Жаңа кесте терезесі
МАЗМҰНЫ
1ТАЛДАУ
БӨЛІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5
1.1 СарыАрқа авиатурагентігінің сипаттамасы 5
1.2 Amadeus жүйесінің авиатурагенттігінде қолданылуы және оның кемшіліктері
8
2 ЖОБАЛАУ
БӨЛІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...3
2.1 Деректер қорын басқарудағы бағдарламалық жүйелер 3
2.2 Реляциялық деректер қорын басқару жүйелері 6
2.2.1 Кесте құрылымы. Есептегіш өрісі 7
2.2.2 Байланысты кестелер жөнінде. Кілттік өріс 8
2.3 MS Access. Деректер қорын құру 8
2.3.1 Кестелермен жұмыс істеу. Кестелер арасындағы байланысты орнату 10
2.4 Қазіргі кездегі деректер қорын басқару жүйелері 19
2.4.1 Деректермен жұмыс істеуде қолданылатын қазіргі кездегі технологиялар
20
2.5 Delphi ортасы қолдайтын деректер қорлары 22
2.5.1 Delphi және деректер қоры 24
2.5.3 Delphi-дегі ДҚБЖ-мен жұмыс істеуге қажетті базалық кластар мен
компоненттер 29
2.6 Деректер қорын басқару жүйелерімен жұмыс істеу принциптері мен деректер
модулін құру 30
2.6.1 Деректер көздері 31
2.6.2 Қолданушылық интерфейсті жобалау 32
2.7 Еңбекті қорғау 32
2.7.1 Санитарлы-гигиеналық талаптар 32
2.7.2 Қауіпсіздік техникасы 37
2.7.3 Өрт қауіпсіздігіне қойылатын талаптар 40
3 ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 43
3.1 Деректер қорын жобалау 43
3.2 Қосымшаны сипаттау 43
4 ЖОБАНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
4.1 Экономикалық тиімділікті есептеудің әістемелері 47
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 2
ҚОСЫМША А - БАҒДАРЛАМА
ЛИСТИНГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
КІРІСПЕ
Ақпараттық қоғамға өту кезеңінде адамды аса көлемді ақпаратты
қабылдауға және өңдеуге, оларды қазіргі заманғы құралдармен, әдістермен
және технологиялармен игеруге дайындау қажет. Адам бойында ақпаратты
қолдануда белгілі бір мәдениет деңгейі болғаны дұрыс. Осыған байланысты
ақпараттық мәдениет термині енгізілген.
Ақпараттық мәдениет – ақпаратпен мақсатты түрде жұмыс жасай алу және
оның берілуі, өңделуі, тасымалдануы үшін компьютерлік ақпараттық
технологияны, қазіргі заманғы техникалық құралдары мен әдістерді қолдана
алу.
Қазіргі кезде әлемнің бүкіл мемлекеттері ақпараттандыру процесін жүзеге
асыруда. Ақпараттандырудың стратегиясын дұрыс таңдамау немесе оның
жеткізіліксіз динамизмі мен мобильділігі мемлекеттің барлық сфераларына
зиянды өзгерістер әкелуі мүмкін. Ақпараттандырудың ең алғашқы қадамын
жасаған АҚШ мемлекеті екендігі бізге белгілі. Басқа мемлекеттер осы
бағыттың артықшылығы мен қажеттілігін түсініп, компьютерлер мен
телекоммуникация құралдарын ендіру қарқынын жоғарлата бастады.
Ақпараттандырудың екінші деңгейінде - Жапония мемлекеті. Жапондық жобаның
мақсаты жекелеген қызметтерді байланыстыру болды. Ол үшін ақпараттың
барлық түрі (телефонды хабарламалар, телебағдарламалар, компьютерлік
өнімдер) бір ортақ кабельден берілуі қажет еді.
Қазіргі уақытта мемлекетімізде қоғамды ақпараттандыру мақсатында түрлі
бағдарламалар (Қазақстан Республикасында электронды үкіметті құрудың 2005-
2007 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасында
ақпараттық теңсіздікті төмендетудің 2007-2009 жылдарға арналған
Бағдарламасы), мерекелер (компьютерлік сауаттылықты арттыру үшін тренингті
курстар, т.с.с. ) және т.б. ұйымдастырылуда. Бұл біздің қоғамымызда
ақпараттық мәдениеттің біршама көтерілуіне өз әсерін тигізді.
Цифрлық технологияларды қабылдамау, оларды әлсіз дамыту болашақтағы
ақпараттық қоғамның басымдығы және экономикалық өсуі үшін бүкіл әлемдік
жарыста жеңілгенін білдіреді. Нақтылығы бүкіл әлемде ақпараттық кеңістікті
шектеуді құра отырып, өндірісті, білімді және адамдардың өмірін түбірімен
өзгертеді.
Туризмді ақпараттық технологиялар арқылы аутоматтандыру Қазақстан
Республикасының туризм жүйесін жетілдірудің мемлекеттік бағдарламасының
стратегиялық маңызды бағыты болып есептелінеді.
Кейінгі жылдары туризм саласында біраз алға ілгерілеушіліктер болды.
Сол себепті дипломдық жұмыстың басты мақсаты – СарыАрқа
авиатурагентігінің туризміне байланысты деректерді ақпараттық жүйе арқылы
қамтамасыз ету. Осы орайда туризм ақпараттық жүйесін Delphi ортасында
жасау көзделді.
Осы мақсаттар Президенттің Қазақстан халқына Жолдауындағы
тапсырмалармен тығыз байланысты.
Туризм саласының ақпараттық инфрақұрылымын міндетті түрде дамыту қажет.
Салалық аутоматтандырылған ақпараттық жүйенің құрылуы Министрліктерді,
туризм ұйымдарын және туризмді басқару органдарын біріктіреді және
аутоматтандырылған жұмыс орны (АЖО) негізінде басқарудың жаңа әдістерін
енгізуге мүмкіндік туғызады. Туризм жүйесі инфрақұрылымының объектілері бір
тұтас транспорттық орта негізінде байланысуы керек.
Дипломдық жұмыс IV тараудан тұрады.
Алғашқы тарауда СарыАрқа авиатурагенттігінің мекеме ретінде
сипаттамасы, ұжымдық құрылымы, осы авиатурагенттік жұмыс істейтін Amadeus
жүйесінің сипаттамасы мен кемшіліктері, авиатурагенттіктің желілік
топологиясы қарастырылған.
Дипломның екінші бөлімінде ғылыми жұмыс тақырыбының негізгі обьектісі
болып табылатын деректер қорын басқарудағы бағдарламалық жүйелер, оны құру
кезінде қолданылатын бағдарламалық жасақтамалардың қысқаша сипаттамасы мен
қазіргі кездегі деректер қорын басқару жүйелері негізіне жататын Access-те
деректерді ұйымдастыру принциптері мен деректермен жұмыс істеуде
қолданылатын қазіргі кездегі технологиялар туралы сипатталады. Сонымен
қатар осы тарауда дипломдық жобаның құрылуына арқау болған, оның қайнар
көзі болып табылатын Delphi бағдарламалау тілі жайлы, онда деректер
қорының жасалу жолдары жайлы толық сипатталады.
Ал үшінші бөлімде туризмнің ақпараттық жүйесін құрудағы қолданылатын
бағдарламалық жабдықтар жайлы, оның ішінде бағдарламаның құрылымы мен жұмыс
істеу принципі егжей-тегжейлі баяндалады.
Төртінші бөлім ақпараттық жүйенің экономикалық бөлімі қарастырылған.
Дипломдық жұмыс жоғарыда аталған бөлімдердегі теориялық жұмысты, оның
практикада қолданылуын дипломдық жұмысты қорғау барысында көрнекі құралдар
(слайдта, дипломдық жұмыстың қосымшаларында көрсетілген) арқылы
көрсетіледі.
1 ТАЛДАУ БӨЛІМІ
1.1 СарыАрқа авиатурагентігінің сипаттамасы
СарыАрқа авиатурагенттігінде Әуежай авиаагенттігінің тарихы 90-шы
жылдардан бастау алады. Ол кезде авиаагенттікте авиабилеттерді сатуда дара
иелік құқық болды. Қазіргі таңда, нарықтық қатынас жағдайында, сондай-ақ
жолаушылардың авиатасымалдарын ұйымдастыру мен іске асыруда, қызметтердің
бөлінуінде Қарағанды қаласының халықаралық Әуежай авиатурагенттігінің
қызметте үлкен тәжірибесі бар. Авиатурагенттік Қарағанды қаласының сауда
және іскер орталығында орналасқан. Авиа кассасы авиа билеттерді барлық
бағыттар бойынша тағайындап, сатуға мүмкіндік беретін билеттерді тағайындау
және сатудың қазіргі заманғы халықаралық жүйелерімен жабдықталған. Арнайы
дайындалған жоғары білікті мамандар тасымалдаушы рейстердің түйісуінде
оңтайлы жолын таңдауға көмектеседі. Авиатасымалдарды тағайындау және сату
демалыссыз және үзіліссіз екі сервистік орындарында іске асырылады,
нақтырақ айтсақ Халықаралық СарыАрқа әуежайында кассаларында және қала
ішіндегі Бұқар-Жырау 29 көшесінде орналасқан
СарыАрқаавиатурагенттігінде. Қарағанды қаласында авиабилеттерін сату
құқығын оннан аса авиаагенттік қолданады. Дегенмен, Сары-Арқа халықаралық
Әуежайының авиатурагенттігі Сіздерге авиатасымалдарға қатысты қызмет
түрлерін ұсынады.
Билеттерді СарыАрқа авиатурагенттікте ала отырып, Сіз СIР залында
(жайлылығы жоғары зал) төмендегілер бойынша қызмет көрсетуде 50%
жеңілдікке ие боласыз:
• Авиабилеттерді тіркеу, CIP залының аумағында жүктерді өлшеп,
рәсімдеу;
• Сізді, Сіздің жүгіңіз бен қол жүгіңізді әуе кемесіне жеңіл
автокөлігімен жеткізу;
• Сізді, Сіздің жүгіңіз бен қол жүгіңізді ұшақ трапында тосып алып,
жеңіл автокөлікте аэровокзалға дейін жеткізу;
• Сіздің рейсіңіз бойынша толық ақпаратпен қамтамасыз ету;
• Шекаралық, санитарлық, кедендік тексеріс.
СарыАрқа авиатурагенттігінің ұжымдық құрылымына келер болсақ, бұл
авиатурагенттік Қарағанды қаласының Халықаралық СарыАрқа әуежайының
меншігіне жатады. Сондықтан, авиатурагенттігінің бастығының қарамағында
төрт агент және бір есепші бар. Ал, авиатурагенттігінің басшысы
қамтамасыздандыру Вице-президентіне, бірінші вице-президентке, Халықаралық
СарыАрқа әуежайы президентіне және директорлар кеңесіне тікелей бағынады
(Сызба 1).
Сызба 1
СарыАрқа Авиатурагенттігінің ұжымдық құрылымы (6 бірлік)
Кез келген компьютерлік желіні құру үшін маңызды есептерді шешуден
бастау керек:
• Құрылатын желінің мақсатын анықтау
• Желінің топологиясын анықтау
• Желіге тасымалдау ортасын және рұқсат әдісін таңдау
• Желілік аппараттық және программалық қамтамасыз етуді таңдау
• Басқаруды ұйымдастыруды таңдау
Компьютерлік желіні құру кезіндегі мақсатты анықтау оны құру кезіндегі
негізін салушы тапсырма болып табылады. Берілген тапсырманы дұрыс шешу тек
қана құрылатын желінің нәтижелігіне әсер ете қоймайды, сонымен қатар
аппараттық және программалық қамтамасыз ету желісін алудың мақсатқа
лайықтылығының экономикалық есептеуін жүргізуге мүмкіндік береді.
Осы авиатурагенттіктің желілік топологиясы қажетті есептеу және
информациялық процестердің мақсаты мен мінезіне қатысты тапсырмаларды
шешуге мүмкіндік береді.
Біртіндеп тарататын конфигурацияның түрі – жұлдызша-сақина (star)
топологиясы СарыАрқа авиатурагенттігінде қолданылады. "Жұлдызша-сақина"
топологиясында кабель сегмент көмегімен барлық компьютерлер концентратормен
(hub) аталынған орталық компонентке қосылады, яғни СарыАрқа
авиатурагенттігінің басшысына.
Сурет-1. СарыАрқа авиатурагенттігінде қолданылатын Аралас жұлдызша-
сақина топологиясы
Жұлдызша топологиялы компьютерлік желілердің құрылымы оңай және
кабельдің бұзылуы кезінде желінің жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Ал,
Сақина топологиясында керісінше, желіден бір компьютер істен шықса,
қалғаны да істен шығады.
1.2 Amadeus жүйесінің авиатурагенттігінде қолданылуы және оның кемшіліктері
Amadeus - ақпараттық технологиялардың және ауқымды дистрибутивті үздік
жүйесінің (GDS) жетекші провайдері. Ол әлемдік туризм индустриясында және
саяхатта маркетинг, сату және дистрибуция қызметтерін ұсынады. Amadeus
жүйесі 1987 жылы құрылған. Негізін қалаушылар: Air France, Iberia және
Lufthansa ірі әуе компаниялары. Орталық кеңселері Мадридте (Испания),
Ниццада (Франция) және Эрдингте (Германия) орналасқан. Amadeus әуе
тасымалдау кестесі, тарифтер, елдер, визалық және медициналық шектеулер,
ауа-райы және заманауи туризм технология аумағындағы шешімдерінің
кеңейтілген деректер қорын ұсынады.
Қазір қазақстандық туристік фирмаларына Amadeus жүйесіне қосылуының 3
түрі ұсынылады. Біріншісі - компьютер мен модемнен басқа құрылғыларды
қажет етпейтін Dial Up телефондық нұсқасы, ол сату көлемі 200-400 турдан
аспайтын кішігірм турфирмаларға арналған. Орташа турфирмаларға
бағдарламалық жасақтамалардан басқа ерекше компьютерлері мен билеттерді
баспаға шығаратын арнайы принтерлері бар офисте орнатылатын стандартты
нұсқасы ұсынылады. Ірі турфирмаларға өзінің жергілікті (локальды)
компьютерлік желілері бар клиент-сервер жүйесі ұсынылады. Турфирманың
жергілікті желілік сервері шлюз арқылы орталықтандырылған Amadeus
серверімен байланыстырылады. Осылайша, турагенттіктің әрбір терминалы
тағайындау жүйесіне кіруге рұқсаты бар. Әрбір жұмыс орынынан Amadeus
жүйесіне қосылуы соншалықты қымбатқа түспейді. Amadeus терминалын өз
кеңсесінде орнатпас бұрын турагенттік тағайындаудың минималды көлемін
орындай алатынын алдын ала болжауы қажет. Мысалы, шығынсыз жұмыс үшін
(дәлірек айтсақ абоненттік төлемді жоққа шығару үшін) бір ай мерзімде
Amadeus стандартты нұсқасында 575 сегменттік (авиатасымал, қонақүй орны,
т.с.с), ал телефондық Dial Up нұсқасын қолданғанда айына 200 сегмент
турларды тағайындау қажет. Amadeus компаниясы да әлемдік компьютерлік
Internet желісінен тыс қалмайды. Желіде Amadeus ақапараттық сервері жұмыс
жасайды (http:www.amadeus.net). Турагенттіктерге ұсынылатын ең жаңа
қызмет түрі - Amadeus Internet-серверінде E-pages деп аталатын өзіндік
ақпараттық беттерді құру қажет. Internet-те Amadeus сервері арқылы
турларды авоматты түрде тағайындау мүмкіндігі бар.
СарыАрқа авиатурагенттігі де осы Amadeus жүйелік ортасын қолданады.
Бұл жүйенің ең басты артықшылықтарының бірі дүниежүзі бойынша
турагенттіктер мен авиакомпания кеңселері әлемдегі рейстердің жалпы санының
95% құрайтын 500 авиакомпанияларының рейстерін тағайындай алады. Сонымен
қатар, жүйе 252 қонақүй тізбегінен тұратын 76000 мейманханаға, 36000 сату
кеңселеріне қызмет көрсететін жеңіл көліктерді жалға беретін 22 компанияға
қатынауға және паромдарда, теміржолдарда тасымалдау круиздер мен турларды
тағайындау сақтандыру полистерін алуға мүмкіншілік туғызады.
Осы авиатурагенттікте кәсіптік тәжірібиені өткенде Amadeus жүйесінің
келесідей кемшіліктерін аңғардым: жүйе тек ағылшын тілінде болғандықтан
отандық операторлардың жүйеде тиімді, сондай-ақ қатесіз жұмыс істеу
мүмкіншілігін кемітеді. Сол себепті турларды, бизнес-сапарларды қазақ
тілінде тағайындауға мүмкіншілік туғызады деген ниетпен осы жүйенің қазақ
тілдегі аналогының бастамасын ұсынып отырмын. Сонымен қоса қазақстандық
бағдарламалаушыларға Amadeus жүйесіне арналған қазақ тілді қосымша
бағдарламалық жабдықты ұйымдастыруға ұсыныс жасаймын.
2 ЖОБАЛАУ БӨЛІМІ
2.1 Деректер қорын басқарудағы бағдарламалық жүйелер
Деректер қорын басқару жүйесі класына жататын нақты бағдарламалық
өнімдерге қысқаша тоқталайық. Жалпылама деңгей бойынша барлық деректер
қорын басқару жүйелерін былайша жіктеуге болады:
• кәсіби немесе өнеркәсіптік;
• дербес.
Деректер қорын басқару жүйесінің кәсіби (өнеркәсіптік) түрі ірі
экономикалық объектілерді басқарудың автоматтандырылған жүйелерін жасауға
арналған бағдарламалық негізді береді. Оның қорында басқару кешендері мен
үлкен мекемелердің, оның ішінде банктер мен тұтас өнеркәсіп салаларының
ақпараттарын өңдеу құрылады. Деректер қорын басқару жүйесінің кәсіби
түрінің қызметіне кіретін ең алғашқы шарттарына мыналар жатады:
• өте көп қолданушылардың қатар орындалатын жұмысын ұйымдастыру
мүмкіндігі;
• басқаратын объектінің пропорционал түрде кеңею жүйесінің өсу
мүмкіндігі; әртүрлі аппараттық және бағдарламалық платформаларға
көшуі;
• әртүрлі қақтығыстарға байланысты орнықтылығы, оның ішінде сақталатын
ақпаратты резервтеудің көп деңгейлі жүйесінің бар болуы;
• сақталған ақпараттардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету және оларға
қатынауға арналған дамыған құрылымдық жүйелердің бар болуы.
Қазіргі кезде деректер қорын басқару жүйесінің өнеркәсіптік түрінің
даму кезеңі айтарлықтай болып отыр. Негізінен 70-жылдардың аяғы мен 80-
жылдардың басында үлкен есептеу машиналарының негізінде құралған
автоматтандырылған жүйелерде Adabas деген деректер қорын басқару жүйесін
қолданды. Ал қазіргі кезде деректер қорын басқару жүйесінің кәсіби түрінің
негізгі бағдарламалық өнімдері қатарына Oracle, DВ2, Sybase, Informix,
Progress бағдарламаларын жатқызуға болады [1, бет. 5].
Oracle деректер қорын басқару жүйесінің негізін американдық ғалымдар
(Ларри Эллисон, Роберт Майнер и Эдвард Оутс) қалаған. Олар осыдан жиырма
жыл бұрын Relational Softwarе Inc. компаниясын құрып, алдарына Э. Ф. Кодд
пен К. Дж. Дейттің жасаған идеялары мен жұмыстарын іске асыруды мақсат
етіп қойып, солар арқылы белгілі жүйе жасауды қолға алды. Олардың
жұмыстарының нәтижесі тасымалданатын деректер қорын басқару жүйесінің
реляционды түрі – 50М атты базалық тілді құрды. 1979 жылы тапсырыс
берушілерге осы компания тарапынан Digital Equipment Corporation фирмасының
PDP-11 мини-компьютерлеріне Oracle-дің жаңа нұсқасы ұсынылды. Олар бірден
RSX-11, IAS, RSTS және UNIХ сияқты бірнеше операциялық жүйелерге тапсырыс
берді. Кейінірек Oracle VAX VMS атты операциялық жүйесімен басқарылатын VAX
компьютерлеріне ауыстырылды. Бағдарламалық кодтың басым көпшілігі
ассемблер тілінде жазылды. Сондықтан жүйені жаңа платформаға ауыстыру
процесі айтарлықтай қиындықтар туғызды. Oracle-дің кезекті үшінші
нұсқасының айырмашылығы мен ерекшелігі оның толығымен С тілінде жазылуында
еді. Бұл шешім жүйенің басқа жаңа платформаларға ауысуына, оның ішінде UNIX-
ке ауысуына өз септігін тигізді. Жаңа версияның (1983 жыл) негізгі
ерекшелігі оның транзакция концепциясын қолдай алатынында болатын. Шамамен
сол уақытта фирма жаңа атпен атала бастады. Жаңа аты Oracle Соrporation. Ол
деректер қорын басқару жүйесін жасаушылардың үздігі болды. Oracle-дің
төртінші нұсқасы өзі қолдайтын платформалар мен операциялық жүйелер
тізімінің кеңейгендігі бойынша өзіндік сипат алды. Oracle үлкен ЭЕМ фирмасы
IBM-ге (мэйнфреймдер) және MS-DOS-тың басқаруымен жұмыс істейтін дербес
компьютерлерге ауысты. Осы төртінші версияда деректер қорының тұтастығын
қолдайтын технолгияны дамытуда маңызды қадам жасалды. Көп қолданушылар
тұтынатын жүйелер үшін Oracle-дің оқу кезінде қайшылыққа қарсылығын
қолдайтын шешімі ұсынылды. Бесінші нұсқада клиент-сервер архитектурасын
қолдайтын деректер қорын басқару жүйесі іске асырылды. Oracle-дің одан
кейінгі нұсқалары транзакцияларды өңдеуші үлкен масштабты жүйелерді құру,
енгізушығару жүйелерін іске асыру әдістерін өзгерту, буферге алу, қосалқы
қатынауды басқаратын ішкі жүйелер, көшірме алу, қалпына келтіру
мүмкіндіктерін бере алатындай күйге жетті. Сонымен қатар симметриялық
мультипроцессорлық архитектураларды қолдау жүйесі іске асырылды [2, бет.
11].
Ingres атты деректер қорын басқару жүйесінің жобасы және тәжірибелік
нұсқасы Беркли университетінде деректер қоры саласында аты әлемге әйгілі
ғалымдар мен оқымыстылар арасындағы ең танымал ғалым Майкл Стоунбрейкердің
басшылығымен жасалынды. Құрылған күнінен бастап Ingres деректер қорын
басқару жүйесі мобильдік жүйе сияқты жасалына бастады. Ол UNIX операциялық
жүйесінің қолдауымен жұмыс істеді. Igres-тің бірінші версиясы 16-разрядты
компьютерлерге есептелініп жасалынды және PDP сериялы машиналарда ғана
жұмыс істеді. Бұл университеттерде тегін қолданылатын ең алғашқы деректер
қорын басқару жүйесі болып табылды. Ізінше Стоунбрейкер бастаған топ Ingres-
ті UNIX BSD операциялық жүйесіне ауыстырды, бұл да сол Беркли
университетінде жасалынды. 80-жылдардың басында RTI (Relational Technologyу
Inc.) компаниясы құрылды, ол ол Ingres жүйесінің коммерциялық нұсқасын
жасап, оны алға қарай дамуына үлесін қосты. Қазіргі кезде Ingres-тің
коммерциялық нұсқасы қолдау тапқан әрі дамыған, оны Computer Associates
компаниясы сатып, ауқымын кеңейтуде. Бұл жүйе қазіргі кезде дамыған
коммерциялық реляционды жүйе болып отыр.
Жоғарыда айтылған біржақты пікірлер (Oracle жүйесі үшін) әмбебап сипат
алады және басқа бағдарламалық өнімдердің даму жолын анықтайды. Бұл қазіргі
нарық жағдайында қалыптасқан үлкен бәсекелестік жағдайды туғызып отыр.
Деректерді басқарудағы дербес жүйелер – жергілікті қолданушы немесе
бірнеше қолданушы топтарының тапсырмаларын шешуге бағытталған және микро
ЭЕМ-дерде (дербес компьютерлерде) қолдануға арналған бағдарламалар. Дербес
жүйелерді анықтаушы сипаттамаларға мыналар жатады:
• эксплуатацияның қарапайымдылығы, бұл дегеніміз жұмыс істейтін
қосымшаларды жай қолданушылардың да құра алатындығы, яғни
соншалықты дағдылықтың, шеберліктің қажеті шамалы;
• аппараттық ресурстарға талаптар біршама шектелген.
Барлық аталған жүйелер өздерінің даму жолында біршама құрылымдық
сипаттардан тұрады. Олардың бірнешеуіне тоқталып өтсек:
• құралдарды құру процесін, деректерді манипуляциялайтын
автоматтандыратын визуальды интерфейстің бар болуы, оларға экран
формаларын, шаблондардын, есептерді, сұранымдарды және т.с.с.
жатқызамыз;
• сұхбаттық режимде деректер қорының объектілерін құрушы саймандардың
бар болуы:
Paradox-та Experts, Access-те Wizards, Арргоаch-та Assistants;
• біріккен деректер қорын басқару жүйесі аймағында бағдарламалық
кеңейтілулерді құрудағы жетілдірілген жабдықтардың болуы: Рагаdox-та
РAL қосымшасын құру, Ассеss –те VBA-ны (Visual Basic for Applications)
құру;
• деректерді басқаратын әмбебап т ілдердің бірін-бірі қолдауы.
Кейінгі жылдары кәсіби және дербес жүйелер арасында шекарасыз тенденция
қалыптасты. Ең бірінші кезекте жүйені жасаушылар өз өнімдерін потенциялды
нарықты барынша кеңейтуге жұмылуда.
Деректер қорын басқару жүйелерін құру кезінде қолданылатын
бағдарламалық жүйелерге қысқаша сипаттама бере кетсек:
Microsoft компаниясының бағдарламалық өнімдерін, оның ішіндегі Visual
FoxPro 3.0, Visual Basic 4.0, Visual С++, Access 7.0, SQL Server 6.5.
бағдарламаларын толығырақ қарастырайық. Осы бағдарламалық пакеттердің
ерекше белгісі болып олардың деректерді қолдану мен бірігіп жұмыс істеу
сияқты интеграциялық үлкен мүмкіндіктері табылады. Өйткені бұл пакеттер бір
өндірушінің өнімі. Сонымен қатар деректермен алмасуға ұқсас технология.
Visual FoxPro өзіндік жоғары жылдамдығымен ерекшеленеді. Сонымен қатар
диалекттері көптеген деректер қорын басқару жүйелерінде орнатылған xBase
және SQL-ді қолданатын дайын объектті-бағытталған бағдарламалау тілінен
құралған. Объекттік моделдің жоғарғы деңгейінен тұрады. Есептеу желілерінде
қолданылғанда деректерге қолданушылардың қатынауының жекелеген түрін де,
монопольды түрін де қамтамасыз ете алады [3, бет. 15].
Access ең танымал Microsoft Office пакетінің құрамына кіреді. Негізгі
ерекшеліктері: деректердің жоғарғы тұрақтылығы, меңгеруге жеңіл, кәсіпқой
емес бағдарламалаушы қолдана алады, әртүрлі форматта деректер қорынан есеп
беру түрлерін дайындауға мүмкіндік береді. Кез келген формадағы есеп беру
түрлерін әртүрлі деректер үшін құруға және коммерциялық емес қосымшаларды
өңдеуге арналған.
Visual Basic – бұл диалекттері Access, Visual FoxPro-да орнатылған
әмбебап объектті-бағытталған бағдарламалау тілі. Ерекшеліктері:
әмбебаптылығы, OLE компоненттерін құру мүмкіндігі, ЭЕМ-нің аппараттық
ресурстарына деген талаптары азғантай. Деректерді өңдеудің үлкен
интенсивтілігімен, OLE компоненттерін өңдеумен, Microsoft Office
компоненттерін интеграциялаумен байланысы жоқ орташа қосымшаларды құру үшін
қолданылады.
Visual C++ – ең қуатты объектті-бағытталған бағдарламалау тілі.
Жылдамдығы бойынша күрделі болып табылатын операцияларды орындауға арналған
қосымшалар компоненттерін құруға арналған.
SQL Server – деректер қорының сервері, клиент-сервер ұғымын іске
асырады және көрсетілген пакеттермен әрекеттесіп жұмыс жасайды. Басты
ерекшеліктері: деректерді сақтауда жоғары деңгейлі болып табылады,
деректерді өңдеу үшін қуатты құралдардан жабдықталған, жоғары өнімділігі.
Қолданылу аймағы: үлкен көлемді деректерді сақтауда, жоғары құнды
деректерді немесе құпиялылық режимін қадағалауды талап ететін деректерді
сақтауда. Көрсетілген бағдарламалық өнімдер қолданушы интерфейсін визуальды
жобалау мүмкіндігінен тұрады, яғни өңдеуші дайын фрагменттерден интерфейс
элементтерін құрады. Қандай да бір орындалатын жайтқа жауап ретінде олардың
өзгертілуін бағдарламалайды [4, бет. 9].
2.2 Реляциялық деректер қорын басқару жүйелері
Өндірісте, ауыл шаруашылығы мен оқу орындарында, коммерциялық
мекемелерде және т.б. салаларда түрлі берілгендерді дайындау, оларды өңдеу,
сақтау жиі кездеседі. Мысалы, жоғарғы оқу орындарында дайындалатын
мөліметтер:
түрлі бөлімдерде жұмыс істейтін адамдардың тізімі (фамилиясы, аты, білімі,
адресі, үй телефоны, т.б.);
факультеттер, олардың құрамындағы кафедралар мен кафедра қызметкерлерінің
тізімдері;
студенттер жөнінде мәліметтік тізімдер, т.б.
Оларды сақтаудың көп тараған өдісі — компьютерде деректер қоры түрінде
сақтау. Деректер қоры (ДҚ) — құрылымы берілген тәсіл бойынша
ұйымдастырылған арнайы форматтағы файл (деректер қорын, кейде берілгендер
қоры деп те атайды). ДҚ-да сақталатын берілгендер кесте түрінде
дайындалады. Яғни , дискілік файл — деректер қоры, оған енгізілетін кесте -
ДҚ құрамында сақталушы объект (объект — қасиеттері, өрістері бар, өзімен
түрлі әрекеттер орындауға болатын нәрсе, мысалы, кесте). Деректердің
байланысты элементтер тобын жазба (не жазу) деп атайды.
Деректерді және олардың арасындағы байланыстарды ұйымдастырудың түрлі
типтері бар: иерархиялық, реляциялық және тораптық.
Иерархиялық ДҚ-ында жазба элементтері реттеліп жазылады да, оның бір
элементі негізгі, қалғандары бағыныңқы элементтер деп есептеледі. Мұнда
элементтер нақты тізбек бойынша сатылы түрде реттеліп қойылады. Онда
берілгендерді іздеп табу саты бойынша төмен бағытта жүргізіледі. Мысалы,
Norton Commander программасындағы каталогтар, білім жүйесіндегі иерархиялық
кластар тізімі, т.б. [5, бет. 20]
Реляциялық ДҚ — кесте түрінде дайындалып берілгендер. Ол ең көп тараған
берілгендер қоры (relation — қатыс, байланыс), кестелер арасындағы
байланыстар - жиі пайдаланылатын ең маңызды ұғым. Деректер қорында жазба
үшін кесте жолы түсініледі, кестеде қайталанатын бірдей жолдар болмайды.
Кесте бағанын құрайтын жазба элементтері өріс деп аталады. Өрістің негізгі
ерекшелігі — бір өріс элементтері бірдей типті етіп құрылады, мысалы,
саңдық не символдық.
Бұл — реляциялық деректер қорының Excel-ден негізгі айырмашылығы (Excel-
де бір өріс элементтері түрлі типті бола береді және ол тек бір
пайдаланушыға ғана арналған, ал реляциялық ДҚ-мен көптеген адамдар жұмыс
істей береді). Мұндай ДҚ-да кестелерді байланыстырып, олардың кейбір
өрістері арқылы түрлі жаңа кестелер құруға да болады. Мұндай кестелерді
сұраныстар деп атайды. [6, бет. 25]
Реляциялық деректер қорын құру және онымен жұмыс істеуді басқару үшін
көптеген арнайы программалар дайындалған: dBASE, FoxBase, FoxPro, Access,
т.б. Оларды Деректер қорын басқару жүйелері (ДҚБЖ) деп атайды.
Алғашқы кездерде қолданылып жүрген dBASE-тің түрлі нұсқалары, FoxPro,
т.б. жүйелер әрі программалау тілдері, әрі ДҚБЖ болатын және олар MS DOS
жүйесінде жұмыс істейтін. Программалаудың кіші бизнестік сияқты шағын
мекемелерде көп қиындық туғызатыны белгілі. Осы себепті, соңғы жылдары
пайдаланушыдан программалауды қажет ете бермейтін Microsoft office
(Windows) құрамына кірістірілген реляциялық ДҚБЖ-лері, оның ішінде Access
атаулы жан-жақты мүмкіндікті ДҚБЖ-нің бірнеше нұсқалары жарық көрді: Access
2.0, Access 7.0, Access 97, Access 2000, (access — кіру, еркін ену). Бұлар
жұмыс істеуге жеңіл және анықтамалық жүйелері барынша жетілдірілген күрделі
программалар.
Access, Excel, Word сияқты күрделі программалар арқылы дайындалған
кестелердің ерекшеліктерінің бірі — олар бірінен екіншісіне жеңіл түрде
жіберіле және қабылдана алады.
Acces 97 және Access 2000-мен жұмыс тәсілдері шамалас, тек Access 2000-
ге қосымша мүмкіндіктер, мысалы, мәзір жолын дайындау; форма мен есептерге
стандартты аспаптар панелі мен мәзір жолын кірістіру; дайындалған
объектілер жиынын байланыстырып, бір тұрақтыға біріктіру; Access-ті
Интернетте пайдалану және т.б. тәсілдер енгізілген [7, бет.24].
2.2.1 Кесте құрылымы. Есептегіш өрісі
ДҚ кестесінде деректер адресі жолдар мен бағандар қиылысы арқылы
анықталады. Бағанды өріс (поле) деп, жолды жазу не жазба (запись) деп
атайтыны жоғарыда ескертілген.
Кестенің өріс құрылымы жөнінде ескеретін жайттар:
Өріс атаулары бірегей (қайталанбайтын) болуы тиіс. Атау үшін. (нүкте), !
(леп белгісі), [ , ] (ашу, жабу квадрат жақшалары) символдарынан басқа саны
64-ке дейін символдар тізбегін алуға болады;
Әр өріске бір типті ғана берілгендерді енгізу мүмкін. Типтер мәтіндік
(текстік), сандық, мезгілуақыт, логикалық, ақшалық болып бірнеше түрге
бөлінеді. Мәтіндік өріс ұяшығына 256-ға дейін символдар тізбегін енгізуге
болады. Қалған типті берілгендерді енгізу тәсілі олардың тип атауларынан
белгілі;
Түрлі өріс түрлі қасиетті (қасиет — өріс типі, өpic ұзындығы, т.
б.);
Кейбір жағдайларда Access-те ДҚ кестесінің бірінші өрісі етіліп автоматты
түрде Код тақырыбы меншіктелген өpic қосылып қойылады. Оны Есептегіш
(Счетчик) типті өріс деп атайды. Егер кестеде мұндай өpic бар болса, әр
жазу енгізілген сайын оның реттік нөмірі осы өріске кірістіріліп қойылады.
2.2.2 Байланысты кестелер жөнінде. Кілттік өріс
Деректер қорында құрылған кестелердің бірдей атаулы өрістері болып және
олардың типтері бірдей болса, мұндай кестелерді байланыстыруға болады және
оларды пайдаланып басқа кесте құру да мүмкін (белгілі жағдайларда Access
байланыстыруды автоматты түрде жүргізе алады).
Мәндері бірегей болатын өрісті бірегей өріс деп атайды. Мысалы,
жазбалар нөмірлері енгізілген өpic — бірегей. Егер кестенің бірде-бір өрісі
бірегей болмаса, қажет кезінде қосымша етіп, ондай өрісті қолдан құруға
болады.
Кестелерді байланыстыру үшін тағайындалған өрістерді кілттік өрістер
деп атайды. Олардың кемінде біреуінің кілттік өрісі бірегей, екіншісінің
өрісі осы типті болуы тиіс. Басқа нұсқау берілмесе, Access автоматты түрде
есептегіш өріс құрып, оны кілттік етіп қояды. Қолдан бірнеше өрістерді
кілттік етіп қою да қиын емес.
2.3 MS Access. Деректер қорын құру
Access-ті іске қосу үшін Windows жұмыс үстелі арқылы Іске қосу —
Программалар — Microsoft Access командасын беру жеткілікті. ДҚ құруға не
оны ашуға арналған сұхбаттық терезе көрінеді. Жаңа ДҚ құру үшін "Жаңа ДҚ"
жолын шерту керек. Оның "Бума" өрісіне енгізілген тізімнен жаңа ДҚ
орналастырылатын буманы таңдау және "Файл аты" өрісіне құрылатын БҚ атауын
енгізу керек. Одан әрі "Құру" батырмасы шертілуі тиіс. Экранға ДҚ терезесі
шығады (Сурет 2).
Сурет 2. ДҚ терезесі
Қор терезесінде ДҚ құрамындағы алты объектімен жұмысты бастауға
арналған жет қондырма бет бар: Кестелер, Сұраныстар, Формалар, Есептер,
Беттер, Макростар, Модульдер. Олардың алғашқы төртеуі негізгі объектілер.
Кесте – бұл деректерді сақтауға арналған объект. Әрбір кесте нақты
өмірдің қандай да бір объектісі жөнінде ақпараттан тұрады, мысалы фирма
клиенттері туралы ақпарат. Кесте тақырып жолынан және кесте денесінен
тұрады. Тақырып объект атрибуттарының атынан (бағандардан) және олардың
қасиеттерінен құралады, мысалы клиенттің тегінен, телефон нөмерінен және
мекен – жайынан тұруы мүмкін. Кесте денесі кортеждерден (жолдардан)
құрылады, әрбір жол бағандардың бірнеше мәндерін береді, онда объектінің
нақты даналары туралы деректер сақталынады. Мысалы, клиент жөнінде ақпарат:
Семенов; 75-48-09; г. Рязань, ул. Полевая, 20.
Әрбір кесте үшін бастапқы кілтті анықтауға болады, ол әрбір жолдың,
жазбалардың реттелуін қадағалайтын бір немесе бірнеше индекстердің
ерекшеліктерін және басқа қасиеттерді қамтамасыз етеді.
Сұраныс – бұл қолданушыға қажетті деректерді бір немесе бірнеше базалық
кестелерден және басқа сұраныстардан алуға мүмкіндік беретін объект.
Сұраныста деректер қанағаттандыратындай белгілі бір шарттарды көрсетуге
болады. Соның нәтижесінде сұраныс ДҚ-да сақталатын үлкен ақпарат ағынынан
тек қажеттілерін ғана алуға мүмкіндік береді. Сұранысты құру үшін үлгі
бойынша сұранысты (QBE) немесе SQL инструкцияларын қолданады. Деректерді
жаңартуға, таңдауға, жоюға және қосуға арналған сұраныстарды құруға болады.
ДҚ-да бар кестелерге және олардағы мәліметтерге сүйене отырып сұраныс
көмегімен басқа да жаңа кестелер құруға болады.
Форма – негізінен деректерді енгізуге, оларды экранда бейнелеуге немесе
қосымша жұмысын басқаруға арналған объект. Формалар тапсырушының қажетті
деректерді кестелерден және сұраныстардан беру талаптарын жүзеге асыруда
қолданылады. Формаларды баспаға шығаруға болады. Форманың көмегімен қандай
да бір іс – қимылға жауап ретінде деректердің нақты өңдеуін орындайтын
макрос немесе процедураны қосуға болады.
Есеп – бұл басқа бір құжаттың қосымшасына қосылатын немесе баспаға
шығарылатын құжатты құруға арналған объект. Есепті баспаға шығармас бұрын
оны алдын ала қарап алу керек.
Макростар — макрокомандалар (бірнеше командаларды біріктіріп орындайтын
команда). Мысалы, Quit (шығу) - Access-тен шығу, Delete (жою) -
макрокомандалар. "Макрос" қондырмасын пайдаланып, ашылған терезеге макросты
енгізуге болады.
Модульдер — Visual Basic программалау тілінде жазылған ішкі
программалар (процедуралар). "Модульдер" қондырмасы осы программалармен
жұмыс істеуге арналған. Access-тің стандартты құралдары жеткіліксіз болған
жағдайда программалаушы осы тілде программалық модульдерді жазып, жүйенің
жұмыс істеу мүмкіндіктерін арттыруына болады.
Деректер қоры терезесінің жоғарғы жағында үш командалық батырма
орналасқан: Ашу, Конструктор, Құру.
Ашу батырмасы қондырмадан таңдалған объектіні ашады. Егер объект кесте
болса, оны көріп шығуға, жаңа жазу қосуға және кесте берілгендерін
өзгертуге болады.
Конструктор батырмасы қондырмадан тандалған объект құрылымын ашып, оны
түзету, бапқа келтіру үшін пайдаланылады. Егер объект кесте болса, оған
жаңа өрістер не бар өрістерінің қасиеттерін (типін, өріс ұзындығын, т.б.)
өзгертуге не жаңа кесте құруға да болады.
Құру батырмасының іс-әрекеті: жаңа объект құру үшін пайдаланылатын
сұхбаттық терезені ашу.
Деректер қорын жабу және ашу.
Деректер қорын жабу үшін оның терезесінің "Жабу" батырмасын шерту не
Файл – Жабу командасын беру жеткілікті.
ДҚ-ны ашу үшін Access-ті іске қосқан кезде көрінетін терезеден Файлы
жолын шертсе болғаны. "Деректер қоры файлын ашу" сұхбаттық терезесі
көрінеді (терезені ашу үшін Файл — Деректер қорын ашу командасын беру не
Ctrl + О пернелерін басуда мүмкін).
Терезеде орындалуы мүмкін іс-әрекеттер:
• "Файлдар типі" өрісінен ДҚ типін ("Базы данных") тандау;
• "Бума" өрісінен ДҚ файлы енгізілген дискбуманы тандау;
• терезеде көрінген файл атауын іске қосу.
2.3.1 Кестелермен жұмыс істеу. Кестелер арасындағы байланысты орнату
Кестені қолдан құру. Кестені сақтау
Кесте — деректер қорының негізгі объектісі. Кесте құру үшін ДҚ
терезесін ашып, Кестелер — Құру командасын беру керек (Кестелер
қондырмасын, одан әрі Құру батырмасын шерту). Жаңа кесте сұхбаттық терезесі
көрінеді (Сурет 3). Онда кесте құрудың үш режимі бар:
• Кесте режимі (кестені қолдан құру).
• Кестелер шебері (кестені автоматты түрде құру).
• Конструктор.
Сурет 3. Жаңа кесте терезесі
Кестені қолдан құру технологиясы:
1. "Жаңа кесте" терезесінен "Кесте режимі" қатарын таңдап, ОК батырмасын
шерту (режим қатарын екі рет шертуге де болады). 3 суретте кескінделген
"Кесте1" атаулы бос терезе көрінеді. ("Кесте1" — Access тағайындаған
кестенің уақытша атауы.)
2. Ретімен оның Өріс1, Өріс2,... тақырыптарын екі реттен шертіп, олардың
орнына құрылатын кестенің өріс тақырыптарын (атауларын) енгізу.
3. Ұяшықтарға жазу элементтерін (өріс мәндерін) енгізу. Мысалы, кесте
элементтерінің енгізілген түрі Сурет-4 көрсетілген. Ұяшыққа ендірілген
элемент оған сыймаса, оны ескерудің қажеті жоқ. Көрінісін көргіңіз
келсе, көрсеткішті өріс тақырыбының шетіне әкеліп, баған сызығын
әдеттегідей әрі-бері жылжытуға болады. Қатені түзету үшін BS не Del
пернелерін пайдалану жеткілікті.
Сурет 4. Кесте режимінде ашылған кесте құрылымы.
4. Терезенің Жабу батырмасын шертіп, терезені жабу. Access кесте құрылымын
сақтау сұралатын сұхбаттық терезе шығарады. Оның Иә батырмасын шерту
қажет.
Ескерту. Кесте не басқа ДҚ объектілерінің берілгендері пернетақтадан
енгізіліп, бекітілген (курсор басқа ұяшыққа көшірілген) сайын Access оларды
автоматты түрде сақтап қояды.
5. Кесте атауы сұралатын сұхбаттық терезе керінеді. Ассеss-тің уақытша
тағайындаған атауын өзгерткіңіз келсе, жаңа атау енгізіп, ОК батырмасын
шерту қажет.
6. Кілттік өріс құру сұралатын сұхбаттық терезе көрінеді (Сурет 5). Егер
Иә батырмасын шертсеңіз, Access автоматты түрде кестеге Код атаулы
есептегіш өрісті қосып қояды. Бұл өpic келешекте қажет болмаса, Жоқ
батырмасын шерту (өрісті қолдан кілттік ету тәсілі төменде
көрсетілген).
Сурет 5. Кілттік өріс құруда сұралатын терезе
Құрылған кесте ДҚ-ның Кестелер бөліміне жазылып қойылады.
Дайындалған кесте мазмұнын көріп шығу үшін ДҚ терезесінің Кестелер
қондырмасын ашып, кесте атауын, одан әрі Ашу батырмасын шертсе болғаны.
Access кесте өрістері типтерін оларға енгізілген мәндер бойынша
автоматты түрде анықтап қояды. Бірақ, кейде өріске енгізілген бүтін сандық
деректер типін мәтіндік деп белгілейді, т.б. Кесте құрылымын өзгергу қажет
болса, "Конструктор" режимін пайдалану керек.
Конструктор режимі. Өрісті кілттік ету. Өріс қасиеттері.
Кесте конструкторын түрлі әрекеттер үшін пайдалануға болады:
• өріс атауын өзгерту; өріс типін өзгерту;
• өріс өлшемі мен форматын қайта орнату;
• жаңа өріс қосу; өрісті кілттік ету;
• жаңа кесте құру; өрісті индекстік ету және т.б.
Конструктор терезесін ашу үшін ДҚ терезесінің Кестелер қондырмасынан
кесте атауын таңдап, Конструктор батырмасын шерту керек.
Кестенің өріс типін өзгерту үшін осы терезенің "Деректер типі"
бағанынан өріс қатарында орналасқан ұяшықты тандау керек. Оның оң жағында
тілсызық батырмасы пайда болады. Оны шертіп, ашылған тізімнен (Сурет 6)
қажетті типті таңдаса болғаны.
Сурет 6. Өріс типтері тізімі
Өрісті кілттік ету үшін көрсеткішті атауының үстіне әкеліп, тышқанның
оң батырмасын шерту керек. Көрінген жанама мәзірден Кілттік өріс қатарын
шерту жеткілікті (не аспаптар панелінің Кілттік өріс батырмасын шертуге
болады). Кілттік етілген өріс атауының сол жағына (шеттік бағанға) кілт
белгісі орнатылып қойылады.
Өріс қасиеттері. Әр кестенің өз құрылымы бар. Құрылым оның өрістер
құрамы мен олардың қасиеттерінен тұрады. Өрістің негізгі қасиеттері — оның
типі мен өлшемі.
Access құрылған кестенің өріс қасиеттерін автоматты түрде орнатып
қояды. Қажет болса, оны қолдан өзгерту де, ал жаңа кесте үшін қолдан орнату
да мүмкін. Түрлі типті өрістердің қасиеттері түрлі-түрлі. Өріс типі
таңдалған кезде оның қасиеттері Конструктор режимі терезесінің төменгі
бөлімінде көрінетін Жалпы қондырмасына енгізіліп қойылады. Мысалы, мәтіндік
типті өріс өлшемі үшін стандартты 50 саны орнатылып қойылады. Өлшемді 1 мен
255 аралығындағы (1-255) символдар тізбегінен тұратын етіп таңдап алуға
болады. 50-ді қалдыруға не өріс ұяшығына енгізілетін деректердің ең ұзыны
сыятындай етіп, басқа санды, мысалы, 15-ті енгізуде мүмкін.
Мәтіндік типті өріс үшін басқа қасиеттерді орнату міндетті емес. Мұнда
ескеретін жайт — қасиеттер құрамында "Қолтаңба (подпись)" жолы да бар. Ол —
формамен жұмыс істеу кезінде Access автоматты түрде меншіктейтін өрістің
екінші атауы.
Сандық типті өріс қасиеттерін орнату. Сандық өрістер бүтін не нақты
сандар енгізілетін өрістер болып екіге бөлінеді. Конструктор режимінде
бүтін сандық өріс таңдалған кезде Жалпы (Общие) панелінің (қондырмасының)
пішіні 1 кестеде кескінделген. Жаңа құрылатын кестеде сандық өріс құру не
өрісті бапқа келтіру үшін қондырмадан өріс өлшемін, өріс форматын (қажет
болса, ондық таңбалар санын) орнатып қою керек. Қондырмада типке сәйкес
тізімді экранға шығару үшін көрінген сәйкес қатардың тандалуы тиіс.
Қатардың оң жағында тілсызық батырмасы пайда болады. Оны шертіп, көрінген
тізімнен қажеттісін таңдау керек. Мысалы, өріс өлшемі үшін экранға
шығарылған тізімнен Ұзын бүтін (длинное целое) қатарын шерту. Тізім
ашылады. Тізімде көрінген Байт — [0; 255], Бүтін - [-32708; 32767], Ұзын
бүтін - [-2147483648; 2147483647], Жылжымалы нүктелі - [1.401298E-45;
3.402823Е+38] сәйкес аралықтарда сақталатын сандар.
Кесте 1
Жалпы (Общие) панелінің (қондырмасының) пішіні
Размер поля Длинно целое
Формат поля
Число десятичных знаков Авто
Маска ввода
Подпись
Значение по умолчанию
Условие на значение 0
Сообщение об ошибке
Обязательное поле Нет
Индексированное поле Нет
Қондырмадан Өріс форматы қатарын тандап, қатарда көрінген тілсызық
батырмасын шерткен кезде керінетін тізім Сурет 7 көрсетілген.
Сурет 7. Сан форматы
Қондырмадан ондық таңбалар санын орнату қатарын тандап, қатарда
көрінген тілсызық батырмасын шерткен кезде ондық таңбалар санын орнатуға
болады.
МерзімУақыт және Ақшалық типті өpic қасиеттерін орнату тәсілдері де
жоғарыдағы сияқты.
MEMO өрісі. Өріс мәтіндік өpic сияқты, бірақ ол ұяшықта [257 ... 65535]
аралығындағы символдар тізбегінен тұратын ұзын типті мәтіндік деректерді
сыйдыру үшін тандалады. MEMO өрісінің ерекшелігі — деректер басқа жерде
сақтауға жіберіледі де, ол орналастырылған орында сілтеме көрсеткіш қана
сақталады.
Логикалық өріс форматтарын Access автоматты түрде өзі орнатады.
Логикалық өріс ұяшығына ауыстырып қосқыш белгісі енгізулі турады. Оны
орнату ұяшықта логикалық Иә (ақиқат), орнатуды алып тастау Жоқ (жалған)
мәнін енгізу деп қабылданады.
OLE объектісінің өрісі басқа программалар арқылы құрылған сурет және
т.б. объектілерді кірістіру үшін, Гиперсілтеме өрісі Интернет не басқа
объектінің файлдарымен байланыс орнату үшін гиперсілтеме мәтінін енгізу
үшін құрылады.
Алмастыру шебері — өріс типтерінің соңғысы етіп енгізілген элемент. Ол
тип атауы емес, кестелер байланысын орнатуға арналған ішкі программа.
Кесте өрісін индекстеу. Access-те индекс берілгендерді бір не бірнеше
өріс бойынша іздеуді жылдамдату үшін пайдаланылады. Кілттік өрісі бар кез
келген кесте осы өріс бойынша индекстеліп қойылады. Қажет болса, басқа
өрісті не өрістерді қолдан индекстеп қоюға да болады. Әдетте олар
кестелерді біріктіру үшін не кестені осы өрістер бойынша сорттау үшін
қажет. Индекстеуге болатын өріс типтері: мәтіндік, сандық, ақшалық және
мерзім мен уақыт. Бір өрісті қолдан индекстеу үшін конструктор терезесінің
жоғарғы бөлігінде көрінген осы өрісті тандап, төменгі бөлігінің Жалпы
қондырмасының Индекстелген өріс қатарына Иә (Да) мәнін енгізу керек.
Соңында терезені жауып, көрінген сұхбаттық терезелерге оң жауап беру
жеткілікті.
Жалпы, конструктор режимі терезесінде не кестелер режимінде ашылған
кестенің үлгісімен түрлі редакциялау жұмыстарын жүргізе беруге болады.
Оларды жанама мезірді пайдаланып орындаған жеңіл.
Кесте шебері. Кесте құрудың келесі әдісі — Кесте шебері ішкі
программасы арқылы автоматты түрде құру. Құру жолы:
1. Жаңа кесте терезесін ашып, "Кесте шебері" қатарын екі рет шерту (оны
және ОК батырмасын шертуге де болады). Программа іске қосылып, оның
төрт қадамдық терезесінің бірінші қадам сұхбаттық терезесі көрінеді.
2. Терезеде:
а) "Жеке" не "Жұмыста қолдану" ауыстырып қосқыштарының қажеттісін
орнату (әдетте соңғысы орнатылады).
б) "Кесте үлгілері" панелінен кесте типін таңдау (мысалы,
"Сотрудники"). Оның өріс атаулары "Өріс үлгілері" панеліне кірістіріліп
қойылады.
в) "Өріс үлгілері" панелінен қажетті өpic атауларын "Жаңа кесте
өрістері" панеліне көшіру (ол үшін атауды екі рет шертуге, не оны таңдап,
көшіру батырмасын шертуге болады).
Мұндағы ескеретін жайт: құрылатын кестенің өріс атаулары "Өріс
үлгілері" тізімінде бола бермейді. Ол кезде "Жаңа кесте өрістері" панеліне
кез келген атауды көшіріп және оны таңдап, терезенің "Өріске басқа ат
қою..." батырмасын шерту керек. Көрінген сұхбаттық терезенің "Өріс аты"
өрісіне қажетті атауды енгізіп, ОК батырмасын шертсе болғаны, т.с.с.
г) терезенің "Одан әрі" батырмасын шерту.
3. Екінші қадам терезесінде кілтті пайдаланушының анықтауы не кілтті
автоматты түрде анықтау ауыстырып қосқыштарының бірін орнату. "Кілтті
автоматты түрде анықтау" ауыстырып қосқышы орнатылса, Access есептегіш
типті кілттік өріс құрып шығады. Бірінші аталған ауыстырып қосқыш
орнатылған кезде "Одан әрі" батырмасын басып, кілтті көрінетін қосымша
сұхбаттық терезеде анықтау керек.
4. Үшінші қадам терезесінде кестені бұрыннан құрылған кестелермен
байланыстыру мүмкіндігі бар. Қажет болса, терезеде көрінген нұсқауларды
орындау.
5. Соңғы терезеде үш ауыстырып қосқыш көрінеді. Олардың қажеттісін орнату.
"Кесте құрылымын өзгерту" ауыстырып қосқышы орнатылса, Кесте шебері
талапқа сай орындай алмаған іс-әрекеттерді орындауға арналған Конструктор
режимі іске қосылады.
"Кестеге берілгендерді тікелей енгізу" ауыстырып қосқышы орнатылған
кезде Шебер атау берілген және өріс тақырыптары енгізілген бос кестені
экранға шығарады. Кестеге деректерді енгізіп, жаңа кесте құру керек. Оларды
редакциялау да мүмкіндігі бар. Кестенің бір ұяшығына деректер енгізіліп
болған соң Еnter пернесі басылуы тиіс.
Кестелермен жұмыс. Кесте элементтерін таңдау және өшіру
а) Ұяшықты таңдау үшін көрсеткішті оның сол жақ шетіне
орналастырып, ақ крест түріне айналған кезде тышқан батырмасын шерту керек.
Ұяшықты өшіру үшін оны тандап, Del пернесін басу жеткілікті.
б) Бағанды таңдау үшін оның тақырыбын шертсе болғаны. Тақырып оң
батырмамен шертілген кезде жанама мәзір ашылады.
Бағанды өшіру үшін оны таңдап, Түзету — Бағанды өшіру командасын беру
керек.
в) Қатар орналасқан бірнеше бағанды таңдау тышқан батырмасын басып
тұрып, алғашқы өріс тақырыбынан бастап көрсеткішті солдан оңға қарай
жылжыту арқылы орындалады.
г) Жазбаны таңдау үшін оның сол жағында орналасқан жазу маркерін
бір рет шерту жеткілікті. Таңдалған жазбаны Del пернесі арқылы өшіруге
болады.
д) Қатар орналасқан бірнеше жазуды таңдау үшін тышқанды басып
тұрып, көрсеткішті жазба маркері жолында төмен жылжыту керек. Оларды өшіру
әдісі жазбаны өшіру сияқты.
е) Төртбұрышты Ұяшықтар блогын таңдау жолы:блоктың сол жақ жоғарғы
бұрышына көрсеткішті әкеліп, ол ақ крест түріне айналған соң қарсы бұрышқа
жеткенше диагональ бойынша жылжыту.
ж) Кестені таңдау үшін өрістер тақырыбының сол жағында орналасқан
кесте маркерін шерту керек.
Ол оң батырмамен шертілген кезде кестемен операциялар орындауға
арналған жанама мәзір көрінеді.
Кестеге жазба не өpic қосу.Кестеге жазба (жазу) қосу үшін ДҚ терезесі
арқылы кестені ашып, Кірістіру — Жаңа жазба командасын беру керек.
Кесте соңына бос жол қосылып қойылады. Оған жазбаны енгізіп, Еnter
пернесін басу жеткілікті.Келесі жолға жазбаны осы әдіс бойынша енгізу
мүмкін. Жазбаны таңдап, оны оң батырмамен шерткен кезде жазбамен түрлі
операцияларды орындауға арналған жанама мәзір көрінеді.
Кестеге жаңа өріс қосу үшін оны ашып, Кірістіру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1ТАЛДАУ
БӨЛІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5
1.1 СарыАрқа авиатурагентігінің сипаттамасы 5
1.2 Amadeus жүйесінің авиатурагенттігінде қолданылуы және оның кемшіліктері
8
2 ЖОБАЛАУ
БӨЛІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...3
2.1 Деректер қорын басқарудағы бағдарламалық жүйелер 3
2.2 Реляциялық деректер қорын басқару жүйелері 6
2.2.1 Кесте құрылымы. Есептегіш өрісі 7
2.2.2 Байланысты кестелер жөнінде. Кілттік өріс 8
2.3 MS Access. Деректер қорын құру 8
2.3.1 Кестелермен жұмыс істеу. Кестелер арасындағы байланысты орнату 10
2.4 Қазіргі кездегі деректер қорын басқару жүйелері 19
2.4.1 Деректермен жұмыс істеуде қолданылатын қазіргі кездегі технологиялар
20
2.5 Delphi ортасы қолдайтын деректер қорлары 22
2.5.1 Delphi және деректер қоры 24
2.5.3 Delphi-дегі ДҚБЖ-мен жұмыс істеуге қажетті базалық кластар мен
компоненттер 29
2.6 Деректер қорын басқару жүйелерімен жұмыс істеу принциптері мен деректер
модулін құру 30
2.6.1 Деректер көздері 31
2.6.2 Қолданушылық интерфейсті жобалау 32
2.7 Еңбекті қорғау 32
2.7.1 Санитарлы-гигиеналық талаптар 32
2.7.2 Қауіпсіздік техникасы 37
2.7.3 Өрт қауіпсіздігіне қойылатын талаптар 40
3 ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 43
3.1 Деректер қорын жобалау 43
3.2 Қосымшаны сипаттау 43
4 ЖОБАНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
4.1 Экономикалық тиімділікті есептеудің әістемелері 47
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 2
ҚОСЫМША А - БАҒДАРЛАМА
ЛИСТИНГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
КІРІСПЕ
Ақпараттық қоғамға өту кезеңінде адамды аса көлемді ақпаратты
қабылдауға және өңдеуге, оларды қазіргі заманғы құралдармен, әдістермен
және технологиялармен игеруге дайындау қажет. Адам бойында ақпаратты
қолдануда белгілі бір мәдениет деңгейі болғаны дұрыс. Осыған байланысты
ақпараттық мәдениет термині енгізілген.
Ақпараттық мәдениет – ақпаратпен мақсатты түрде жұмыс жасай алу және
оның берілуі, өңделуі, тасымалдануы үшін компьютерлік ақпараттық
технологияны, қазіргі заманғы техникалық құралдары мен әдістерді қолдана
алу.
Қазіргі кезде әлемнің бүкіл мемлекеттері ақпараттандыру процесін жүзеге
асыруда. Ақпараттандырудың стратегиясын дұрыс таңдамау немесе оның
жеткізіліксіз динамизмі мен мобильділігі мемлекеттің барлық сфераларына
зиянды өзгерістер әкелуі мүмкін. Ақпараттандырудың ең алғашқы қадамын
жасаған АҚШ мемлекеті екендігі бізге белгілі. Басқа мемлекеттер осы
бағыттың артықшылығы мен қажеттілігін түсініп, компьютерлер мен
телекоммуникация құралдарын ендіру қарқынын жоғарлата бастады.
Ақпараттандырудың екінші деңгейінде - Жапония мемлекеті. Жапондық жобаның
мақсаты жекелеген қызметтерді байланыстыру болды. Ол үшін ақпараттың
барлық түрі (телефонды хабарламалар, телебағдарламалар, компьютерлік
өнімдер) бір ортақ кабельден берілуі қажет еді.
Қазіргі уақытта мемлекетімізде қоғамды ақпараттандыру мақсатында түрлі
бағдарламалар (Қазақстан Республикасында электронды үкіметті құрудың 2005-
2007 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасында
ақпараттық теңсіздікті төмендетудің 2007-2009 жылдарға арналған
Бағдарламасы), мерекелер (компьютерлік сауаттылықты арттыру үшін тренингті
курстар, т.с.с. ) және т.б. ұйымдастырылуда. Бұл біздің қоғамымызда
ақпараттық мәдениеттің біршама көтерілуіне өз әсерін тигізді.
Цифрлық технологияларды қабылдамау, оларды әлсіз дамыту болашақтағы
ақпараттық қоғамның басымдығы және экономикалық өсуі үшін бүкіл әлемдік
жарыста жеңілгенін білдіреді. Нақтылығы бүкіл әлемде ақпараттық кеңістікті
шектеуді құра отырып, өндірісті, білімді және адамдардың өмірін түбірімен
өзгертеді.
Туризмді ақпараттық технологиялар арқылы аутоматтандыру Қазақстан
Республикасының туризм жүйесін жетілдірудің мемлекеттік бағдарламасының
стратегиялық маңызды бағыты болып есептелінеді.
Кейінгі жылдары туризм саласында біраз алға ілгерілеушіліктер болды.
Сол себепті дипломдық жұмыстың басты мақсаты – СарыАрқа
авиатурагентігінің туризміне байланысты деректерді ақпараттық жүйе арқылы
қамтамасыз ету. Осы орайда туризм ақпараттық жүйесін Delphi ортасында
жасау көзделді.
Осы мақсаттар Президенттің Қазақстан халқына Жолдауындағы
тапсырмалармен тығыз байланысты.
Туризм саласының ақпараттық инфрақұрылымын міндетті түрде дамыту қажет.
Салалық аутоматтандырылған ақпараттық жүйенің құрылуы Министрліктерді,
туризм ұйымдарын және туризмді басқару органдарын біріктіреді және
аутоматтандырылған жұмыс орны (АЖО) негізінде басқарудың жаңа әдістерін
енгізуге мүмкіндік туғызады. Туризм жүйесі инфрақұрылымының объектілері бір
тұтас транспорттық орта негізінде байланысуы керек.
Дипломдық жұмыс IV тараудан тұрады.
Алғашқы тарауда СарыАрқа авиатурагенттігінің мекеме ретінде
сипаттамасы, ұжымдық құрылымы, осы авиатурагенттік жұмыс істейтін Amadeus
жүйесінің сипаттамасы мен кемшіліктері, авиатурагенттіктің желілік
топологиясы қарастырылған.
Дипломның екінші бөлімінде ғылыми жұмыс тақырыбының негізгі обьектісі
болып табылатын деректер қорын басқарудағы бағдарламалық жүйелер, оны құру
кезінде қолданылатын бағдарламалық жасақтамалардың қысқаша сипаттамасы мен
қазіргі кездегі деректер қорын басқару жүйелері негізіне жататын Access-те
деректерді ұйымдастыру принциптері мен деректермен жұмыс істеуде
қолданылатын қазіргі кездегі технологиялар туралы сипатталады. Сонымен
қатар осы тарауда дипломдық жобаның құрылуына арқау болған, оның қайнар
көзі болып табылатын Delphi бағдарламалау тілі жайлы, онда деректер
қорының жасалу жолдары жайлы толық сипатталады.
Ал үшінші бөлімде туризмнің ақпараттық жүйесін құрудағы қолданылатын
бағдарламалық жабдықтар жайлы, оның ішінде бағдарламаның құрылымы мен жұмыс
істеу принципі егжей-тегжейлі баяндалады.
Төртінші бөлім ақпараттық жүйенің экономикалық бөлімі қарастырылған.
Дипломдық жұмыс жоғарыда аталған бөлімдердегі теориялық жұмысты, оның
практикада қолданылуын дипломдық жұмысты қорғау барысында көрнекі құралдар
(слайдта, дипломдық жұмыстың қосымшаларында көрсетілген) арқылы
көрсетіледі.
1 ТАЛДАУ БӨЛІМІ
1.1 СарыАрқа авиатурагентігінің сипаттамасы
СарыАрқа авиатурагенттігінде Әуежай авиаагенттігінің тарихы 90-шы
жылдардан бастау алады. Ол кезде авиаагенттікте авиабилеттерді сатуда дара
иелік құқық болды. Қазіргі таңда, нарықтық қатынас жағдайында, сондай-ақ
жолаушылардың авиатасымалдарын ұйымдастыру мен іске асыруда, қызметтердің
бөлінуінде Қарағанды қаласының халықаралық Әуежай авиатурагенттігінің
қызметте үлкен тәжірибесі бар. Авиатурагенттік Қарағанды қаласының сауда
және іскер орталығында орналасқан. Авиа кассасы авиа билеттерді барлық
бағыттар бойынша тағайындап, сатуға мүмкіндік беретін билеттерді тағайындау
және сатудың қазіргі заманғы халықаралық жүйелерімен жабдықталған. Арнайы
дайындалған жоғары білікті мамандар тасымалдаушы рейстердің түйісуінде
оңтайлы жолын таңдауға көмектеседі. Авиатасымалдарды тағайындау және сату
демалыссыз және үзіліссіз екі сервистік орындарында іске асырылады,
нақтырақ айтсақ Халықаралық СарыАрқа әуежайында кассаларында және қала
ішіндегі Бұқар-Жырау 29 көшесінде орналасқан
СарыАрқаавиатурагенттігінде. Қарағанды қаласында авиабилеттерін сату
құқығын оннан аса авиаагенттік қолданады. Дегенмен, Сары-Арқа халықаралық
Әуежайының авиатурагенттігі Сіздерге авиатасымалдарға қатысты қызмет
түрлерін ұсынады.
Билеттерді СарыАрқа авиатурагенттікте ала отырып, Сіз СIР залында
(жайлылығы жоғары зал) төмендегілер бойынша қызмет көрсетуде 50%
жеңілдікке ие боласыз:
• Авиабилеттерді тіркеу, CIP залының аумағында жүктерді өлшеп,
рәсімдеу;
• Сізді, Сіздің жүгіңіз бен қол жүгіңізді әуе кемесіне жеңіл
автокөлігімен жеткізу;
• Сізді, Сіздің жүгіңіз бен қол жүгіңізді ұшақ трапында тосып алып,
жеңіл автокөлікте аэровокзалға дейін жеткізу;
• Сіздің рейсіңіз бойынша толық ақпаратпен қамтамасыз ету;
• Шекаралық, санитарлық, кедендік тексеріс.
СарыАрқа авиатурагенттігінің ұжымдық құрылымына келер болсақ, бұл
авиатурагенттік Қарағанды қаласының Халықаралық СарыАрқа әуежайының
меншігіне жатады. Сондықтан, авиатурагенттігінің бастығының қарамағында
төрт агент және бір есепші бар. Ал, авиатурагенттігінің басшысы
қамтамасыздандыру Вице-президентіне, бірінші вице-президентке, Халықаралық
СарыАрқа әуежайы президентіне және директорлар кеңесіне тікелей бағынады
(Сызба 1).
Сызба 1
СарыАрқа Авиатурагенттігінің ұжымдық құрылымы (6 бірлік)
Кез келген компьютерлік желіні құру үшін маңызды есептерді шешуден
бастау керек:
• Құрылатын желінің мақсатын анықтау
• Желінің топологиясын анықтау
• Желіге тасымалдау ортасын және рұқсат әдісін таңдау
• Желілік аппараттық және программалық қамтамасыз етуді таңдау
• Басқаруды ұйымдастыруды таңдау
Компьютерлік желіні құру кезіндегі мақсатты анықтау оны құру кезіндегі
негізін салушы тапсырма болып табылады. Берілген тапсырманы дұрыс шешу тек
қана құрылатын желінің нәтижелігіне әсер ете қоймайды, сонымен қатар
аппараттық және программалық қамтамасыз ету желісін алудың мақсатқа
лайықтылығының экономикалық есептеуін жүргізуге мүмкіндік береді.
Осы авиатурагенттіктің желілік топологиясы қажетті есептеу және
информациялық процестердің мақсаты мен мінезіне қатысты тапсырмаларды
шешуге мүмкіндік береді.
Біртіндеп тарататын конфигурацияның түрі – жұлдызша-сақина (star)
топологиясы СарыАрқа авиатурагенттігінде қолданылады. "Жұлдызша-сақина"
топологиясында кабель сегмент көмегімен барлық компьютерлер концентратормен
(hub) аталынған орталық компонентке қосылады, яғни СарыАрқа
авиатурагенттігінің басшысына.
Сурет-1. СарыАрқа авиатурагенттігінде қолданылатын Аралас жұлдызша-
сақина топологиясы
Жұлдызша топологиялы компьютерлік желілердің құрылымы оңай және
кабельдің бұзылуы кезінде желінің жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Ал,
Сақина топологиясында керісінше, желіден бір компьютер істен шықса,
қалғаны да істен шығады.
1.2 Amadeus жүйесінің авиатурагенттігінде қолданылуы және оның кемшіліктері
Amadeus - ақпараттық технологиялардың және ауқымды дистрибутивті үздік
жүйесінің (GDS) жетекші провайдері. Ол әлемдік туризм индустриясында және
саяхатта маркетинг, сату және дистрибуция қызметтерін ұсынады. Amadeus
жүйесі 1987 жылы құрылған. Негізін қалаушылар: Air France, Iberia және
Lufthansa ірі әуе компаниялары. Орталық кеңселері Мадридте (Испания),
Ниццада (Франция) және Эрдингте (Германия) орналасқан. Amadeus әуе
тасымалдау кестесі, тарифтер, елдер, визалық және медициналық шектеулер,
ауа-райы және заманауи туризм технология аумағындағы шешімдерінің
кеңейтілген деректер қорын ұсынады.
Қазір қазақстандық туристік фирмаларына Amadeus жүйесіне қосылуының 3
түрі ұсынылады. Біріншісі - компьютер мен модемнен басқа құрылғыларды
қажет етпейтін Dial Up телефондық нұсқасы, ол сату көлемі 200-400 турдан
аспайтын кішігірм турфирмаларға арналған. Орташа турфирмаларға
бағдарламалық жасақтамалардан басқа ерекше компьютерлері мен билеттерді
баспаға шығаратын арнайы принтерлері бар офисте орнатылатын стандартты
нұсқасы ұсынылады. Ірі турфирмаларға өзінің жергілікті (локальды)
компьютерлік желілері бар клиент-сервер жүйесі ұсынылады. Турфирманың
жергілікті желілік сервері шлюз арқылы орталықтандырылған Amadeus
серверімен байланыстырылады. Осылайша, турагенттіктің әрбір терминалы
тағайындау жүйесіне кіруге рұқсаты бар. Әрбір жұмыс орынынан Amadeus
жүйесіне қосылуы соншалықты қымбатқа түспейді. Amadeus терминалын өз
кеңсесінде орнатпас бұрын турагенттік тағайындаудың минималды көлемін
орындай алатынын алдын ала болжауы қажет. Мысалы, шығынсыз жұмыс үшін
(дәлірек айтсақ абоненттік төлемді жоққа шығару үшін) бір ай мерзімде
Amadeus стандартты нұсқасында 575 сегменттік (авиатасымал, қонақүй орны,
т.с.с), ал телефондық Dial Up нұсқасын қолданғанда айына 200 сегмент
турларды тағайындау қажет. Amadeus компаниясы да әлемдік компьютерлік
Internet желісінен тыс қалмайды. Желіде Amadeus ақапараттық сервері жұмыс
жасайды (http:www.amadeus.net). Турагенттіктерге ұсынылатын ең жаңа
қызмет түрі - Amadeus Internet-серверінде E-pages деп аталатын өзіндік
ақпараттық беттерді құру қажет. Internet-те Amadeus сервері арқылы
турларды авоматты түрде тағайындау мүмкіндігі бар.
СарыАрқа авиатурагенттігі де осы Amadeus жүйелік ортасын қолданады.
Бұл жүйенің ең басты артықшылықтарының бірі дүниежүзі бойынша
турагенттіктер мен авиакомпания кеңселері әлемдегі рейстердің жалпы санының
95% құрайтын 500 авиакомпанияларының рейстерін тағайындай алады. Сонымен
қатар, жүйе 252 қонақүй тізбегінен тұратын 76000 мейманханаға, 36000 сату
кеңселеріне қызмет көрсететін жеңіл көліктерді жалға беретін 22 компанияға
қатынауға және паромдарда, теміржолдарда тасымалдау круиздер мен турларды
тағайындау сақтандыру полистерін алуға мүмкіншілік туғызады.
Осы авиатурагенттікте кәсіптік тәжірібиені өткенде Amadeus жүйесінің
келесідей кемшіліктерін аңғардым: жүйе тек ағылшын тілінде болғандықтан
отандық операторлардың жүйеде тиімді, сондай-ақ қатесіз жұмыс істеу
мүмкіншілігін кемітеді. Сол себепті турларды, бизнес-сапарларды қазақ
тілінде тағайындауға мүмкіншілік туғызады деген ниетпен осы жүйенің қазақ
тілдегі аналогының бастамасын ұсынып отырмын. Сонымен қоса қазақстандық
бағдарламалаушыларға Amadeus жүйесіне арналған қазақ тілді қосымша
бағдарламалық жабдықты ұйымдастыруға ұсыныс жасаймын.
2 ЖОБАЛАУ БӨЛІМІ
2.1 Деректер қорын басқарудағы бағдарламалық жүйелер
Деректер қорын басқару жүйесі класына жататын нақты бағдарламалық
өнімдерге қысқаша тоқталайық. Жалпылама деңгей бойынша барлық деректер
қорын басқару жүйелерін былайша жіктеуге болады:
• кәсіби немесе өнеркәсіптік;
• дербес.
Деректер қорын басқару жүйесінің кәсіби (өнеркәсіптік) түрі ірі
экономикалық объектілерді басқарудың автоматтандырылған жүйелерін жасауға
арналған бағдарламалық негізді береді. Оның қорында басқару кешендері мен
үлкен мекемелердің, оның ішінде банктер мен тұтас өнеркәсіп салаларының
ақпараттарын өңдеу құрылады. Деректер қорын басқару жүйесінің кәсіби
түрінің қызметіне кіретін ең алғашқы шарттарына мыналар жатады:
• өте көп қолданушылардың қатар орындалатын жұмысын ұйымдастыру
мүмкіндігі;
• басқаратын объектінің пропорционал түрде кеңею жүйесінің өсу
мүмкіндігі; әртүрлі аппараттық және бағдарламалық платформаларға
көшуі;
• әртүрлі қақтығыстарға байланысты орнықтылығы, оның ішінде сақталатын
ақпаратты резервтеудің көп деңгейлі жүйесінің бар болуы;
• сақталған ақпараттардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету және оларға
қатынауға арналған дамыған құрылымдық жүйелердің бар болуы.
Қазіргі кезде деректер қорын басқару жүйесінің өнеркәсіптік түрінің
даму кезеңі айтарлықтай болып отыр. Негізінен 70-жылдардың аяғы мен 80-
жылдардың басында үлкен есептеу машиналарының негізінде құралған
автоматтандырылған жүйелерде Adabas деген деректер қорын басқару жүйесін
қолданды. Ал қазіргі кезде деректер қорын басқару жүйесінің кәсіби түрінің
негізгі бағдарламалық өнімдері қатарына Oracle, DВ2, Sybase, Informix,
Progress бағдарламаларын жатқызуға болады [1, бет. 5].
Oracle деректер қорын басқару жүйесінің негізін американдық ғалымдар
(Ларри Эллисон, Роберт Майнер и Эдвард Оутс) қалаған. Олар осыдан жиырма
жыл бұрын Relational Softwarе Inc. компаниясын құрып, алдарына Э. Ф. Кодд
пен К. Дж. Дейттің жасаған идеялары мен жұмыстарын іске асыруды мақсат
етіп қойып, солар арқылы белгілі жүйе жасауды қолға алды. Олардың
жұмыстарының нәтижесі тасымалданатын деректер қорын басқару жүйесінің
реляционды түрі – 50М атты базалық тілді құрды. 1979 жылы тапсырыс
берушілерге осы компания тарапынан Digital Equipment Corporation фирмасының
PDP-11 мини-компьютерлеріне Oracle-дің жаңа нұсқасы ұсынылды. Олар бірден
RSX-11, IAS, RSTS және UNIХ сияқты бірнеше операциялық жүйелерге тапсырыс
берді. Кейінірек Oracle VAX VMS атты операциялық жүйесімен басқарылатын VAX
компьютерлеріне ауыстырылды. Бағдарламалық кодтың басым көпшілігі
ассемблер тілінде жазылды. Сондықтан жүйені жаңа платформаға ауыстыру
процесі айтарлықтай қиындықтар туғызды. Oracle-дің кезекті үшінші
нұсқасының айырмашылығы мен ерекшелігі оның толығымен С тілінде жазылуында
еді. Бұл шешім жүйенің басқа жаңа платформаларға ауысуына, оның ішінде UNIX-
ке ауысуына өз септігін тигізді. Жаңа версияның (1983 жыл) негізгі
ерекшелігі оның транзакция концепциясын қолдай алатынында болатын. Шамамен
сол уақытта фирма жаңа атпен атала бастады. Жаңа аты Oracle Соrporation. Ол
деректер қорын басқару жүйесін жасаушылардың үздігі болды. Oracle-дің
төртінші нұсқасы өзі қолдайтын платформалар мен операциялық жүйелер
тізімінің кеңейгендігі бойынша өзіндік сипат алды. Oracle үлкен ЭЕМ фирмасы
IBM-ге (мэйнфреймдер) және MS-DOS-тың басқаруымен жұмыс істейтін дербес
компьютерлерге ауысты. Осы төртінші версияда деректер қорының тұтастығын
қолдайтын технолгияны дамытуда маңызды қадам жасалды. Көп қолданушылар
тұтынатын жүйелер үшін Oracle-дің оқу кезінде қайшылыққа қарсылығын
қолдайтын шешімі ұсынылды. Бесінші нұсқада клиент-сервер архитектурасын
қолдайтын деректер қорын басқару жүйесі іске асырылды. Oracle-дің одан
кейінгі нұсқалары транзакцияларды өңдеуші үлкен масштабты жүйелерді құру,
енгізушығару жүйелерін іске асыру әдістерін өзгерту, буферге алу, қосалқы
қатынауды басқаратын ішкі жүйелер, көшірме алу, қалпына келтіру
мүмкіндіктерін бере алатындай күйге жетті. Сонымен қатар симметриялық
мультипроцессорлық архитектураларды қолдау жүйесі іске асырылды [2, бет.
11].
Ingres атты деректер қорын басқару жүйесінің жобасы және тәжірибелік
нұсқасы Беркли университетінде деректер қоры саласында аты әлемге әйгілі
ғалымдар мен оқымыстылар арасындағы ең танымал ғалым Майкл Стоунбрейкердің
басшылығымен жасалынды. Құрылған күнінен бастап Ingres деректер қорын
басқару жүйесі мобильдік жүйе сияқты жасалына бастады. Ол UNIX операциялық
жүйесінің қолдауымен жұмыс істеді. Igres-тің бірінші версиясы 16-разрядты
компьютерлерге есептелініп жасалынды және PDP сериялы машиналарда ғана
жұмыс істеді. Бұл университеттерде тегін қолданылатын ең алғашқы деректер
қорын басқару жүйесі болып табылды. Ізінше Стоунбрейкер бастаған топ Ingres-
ті UNIX BSD операциялық жүйесіне ауыстырды, бұл да сол Беркли
университетінде жасалынды. 80-жылдардың басында RTI (Relational Technologyу
Inc.) компаниясы құрылды, ол ол Ingres жүйесінің коммерциялық нұсқасын
жасап, оны алға қарай дамуына үлесін қосты. Қазіргі кезде Ingres-тің
коммерциялық нұсқасы қолдау тапқан әрі дамыған, оны Computer Associates
компаниясы сатып, ауқымын кеңейтуде. Бұл жүйе қазіргі кезде дамыған
коммерциялық реляционды жүйе болып отыр.
Жоғарыда айтылған біржақты пікірлер (Oracle жүйесі үшін) әмбебап сипат
алады және басқа бағдарламалық өнімдердің даму жолын анықтайды. Бұл қазіргі
нарық жағдайында қалыптасқан үлкен бәсекелестік жағдайды туғызып отыр.
Деректерді басқарудағы дербес жүйелер – жергілікті қолданушы немесе
бірнеше қолданушы топтарының тапсырмаларын шешуге бағытталған және микро
ЭЕМ-дерде (дербес компьютерлерде) қолдануға арналған бағдарламалар. Дербес
жүйелерді анықтаушы сипаттамаларға мыналар жатады:
• эксплуатацияның қарапайымдылығы, бұл дегеніміз жұмыс істейтін
қосымшаларды жай қолданушылардың да құра алатындығы, яғни
соншалықты дағдылықтың, шеберліктің қажеті шамалы;
• аппараттық ресурстарға талаптар біршама шектелген.
Барлық аталған жүйелер өздерінің даму жолында біршама құрылымдық
сипаттардан тұрады. Олардың бірнешеуіне тоқталып өтсек:
• құралдарды құру процесін, деректерді манипуляциялайтын
автоматтандыратын визуальды интерфейстің бар болуы, оларға экран
формаларын, шаблондардын, есептерді, сұранымдарды және т.с.с.
жатқызамыз;
• сұхбаттық режимде деректер қорының объектілерін құрушы саймандардың
бар болуы:
Paradox-та Experts, Access-те Wizards, Арргоаch-та Assistants;
• біріккен деректер қорын басқару жүйесі аймағында бағдарламалық
кеңейтілулерді құрудағы жетілдірілген жабдықтардың болуы: Рагаdox-та
РAL қосымшасын құру, Ассеss –те VBA-ны (Visual Basic for Applications)
құру;
• деректерді басқаратын әмбебап т ілдердің бірін-бірі қолдауы.
Кейінгі жылдары кәсіби және дербес жүйелер арасында шекарасыз тенденция
қалыптасты. Ең бірінші кезекте жүйені жасаушылар өз өнімдерін потенциялды
нарықты барынша кеңейтуге жұмылуда.
Деректер қорын басқару жүйелерін құру кезінде қолданылатын
бағдарламалық жүйелерге қысқаша сипаттама бере кетсек:
Microsoft компаниясының бағдарламалық өнімдерін, оның ішіндегі Visual
FoxPro 3.0, Visual Basic 4.0, Visual С++, Access 7.0, SQL Server 6.5.
бағдарламаларын толығырақ қарастырайық. Осы бағдарламалық пакеттердің
ерекше белгісі болып олардың деректерді қолдану мен бірігіп жұмыс істеу
сияқты интеграциялық үлкен мүмкіндіктері табылады. Өйткені бұл пакеттер бір
өндірушінің өнімі. Сонымен қатар деректермен алмасуға ұқсас технология.
Visual FoxPro өзіндік жоғары жылдамдығымен ерекшеленеді. Сонымен қатар
диалекттері көптеген деректер қорын басқару жүйелерінде орнатылған xBase
және SQL-ді қолданатын дайын объектті-бағытталған бағдарламалау тілінен
құралған. Объекттік моделдің жоғарғы деңгейінен тұрады. Есептеу желілерінде
қолданылғанда деректерге қолданушылардың қатынауының жекелеген түрін де,
монопольды түрін де қамтамасыз ете алады [3, бет. 15].
Access ең танымал Microsoft Office пакетінің құрамына кіреді. Негізгі
ерекшеліктері: деректердің жоғарғы тұрақтылығы, меңгеруге жеңіл, кәсіпқой
емес бағдарламалаушы қолдана алады, әртүрлі форматта деректер қорынан есеп
беру түрлерін дайындауға мүмкіндік береді. Кез келген формадағы есеп беру
түрлерін әртүрлі деректер үшін құруға және коммерциялық емес қосымшаларды
өңдеуге арналған.
Visual Basic – бұл диалекттері Access, Visual FoxPro-да орнатылған
әмбебап объектті-бағытталған бағдарламалау тілі. Ерекшеліктері:
әмбебаптылығы, OLE компоненттерін құру мүмкіндігі, ЭЕМ-нің аппараттық
ресурстарына деген талаптары азғантай. Деректерді өңдеудің үлкен
интенсивтілігімен, OLE компоненттерін өңдеумен, Microsoft Office
компоненттерін интеграциялаумен байланысы жоқ орташа қосымшаларды құру үшін
қолданылады.
Visual C++ – ең қуатты объектті-бағытталған бағдарламалау тілі.
Жылдамдығы бойынша күрделі болып табылатын операцияларды орындауға арналған
қосымшалар компоненттерін құруға арналған.
SQL Server – деректер қорының сервері, клиент-сервер ұғымын іске
асырады және көрсетілген пакеттермен әрекеттесіп жұмыс жасайды. Басты
ерекшеліктері: деректерді сақтауда жоғары деңгейлі болып табылады,
деректерді өңдеу үшін қуатты құралдардан жабдықталған, жоғары өнімділігі.
Қолданылу аймағы: үлкен көлемді деректерді сақтауда, жоғары құнды
деректерді немесе құпиялылық режимін қадағалауды талап ететін деректерді
сақтауда. Көрсетілген бағдарламалық өнімдер қолданушы интерфейсін визуальды
жобалау мүмкіндігінен тұрады, яғни өңдеуші дайын фрагменттерден интерфейс
элементтерін құрады. Қандай да бір орындалатын жайтқа жауап ретінде олардың
өзгертілуін бағдарламалайды [4, бет. 9].
2.2 Реляциялық деректер қорын басқару жүйелері
Өндірісте, ауыл шаруашылығы мен оқу орындарында, коммерциялық
мекемелерде және т.б. салаларда түрлі берілгендерді дайындау, оларды өңдеу,
сақтау жиі кездеседі. Мысалы, жоғарғы оқу орындарында дайындалатын
мөліметтер:
түрлі бөлімдерде жұмыс істейтін адамдардың тізімі (фамилиясы, аты, білімі,
адресі, үй телефоны, т.б.);
факультеттер, олардың құрамындағы кафедралар мен кафедра қызметкерлерінің
тізімдері;
студенттер жөнінде мәліметтік тізімдер, т.б.
Оларды сақтаудың көп тараған өдісі — компьютерде деректер қоры түрінде
сақтау. Деректер қоры (ДҚ) — құрылымы берілген тәсіл бойынша
ұйымдастырылған арнайы форматтағы файл (деректер қорын, кейде берілгендер
қоры деп те атайды). ДҚ-да сақталатын берілгендер кесте түрінде
дайындалады. Яғни , дискілік файл — деректер қоры, оған енгізілетін кесте -
ДҚ құрамында сақталушы объект (объект — қасиеттері, өрістері бар, өзімен
түрлі әрекеттер орындауға болатын нәрсе, мысалы, кесте). Деректердің
байланысты элементтер тобын жазба (не жазу) деп атайды.
Деректерді және олардың арасындағы байланыстарды ұйымдастырудың түрлі
типтері бар: иерархиялық, реляциялық және тораптық.
Иерархиялық ДҚ-ында жазба элементтері реттеліп жазылады да, оның бір
элементі негізгі, қалғандары бағыныңқы элементтер деп есептеледі. Мұнда
элементтер нақты тізбек бойынша сатылы түрде реттеліп қойылады. Онда
берілгендерді іздеп табу саты бойынша төмен бағытта жүргізіледі. Мысалы,
Norton Commander программасындағы каталогтар, білім жүйесіндегі иерархиялық
кластар тізімі, т.б. [5, бет. 20]
Реляциялық ДҚ — кесте түрінде дайындалып берілгендер. Ол ең көп тараған
берілгендер қоры (relation — қатыс, байланыс), кестелер арасындағы
байланыстар - жиі пайдаланылатын ең маңызды ұғым. Деректер қорында жазба
үшін кесте жолы түсініледі, кестеде қайталанатын бірдей жолдар болмайды.
Кесте бағанын құрайтын жазба элементтері өріс деп аталады. Өрістің негізгі
ерекшелігі — бір өріс элементтері бірдей типті етіп құрылады, мысалы,
саңдық не символдық.
Бұл — реляциялық деректер қорының Excel-ден негізгі айырмашылығы (Excel-
де бір өріс элементтері түрлі типті бола береді және ол тек бір
пайдаланушыға ғана арналған, ал реляциялық ДҚ-мен көптеген адамдар жұмыс
істей береді). Мұндай ДҚ-да кестелерді байланыстырып, олардың кейбір
өрістері арқылы түрлі жаңа кестелер құруға да болады. Мұндай кестелерді
сұраныстар деп атайды. [6, бет. 25]
Реляциялық деректер қорын құру және онымен жұмыс істеуді басқару үшін
көптеген арнайы программалар дайындалған: dBASE, FoxBase, FoxPro, Access,
т.б. Оларды Деректер қорын басқару жүйелері (ДҚБЖ) деп атайды.
Алғашқы кездерде қолданылып жүрген dBASE-тің түрлі нұсқалары, FoxPro,
т.б. жүйелер әрі программалау тілдері, әрі ДҚБЖ болатын және олар MS DOS
жүйесінде жұмыс істейтін. Программалаудың кіші бизнестік сияқты шағын
мекемелерде көп қиындық туғызатыны белгілі. Осы себепті, соңғы жылдары
пайдаланушыдан программалауды қажет ете бермейтін Microsoft office
(Windows) құрамына кірістірілген реляциялық ДҚБЖ-лері, оның ішінде Access
атаулы жан-жақты мүмкіндікті ДҚБЖ-нің бірнеше нұсқалары жарық көрді: Access
2.0, Access 7.0, Access 97, Access 2000, (access — кіру, еркін ену). Бұлар
жұмыс істеуге жеңіл және анықтамалық жүйелері барынша жетілдірілген күрделі
программалар.
Access, Excel, Word сияқты күрделі программалар арқылы дайындалған
кестелердің ерекшеліктерінің бірі — олар бірінен екіншісіне жеңіл түрде
жіберіле және қабылдана алады.
Acces 97 және Access 2000-мен жұмыс тәсілдері шамалас, тек Access 2000-
ге қосымша мүмкіндіктер, мысалы, мәзір жолын дайындау; форма мен есептерге
стандартты аспаптар панелі мен мәзір жолын кірістіру; дайындалған
объектілер жиынын байланыстырып, бір тұрақтыға біріктіру; Access-ті
Интернетте пайдалану және т.б. тәсілдер енгізілген [7, бет.24].
2.2.1 Кесте құрылымы. Есептегіш өрісі
ДҚ кестесінде деректер адресі жолдар мен бағандар қиылысы арқылы
анықталады. Бағанды өріс (поле) деп, жолды жазу не жазба (запись) деп
атайтыны жоғарыда ескертілген.
Кестенің өріс құрылымы жөнінде ескеретін жайттар:
Өріс атаулары бірегей (қайталанбайтын) болуы тиіс. Атау үшін. (нүкте), !
(леп белгісі), [ , ] (ашу, жабу квадрат жақшалары) символдарынан басқа саны
64-ке дейін символдар тізбегін алуға болады;
Әр өріске бір типті ғана берілгендерді енгізу мүмкін. Типтер мәтіндік
(текстік), сандық, мезгілуақыт, логикалық, ақшалық болып бірнеше түрге
бөлінеді. Мәтіндік өріс ұяшығына 256-ға дейін символдар тізбегін енгізуге
болады. Қалған типті берілгендерді енгізу тәсілі олардың тип атауларынан
белгілі;
Түрлі өріс түрлі қасиетті (қасиет — өріс типі, өpic ұзындығы, т.
б.);
Кейбір жағдайларда Access-те ДҚ кестесінің бірінші өрісі етіліп автоматты
түрде Код тақырыбы меншіктелген өpic қосылып қойылады. Оны Есептегіш
(Счетчик) типті өріс деп атайды. Егер кестеде мұндай өpic бар болса, әр
жазу енгізілген сайын оның реттік нөмірі осы өріске кірістіріліп қойылады.
2.2.2 Байланысты кестелер жөнінде. Кілттік өріс
Деректер қорында құрылған кестелердің бірдей атаулы өрістері болып және
олардың типтері бірдей болса, мұндай кестелерді байланыстыруға болады және
оларды пайдаланып басқа кесте құру да мүмкін (белгілі жағдайларда Access
байланыстыруды автоматты түрде жүргізе алады).
Мәндері бірегей болатын өрісті бірегей өріс деп атайды. Мысалы,
жазбалар нөмірлері енгізілген өpic — бірегей. Егер кестенің бірде-бір өрісі
бірегей болмаса, қажет кезінде қосымша етіп, ондай өрісті қолдан құруға
болады.
Кестелерді байланыстыру үшін тағайындалған өрістерді кілттік өрістер
деп атайды. Олардың кемінде біреуінің кілттік өрісі бірегей, екіншісінің
өрісі осы типті болуы тиіс. Басқа нұсқау берілмесе, Access автоматты түрде
есептегіш өріс құрып, оны кілттік етіп қояды. Қолдан бірнеше өрістерді
кілттік етіп қою да қиын емес.
2.3 MS Access. Деректер қорын құру
Access-ті іске қосу үшін Windows жұмыс үстелі арқылы Іске қосу —
Программалар — Microsoft Access командасын беру жеткілікті. ДҚ құруға не
оны ашуға арналған сұхбаттық терезе көрінеді. Жаңа ДҚ құру үшін "Жаңа ДҚ"
жолын шерту керек. Оның "Бума" өрісіне енгізілген тізімнен жаңа ДҚ
орналастырылатын буманы таңдау және "Файл аты" өрісіне құрылатын БҚ атауын
енгізу керек. Одан әрі "Құру" батырмасы шертілуі тиіс. Экранға ДҚ терезесі
шығады (Сурет 2).
Сурет 2. ДҚ терезесі
Қор терезесінде ДҚ құрамындағы алты объектімен жұмысты бастауға
арналған жет қондырма бет бар: Кестелер, Сұраныстар, Формалар, Есептер,
Беттер, Макростар, Модульдер. Олардың алғашқы төртеуі негізгі объектілер.
Кесте – бұл деректерді сақтауға арналған объект. Әрбір кесте нақты
өмірдің қандай да бір объектісі жөнінде ақпараттан тұрады, мысалы фирма
клиенттері туралы ақпарат. Кесте тақырып жолынан және кесте денесінен
тұрады. Тақырып объект атрибуттарының атынан (бағандардан) және олардың
қасиеттерінен құралады, мысалы клиенттің тегінен, телефон нөмерінен және
мекен – жайынан тұруы мүмкін. Кесте денесі кортеждерден (жолдардан)
құрылады, әрбір жол бағандардың бірнеше мәндерін береді, онда объектінің
нақты даналары туралы деректер сақталынады. Мысалы, клиент жөнінде ақпарат:
Семенов; 75-48-09; г. Рязань, ул. Полевая, 20.
Әрбір кесте үшін бастапқы кілтті анықтауға болады, ол әрбір жолдың,
жазбалардың реттелуін қадағалайтын бір немесе бірнеше индекстердің
ерекшеліктерін және басқа қасиеттерді қамтамасыз етеді.
Сұраныс – бұл қолданушыға қажетті деректерді бір немесе бірнеше базалық
кестелерден және басқа сұраныстардан алуға мүмкіндік беретін объект.
Сұраныста деректер қанағаттандыратындай белгілі бір шарттарды көрсетуге
болады. Соның нәтижесінде сұраныс ДҚ-да сақталатын үлкен ақпарат ағынынан
тек қажеттілерін ғана алуға мүмкіндік береді. Сұранысты құру үшін үлгі
бойынша сұранысты (QBE) немесе SQL инструкцияларын қолданады. Деректерді
жаңартуға, таңдауға, жоюға және қосуға арналған сұраныстарды құруға болады.
ДҚ-да бар кестелерге және олардағы мәліметтерге сүйене отырып сұраныс
көмегімен басқа да жаңа кестелер құруға болады.
Форма – негізінен деректерді енгізуге, оларды экранда бейнелеуге немесе
қосымша жұмысын басқаруға арналған объект. Формалар тапсырушының қажетті
деректерді кестелерден және сұраныстардан беру талаптарын жүзеге асыруда
қолданылады. Формаларды баспаға шығаруға болады. Форманың көмегімен қандай
да бір іс – қимылға жауап ретінде деректердің нақты өңдеуін орындайтын
макрос немесе процедураны қосуға болады.
Есеп – бұл басқа бір құжаттың қосымшасына қосылатын немесе баспаға
шығарылатын құжатты құруға арналған объект. Есепті баспаға шығармас бұрын
оны алдын ала қарап алу керек.
Макростар — макрокомандалар (бірнеше командаларды біріктіріп орындайтын
команда). Мысалы, Quit (шығу) - Access-тен шығу, Delete (жою) -
макрокомандалар. "Макрос" қондырмасын пайдаланып, ашылған терезеге макросты
енгізуге болады.
Модульдер — Visual Basic программалау тілінде жазылған ішкі
программалар (процедуралар). "Модульдер" қондырмасы осы программалармен
жұмыс істеуге арналған. Access-тің стандартты құралдары жеткіліксіз болған
жағдайда программалаушы осы тілде программалық модульдерді жазып, жүйенің
жұмыс істеу мүмкіндіктерін арттыруына болады.
Деректер қоры терезесінің жоғарғы жағында үш командалық батырма
орналасқан: Ашу, Конструктор, Құру.
Ашу батырмасы қондырмадан таңдалған объектіні ашады. Егер объект кесте
болса, оны көріп шығуға, жаңа жазу қосуға және кесте берілгендерін
өзгертуге болады.
Конструктор батырмасы қондырмадан тандалған объект құрылымын ашып, оны
түзету, бапқа келтіру үшін пайдаланылады. Егер объект кесте болса, оған
жаңа өрістер не бар өрістерінің қасиеттерін (типін, өріс ұзындығын, т.б.)
өзгертуге не жаңа кесте құруға да болады.
Құру батырмасының іс-әрекеті: жаңа объект құру үшін пайдаланылатын
сұхбаттық терезені ашу.
Деректер қорын жабу және ашу.
Деректер қорын жабу үшін оның терезесінің "Жабу" батырмасын шерту не
Файл – Жабу командасын беру жеткілікті.
ДҚ-ны ашу үшін Access-ті іске қосқан кезде көрінетін терезеден Файлы
жолын шертсе болғаны. "Деректер қоры файлын ашу" сұхбаттық терезесі
көрінеді (терезені ашу үшін Файл — Деректер қорын ашу командасын беру не
Ctrl + О пернелерін басуда мүмкін).
Терезеде орындалуы мүмкін іс-әрекеттер:
• "Файлдар типі" өрісінен ДҚ типін ("Базы данных") тандау;
• "Бума" өрісінен ДҚ файлы енгізілген дискбуманы тандау;
• терезеде көрінген файл атауын іске қосу.
2.3.1 Кестелермен жұмыс істеу. Кестелер арасындағы байланысты орнату
Кестені қолдан құру. Кестені сақтау
Кесте — деректер қорының негізгі объектісі. Кесте құру үшін ДҚ
терезесін ашып, Кестелер — Құру командасын беру керек (Кестелер
қондырмасын, одан әрі Құру батырмасын шерту). Жаңа кесте сұхбаттық терезесі
көрінеді (Сурет 3). Онда кесте құрудың үш режимі бар:
• Кесте режимі (кестені қолдан құру).
• Кестелер шебері (кестені автоматты түрде құру).
• Конструктор.
Сурет 3. Жаңа кесте терезесі
Кестені қолдан құру технологиясы:
1. "Жаңа кесте" терезесінен "Кесте режимі" қатарын таңдап, ОК батырмасын
шерту (режим қатарын екі рет шертуге де болады). 3 суретте кескінделген
"Кесте1" атаулы бос терезе көрінеді. ("Кесте1" — Access тағайындаған
кестенің уақытша атауы.)
2. Ретімен оның Өріс1, Өріс2,... тақырыптарын екі реттен шертіп, олардың
орнына құрылатын кестенің өріс тақырыптарын (атауларын) енгізу.
3. Ұяшықтарға жазу элементтерін (өріс мәндерін) енгізу. Мысалы, кесте
элементтерінің енгізілген түрі Сурет-4 көрсетілген. Ұяшыққа ендірілген
элемент оған сыймаса, оны ескерудің қажеті жоқ. Көрінісін көргіңіз
келсе, көрсеткішті өріс тақырыбының шетіне әкеліп, баған сызығын
әдеттегідей әрі-бері жылжытуға болады. Қатені түзету үшін BS не Del
пернелерін пайдалану жеткілікті.
Сурет 4. Кесте режимінде ашылған кесте құрылымы.
4. Терезенің Жабу батырмасын шертіп, терезені жабу. Access кесте құрылымын
сақтау сұралатын сұхбаттық терезе шығарады. Оның Иә батырмасын шерту
қажет.
Ескерту. Кесте не басқа ДҚ объектілерінің берілгендері пернетақтадан
енгізіліп, бекітілген (курсор басқа ұяшыққа көшірілген) сайын Access оларды
автоматты түрде сақтап қояды.
5. Кесте атауы сұралатын сұхбаттық терезе керінеді. Ассеss-тің уақытша
тағайындаған атауын өзгерткіңіз келсе, жаңа атау енгізіп, ОК батырмасын
шерту қажет.
6. Кілттік өріс құру сұралатын сұхбаттық терезе көрінеді (Сурет 5). Егер
Иә батырмасын шертсеңіз, Access автоматты түрде кестеге Код атаулы
есептегіш өрісті қосып қояды. Бұл өpic келешекте қажет болмаса, Жоқ
батырмасын шерту (өрісті қолдан кілттік ету тәсілі төменде
көрсетілген).
Сурет 5. Кілттік өріс құруда сұралатын терезе
Құрылған кесте ДҚ-ның Кестелер бөліміне жазылып қойылады.
Дайындалған кесте мазмұнын көріп шығу үшін ДҚ терезесінің Кестелер
қондырмасын ашып, кесте атауын, одан әрі Ашу батырмасын шертсе болғаны.
Access кесте өрістері типтерін оларға енгізілген мәндер бойынша
автоматты түрде анықтап қояды. Бірақ, кейде өріске енгізілген бүтін сандық
деректер типін мәтіндік деп белгілейді, т.б. Кесте құрылымын өзгергу қажет
болса, "Конструктор" режимін пайдалану керек.
Конструктор режимі. Өрісті кілттік ету. Өріс қасиеттері.
Кесте конструкторын түрлі әрекеттер үшін пайдалануға болады:
• өріс атауын өзгерту; өріс типін өзгерту;
• өріс өлшемі мен форматын қайта орнату;
• жаңа өріс қосу; өрісті кілттік ету;
• жаңа кесте құру; өрісті индекстік ету және т.б.
Конструктор терезесін ашу үшін ДҚ терезесінің Кестелер қондырмасынан
кесте атауын таңдап, Конструктор батырмасын шерту керек.
Кестенің өріс типін өзгерту үшін осы терезенің "Деректер типі"
бағанынан өріс қатарында орналасқан ұяшықты тандау керек. Оның оң жағында
тілсызық батырмасы пайда болады. Оны шертіп, ашылған тізімнен (Сурет 6)
қажетті типті таңдаса болғаны.
Сурет 6. Өріс типтері тізімі
Өрісті кілттік ету үшін көрсеткішті атауының үстіне әкеліп, тышқанның
оң батырмасын шерту керек. Көрінген жанама мәзірден Кілттік өріс қатарын
шерту жеткілікті (не аспаптар панелінің Кілттік өріс батырмасын шертуге
болады). Кілттік етілген өріс атауының сол жағына (шеттік бағанға) кілт
белгісі орнатылып қойылады.
Өріс қасиеттері. Әр кестенің өз құрылымы бар. Құрылым оның өрістер
құрамы мен олардың қасиеттерінен тұрады. Өрістің негізгі қасиеттері — оның
типі мен өлшемі.
Access құрылған кестенің өріс қасиеттерін автоматты түрде орнатып
қояды. Қажет болса, оны қолдан өзгерту де, ал жаңа кесте үшін қолдан орнату
да мүмкін. Түрлі типті өрістердің қасиеттері түрлі-түрлі. Өріс типі
таңдалған кезде оның қасиеттері Конструктор режимі терезесінің төменгі
бөлімінде көрінетін Жалпы қондырмасына енгізіліп қойылады. Мысалы, мәтіндік
типті өріс өлшемі үшін стандартты 50 саны орнатылып қойылады. Өлшемді 1 мен
255 аралығындағы (1-255) символдар тізбегінен тұратын етіп таңдап алуға
болады. 50-ді қалдыруға не өріс ұяшығына енгізілетін деректердің ең ұзыны
сыятындай етіп, басқа санды, мысалы, 15-ті енгізуде мүмкін.
Мәтіндік типті өріс үшін басқа қасиеттерді орнату міндетті емес. Мұнда
ескеретін жайт — қасиеттер құрамында "Қолтаңба (подпись)" жолы да бар. Ол —
формамен жұмыс істеу кезінде Access автоматты түрде меншіктейтін өрістің
екінші атауы.
Сандық типті өріс қасиеттерін орнату. Сандық өрістер бүтін не нақты
сандар енгізілетін өрістер болып екіге бөлінеді. Конструктор режимінде
бүтін сандық өріс таңдалған кезде Жалпы (Общие) панелінің (қондырмасының)
пішіні 1 кестеде кескінделген. Жаңа құрылатын кестеде сандық өріс құру не
өрісті бапқа келтіру үшін қондырмадан өріс өлшемін, өріс форматын (қажет
болса, ондық таңбалар санын) орнатып қою керек. Қондырмада типке сәйкес
тізімді экранға шығару үшін көрінген сәйкес қатардың тандалуы тиіс.
Қатардың оң жағында тілсызық батырмасы пайда болады. Оны шертіп, көрінген
тізімнен қажеттісін таңдау керек. Мысалы, өріс өлшемі үшін экранға
шығарылған тізімнен Ұзын бүтін (длинное целое) қатарын шерту. Тізім
ашылады. Тізімде көрінген Байт — [0; 255], Бүтін - [-32708; 32767], Ұзын
бүтін - [-2147483648; 2147483647], Жылжымалы нүктелі - [1.401298E-45;
3.402823Е+38] сәйкес аралықтарда сақталатын сандар.
Кесте 1
Жалпы (Общие) панелінің (қондырмасының) пішіні
Размер поля Длинно целое
Формат поля
Число десятичных знаков Авто
Маска ввода
Подпись
Значение по умолчанию
Условие на значение 0
Сообщение об ошибке
Обязательное поле Нет
Индексированное поле Нет
Қондырмадан Өріс форматы қатарын тандап, қатарда көрінген тілсызық
батырмасын шерткен кезде керінетін тізім Сурет 7 көрсетілген.
Сурет 7. Сан форматы
Қондырмадан ондық таңбалар санын орнату қатарын тандап, қатарда
көрінген тілсызық батырмасын шерткен кезде ондық таңбалар санын орнатуға
болады.
МерзімУақыт және Ақшалық типті өpic қасиеттерін орнату тәсілдері де
жоғарыдағы сияқты.
MEMO өрісі. Өріс мәтіндік өpic сияқты, бірақ ол ұяшықта [257 ... 65535]
аралығындағы символдар тізбегінен тұратын ұзын типті мәтіндік деректерді
сыйдыру үшін тандалады. MEMO өрісінің ерекшелігі — деректер басқа жерде
сақтауға жіберіледі де, ол орналастырылған орында сілтеме көрсеткіш қана
сақталады.
Логикалық өріс форматтарын Access автоматты түрде өзі орнатады.
Логикалық өріс ұяшығына ауыстырып қосқыш белгісі енгізулі турады. Оны
орнату ұяшықта логикалық Иә (ақиқат), орнатуды алып тастау Жоқ (жалған)
мәнін енгізу деп қабылданады.
OLE объектісінің өрісі басқа программалар арқылы құрылған сурет және
т.б. объектілерді кірістіру үшін, Гиперсілтеме өрісі Интернет не басқа
объектінің файлдарымен байланыс орнату үшін гиперсілтеме мәтінін енгізу
үшін құрылады.
Алмастыру шебері — өріс типтерінің соңғысы етіп енгізілген элемент. Ол
тип атауы емес, кестелер байланысын орнатуға арналған ішкі программа.
Кесте өрісін индекстеу. Access-те индекс берілгендерді бір не бірнеше
өріс бойынша іздеуді жылдамдату үшін пайдаланылады. Кілттік өрісі бар кез
келген кесте осы өріс бойынша индекстеліп қойылады. Қажет болса, басқа
өрісті не өрістерді қолдан индекстеп қоюға да болады. Әдетте олар
кестелерді біріктіру үшін не кестені осы өрістер бойынша сорттау үшін
қажет. Индекстеуге болатын өріс типтері: мәтіндік, сандық, ақшалық және
мерзім мен уақыт. Бір өрісті қолдан индекстеу үшін конструктор терезесінің
жоғарғы бөлігінде көрінген осы өрісті тандап, төменгі бөлігінің Жалпы
қондырмасының Индекстелген өріс қатарына Иә (Да) мәнін енгізу керек.
Соңында терезені жауып, көрінген сұхбаттық терезелерге оң жауап беру
жеткілікті.
Жалпы, конструктор режимі терезесінде не кестелер режимінде ашылған
кестенің үлгісімен түрлі редакциялау жұмыстарын жүргізе беруге болады.
Оларды жанама мезірді пайдаланып орындаған жеңіл.
Кесте шебері. Кесте құрудың келесі әдісі — Кесте шебері ішкі
программасы арқылы автоматты түрде құру. Құру жолы:
1. Жаңа кесте терезесін ашып, "Кесте шебері" қатарын екі рет шерту (оны
және ОК батырмасын шертуге де болады). Программа іске қосылып, оның
төрт қадамдық терезесінің бірінші қадам сұхбаттық терезесі көрінеді.
2. Терезеде:
а) "Жеке" не "Жұмыста қолдану" ауыстырып қосқыштарының қажеттісін
орнату (әдетте соңғысы орнатылады).
б) "Кесте үлгілері" панелінен кесте типін таңдау (мысалы,
"Сотрудники"). Оның өріс атаулары "Өріс үлгілері" панеліне кірістіріліп
қойылады.
в) "Өріс үлгілері" панелінен қажетті өpic атауларын "Жаңа кесте
өрістері" панеліне көшіру (ол үшін атауды екі рет шертуге, не оны таңдап,
көшіру батырмасын шертуге болады).
Мұндағы ескеретін жайт: құрылатын кестенің өріс атаулары "Өріс
үлгілері" тізімінде бола бермейді. Ол кезде "Жаңа кесте өрістері" панеліне
кез келген атауды көшіріп және оны таңдап, терезенің "Өріске басқа ат
қою..." батырмасын шерту керек. Көрінген сұхбаттық терезенің "Өріс аты"
өрісіне қажетті атауды енгізіп, ОК батырмасын шертсе болғаны, т.с.с.
г) терезенің "Одан әрі" батырмасын шерту.
3. Екінші қадам терезесінде кілтті пайдаланушының анықтауы не кілтті
автоматты түрде анықтау ауыстырып қосқыштарының бірін орнату. "Кілтті
автоматты түрде анықтау" ауыстырып қосқышы орнатылса, Access есептегіш
типті кілттік өріс құрып шығады. Бірінші аталған ауыстырып қосқыш
орнатылған кезде "Одан әрі" батырмасын басып, кілтті көрінетін қосымша
сұхбаттық терезеде анықтау керек.
4. Үшінші қадам терезесінде кестені бұрыннан құрылған кестелермен
байланыстыру мүмкіндігі бар. Қажет болса, терезеде көрінген нұсқауларды
орындау.
5. Соңғы терезеде үш ауыстырып қосқыш көрінеді. Олардың қажеттісін орнату.
"Кесте құрылымын өзгерту" ауыстырып қосқышы орнатылса, Кесте шебері
талапқа сай орындай алмаған іс-әрекеттерді орындауға арналған Конструктор
режимі іске қосылады.
"Кестеге берілгендерді тікелей енгізу" ауыстырып қосқышы орнатылған
кезде Шебер атау берілген және өріс тақырыптары енгізілген бос кестені
экранға шығарады. Кестеге деректерді енгізіп, жаңа кесте құру керек. Оларды
редакциялау да мүмкіндігі бар. Кестенің бір ұяшығына деректер енгізіліп
болған соң Еnter пернесі басылуы тиіс.
Кестелермен жұмыс. Кесте элементтерін таңдау және өшіру
а) Ұяшықты таңдау үшін көрсеткішті оның сол жақ шетіне
орналастырып, ақ крест түріне айналған кезде тышқан батырмасын шерту керек.
Ұяшықты өшіру үшін оны тандап, Del пернесін басу жеткілікті.
б) Бағанды таңдау үшін оның тақырыбын шертсе болғаны. Тақырып оң
батырмамен шертілген кезде жанама мәзір ашылады.
Бағанды өшіру үшін оны таңдап, Түзету — Бағанды өшіру командасын беру
керек.
в) Қатар орналасқан бірнеше бағанды таңдау тышқан батырмасын басып
тұрып, алғашқы өріс тақырыбынан бастап көрсеткішті солдан оңға қарай
жылжыту арқылы орындалады.
г) Жазбаны таңдау үшін оның сол жағында орналасқан жазу маркерін
бір рет шерту жеткілікті. Таңдалған жазбаны Del пернесі арқылы өшіруге
болады.
д) Қатар орналасқан бірнеше жазуды таңдау үшін тышқанды басып
тұрып, көрсеткішті жазба маркері жолында төмен жылжыту керек. Оларды өшіру
әдісі жазбаны өшіру сияқты.
е) Төртбұрышты Ұяшықтар блогын таңдау жолы:блоктың сол жақ жоғарғы
бұрышына көрсеткішті әкеліп, ол ақ крест түріне айналған соң қарсы бұрышқа
жеткенше диагональ бойынша жылжыту.
ж) Кестені таңдау үшін өрістер тақырыбының сол жағында орналасқан
кесте маркерін шерту керек.
Ол оң батырмамен шертілген кезде кестемен операциялар орындауға
арналған жанама мәзір көрінеді.
Кестеге жазба не өpic қосу.Кестеге жазба (жазу) қосу үшін ДҚ терезесі
арқылы кестені ашып, Кірістіру — Жаңа жазба командасын беру керек.
Кесте соңына бос жол қосылып қойылады. Оған жазбаны енгізіп, Еnter
пернесін басу жеткілікті.Келесі жолға жазбаны осы әдіс бойынша енгізу
мүмкін. Жазбаны таңдап, оны оң батырмамен шерткен кезде жазбамен түрлі
операцияларды орындауға арналған жанама мәзір көрінеді.
Кестеге жаңа өріс қосу үшін оны ашып, Кірістіру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz