаншалықты көп болса, өнім бірлігіне тұрақты
шығындар соншалықты аз келеді.
"Директ-костинг" жүйесі, өндіріс шығындарының есебін және өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялауды бірге байланыстырады.
"Директ-костинг" жүйесін қолдану белгілі бір қиындықтармен байланысты.
Шығындарды тұрақты және айнымалы деп жіктеу, тіпті нақты кәсіпорын бойынша
да мүлдем анықталуы мүмкін емес, ол қызметті өзгермелі жағдайларына
байланысты қарастырылуы тиіс.
"Директ-костинг" жүйесін қолдану барысында калькуляциялау және баға
белгілеу үшін өнімнің толык өзіндік құнын жүйеден тыс жолмен анықтауға тура
келеді. Сонымен қатар, салық органдарымен де өзара қатынастар қиындайды,
себебі өндіріс шығындары салық салуға жататын табыс есептік жолмен
анықталады. "Сонымен катар, - деп жазады проф. В.К. Радостовец -шығындарды
тұрақты және өзгермелі деп бөлу есептің бақылау және талдау мүмкіндіктерін
күшейтеді, ұтымды шешім қабылдауға ықпал етеді"[2]. Басқаша айтқанда,
шығындарды бөлу шарттылығының кемшіліктері "директ-костинг" жүйесінің
аналитикалық артықшылықтарымен жабылады, олардың негізгілері:
шығарылған өнімдердің сұрыпталымы мен табысын үйлестіру;
жаңа өнім бағасын анықтау, кәсіпорынның өндірістік қуатының өзгеру
нұсқаларын есептеу;
өндіріс тиімділігін бағалау (жартылай фабрикаттарды алу);
қосымша тапсырыс қабылдау, жабдықтарды ауыстыру тиімділігін бағалау
және тағы басқалар болып табылады.
"Директ-костинг" жүйесі - бұл шығындарды олардың түрлері, пайда болу
орындары мен таратушылары бойынша шығындардың есебінен, өндірістік қызмет
нәтижелерінің есебінен, сонымен бірге шығындар мен нәтижелерін талдау және
басқару шешімдерін қабылдаудан тұратын басқарушылық (өндірістік) есеп
жүйесі. Бұл жүйе кезінде "өндірістік және қаржылық есеп интеграциясы" орын
алады, бұл "директ-костинг" жүйесінің екінші ерекшелігі болып табылады. [4;
68 б]
Өндірістік шығындар және пайда мен шығындар туралы есеп басшылыққа "құн-
көлем-пайда" мәліметтерінің тәуелділігі түрінде беріледі. Бірақ бұл жүйенің
американ ғалымының көзқарасы бойынша белгілі бір кемшіліктері бар. Олар
мыналар:
біріншіден, өндірістік және қаржылық есептің сипаты мен мақсаты әр
түрлі, сондықтан оларды біріктіру дұрыс емес. Есепті өндірістік және
қаржылық деп бөлу негізінде коммерциялық құпияны сақтауда жатыр". Профессор
С.С. Сатыбалдин, АҚШ-та тәжірибе алмасуда болып, осы мәселені терең және
жан-жақты зерттеді. Ол біздің көзқарасымызша "директ-костинг" жүйесінің
ерекшеліктерін дұрыс көрсеткен. Ол оның үшінші белгісі деп өнеркәсіптік
фирманың табыстары туралы көп сатылы есеп процесін атайды, оның негізгі
моделі келесі түрде көрінеді:
Өнімді өткізуден түскен табыс - 14416.
Айнымалы шығындар - 7089.
Маржиналды табыс - 7327.
Тұрақгы шығындар - 4925.
Негізгі қызметген алынған табыс - 2402.
Маржиналды табыс - бұл өнімді өткізуден түскен табыс пен айнымалы
шығындар арасындағы айырма (14416-7089). Екінші жағынан, ол - тұрақты
шығындар мен негізгі қызметтен түскен табыс сомасы (4925+2402). Бұл жағдай
көп сатылы есеп құруға мүмкіндік береді, оның есепті жіктеу үшін маңызы
зор. [6; 68 б]
Көп сатылы есептер кем дегенде екі бөлімнен тұрады: жоғарғысы
маржиналды табысты, ал төменгісі негізгі қызметтен түскен табысты
көрсетеді.
"Директ-костинг" жүйесі бойынша жасалған табыс туралы есепте айнымалы
шығындардың, өткізу бағасының және өткізілетін өнім санының өзгеруі
салдарынан түскен табыстың өзгеріске көрінеді. Жүйеде алынатын ақпараттар
баға көлемнің ең тиімді әдістерін табуға, табыс көлемін
болжауға мүмкіндік Бұл "директ-костинг" жүйесінің төртінші ерекшелігі
болып табылады..
Табыстардың классификациясы:
1. Дайын өнімді (жұмысты, қызметті) сатудан түскен табыс - өнім
өндіруші өндірістік шаруашылық субъектісінің өздері өндірген
өнімдерін сатудан, орындаған жұмыстары мен көрсетілген
қызметгерінен алынатын табыстары.
2. Сатылып алынған тауарларды сатудан түскен табыс – шаруашылық
субъектісінің сатып алған тауарларын сатудан алған табыстары.
3. Құрылыс-монтаж, жобалау-іздестіру, геологиялық барлау, ғылыми-
іздестіру және тағы да басқа жұмыстардан түскен табыс - субъектінің
құрылыс-монтаж, жобалау-іздестіру, геологиялық барлау, ғылыми-
іздестіру және тағы да баска жұмыстарды орындау барысында тапқан
табыстары.
4. Көлік ұйымдарының жүктер мен жолаушы-ларды тасымалдау жөніндегі
қызметтен түскен табыс – субъектінің жүктер мен жолаушыларды
тасымалдаудан алған табыстары.
5. Жалға байланысты алынған табыс – жалгерлік қызметпен айналысатын
субъектінің өз меншігіндегі активтерін жалға беруден алған
табыстары.
6. Байланыс ұйымдарының қызметінен түскен табыс – субъектінің басқа
жеке және заңды тұлғаларға көрсеткен байланыс қызметтері барысында
тапқан табыстары.
7. Сақтандыру компанияларының қызметінен түскен табыс –
шаруашылық субъектінің жеке және заңды тұлғаларды сақтандыруы
барысында тапқан табыстары.
8. Инвестициялық қызметтен түскен табыс – шаруашылық
субъектінің басқа кәсіпорындар мен ұйымдарға салған
инвестицияларынан тапқан табыстары.
9. Басқалары – субъектінің жоғарыда аталған қызметтерден басқа негізгі
қызметінен тапқан табыстары.
Кәсіпорының табысы, сонымен қатар, негізгі қызметтен алынған табыс
алынған кезде танылуы қажет. Танылу процесін келесі Дипломдық жұмыстың
келесі бөлімінде қарастырамыз.
2. Негізгі қызмет табысын тану
Кірістер - меншіктенушілердің салымдарымен байланысты емес меншік
капиталдың артуына әкеп соқтыратын активтердің немесе олардың құнының арту
не міндеттемелерінің азаю нысанында есепті кезең ішінде кономикалық
пайдалардың артуы.
Ұйымның негiзгi және жанама қызметiнен алынған табыстар оның жиынтық
табысын құрайды.
Өткiзу құны - актив айырбасталатын немесе мәмiледен хабардар және оған
дейiн тәуелсiз тараптар арасындағы мiндеттемеге төленетiн құн.
Табыс алынған немесе алынуға тиiс өткiзу құны бойынша бағаланады.
Өткiзу құны ұйымның және активтi сатып алушының немесе пайдаланушының
арасындағы келiсiммен айқындалады.
Бiрдей мәмiлелер немесе ұйым қызметiндегi бiрдей оқиғалар нәтижесiнде
туындаған табыстар мен шығындар бiр мезгiлде танылады.
Табыс мынадай шарттар қанағаттандырылған кезде:
1) табыс сомасы барынша дұрыс бағаланған жағдайда;
2) ұйымның мәмiлемен байланысты экономикалық пайдаларды алу
ықтималдылығы болғанда танылады.
Ұқсас тауарлар мен қызметтердi айырбастау кезiнде мәмiле бойынша табыс
танылмайды. Ұқсас емес тауарлар мен қызметтердi айырбастау кезiнде табыс
алынған тауарлар мен қызметтердiң өткiзу құны бойынша танылады және
бағаланады. [6; 78 б]
Егер алынған тауарлар мен қызметтердiң өткiзу құны дұрыс
бағаланбайтындай болса, табыс берiлген тауарлардың немесе көрсетiлген
қызметтердiң өткiзу құны мөлшерiнде танылады.
Тауарлар өткiзуден алынған табыс мына шарттар сақталған кезде:
а) ұйым сатып алушыға меншiк құқығын бергенде;
б) мәмiле бойынша нақты жұмсалған немесе күтiлiп отырған шығындар
барынша дұрыс бағаланғанда танылады.
Егер сатушы меншiк иесiнiң құқықтары мен мiндеттерiн сақтайтын болса,
мәмiле өткiзiлiм болып табылмайды және табыс танылмайды.
Қызметтер көрсетуден алынған табыс мына шарттарды орындаған
жағдайларда:
1) есеп беру мерзiмiне қарай мәмiленiң аяқталу кезеңi барынша дұрыс
айқындалатын;
2) мәмiле жасау кезiнде жұмсалған шығындар және мәмiленi аяқтау үшiн
қажет шығындар барынша дұрыс бағаланатын жағдайларда танылады.
Ұйым мәмiлеге қатысушы басқа тұлғалармен:
1) талап ету күшi бар және тараптардың қызмет көрсетуiне және
қызмет қабылдауына қатысты әрбiр тараптың құқықтары;
2) көзделiп отырған өтемақы;
3) ақы төлеу тәсiлдерi мен шарттары жөнiнде келiсiмге қол жеткеннен
кейiн табысты барынша дұрыс бағалай алады.
Мәмiленiң аяқталу кезеңiн айқындау кезiнде мәмiленiң сипатына
байланысты мына тәсiлдердiң бiрi пайдаланылады:
1) белгiлi бiр мерзiмге жұмсалған шығындардың мәмiле бойынша жалпы
шығындарға проценттiк арақатынасы;
2) белгiлi бiр уақытқа дейiн орындалған қызметтердiң мәмiле бойынша
көрсетiлетiн қызметтердiң толық көлемiне сыйақылық арақатынасы;
3) орындалатын жұмыстардың талдамасы.
Табыстар аралық төлемдердiң және сатып алушыдан алынған аванстардың
негiзiнде танылмайды.
Қызметтер көрсету жөнiндегi мәмiленiң нәтижесiн барынша дұрыс бағалау
мүмкiн болмаған кезде табыс өтелетiн жұмсалған шығындар мөлшерiнде ғана
танылады.
Мәмiленiң нәтижесiн барынша дұрыс бағалау мүмкiн болмаған және
жұмсалған шығындардың өтелмейтiнi ықтимал болатын кезде табыс танылмайды.
Басқа ұйымдарның активтердi пайдалануы мынадай табыстарды қамтамасыз
етедi:
1) сыйақылар - ұйымға тиесiлi ақша пайдаланғаны үшiн төленетiн ақы;
2) роялти - патенттерді, сызбаларды немесе үлгілерді бағдарламалық
қамтамасыз етудің авторлық құқығын немесе басқа да осындай құқықтарды
пайдалану немесе пайдалану құқығы; өндірістік, сауда немесе ғылыми-зерттеу
жабдығын пайдалану немесе пайдалану құқығы; ноу-хау пайдалану;
кинофильмдер, видеофильмдер, үнтаспалар немесе өзге де баспа құралдарын
пайдалану немесе пайдалану құқығы; осыған байланысты техникалық көмек
көрсету;
3) дивидендтер - оның акционерлерінің, қатысушыларының арасында ұйым
бөлетін таза пайданың бөлігі.
Сыйақылар, роялти мен дивидендтер түрiндегi табыс мынадай негiзде
танылады:
1) сыйақы активтен алынған нақты табысты ескеретiн уақытша
арақатынастың негiзiнде танылуға тиiс;
2) роялти шарттың мазмұнына сәйкес есептеу әдiсi бойынша танылуға тиiс;
3) дивидендтер қатысушы акционердiң оларды алуға құқығы анықталған
кезде танылуға тиiс.
Қаржы есептемелерiн ұсыну кезiнде ұйымның түсiнiктеме жазбахатта
мыналарды:
1) табысты тану үшiн қабылданған есеп жүргiзу саясатын: соның iшiнде
қызметтер көрсету жөнiндегi мәмiленiң аяқталу кезеңiн айқындау тәсiлдерiн;
2) есептi кезең үшiн танылған табыстардың әрбiр маңызды түрiнiң
сомасын, соның iшiнде: тауарлар өткiзу; қызметтер көрсету; сыйақылар;
роялти; дивидендтер нәтижесiнде туындайтын табыстарды, олардың iшiнде
тауарлар немесе қызметтер алмасу нәтижесiнде туындайтын, табыстардың әрбiр
маңызды түрiне енгiзiлген табыс сомасын ашып көрсетуге тиiс.
Негізгі қызметтен алынған табыстың теориялық аспектісін қарастыра
отырып, Торғай жауапкершілігі шектелген серіктестіктің қызметінде
негізгі қызметтен алынған табысының есебін талдайық.
2 Торғай жаупкершілігі шектелген
серіктестіктің табысының есебі
2.1Торғай ЖШС-тің экономикалық шаруашылық
сипаттамасы
Торғай жауапкершілігі шектелген серіктестік заңды тұлға болып келеді
және ол өзінің іс-әректін Қазақстан Республикасының заңы және
серіктестіктің қаулысы негізінде атқарады.
Серіктестіктің іс-әрекетінің және құруының негізгі мақсаты таза табысты
алу.
Серіктестің негізгі іс-әрекеттері:
1. темір бетонды шпалдарды жасау;
2. құрылыс материалдарды өндіру жұмыстары;
3. халық тұтыну тауарларын өндіру және өткізу;
4. халыққа қызмет көрсету;
5. сауда ұйымдастыру;
6. коммерциялық және делдал жұмыстарды ұйымдастыру;
7. сыртқы сауда жұмыстарын жүзеге асыру.
Торғай ЖШС-тің соңғы 3 жылдағы тауарының жүйесін қарастырайық.
Кесте 1.
Торғай ЖШС тауар өнімінің жүйесі
Өнім Дайын өнімді өткізуден 3 жылда Өнім
түсетін табыс орта тауарының
мың теңге есеппен, жүйесі,
мың теңге %
2009ж. 2010ж. 2011ж.
Жабу плиталары 67523 145246 76982 289751 54,6
Фундамент блоктері 30214 82368 50243 162825 30,7
Балкалар 9852 39824 11256 6932 11,5
Қабырға панельдері, 3251 10296 3339 16886 3,2
колонналар
БАРЛЫҒЫ 110840 277734 141820 530394 100
Ескертпе: Торғай ЖШС мәліметтер бойынша
Тұрғын және тұрғын емес ғимараттарды салуға арналған өнімдердің
өндірісінде мамандандырылады.
Өнім тауарының жүйесінде жабу плиталары 54,6 % құрайды, фундамент
блоктері 30,7 % құрайды, балкалар 11,5 % құрайды, қабырға панельдері және
колонналар 3,2 % құрайды.
Ал, енді серіктестіктің жұмыс ресурстарын талдайық. Себебі олардың
тиімді пайдалануы барлық жұмыстардың көлеміне және үақытылы істеуіне,
машиналарды, механизмдерді және құрал-жабдықтарды тиімді пайдалнуына
тәуелді.
Кесте 2
Серіктестіктің жұмысшылар күші
Жұмысшылар Жылдар
категориясы
2009 ж. 2010 ж. 2011 ж.
жұмысш. % жұмысш. % жұмысш. %
саны саны саны
Өндірісте 30 100 29 100 32 100
барлығы
а) жұмысшылар 25 83,3 26 89,7 27 84,4
б) қызметкерлер 5 16,7 3 10,3 5 15,6
Ескертпе: Торғай ЖШС мәліметтер бойынша
Үшінші кесте бойынша 2009 жылға қарағанда жұмыс күшінің құрамында 2
адамға өзгеріс болды. Соның ішінде жұмысшылар саны 2 адамға көбейді.
Кесте 3
ЖШС-ң мүлкінің құрамы мен құрылымы
мың теңге
Мүлік түрлері 2011 жыл 2010 жыл 2011 ж. 2010 жылға
ауытқуы
Сомасы салм.% Сомасы салм.%Сомасы %
2.Ақша 8227078 1,63 6763581 6,26 1463497 1,21
қаражаттары
3. ТМҚ 394224812 78,22 62256212 57,67 331968600 +1,57
Дебиторлық 86751068 17,21 3956252 3,66 82794816 21,9
қарыздар
Басқа да қысқа - 18097835 16,76 - -
мерзімдегі
активтер
Айналым 489202958 97,06 91073880 84,35 398129078 5.37
активтері есе
қорытындысы
1.Негізгі 14769177 2,93 16516544 15,30 -1747367 -1,11
құралдар
3кестенің
жалғасы
МЕА 9648 0,01 13338 0,01 -3690 -1,38
Басқа да ұзақ 44823 0,34
мерзімдегі
активтер
Айналымнан тыс 14778825 2,94 16873054 15,65 -2094229 -1,14
активтер
Мүліктің 503981783 100 107946934 100 396034849 4,66
жалпы құны
Ескертпе: Торғай ЖШС мәліметтер бойынша
3 кестенің деректері бойынша “ Торғай ” ЖШС-де 2011 жыл ішінде мүлік
құнының артуы болды. Осылайша мүліктің құны 2011 жыл ішінде 2010 жылмен
салыстырғанда 396034849 теңгеге немесе 4,66 есе артты.
2011 жылдағы кесте деректері бойынша негізгі құралдардың құны 2010
жылмен салыстырғанда -1747367теңгеге немесе -1,11 есеге азайған. ЖШС-де
негізгі құралдардың құнының азайуы кәсіпорынның кеңсе үшін жиһаз, басқа
негізгі құралдарды есептен шығарылуымен байланысты.
Кәсіпорын қызметіндегі оң фактор кәсіпорынның бос ақша қаражаттарының
бар болуы. Сонымен ақша қаражаттары 2011 жылда 2010 жылмен салыстырғанда
1463497 мың теңгеге немесе 1,21 есеге көбйген. Ақша қаражаттарының көбейуі
кәсіпорын тауарлы-материалдық қорларды өткізумен қоса тауарларды сатып
алуды көбінесе қолма-қол есептесу арқылы жүргізетіндігімен байланысты. 3
кестенің деректері бойынша 2011 жылы сондай-ақ 2010 жылмен салыстырғанда
тауарлы-материалдық қорлар құнының 331968600 теңгеге немесе 1,57 есеге
көбеюі болды.
Кесте 4
Торғай ЖШС – ның меншікті және қарыз қаражаттарының жағдайы
мың теңге
2011 жыл 2010 жыл 2011 ж. 2010
Көрсеткіштер жылға ауытқуы
Сомасы салм.% Сомасы салм.% Сомасы %
1.Жарғылық 87200 0,017 87200 0,08 0 0
капитал
2.Бөлінбеген 21151969 4,11 22984263 21,29 -1832294 -1,08
табыс (залал)
Қорытынды 21239169 4,12 23071463 21,37 -1832294 -1,08
3.Салықтар 101176 0,096 - -
бойынша берешек
Басқа да және 94990 0,1 17010101 15,756 -16915111 -179
ерікті төлемдер
бойынша
міндеттемелер
4 кестенің жалғасы
Қысқа мерзімді 458705024 91,03 49866594 46,195 408838430 9,1
міндеттемелер
Қорытынды 458800014 91,05 66977871 62,047 391822143 6,8
Ұзақ мерзімді 23942600 4,75 17897600 16,57 6045000 1,33
міндеттемелер
Жалпы құны 503981783 100 107946934 100 396034849 4,66
Ескертпе: Торғай ЖШС мәліметтер бойынша
4 кестенің деректері бойынша “ Торғай ” ЖШС есептік кезең ішінде өте
жоғары кредиторлық берешек қалыптасты, валюта балансындағы оның үлесі
62,047 % құрайды, ал бұл кәсіпорынның сыртқы көздерден тәуелді екендігі
туралы айтады.
Торғай ЖШС-тің табысының есебін талдауға көшейік.
2.2 Торғай ЖШС-тің табысының есебі
Негізгі және негізгі емес кызметтерден алынған табыс жылдық жиынтық
табысты құрайды және стандартқа сай есептелінеді. Табыс сондай-ақ тауарлы-
материалдық запастарды сатқаннан, қызмет көрсеткеннен, кәсіпорынға жататын
активтерді пайдалануға беруден, пайыздардан (проценттерден), роялтиден және
дивиденттерден алынуы мүмкін.
Табыс дайын өнімдерден, сатып алынған тауарлардан және көрсеткен
қызметтерден алынады; олардың сатылу құны тараптар аясында жасалған келісім-
шартта (контрактіде) анықталады.
Ал мәміледен шығатын табыс сомасы бағасынан немесе сатудан жасалатын
жеңілдіктерін ескере отырып, олардың (мәміленің) құндарын өлшейді. Сатып
алушылардың алған активтер үшін төлеген сомасын сату құны деп атайды. Сату
құнын анықтаған кезде, тараптар өздерінің келісім-шартында бухгалтерлік
есептің мынадай басты қағидаларына көңіл бөледі:
• есептеу,
• шындық,
• алаламау, яғни, екі жақты да бірдей көру,
• сақтық жасау т.б.
Тауарды сатқаннан түскен табыс келесі жағдайды сақтаған кезде танылады:
табыс сомасын үлкен деңгейдегі дәлдікпен бағалағанда, яғни екі тарап та
мәмілеге қатысқан кезде, сатушы қандай соманы сүрап отырғанын және қандай
соманы сатып алушы телейтіндігін білген жағдайда;
мәмілемен байланысты экономикалық олжаны және соны субъектінің алу
ықтималдығы бар болуы мүмкін.
Ал бұл сатушының сатқан тауары үшін келісім-шартга көрсетілген
(айтылған) соманы сатып алушының төлейтіндігі туралы сенімін білдіреді.
Келесі шарт сатушыдан сатып алушыға өтетін меншік құқығы болып
табылады, бұл әдетте берілген кезден басталады, ал егер сатушы меншік иесі
ретінде құқығын және міндеттемесін сақтаған болса, онда ол сатылған болып
табылмайды және табыс танылмайды; мәміле бойынша күтілетін шығын үлкен
нөлдік деңгейдегі бағалауды қажет етеді.
Керсеткен қызметтен және орындалған жұмыстан алынған табыстар, мына
жағдайларды қоспағанда, тауарды сатканнан алынатын табыс ретінде танылады:
есеп беру күніне мәміленің аякталу кезеңі үлкен деңгейдегі дәддікпен
аныкталса;
мәмілені жүргізу кезінде жұмсалған шығыстары да, мәмілені аяктау үшін қажет
шығыстары да үлкен деңгейдегі дәлдікпен бағаланса.
Субъект барынша дәлдік деңгейде табысын анықтай алады, ол: мәмілеге
қатысушылармен төлем жағдайы мен тәсіліне, күтілетін компенсациясына әрбір
тараптың құкығына қатысты мәселелер бойынша мәмілеге катысушылармен ортақ
шешімге келген жағдайда қол жеткізеді.
Мәміленің сипатына қарап оның аяқталу кезеңін аныктаған кезде мына
әдістердің бірін пайдаланады:
белгілі бір күнге жалпы мәміле бойынша жасалған шығыстардың пайыздық
қатынасы;
белгілі бір күнге жалпы мәміле бойынша орындалған кызметтің пайыздық
қатынасы;
орындалған жұмысты талдау.
Аралық негізде жасалатын төлемдер, яғни сатып алушьшардан алынган
аванстар, табыс болып танылмайды.
Қызмет көрсетудің, яғни мәміленін нәтижесінде үлкен деңгейдегі
дәлдікпен табысты аныктау мүмкін болмаған жағдайда, табыс жұмсалган шығыс
мөлшерінде таньиады, яғни ол сол шығыстың орнын жабады.
Негізгі қызметтен (әрекет етуден) түскен табыстың есебі. Табыстардың
есебі 6010-бөлімшесінің "Негізгі қызметтен түскен табыстар" шоттарында
ұйымдастырылады. Шаруашылық субъектісінің алатын табыстары - деп
кәсіпорындар мен ұйымдардың негізгі өндірісі шығарған тауарларды сатудан,
керсеткен қызметтерден, сондай-ақ орындалғай жұмыстардың барысында тапқан
табыстары саналады. Субъектінің негізгі қызметтен алынатын табыстарының
есебі 6000-"Негізгі қызметтен түскен табыс" - деп аталатын бас шоттың
белімше шоттарыңда жұргізіледі.
Бұл шоттар:
6010-шот - "Дайын өнімді (жұмысты, қызметті) сатудан түскен табыс";
6010-шот - "Сатылып алынған тауарларды сатудан түскен табыс";
6010-шот - "Құрылыс-монтаж, жобалау-іздестіру, геологиялық барлау,
ғылыми-іздестіру және тағы да басқа жұмыстардан түскен табыс";
6010-шот - "КөліК ұйымдарының жүктер мен жолаушыларды тасымалдау
жөніндегі қызметтен түскен табыс";
6260-шот - "Жалға байланысты алынған табыс";
6010-шот - "Байланыс ұйымдарының қызметінен түскен табыс";
6010-шот - "Сақтандыру компанияларының қызметінен түскен
табыс";
6140-шот - "Инвестициялық қызметтен түскен табыс"
және
6280-шот - "Басқалары" -деп аталады.
Жалпы бұл аталган шоттар субъектінің негізгі қызметінен алған табыстары
туралы ақпараттарды жинақтап, қорытындылауға арналған.
6010-шотга өнім өндіруші өндірістік шаруашылық субъектісінің өздері
өндірген өнімдерін сатудан, орындаған жұмыстары мен көрсетілген
қызметгерінен алынатын табыстары есептелінеді.
6010 - "Дайын өнімді (жұмыстарды, қызметтерді) сатудан тускен табыс"
шоты. Бұл шотга өнімді сатудан, орындалған жұмыстардан және сыртқа
көрсетілген қызметтерден түсетін табыстар көрсетіледі. Аталған шотты
өнімді, жұмыстарды және қызметтерді жасайтын материалдық, өндіріс
саласындағы кәсіпорындар пайдаланады. Есепті кезең бойы 6010-шоттың
кредитінде дайын өнімді, жұмыстарды және кызметтерді сатудан түскен табыс
сомалары жинақталады.
Кесте 5.
6010-шоты бойынша жасалған шоттардың орреспонденциясы.
Қатар Шаруашылык операцияларынын мазмұны Шоттар
№
Сомасы, корреспонденцияс
тенге ы
дебет кредит
1 2 3 4 5
1. Салыктық шот-фактураларынын және 5000000 1210, 6010
накладнойдың негізінде келісімді бағасы 1220
бойынша. дайын өнім босатылды
ҚҚС сомасына, 12% 650000 1210 3130
2. Жұмыстары кабылдау актілерінің 2000000 1210, 6010
негізінде, негізгі және косалқы 1220
өндірістердін цехтарында орындалган
жұмыстар мен қызметтер
ҚҚС сомасына (12%) 260000 1210 6010
3. Сатып алушылар ұсынған шоты бойынша есеп28120000 1030 1210
айырысу шотына каражат келіп түсті
Ескертпе: Торғай ЖШС мәліметтер бойынша
Дайын өнімді, жұмыстарды және қызметтерді сатудан түскен табыс сомасы
есепті кезеңнің аяғында 5610 "Жиытық табыс (зиян)" шотына көшіріліп
жазылады. Бұл кезде 6010-шоты дебеттеледі де, 5610-шоты кредиттеледі.
6010-шотга шаруашылық субъектісінің сатып алған тауарларын сатудан
алған табыстары есептелінеді.
6010 - "Алынған тауарларды сатудан тускен табыс" шоты. Бұл шотта
алынған тауарларды сатудан түскен табыстар көрініс табады. Бұл шотты сауда,
сондай-ақ жабдықтау, делдалдық саласында және сыртқы сауда жұмысын
үйымдастыруда қолданады.
Саудамен, делдалдық қызметпен және экспорттық-импорттық
операцияларымен айналысатын кез келген өнеркәсіптік, ауылшаруашылық және
басқа кәсіпорындар олардың жарғысында алдын ала ескерілген болса ғана, бұл
аталған шотты қолдана алады.
6010-шоты бойынша жасалатын шоттардың корреспонденциясы жоғарыда
келтірілген 6010-шот бойынша жасалған корреспонденциямен бірдей болып
келеді.
6010-шотта субъектінің құрылыс-монтаж, жобалау-іздесті-ру, геологиялық
барлау, ғылыми-іздестіру және тағы да баска жұмыстарды орындау барысында
тапқан табыстары есептелінеді.
6010 "Курылыс-монтаждау, жобалау-зерттеу, геологиялық барлау, гылыми-
зерттеу және басқа жумыстарынан тускен табыс" шоты. Шотты қүрылыс-
монтаждау, геологиялық барлау, жобалау-зерттеу және ғылыми-зерттеу
кәсіпорындары мен ұйымдары тапсырыс берушілердің жұмыстарын орындағаннан
түскен табысты көрсету үшін пайдаланады.
Аталған шотт, кәсіпорындар келтірілген жүмыстардың түрлерін орындауы
қарастырылған болса ғана пайдалана алады. Шоттарының корреспонденциясы 6010-
шот бойынша жасалған шоттардың корреспонденциясымен бірдей болып келген.
6010-шотта субъектінің жүктер мен жолаушыларды тасымалдаудан алған
табыстарының есебі жүргізіледі.
6010 - "Жуктерді және жолаушыларды тасымалдау бойынша көрсетілген
қызметтерден тусетін табыс" шоты. Шоттытеміржол,автокөлік, өуежолы, теңіз
жолы, су жолы және көліктің баска да түрлері (метро, трамвай, троллейбус)
жүктерді және жолаушыларды тасымалдау бойынша тиісті қызметтерінен түскен
табыстарды есепке алу үшін қолданады. Шоттарының
корреспонденциясы 6010-шот бойынша келтірілген шоттардың
корреспонденциясымен бірдей болып келеді.
6010-шотта жалгерлік қызметпен айналысатын субъектінің өз меншігіндегі
активтерін жалға беруден алған табыстары есептелінеді.
6010 - "Жалдан алынатын табыс" штгы мүлікті жалға бергеннен түсетін
табыстар туралы ақпараттарды жинақтауға арналған.
Мүлікті жалға бергені үшін алынатын жал төлемін есептегенде 6010
"Жалғадан алынатын табыс" шоты кредиттеледі де, мына төмендегі шоттар:
1220 - "Тараптардың берешегі", 1230 "Тәуелді серіктестіктердің
берешегі", 1240 "Бірге бақыланатын заңды түлғалардың берешегі" — бас және
тәуелді серіктестіктердің есептелген жал телемінің сомаларына;
1280 - "Басқадай дебиторлық берешек" - әр түрлі жалға алушылардың,
есептелген жал телемінің сомаларына;
6110 - "Болашақ кезеңдердің табыстары" — казіргі есептік кезеңге
жатқызьшмайтын, алдын ала толенген (1030-ші т.б. шоттардың дебеті, 3340-
шоттың кредиті) жал төлемінің сомаларына дебеттеледі.
6010-шотта есепке алынған табыстар жыл аяғында 5610 - "Жылдық жиынтық
табыс (зиян)" шотына көшіріліп жазылады, яғни 6010-шоттың дебеті, 5610-
шоттың кредиті бойынша көрсетіледі.
6010-шотта субъектінің басқа жеке және заңцы тұлғаларға көрсеткен
байланыс қызметтері барысында тапқан табыстары есептелінеді.
6010-шотта шаруашылық субъектінің жеке және заңды тұлғаларды
сақтандыруы барысында тапқан табыстары есеп-телінеді.
6010-шотта шаруашылық субъектінің басқа кәсіпорындар мен ұйымдарға
салған инвестицияларынан тапқан табыстары есептелінеді.
6010 - "Байланыс ұйымдарының көрсеткен қызметтерінен тускен табыс"
шоты; 6010 - "Сақтандыру компанияларының қызметінен тускен табыс" шоты;
6010 - " Инвестициялык, қызметтен тускен табыс" шоты.
Бұл шоттар экономиканың тиісті салаларында алынған табыстардың есебіне
арналған. Алынған табыстардың сомаларының көрініс беруі 6010-ші және баска
шоттарда есепке алынған өнімді (жүмыстарды, қызметтерді) сатудан түскен
табыстардың корініс беруімен бірдей болып келеді. Сақтандыру телемдері
сактандыру келісім шарты бойынша немесе сақтандыру полис! бойынша
реттеледі, сақтандыру төлеміне жататын сома 1210 шотының дебетінде және
6010 шотының кредитінде керініс табады, содан әрі карай сақтандырудан
түскен сактандыру төлемі ақша каражаттарын есёптейтін шоттардың дебетіне,
1210 шотының кредитіне жаткызылады. Жылдың аяғында 6010-6010 шоттар
жабылады (6010, 6010, 6010-шоттарының дебеті, 5610-шоттыңкредиті). [4; 68
б]
6010-шотта субъектінің жоғарыда аталған қызметтерден басқа негізгі
қызметінен тапқан табыстары есептелінеді.
6010 - "Негізгі қызметтен тускен басқа да табыстар" шоты. Бүл шотта
негізгі кьізметгі жүзеге асырудан келген, жоғарыда келтірілген шоттарда
есепке түспеген табыстар корініс табады.
Мұндай табыстарға кәсіпорын кызметінің басқа түрлері бойынша жасалған
онімді, жүмыстарды және кызметтерді сатудан (есімдік шаруашылығы, мал
шаруашылығы, балық шаруашылығы, құс шаруашылығы т.б. онімін сатудан) түскен
табыстар жатады. 6010-шоттағы табыстарды керсету женіндегі жазбалар 6010-ші
және 6010-ші шоттар бойынша келтірілген жазбалармен бірдей болып келеді.
6010-шотының кредит! бойынша негізгі кызметтен түскен баска да табыстардың
сомасы керсетілуі мүмкін. Жылдың аяғында 6010-шотта есепке алынған
табыстардың сомалары негізгі табыс шотына көшіріліп жазылады (6010-шоттың
дебеті, 5610-шоттың кредиті). 6010-шоты жоғарыда көрсетілген жазбалардан
кейін жабылады. 6010 шоттар бойынша талдау есебі ведомоста бір айда және
жыл басынан бері алынған табыстардың басынан аяғына дейін жинақталған
түрлері бойынша жүргізіледі.
Бұл пассивті шоттар, сондықтан шаруашылық субъектісінің жоғарыда
аталған қызметтері барысында алатын табыс-тарына 1200-"Сатып алушылар мен
тапсырыс берушілердің де-биторлық қарызы", 1220-"Еншілес (тәуелді)
серіктестіктердін дебиторлық қарызы", 1280-"Басқа да дебиторлық қарыздар",
1050-"Валюталық шоттардағы ақша қаражаттары", 1030-"Есеп айырысу шотындағы
ақша қаражаттары", 1010-"Кассадағы ақша қаражаттары" -деп аталатын бас
шоттардың тиісті бө-лімше шоттары дебеттелініп, 6010-6010 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 4
1 Табыс ЕСЕБІ МЕН АУДИТІНІҢ теориялық аспектілері 7
1.1 Табыстың түсінігі және классификациясы 7
Негізгі қызмет табысын тану 13
2Торғай жаупкершілігі шектелген серіктестіктің табысының есебі 15
2.1 Торғай ЖШС-тің экономикалық шаруашылық сипаттамасы 15
2.2 Торғай ЖШС-тің табысының есебі 19
2.3 Табыстар есебін жүргізу жолдары 25
3. Торғай ЖШС-нің табысының талдамасы 37
3.1 Торғай ЖШС-нің табыстылық деңгейін көтеру мен айналым 37
қорларының айналымдылығын жылдамдату жолдары
3.2. Табыс есебінің шетелдік тәжірибесі 40
3.3 Торғай ЖШС – нің қаржылық жағдайы 46
Қорытынды 58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ 60
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның шаруашылық қызметінің
негізгі және түпкі мақсаты табыс алу болғандықтан, барлық назарды осы
көрсеткішті талдауға аудару керек.
Табыс дегеніміз – қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі, не
болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың
ұлғаюы болып табылады, бұл акциоенрлер салымдарының есебінен өсуден басқа
жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі.
Табыс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және
затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Оны кейбір экономистер
экономикалық тиімділік көрсеткіштері қатарына жатқызса, енді біреулері оны
кәсіпорын жұмысының тиімділігіне жатқызады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі қәзіргі жағдайда негізгі кызметтен
алынатын табыс кәсіпорының негізгі күшіне айналды. Сондықтан қарастырылып
отырылған тақырыптың өзектілігі ол табыстың тиімділігін арттыру, яғни
кәсіпорының шығындарын азайту үшін олардың әр бір баптарына ерекше назар
аудару қажет, шығындарын төмендету жолдарын іздестіру керек. Сонымен қатар
кәсіпорындардың негізгі қызметтен алынатын табысты жоғарылату үшін
өндіретін өнімнің деңгейін кеңейту және де оның сапасын жақсарту қажет.
Яғни оның өтімділігін арттыру үшін сыртқы көрінісіне аса назар аудару
қажет. Кәсіпорынның негізгі қызметтен алынатын табысы есебінен бюджет
алдындағы банктер мен басқа да кәсіп- орындар алдындағы борешектерін өтеу
үшін қажет.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты табыстың теориялық жағын
тәжирибиемен тығыз байланыстыра қарастыру. Табыстың теориялық және
тәжирибиелік аспектілерін толық ашып көрсету. Бұл Дипломдық жұмыстың
бірінші тарауында ненгізгі қызметтен алынатын табыстың теориялық
аспектілері қарастырылған. Оның бірінші бөлімінде негізгі қызметтен
алынатын табыстың нарықтық экономика жағдайындағы тиімділігі, табыс табудың
мәселелері және табысқа әсер ететін маңызды факторы өзіндік құнын
азайтуының, оның әр бір баптарын талдаудың мәселелері, абсолюттік
көрсеткіштері, жіктелімдері қарастырлып, олардың әр бір баптары бойынша
ашылып көрсетілген. Екінші бөлімінде негізгі қызмет табысын орындау
қарастырылған, бұл бөлімде табыстардың қандай жағдайда, неге байланысты
және қандай мерзімде танылатыны қарастырылған. Мәміле бойынша қай кезде
табыс танылатыны және танылмайтыны қарастырылып ашылып көрсетілген.
Екінші тарауында үлгі ретінде Торғай ЖШС-тің негізгі қызмет табысының
есебі қарастырылған. Бірінші бөлімінде бұл кәсіпорынның шаруашылық
сипаттамасы, яғни негізгі іс-әрекеттері ашылып көрсетілген. Екінші
бөлімінде Торғай ЖШС бойынша №18 ХҚЕС-на сәйкес есебі қарастырылған. Бұл
бөлімде Торғай ЖШС-ның табысының түрлері, шаруашылық операциялары ашылып
көрсетілген, сонымен қатар негізгі қызмет табысына талдама жасалған.
Үшінші тарауда шетелдік тәжірибе пайдалана отырып табыстың жетілдіру
жолдары қарастырылған.
Табыс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және
затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Оны кейбір экономистер
экономикалык тиімділік көрсеткіштері қатарына жатқызса, енді біреулері оны
кәсіпорын жұмысының тиімділігіне жатқызады.
Табыс есебінен, сондай-ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер мен
басқа да кәсіпорындар, ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады.
Сонымен, табыс кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалаудағы
негізгі көрсеткіші болып табылады.
Ол оның іскерлік белсенділігі мен қаржылық тұрақтылығын сипаттайды.
Табыс бойынша авансталған қаржылардың қайтарымдылық деңгейі мен осы
кәсіпорынның активтеріне салынған салымдардың табыстылығы анықталады.
Табыс өз қызметтерін тиімді орындай алуы үшін келесідей негізгі шарттар
қажет болады:
1. Жуықтаудың белгілі бір дәрежесінде, өнім бағасы еңбектің қоғамдық
қажетті шығындарын көрсетуі тиіс және ол сондай-ақ еңбек өнімділігінің
үздіксіз өсуі мен өзіндік құнның төмендеуін ескеруі қажет.
Бұйымдарды калькуляциялау және өнімнің өзіндік кұнын анықтау жүйесі ғылыми
негізделген болуы керек.
Табысты бөлу (тарату) механизмі белсенді роль атқаруы керек және өндірістің
дамуы мен оның тиімділігін арттыруда ынталандырушы фактор болуы тиіс.
4. Табысты тиімді пайдалану тек қалған барлық қаржы тұтқаларының
жүйесінде (амортизациялық аударымдар, қаржылық санкциялар, салық салу,
акциздер, жал төлемі, дивидендтер, пайыздық мөлшерлемелер, арнайы қорлар,
салымдар, пай (жарна) төлемдері, инвестициялар, есеп айырысу нысандары,
несие түрлері,
валюта және бағалы қағаздар курсы және т.б.) ғана мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның шаруашылық
қызметінің негізгі және түпкі мақсаты табыс алу болғандықтан,
барлық назарды осы көрсеткішті талдауға аудару керек.
Табыс дайын өнімдерден, сатып алынған тауарлардан және көрсеткен
қызметтерден алынады; олардың сатылу құны тараптар аясында жасалған келісім-
шартта (контрактіде) анықталады. Ал мәміледен шығатын табыс сомасы
бағасынан немесе сатудан жасалатын жеңілдіктерін ескере отырып, олардың
(мәміленің) құндарын өлшейді. Сатып алушылардың алған активтер үшін төлеген
сомасын сату құны деп атайды. Сату құнын анықтаған кезде, тараптар
өздерінің келісім-шартында бухгалтерлік есептің мынадай басты қағидаларына
көңіл бөледі:
• есептеу,
• шындық,
• алаламау, яғни, екі жақты да бірдей көру,
• сақтық жасау т.б.
Дипломдық жұмысының міндеті табыс арқылы кәсіпорының берешегін өтеуін,
оларға кеткен шығындарын тиімді жұмсауын қарастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың объектісі Торғай жауапкершілігі шектелген
серіктестік болып келеді.
Дипломдық жұмыста К.Ш. Дүйсенбаев, Э.Т. Төлегенов, Ж.Г. Жұмағалиева,
Қ.К. Кеулімжаев, З.Н. Әжібаева, В.К. Родостовец, Ф.С. Сейдахметова және
т.б. жұмыстары, заң және нормативті актілер пайдаланды.
1 Табыстың теориялық аспектілері
1.1 Табыстың түсінігі және классификациясы
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономикалық
пайдалылығы табыс табумен анықталады.
Табыс дегеніміз – қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі, не
болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың
ұлғаюы болып табылады, бұл акциоенрлер салымдарының есебінен өсуден басқа
жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі.
Ықшамдалған түрде бұл түсінік 2007 жылы 2 ақпандағы "Бухгалтерлік есеп
және қаржылық есептілік туралы" заң күші бар Қазақстан Республикасы
Президентінің № 234-II Жарлығында анықталған. Жарлықтың 13-бабында былай
делінген: "Табыстар - бұл есептік кезеңдегі активтердің ұлғаюы немесе
міндеттемелердің азаюы". Белгілі бір шығындар шығармай әдетте қажетті
табыстарды алу мүмкін емес. Өз кезегінде, табыс алмай кәсіпорынның дамуын
жүзеге асыру және әлеуметтік мәселелерді шешу мүмкін емес.
Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі ең алдымен қаржылық нәтижелердің
абсолютті көрсеткіштерінен тұрады, олар:
• өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден алынатын табыс;
• жалпы табыс;
• негізгі қызметтен алынатын табыс;
• салық салынғанға дейінгі дағдылы қызметте алынатын табыс;
• салық салынғаннан кейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс;
• төтенше жағдайлардан алынған табыс;
• кәсіпорын қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі болып табылатын таза
табыс.
Табыс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және
затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Оны кейбір экономистер
экономикалык тиімділік көрсеткіштері қатарына жатқызса, енді біреулері оны
кәсіпорын жұмысының тиімділігіне жатқызады. [2; 68 б]
Нарық жағдайында табыстың рөлі айтарлықтай артты. Жоспарлы-директивті
экономика жағдайында оның рөлі төмендетілген болатын. Табыс (пайда) табу
кез келген кәсіпорынның мақсатты функциясы (қызметі) ретінде төмендетілді.
Нарықтық экономикаға көшумен табыс (пайда) оның, яғни кәсіпорынның қозғаушы
күшіне айналды.
Тек табыс қана өзара байланысқан үш мәселенің шешімін анықтайды: нені,
қалай және кім үшін өндіру керек? Табыс табу кез келген кәсіпорынның қызмет
етуінің мақсаты болып қалыптасты, ал нарықтық экономика кәсіпорынның
негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының көзі болып табылады. Бұл
принцип өнімді өндірудегі шығындардың толық ақталуын және кәсіпорынның
өндірістік-техникалық базасының кеңеюіне негізделеді. Бұл әр кәсіпорын
өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын өзінің меншікті қаржы көздерінен
жабатындығын білдіреді.
Уақытша қаржы тапшылығы кезінде, оларға деген қажеттілік, егер бұл
ағымдағы шығындар болса, олар банктің қысқа мерзімді ссудаларымен және
коммерциялық несиелерімен, сонымен қатар капитал салымдары банктің ұзақ
мерзімдік несиелерімен жабылуы мүмкін.
Табыс есебінен, сондай-ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер мен
басқа да кәсіпорындар, ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады.
Сонымен, табыс кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалаудағы
негізгі көрсеткіші болып табылады.
Ол оның іскерлік белсенділігі мен қаржылық тұрақтылығын сипаттайды.
Табыс бойынша авансталған қаржылардың қайтарымдылық деңгейі мен осы
кәсіпорынның активтеріне салынған салымдардың табыстылығы анықталады. [2;
68 б]
Табыс өз қызметтерін тиімді орындай алуы үшін келесідей негізгі шарттар
қажет болады:
1. Жуықтаудың белгілі бір дәрежесінде, өнім бағасы еңбектің қоғамдық
қажетті шығындарын көрсетуі тиіс және ол сондай-ақ еңбек өнімділігінің
үздіксіз өсуі мен өзіндік құнның төмендеуін ескеруі қажет.
Бұйымдарды калькуляциялау және өнімнің өзіндік кұнын анықтау жүйесі ғылыми
негізделген болуы керек.
Табысты бөлу (тарату) механизмі белсенді роль атқаруы керек және өндірістің
дамуы мен оның тиімділігін арттыруда ынталандырушы фактор болуы тиіс.
4. Табысты тиімді пайдалану тек қалған барлық қаржы тұтқаларының
жүйесінде (амортизациялық аударымдар, қаржылық санкциялар, салық салу,
акциздер, жал төлемі, дивидендтер, пайыздық мөлшерлемелер, арнайы қорлар,
салымдар, пай (жарна) төлемдері, инвестициялар, есеп айырысу нысандары,
несие түрлері,
валюта және бағалы қағаздар курсы және т.б.) ғана мүмкін.
Бірақ табыстың абсолютті мөлшері кәсіпорынның қаржы-шаруашылық
қызметінің тиімділігінің емес, экономикалық тиімділігінің көрсеткішіне
жатады. 500 мың теңгелік табыс кәсіпорынның салынған капиталының мөлшері
және қызметінің ауқымы бойынша әр түрлі көлемнің табысы болуы мүмкін.
Сәйкесінше бұл соманың салыстырмалы деңгейі айтарлықтай деңгейде бірдей
болмайды. Сондықтан да алынатын табысты нақты бағалау үшін кәсіпорын
қызметінің тиімділігін сипаттайтын және табыстылық деңгейін көрсететін
рентабельділіктің әр түрлі көрсеткіштері жататын табыстылықтың
салыстырлмалы көрсеткіштері қолданылады.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның шаруашылық
қызметінің негізгі және түпкі мақсаты табыс алу болғандықтан,
барлық назарды осы көрсеткішті талдауға аудару керек.
Табыстылықтьң бірінші абсолютті көрсеткіші өнімді (жұмыс, қызмет)
өткізуден алыиатын табыс болып табылады. Ол қаржы-шаруашылық қызметінің
нәтижесі туралы есепте қосымша құн салығы, акциздер және т.с.с. салықтар
мен міндетті төлемдер, сондай-ақ қайтарылған тауарлардың құны, сату
шегерімдері және баға шегерімдері алынып тасталып көрсетіледі. [3; 68 б]
Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есептің осы бабы бойынша
негізгі қызметтен түсетін табыс көрсетіледі.
Табыс құрылымында ең үлкен үлес салмақты өнімдер мен тауарларды
өткізуден түсетін табыс алады, оның мөлшері өнім өндіру деңгейімен, оның
сапасымен және төменде қарастырылатын басқа да факторлармен анықталады.
Өнім өткізуден түсетін табыс сомасына қоймадағы өтпеген бұйымдар
қалдықтарының және сатып алушының жауапты сақталуындағы тиеліп жіберілген
тауарлардың өзгерістері белгілі бір әсер етеді. Тауарлы-материалдық
құндылықтардың азаюы немесе керісінше өсуі бірінші жағдайда өткізуден
түсетін табыс сомасының өсуіне, екіншіден - азаюына әсер етеді.
Табыстылықтың екінші абсолютті көрсеткіші - жалпы табыс. Ол өнімді
өткізудің қаржылық нәтижесін білдіреді және негізгі қызмет нәтижесінде
өнімді өткізуден түскен табыс пен өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік
құны арасындағы айырма ретінде анықталады.
Жалпы табысқа әсер ететін маңызды фактор өндірістік өзіндік құн,
сондықтан оның төмендеуі оның көлеміне көп әсерін тигізеді.
Көптеген кәсіпорындарда өзіндік құнды баптар бойынша талдаумен
айналысатын, оны төмендету жолдарын іздестіретін экономикалық қызметтің
бөлімшелері болады. Бірақ белгілі бір мөлшерде бұл жұмыс, инфляциясының
әсері және шикізат пен отын-энергетика ресурстарында бағаның
өсуімен өзінің маңызын төмендетеді. Бағаның күрт өсуі және кәсіпорынның
меншікті айналым қаражаттарының жетіспеуі жағдайында өзіндік құнның
төмендеуі нәтижесінде табыстың өсімі мүмкін емес.
Шаруашылық жүргізудің тұрақты экономикалық жағдайында жалпы
табыстың өсуінің негізгі жолы материалды шығындар бөлігінде өзіндік
құнды төмендету. Бұл, әсіресе шикізат құнының үлес салмағының
өзіндік құнында өте жоғары болып келетін өңдеу және қайта
өңдеу салаларында (машина жасау және металл өңдеу, металлургия,
мұнда химия, тігін, тамақ және т.б.) қызмет жасайтын кәсіпорындар үшін
өте маңызды.
Табыстылықтың келесі абсолютті көрсеткіші - негізгі қызметтен алынған
(түскен) табыс. Ол сальдоланған қаржылық нәтижені білдіреді және жалпы
табыс пен кезең шығындары арасындағы айырма ретінде мына формула бойынша
анықталады:
Дн =Дж-Рк. (1)
Мұндағы: Дн - негізгі қызметтен алынған табыс;
Дж - жалпы табыс;
Рк - кезең шығындары.
Жалпы табыс көлемі қаншалықты көп және өткізілген өнімнің өндірістік
өзіндік құнына кірмейтін тұрақты шығындарды білдіретін кезең шығындары
қаншалықты аз болса, табыс соншалықты жоғары болады. Сондықтан да табысқа
жүргізілетін талдауды жоғарыда аталған көрсеткіштермен, сондай-ақ
маржиналды табыспен үздіксіз байланыста жүргізу қажет.
Өндірістік өзіндік құнның калькуляция баптары бойынша мәліметтері
коммерциялық құпия болып саналатындықтан және де сыртқы пайдаланушылар
шығындарды тұрақты және айнымалы шығындарға дәл бөле алмайтынына
байланысты, жалпы табыс көлемін маржиналды табыс көлемімен теңестіруге және
оны талдаудың прогрессивті әдісін қолдануға болады. [3; 68 б]
Нарықтық экономикаға өту өндіріс шығындарын есепке алуды ұйымдастыруды
қайта қарауды және оның прогрессивті әдістерін ендіруді талап етеді. Осы
мақсатта ҚР бухгалтерлік есеп теориясы мен практикасы үшін нарықтық
экономикасы дамыған елдердегі шығындарды есепке алуда "директ-костинг"
жүйесі бойынша ұйымдастыру тәжірибесі көңіл аудартады. Бұл жүйе АҚШ-та
пайда болған. Оның негізгі идеялары "Өндірістік есептің Ұлттық
қауымдастығының бюллетенінде 1996 жылдың қаңтарында жарияланған американдық
зерттеуші И. Н. Гарристің мақаласында айтылған.
Айнымалы шығындарға өндіріс көлемінің өзгеруіне байланысты өзгеретін
тікелей шыгындар жатады: шикізат және негізгі материалдар, технологиялық
мақсаттарға жұмсалатын отын және энергия, өндірістік персоналдың жалақысы,
тиісті төлемдерімен бірге жабдықтарды күту және пайдалану шығындары және
бірқатар басқа да үстеме шыгындар.
Тұрақты шығындарға әкімшілік, басқарушылық, коммерциялық және жалпы
шаруашылық шығындары жатады. "Тұрақты шығындар кезеңдік шыгындар болып
есептеледі және бұйымдар арасында бөлінбейді, олар тура нәтижелерге
жатқызылады"[1].
Айнымалы шығындар тұрақты шығындармен салыстырғанда күшейтілген
бақылауды талап етеді Тұрақты шығындардың мөлшері тұрақты болып қалады және
өндіріс көлеміне пропорционалды өзгермейді, мысалы, жал төлемі, несиені
пайдаланғаны үшін пайыздар, негізгі құралдарға есептелген амортизация,
кәсіпорын басшысының жалақыларының кейбір түрлері және басқа да шығындар.
[4; 68 б]
Тұрақты шығындар бірдей уақыт аралығында бірдей сомамен есептеледі.
Оларға кәсіпорын және оның бөлімшелері бойынша смета есептеледі. Ескерілген
ауытқулар (үнемдеу немесе артық шығындалу) негізінде кәсіпорынның
шаруашылық нәтижесіне әр бөлімшенің салымын анықтауға болады. Айнымалы
шығындарға карағанда, тұрақты шығындар, жоғарыда аталғандай өндіріс
көлемінің өзгеруіне тәуелді емес.
Сондықтан оларды азайтудың басты резерві өндіріс көлемінің өсуінде
жатыр. Шығарылған өнім көлемі қаншалықты көп болса, өнім бірлігіне тұрақты
шығындар соншалықты аз келеді.
"Директ-костинг" жүйесі, өндіріс шығындарының есебін және өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялауды бірге байланыстырады.
"Директ-костинг" жүйесін қолдану белгілі бір қиындықтармен байланысты.
Шығындарды тұрақты және айнымалы деп жіктеу, тіпті нақты кәсіпорын бойынша
да мүлдем анықталуы мүмкін емес, ол қызметті өзгермелі жағдайларына
байланысты қарастырылуы тиіс.
"Директ-костинг" жүйесін қолдану барысында калькуляциялау және баға
белгілеу үшін өнімнің толык өзіндік құнын жүйеден тыс жолмен анықтауға тура
келеді. Сонымен қатар, салық органдарымен де өзара қатынастар қиындайды,
себебі өндіріс шығындары салық салуға жататын табыс есептік жолмен
анықталады. "Сонымен катар, - деп жазады проф. В.К. Радостовец -шығындарды
тұрақты және өзгермелі деп бөлу есептің бақылау және талдау мүмкіндіктерін
күшейтеді, ұтымды шешім қабылдауға ықпал етеді"[2]. Басқаша айтқанда,
шығындарды бөлу шарттылығының кемшіліктері "директ-костинг" жүйесінің
аналитикалық артықшылықтарымен жабылады, олардың негізгілері:
шығарылған өнімдердің сұрыпталымы мен табысын үйлестіру;
жаңа өнім бағасын анықтау, кәсіпорынның өндірістік қуатының өзгеру
нұсқаларын есептеу;
өндіріс тиімділігін бағалау (жартылай фабрикаттарды алу);
қосымша тапсырыс қабылдау, жабдықтарды ауыстыру тиімділігін бағалау
және тағы басқалар болып табылады.
"Директ-костинг" жүйесі - бұл шығындарды олардың түрлері, пайда болу
орындары мен таратушылары бойынша шығындардың есебінен, өндірістік қызмет
нәтижелерінің есебінен, сонымен бірге шығындар мен нәтижелерін талдау және
басқару шешімдерін қабылдаудан тұратын басқарушылық (өндірістік) есеп
жүйесі. Бұл жүйе кезінде "өндірістік және қаржылық есеп интеграциясы" орын
алады, бұл "директ-костинг" жүйесінің екінші ерекшелігі болып табылады. [4;
68 б]
Өндірістік шығындар және пайда мен шығындар туралы есеп басшылыққа "құн-
көлем-пайда" мәліметтерінің тәуелділігі түрінде беріледі. Бірақ бұл жүйенің
американ ғалымының көзқарасы бойынша белгілі бір кемшіліктері бар. Олар
мыналар:
біріншіден, өндірістік және қаржылық есептің сипаты мен мақсаты әр
түрлі, сондықтан оларды біріктіру дұрыс емес. Есепті өндірістік және
қаржылық деп бөлу негізінде коммерциялық құпияны сақтауда жатыр". Профессор
С.С. Сатыбалдин, АҚШ-та тәжірибе алмасуда болып, осы мәселені терең және
жан-жақты зерттеді. Ол біздің көзқарасымызша "директ-костинг" жүйесінің
ерекшеліктерін дұрыс көрсеткен. Ол оның үшінші белгісі деп өнеркәсіптік
фирманың табыстары туралы көп сатылы есеп процесін атайды, оның негізгі
моделі келесі түрде көрінеді:
Өнімді өткізуден түскен табыс - 14416.
Айнымалы шығындар - 7089.
Маржиналды табыс - 7327.
Тұрақгы шығындар - 4925.
Негізгі қызметген алынған табыс - 2402.
Маржиналды табыс - бұл өнімді өткізуден түскен табыс пен айнымалы
шығындар арасындағы айырма (14416-7089). Екінші жағынан, ол - тұрақты
шығындар мен негізгі қызметтен түскен табыс сомасы (4925+2402). Бұл жағдай
көп сатылы есеп құруға мүмкіндік береді, оның есепті жіктеу үшін маңызы
зор. [6; 68 б]
Көп сатылы есептер кем дегенде екі бөлімнен тұрады: жоғарғысы
маржиналды табысты, ал төменгісі негізгі қызметтен түскен табысты
көрсетеді.
"Директ-костинг" жүйесі бойынша жасалған табыс туралы есепте айнымалы
шығындардың, өткізу бағасының және өткізілетін өнім санының өзгеруі
салдарынан түскен табыстың өзгеріске көрінеді. Жүйеде алынатын ақпараттар
баға көлемнің ең тиімді әдістерін табуға, табыс көлемін
болжауға мүмкіндік Бұл "директ-костинг" жүйесінің төртінші ерекшелігі
болып табылады..
Табыстардың классификациясы:
1. Дайын өнімді (жұмысты, қызметті) сатудан түскен табыс - өнім
өндіруші өндірістік шаруашылық субъектісінің өздері өндірген
өнімдерін сатудан, орындаған жұмыстары мен көрсетілген
қызметгерінен алынатын табыстары.
2. Сатылып алынған тауарларды сатудан түскен табыс – шаруашылық
субъектісінің сатып алған тауарларын сатудан алған табыстары.
3. Құрылыс-монтаж, жобалау-іздестіру, геологиялық барлау, ғылыми-
іздестіру және тағы да басқа жұмыстардан түскен табыс - субъектінің
құрылыс-монтаж, жобалау-іздестіру, геологиялық барлау, ғылыми-
іздестіру және тағы да баска жұмыстарды орындау барысында тапқан
табыстары.
4. Көлік ұйымдарының жүктер мен жолаушы-ларды тасымалдау жөніндегі
қызметтен түскен табыс – субъектінің жүктер мен жолаушыларды
тасымалдаудан алған табыстары.
5. Жалға байланысты алынған табыс – жалгерлік қызметпен айналысатын
субъектінің өз меншігіндегі активтерін жалға беруден алған
табыстары.
6. Байланыс ұйымдарының қызметінен түскен табыс – субъектінің басқа
жеке және заңды тұлғаларға көрсеткен байланыс қызметтері барысында
тапқан табыстары.
7. Сақтандыру компанияларының қызметінен түскен табыс –
шаруашылық субъектінің жеке және заңды тұлғаларды сақтандыруы
барысында тапқан табыстары.
8. Инвестициялық қызметтен түскен табыс – шаруашылық
субъектінің басқа кәсіпорындар мен ұйымдарға салған
инвестицияларынан тапқан табыстары.
9. Басқалары – субъектінің жоғарыда аталған қызметтерден басқа негізгі
қызметінен тапқан табыстары.
Кәсіпорының табысы, сонымен қатар, негізгі қызметтен алынған табыс
алынған кезде танылуы қажет. Танылу процесін келесі Дипломдық жұмыстың
келесі бөлімінде қарастырамыз.
2. Негізгі қызмет табысын тану
Кірістер - меншіктенушілердің салымдарымен байланысты емес меншік
капиталдың артуына әкеп соқтыратын активтердің немесе олардың құнының арту
не міндеттемелерінің азаю нысанында есепті кезең ішінде кономикалық
пайдалардың артуы.
Ұйымның негiзгi және жанама қызметiнен алынған табыстар оның жиынтық
табысын құрайды.
Өткiзу құны - актив айырбасталатын немесе мәмiледен хабардар және оған
дейiн тәуелсiз тараптар арасындағы мiндеттемеге төленетiн құн.
Табыс алынған немесе алынуға тиiс өткiзу құны бойынша бағаланады.
Өткiзу құны ұйымның және активтi сатып алушының немесе пайдаланушының
арасындағы келiсiммен айқындалады.
Бiрдей мәмiлелер немесе ұйым қызметiндегi бiрдей оқиғалар нәтижесiнде
туындаған табыстар мен шығындар бiр мезгiлде танылады.
Табыс мынадай шарттар қанағаттандырылған кезде:
1) табыс сомасы барынша дұрыс бағаланған жағдайда;
2) ұйымның мәмiлемен байланысты экономикалық пайдаларды алу
ықтималдылығы болғанда танылады.
Ұқсас тауарлар мен қызметтердi айырбастау кезiнде мәмiле бойынша табыс
танылмайды. Ұқсас емес тауарлар мен қызметтердi айырбастау кезiнде табыс
алынған тауарлар мен қызметтердiң өткiзу құны бойынша танылады және
бағаланады. [6; 78 б]
Егер алынған тауарлар мен қызметтердiң өткiзу құны дұрыс
бағаланбайтындай болса, табыс берiлген тауарлардың немесе көрсетiлген
қызметтердiң өткiзу құны мөлшерiнде танылады.
Тауарлар өткiзуден алынған табыс мына шарттар сақталған кезде:
а) ұйым сатып алушыға меншiк құқығын бергенде;
б) мәмiле бойынша нақты жұмсалған немесе күтiлiп отырған шығындар
барынша дұрыс бағаланғанда танылады.
Егер сатушы меншiк иесiнiң құқықтары мен мiндеттерiн сақтайтын болса,
мәмiле өткiзiлiм болып табылмайды және табыс танылмайды.
Қызметтер көрсетуден алынған табыс мына шарттарды орындаған
жағдайларда:
1) есеп беру мерзiмiне қарай мәмiленiң аяқталу кезеңi барынша дұрыс
айқындалатын;
2) мәмiле жасау кезiнде жұмсалған шығындар және мәмiленi аяқтау үшiн
қажет шығындар барынша дұрыс бағаланатын жағдайларда танылады.
Ұйым мәмiлеге қатысушы басқа тұлғалармен:
1) талап ету күшi бар және тараптардың қызмет көрсетуiне және
қызмет қабылдауына қатысты әрбiр тараптың құқықтары;
2) көзделiп отырған өтемақы;
3) ақы төлеу тәсiлдерi мен шарттары жөнiнде келiсiмге қол жеткеннен
кейiн табысты барынша дұрыс бағалай алады.
Мәмiленiң аяқталу кезеңiн айқындау кезiнде мәмiленiң сипатына
байланысты мына тәсiлдердiң бiрi пайдаланылады:
1) белгiлi бiр мерзiмге жұмсалған шығындардың мәмiле бойынша жалпы
шығындарға проценттiк арақатынасы;
2) белгiлi бiр уақытқа дейiн орындалған қызметтердiң мәмiле бойынша
көрсетiлетiн қызметтердiң толық көлемiне сыйақылық арақатынасы;
3) орындалатын жұмыстардың талдамасы.
Табыстар аралық төлемдердiң және сатып алушыдан алынған аванстардың
негiзiнде танылмайды.
Қызметтер көрсету жөнiндегi мәмiленiң нәтижесiн барынша дұрыс бағалау
мүмкiн болмаған кезде табыс өтелетiн жұмсалған шығындар мөлшерiнде ғана
танылады.
Мәмiленiң нәтижесiн барынша дұрыс бағалау мүмкiн болмаған және
жұмсалған шығындардың өтелмейтiнi ықтимал болатын кезде табыс танылмайды.
Басқа ұйымдарның активтердi пайдалануы мынадай табыстарды қамтамасыз
етедi:
1) сыйақылар - ұйымға тиесiлi ақша пайдаланғаны үшiн төленетiн ақы;
2) роялти - патенттерді, сызбаларды немесе үлгілерді бағдарламалық
қамтамасыз етудің авторлық құқығын немесе басқа да осындай құқықтарды
пайдалану немесе пайдалану құқығы; өндірістік, сауда немесе ғылыми-зерттеу
жабдығын пайдалану немесе пайдалану құқығы; ноу-хау пайдалану;
кинофильмдер, видеофильмдер, үнтаспалар немесе өзге де баспа құралдарын
пайдалану немесе пайдалану құқығы; осыған байланысты техникалық көмек
көрсету;
3) дивидендтер - оның акционерлерінің, қатысушыларының арасында ұйым
бөлетін таза пайданың бөлігі.
Сыйақылар, роялти мен дивидендтер түрiндегi табыс мынадай негiзде
танылады:
1) сыйақы активтен алынған нақты табысты ескеретiн уақытша
арақатынастың негiзiнде танылуға тиiс;
2) роялти шарттың мазмұнына сәйкес есептеу әдiсi бойынша танылуға тиiс;
3) дивидендтер қатысушы акционердiң оларды алуға құқығы анықталған
кезде танылуға тиiс.
Қаржы есептемелерiн ұсыну кезiнде ұйымның түсiнiктеме жазбахатта
мыналарды:
1) табысты тану үшiн қабылданған есеп жүргiзу саясатын: соның iшiнде
қызметтер көрсету жөнiндегi мәмiленiң аяқталу кезеңiн айқындау тәсiлдерiн;
2) есептi кезең үшiн танылған табыстардың әрбiр маңызды түрiнiң
сомасын, соның iшiнде: тауарлар өткiзу; қызметтер көрсету; сыйақылар;
роялти; дивидендтер нәтижесiнде туындайтын табыстарды, олардың iшiнде
тауарлар немесе қызметтер алмасу нәтижесiнде туындайтын, табыстардың әрбiр
маңызды түрiне енгiзiлген табыс сомасын ашып көрсетуге тиiс.
Негізгі қызметтен алынған табыстың теориялық аспектісін қарастыра
отырып, Торғай жауапкершілігі шектелген серіктестіктің қызметінде
негізгі қызметтен алынған табысының есебін талдайық.
2 Торғай жаупкершілігі шектелген
серіктестіктің табысының есебі
2.1Торғай ЖШС-тің экономикалық шаруашылық
сипаттамасы
Торғай жауапкершілігі шектелген серіктестік заңды тұлға болып келеді
және ол өзінің іс-әректін Қазақстан Республикасының заңы және
серіктестіктің қаулысы негізінде атқарады.
Серіктестіктің іс-әрекетінің және құруының негізгі мақсаты таза табысты
алу.
Серіктестің негізгі іс-әрекеттері:
1. темір бетонды шпалдарды жасау;
2. құрылыс материалдарды өндіру жұмыстары;
3. халық тұтыну тауарларын өндіру және өткізу;
4. халыққа қызмет көрсету;
5. сауда ұйымдастыру;
6. коммерциялық және делдал жұмыстарды ұйымдастыру;
7. сыртқы сауда жұмыстарын жүзеге асыру.
Торғай ЖШС-тің соңғы 3 жылдағы тауарының жүйесін қарастырайық.
Кесте 1.
Торғай ЖШС тауар өнімінің жүйесі
Өнім Дайын өнімді өткізуден 3 жылда Өнім
түсетін табыс орта тауарының
мың теңге есеппен, жүйесі,
мың теңге %
2009ж. 2010ж. 2011ж.
Жабу плиталары 67523 145246 76982 289751 54,6
Фундамент блоктері 30214 82368 50243 162825 30,7
Балкалар 9852 39824 11256 6932 11,5
Қабырға панельдері, 3251 10296 3339 16886 3,2
колонналар
БАРЛЫҒЫ 110840 277734 141820 530394 100
Ескертпе: Торғай ЖШС мәліметтер бойынша
Тұрғын және тұрғын емес ғимараттарды салуға арналған өнімдердің
өндірісінде мамандандырылады.
Өнім тауарының жүйесінде жабу плиталары 54,6 % құрайды, фундамент
блоктері 30,7 % құрайды, балкалар 11,5 % құрайды, қабырға панельдері және
колонналар 3,2 % құрайды.
Ал, енді серіктестіктің жұмыс ресурстарын талдайық. Себебі олардың
тиімді пайдалануы барлық жұмыстардың көлеміне және үақытылы істеуіне,
машиналарды, механизмдерді және құрал-жабдықтарды тиімді пайдалнуына
тәуелді.
Кесте 2
Серіктестіктің жұмысшылар күші
Жұмысшылар Жылдар
категориясы
2009 ж. 2010 ж. 2011 ж.
жұмысш. % жұмысш. % жұмысш. %
саны саны саны
Өндірісте 30 100 29 100 32 100
барлығы
а) жұмысшылар 25 83,3 26 89,7 27 84,4
б) қызметкерлер 5 16,7 3 10,3 5 15,6
Ескертпе: Торғай ЖШС мәліметтер бойынша
Үшінші кесте бойынша 2009 жылға қарағанда жұмыс күшінің құрамында 2
адамға өзгеріс болды. Соның ішінде жұмысшылар саны 2 адамға көбейді.
Кесте 3
ЖШС-ң мүлкінің құрамы мен құрылымы
мың теңге
Мүлік түрлері 2011 жыл 2010 жыл 2011 ж. 2010 жылға
ауытқуы
Сомасы салм.% Сомасы салм.%Сомасы %
2.Ақша 8227078 1,63 6763581 6,26 1463497 1,21
қаражаттары
3. ТМҚ 394224812 78,22 62256212 57,67 331968600 +1,57
Дебиторлық 86751068 17,21 3956252 3,66 82794816 21,9
қарыздар
Басқа да қысқа - 18097835 16,76 - -
мерзімдегі
активтер
Айналым 489202958 97,06 91073880 84,35 398129078 5.37
активтері есе
қорытындысы
1.Негізгі 14769177 2,93 16516544 15,30 -1747367 -1,11
құралдар
3кестенің
жалғасы
МЕА 9648 0,01 13338 0,01 -3690 -1,38
Басқа да ұзақ 44823 0,34
мерзімдегі
активтер
Айналымнан тыс 14778825 2,94 16873054 15,65 -2094229 -1,14
активтер
Мүліктің 503981783 100 107946934 100 396034849 4,66
жалпы құны
Ескертпе: Торғай ЖШС мәліметтер бойынша
3 кестенің деректері бойынша “ Торғай ” ЖШС-де 2011 жыл ішінде мүлік
құнының артуы болды. Осылайша мүліктің құны 2011 жыл ішінде 2010 жылмен
салыстырғанда 396034849 теңгеге немесе 4,66 есе артты.
2011 жылдағы кесте деректері бойынша негізгі құралдардың құны 2010
жылмен салыстырғанда -1747367теңгеге немесе -1,11 есеге азайған. ЖШС-де
негізгі құралдардың құнының азайуы кәсіпорынның кеңсе үшін жиһаз, басқа
негізгі құралдарды есептен шығарылуымен байланысты.
Кәсіпорын қызметіндегі оң фактор кәсіпорынның бос ақша қаражаттарының
бар болуы. Сонымен ақша қаражаттары 2011 жылда 2010 жылмен салыстырғанда
1463497 мың теңгеге немесе 1,21 есеге көбйген. Ақша қаражаттарының көбейуі
кәсіпорын тауарлы-материалдық қорларды өткізумен қоса тауарларды сатып
алуды көбінесе қолма-қол есептесу арқылы жүргізетіндігімен байланысты. 3
кестенің деректері бойынша 2011 жылы сондай-ақ 2010 жылмен салыстырғанда
тауарлы-материалдық қорлар құнының 331968600 теңгеге немесе 1,57 есеге
көбеюі болды.
Кесте 4
Торғай ЖШС – ның меншікті және қарыз қаражаттарының жағдайы
мың теңге
2011 жыл 2010 жыл 2011 ж. 2010
Көрсеткіштер жылға ауытқуы
Сомасы салм.% Сомасы салм.% Сомасы %
1.Жарғылық 87200 0,017 87200 0,08 0 0
капитал
2.Бөлінбеген 21151969 4,11 22984263 21,29 -1832294 -1,08
табыс (залал)
Қорытынды 21239169 4,12 23071463 21,37 -1832294 -1,08
3.Салықтар 101176 0,096 - -
бойынша берешек
Басқа да және 94990 0,1 17010101 15,756 -16915111 -179
ерікті төлемдер
бойынша
міндеттемелер
4 кестенің жалғасы
Қысқа мерзімді 458705024 91,03 49866594 46,195 408838430 9,1
міндеттемелер
Қорытынды 458800014 91,05 66977871 62,047 391822143 6,8
Ұзақ мерзімді 23942600 4,75 17897600 16,57 6045000 1,33
міндеттемелер
Жалпы құны 503981783 100 107946934 100 396034849 4,66
Ескертпе: Торғай ЖШС мәліметтер бойынша
4 кестенің деректері бойынша “ Торғай ” ЖШС есептік кезең ішінде өте
жоғары кредиторлық берешек қалыптасты, валюта балансындағы оның үлесі
62,047 % құрайды, ал бұл кәсіпорынның сыртқы көздерден тәуелді екендігі
туралы айтады.
Торғай ЖШС-тің табысының есебін талдауға көшейік.
2.2 Торғай ЖШС-тің табысының есебі
Негізгі және негізгі емес кызметтерден алынған табыс жылдық жиынтық
табысты құрайды және стандартқа сай есептелінеді. Табыс сондай-ақ тауарлы-
материалдық запастарды сатқаннан, қызмет көрсеткеннен, кәсіпорынға жататын
активтерді пайдалануға беруден, пайыздардан (проценттерден), роялтиден және
дивиденттерден алынуы мүмкін.
Табыс дайын өнімдерден, сатып алынған тауарлардан және көрсеткен
қызметтерден алынады; олардың сатылу құны тараптар аясында жасалған келісім-
шартта (контрактіде) анықталады.
Ал мәміледен шығатын табыс сомасы бағасынан немесе сатудан жасалатын
жеңілдіктерін ескере отырып, олардың (мәміленің) құндарын өлшейді. Сатып
алушылардың алған активтер үшін төлеген сомасын сату құны деп атайды. Сату
құнын анықтаған кезде, тараптар өздерінің келісім-шартында бухгалтерлік
есептің мынадай басты қағидаларына көңіл бөледі:
• есептеу,
• шындық,
• алаламау, яғни, екі жақты да бірдей көру,
• сақтық жасау т.б.
Тауарды сатқаннан түскен табыс келесі жағдайды сақтаған кезде танылады:
табыс сомасын үлкен деңгейдегі дәлдікпен бағалағанда, яғни екі тарап та
мәмілеге қатысқан кезде, сатушы қандай соманы сүрап отырғанын және қандай
соманы сатып алушы телейтіндігін білген жағдайда;
мәмілемен байланысты экономикалық олжаны және соны субъектінің алу
ықтималдығы бар болуы мүмкін.
Ал бұл сатушының сатқан тауары үшін келісім-шартга көрсетілген
(айтылған) соманы сатып алушының төлейтіндігі туралы сенімін білдіреді.
Келесі шарт сатушыдан сатып алушыға өтетін меншік құқығы болып
табылады, бұл әдетте берілген кезден басталады, ал егер сатушы меншік иесі
ретінде құқығын және міндеттемесін сақтаған болса, онда ол сатылған болып
табылмайды және табыс танылмайды; мәміле бойынша күтілетін шығын үлкен
нөлдік деңгейдегі бағалауды қажет етеді.
Керсеткен қызметтен және орындалған жұмыстан алынған табыстар, мына
жағдайларды қоспағанда, тауарды сатканнан алынатын табыс ретінде танылады:
есеп беру күніне мәміленің аякталу кезеңі үлкен деңгейдегі дәддікпен
аныкталса;
мәмілені жүргізу кезінде жұмсалған шығыстары да, мәмілені аяктау үшін қажет
шығыстары да үлкен деңгейдегі дәлдікпен бағаланса.
Субъект барынша дәлдік деңгейде табысын анықтай алады, ол: мәмілеге
қатысушылармен төлем жағдайы мен тәсіліне, күтілетін компенсациясына әрбір
тараптың құкығына қатысты мәселелер бойынша мәмілеге катысушылармен ортақ
шешімге келген жағдайда қол жеткізеді.
Мәміленің сипатына қарап оның аяқталу кезеңін аныктаған кезде мына
әдістердің бірін пайдаланады:
белгілі бір күнге жалпы мәміле бойынша жасалған шығыстардың пайыздық
қатынасы;
белгілі бір күнге жалпы мәміле бойынша орындалған кызметтің пайыздық
қатынасы;
орындалған жұмысты талдау.
Аралық негізде жасалатын төлемдер, яғни сатып алушьшардан алынган
аванстар, табыс болып танылмайды.
Қызмет көрсетудің, яғни мәміленін нәтижесінде үлкен деңгейдегі
дәлдікпен табысты аныктау мүмкін болмаған жағдайда, табыс жұмсалган шығыс
мөлшерінде таньиады, яғни ол сол шығыстың орнын жабады.
Негізгі қызметтен (әрекет етуден) түскен табыстың есебі. Табыстардың
есебі 6010-бөлімшесінің "Негізгі қызметтен түскен табыстар" шоттарында
ұйымдастырылады. Шаруашылық субъектісінің алатын табыстары - деп
кәсіпорындар мен ұйымдардың негізгі өндірісі шығарған тауарларды сатудан,
керсеткен қызметтерден, сондай-ақ орындалғай жұмыстардың барысында тапқан
табыстары саналады. Субъектінің негізгі қызметтен алынатын табыстарының
есебі 6000-"Негізгі қызметтен түскен табыс" - деп аталатын бас шоттың
белімше шоттарыңда жұргізіледі.
Бұл шоттар:
6010-шот - "Дайын өнімді (жұмысты, қызметті) сатудан түскен табыс";
6010-шот - "Сатылып алынған тауарларды сатудан түскен табыс";
6010-шот - "Құрылыс-монтаж, жобалау-іздестіру, геологиялық барлау,
ғылыми-іздестіру және тағы да басқа жұмыстардан түскен табыс";
6010-шот - "КөліК ұйымдарының жүктер мен жолаушыларды тасымалдау
жөніндегі қызметтен түскен табыс";
6260-шот - "Жалға байланысты алынған табыс";
6010-шот - "Байланыс ұйымдарының қызметінен түскен табыс";
6010-шот - "Сақтандыру компанияларының қызметінен түскен
табыс";
6140-шот - "Инвестициялық қызметтен түскен табыс"
және
6280-шот - "Басқалары" -деп аталады.
Жалпы бұл аталган шоттар субъектінің негізгі қызметінен алған табыстары
туралы ақпараттарды жинақтап, қорытындылауға арналған.
6010-шотга өнім өндіруші өндірістік шаруашылық субъектісінің өздері
өндірген өнімдерін сатудан, орындаған жұмыстары мен көрсетілген
қызметгерінен алынатын табыстары есептелінеді.
6010 - "Дайын өнімді (жұмыстарды, қызметтерді) сатудан тускен табыс"
шоты. Бұл шотга өнімді сатудан, орындалған жұмыстардан және сыртқа
көрсетілген қызметтерден түсетін табыстар көрсетіледі. Аталған шотты
өнімді, жұмыстарды және қызметтерді жасайтын материалдық, өндіріс
саласындағы кәсіпорындар пайдаланады. Есепті кезең бойы 6010-шоттың
кредитінде дайын өнімді, жұмыстарды және кызметтерді сатудан түскен табыс
сомалары жинақталады.
Кесте 5.
6010-шоты бойынша жасалған шоттардың орреспонденциясы.
Қатар Шаруашылык операцияларынын мазмұны Шоттар
№
Сомасы, корреспонденцияс
тенге ы
дебет кредит
1 2 3 4 5
1. Салыктық шот-фактураларынын және 5000000 1210, 6010
накладнойдың негізінде келісімді бағасы 1220
бойынша. дайын өнім босатылды
ҚҚС сомасына, 12% 650000 1210 3130
2. Жұмыстары кабылдау актілерінің 2000000 1210, 6010
негізінде, негізгі және косалқы 1220
өндірістердін цехтарында орындалган
жұмыстар мен қызметтер
ҚҚС сомасына (12%) 260000 1210 6010
3. Сатып алушылар ұсынған шоты бойынша есеп28120000 1030 1210
айырысу шотына каражат келіп түсті
Ескертпе: Торғай ЖШС мәліметтер бойынша
Дайын өнімді, жұмыстарды және қызметтерді сатудан түскен табыс сомасы
есепті кезеңнің аяғында 5610 "Жиытық табыс (зиян)" шотына көшіріліп
жазылады. Бұл кезде 6010-шоты дебеттеледі де, 5610-шоты кредиттеледі.
6010-шотга шаруашылық субъектісінің сатып алған тауарларын сатудан
алған табыстары есептелінеді.
6010 - "Алынған тауарларды сатудан тускен табыс" шоты. Бұл шотта
алынған тауарларды сатудан түскен табыстар көрініс табады. Бұл шотты сауда,
сондай-ақ жабдықтау, делдалдық саласында және сыртқы сауда жұмысын
үйымдастыруда қолданады.
Саудамен, делдалдық қызметпен және экспорттық-импорттық
операцияларымен айналысатын кез келген өнеркәсіптік, ауылшаруашылық және
басқа кәсіпорындар олардың жарғысында алдын ала ескерілген болса ғана, бұл
аталған шотты қолдана алады.
6010-шоты бойынша жасалатын шоттардың корреспонденциясы жоғарыда
келтірілген 6010-шот бойынша жасалған корреспонденциямен бірдей болып
келеді.
6010-шотта субъектінің құрылыс-монтаж, жобалау-іздесті-ру, геологиялық
барлау, ғылыми-іздестіру және тағы да баска жұмыстарды орындау барысында
тапқан табыстары есептелінеді.
6010 "Курылыс-монтаждау, жобалау-зерттеу, геологиялық барлау, гылыми-
зерттеу және басқа жумыстарынан тускен табыс" шоты. Шотты қүрылыс-
монтаждау, геологиялық барлау, жобалау-зерттеу және ғылыми-зерттеу
кәсіпорындары мен ұйымдары тапсырыс берушілердің жұмыстарын орындағаннан
түскен табысты көрсету үшін пайдаланады.
Аталған шотт, кәсіпорындар келтірілген жүмыстардың түрлерін орындауы
қарастырылған болса ғана пайдалана алады. Шоттарының корреспонденциясы 6010-
шот бойынша жасалған шоттардың корреспонденциясымен бірдей болып келген.
6010-шотта субъектінің жүктер мен жолаушыларды тасымалдаудан алған
табыстарының есебі жүргізіледі.
6010 - "Жуктерді және жолаушыларды тасымалдау бойынша көрсетілген
қызметтерден тусетін табыс" шоты. Шоттытеміржол,автокөлік, өуежолы, теңіз
жолы, су жолы және көліктің баска да түрлері (метро, трамвай, троллейбус)
жүктерді және жолаушыларды тасымалдау бойынша тиісті қызметтерінен түскен
табыстарды есепке алу үшін қолданады. Шоттарының
корреспонденциясы 6010-шот бойынша келтірілген шоттардың
корреспонденциясымен бірдей болып келеді.
6010-шотта жалгерлік қызметпен айналысатын субъектінің өз меншігіндегі
активтерін жалға беруден алған табыстары есептелінеді.
6010 - "Жалдан алынатын табыс" штгы мүлікті жалға бергеннен түсетін
табыстар туралы ақпараттарды жинақтауға арналған.
Мүлікті жалға бергені үшін алынатын жал төлемін есептегенде 6010
"Жалғадан алынатын табыс" шоты кредиттеледі де, мына төмендегі шоттар:
1220 - "Тараптардың берешегі", 1230 "Тәуелді серіктестіктердің
берешегі", 1240 "Бірге бақыланатын заңды түлғалардың берешегі" — бас және
тәуелді серіктестіктердің есептелген жал телемінің сомаларына;
1280 - "Басқадай дебиторлық берешек" - әр түрлі жалға алушылардың,
есептелген жал телемінің сомаларына;
6110 - "Болашақ кезеңдердің табыстары" — казіргі есептік кезеңге
жатқызьшмайтын, алдын ала толенген (1030-ші т.б. шоттардың дебеті, 3340-
шоттың кредиті) жал төлемінің сомаларына дебеттеледі.
6010-шотта есепке алынған табыстар жыл аяғында 5610 - "Жылдық жиынтық
табыс (зиян)" шотына көшіріліп жазылады, яғни 6010-шоттың дебеті, 5610-
шоттың кредиті бойынша көрсетіледі.
6010-шотта субъектінің басқа жеке және заңцы тұлғаларға көрсеткен
байланыс қызметтері барысында тапқан табыстары есептелінеді.
6010-шотта шаруашылық субъектінің жеке және заңды тұлғаларды
сақтандыруы барысында тапқан табыстары есеп-телінеді.
6010-шотта шаруашылық субъектінің басқа кәсіпорындар мен ұйымдарға
салған инвестицияларынан тапқан табыстары есептелінеді.
6010 - "Байланыс ұйымдарының көрсеткен қызметтерінен тускен табыс"
шоты; 6010 - "Сақтандыру компанияларының қызметінен тускен табыс" шоты;
6010 - " Инвестициялык, қызметтен тускен табыс" шоты.
Бұл шоттар экономиканың тиісті салаларында алынған табыстардың есебіне
арналған. Алынған табыстардың сомаларының көрініс беруі 6010-ші және баска
шоттарда есепке алынған өнімді (жүмыстарды, қызметтерді) сатудан түскен
табыстардың корініс беруімен бірдей болып келеді. Сақтандыру телемдері
сактандыру келісім шарты бойынша немесе сақтандыру полис! бойынша
реттеледі, сақтандыру төлеміне жататын сома 1210 шотының дебетінде және
6010 шотының кредитінде керініс табады, содан әрі карай сақтандырудан
түскен сактандыру төлемі ақша каражаттарын есёптейтін шоттардың дебетіне,
1210 шотының кредитіне жаткызылады. Жылдың аяғында 6010-6010 шоттар
жабылады (6010, 6010, 6010-шоттарының дебеті, 5610-шоттыңкредиті). [4; 68
б]
6010-шотта субъектінің жоғарыда аталған қызметтерден басқа негізгі
қызметінен тапқан табыстары есептелінеді.
6010 - "Негізгі қызметтен тускен басқа да табыстар" шоты. Бүл шотта
негізгі кьізметгі жүзеге асырудан келген, жоғарыда келтірілген шоттарда
есепке түспеген табыстар корініс табады.
Мұндай табыстарға кәсіпорын кызметінің басқа түрлері бойынша жасалған
онімді, жүмыстарды және кызметтерді сатудан (есімдік шаруашылығы, мал
шаруашылығы, балық шаруашылығы, құс шаруашылығы т.б. онімін сатудан) түскен
табыстар жатады. 6010-шоттағы табыстарды керсету женіндегі жазбалар 6010-ші
және 6010-ші шоттар бойынша келтірілген жазбалармен бірдей болып келеді.
6010-шотының кредит! бойынша негізгі кызметтен түскен баска да табыстардың
сомасы керсетілуі мүмкін. Жылдың аяғында 6010-шотта есепке алынған
табыстардың сомалары негізгі табыс шотына көшіріліп жазылады (6010-шоттың
дебеті, 5610-шоттың кредиті). 6010-шоты жоғарыда көрсетілген жазбалардан
кейін жабылады. 6010 шоттар бойынша талдау есебі ведомоста бір айда және
жыл басынан бері алынған табыстардың басынан аяғына дейін жинақталған
түрлері бойынша жүргізіледі.
Бұл пассивті шоттар, сондықтан шаруашылық субъектісінің жоғарыда
аталған қызметтері барысында алатын табыс-тарына 1200-"Сатып алушылар мен
тапсырыс берушілердің де-биторлық қарызы", 1220-"Еншілес (тәуелді)
серіктестіктердін дебиторлық қарызы", 1280-"Басқа да дебиторлық қарыздар",
1050-"Валюталық шоттардағы ақша қаражаттары", 1030-"Есеп айырысу шотындағы
ақша қаражаттары", 1010-"Кассадағы ақша қаражаттары" -деп аталатын бас
шоттардың тиісті бө-лімше шоттары дебеттелініп, 6010-6010 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz