Ұлы Отан соғысы кезіндегі қазақ әдебиеті туралы еңбектері мен сын мақалалары
Жоспары:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ әдебиетіндегі жанрлар
жүйесі: проза және поэзия.
1.1. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ әдебиеті,ерекшелігі,даму
жолдары, заңдылықтары.
1.2.Ұлы Отан соғысы жылдарындағы көрнекті қаламгерлер шығармашылығы мен
поэтикасы.( Ж.Жабаев,Қ.Аманжолов,Ә.Сәрсенбаев шығармалары негізінде)
1.3. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы жазылған әндер, әдебиетке ықпалы.
2. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы әдебиеттегі ізденістер.
2.1.Ұлы Отан соғысы жылдарындағы балалар әдебиеті және ондағы патриоттық
рух.
2.2. Әдебиеттегі соғыс тақырыбы және қазақ психологиясы.
2.3.Ұлы Отан соғысы жылдарындағы әдебиеттегі басты бағыт:жеңіс жырлары (
Ж.Молдағалиев поэзиясы хақында)
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Қоғам жаңарып, уақыт өзгеріп, ел азаттыққа жетіп, дәуір кезеңі ғасырлар
тоғысына түйіскенде ел тарихы да, әдебиет тарихы да қайта жазылып, жаңғырып
жатқаны жасырын емес. Бұл шын мәніндегі құптарлық құбылыс.
Дәл қазіргі күндері туған әдебиетіміз жаңадан табылған дерек
құжаттармен толығып, қалыңдап келе жатыр. 20-30 жылдардағы қазақ әдебиеті
(1997), 40-50 және 60 жылдардағы қазақ әдебиеті (1998) , Қазақ әдебиеті
(энциклопедия) (1999), Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы (2 кітап, 2002),
Қазақ әдебиетінің тарихы (Кеңес дәуірі 1917-1940,1941-1956) (2004),
Қазақ әдебиетінің тарихы (М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты
дайындаған. Он томдық, 2004-2008), атты т.б.с.с. қомақты, жаңаша
бажайлаулар күні кешегі қазақ әдебиетінің тарихы бойынша (ежелгі дәуір,
хандық дәуір, ХІХ ғасыр, ХХ ғасырдың бас кезі т.б.) жазылған оқулықтарды
одан әрі толықтырып, әдебиет ақтаңдақтарының беттері азаю үстінде. Оған
қоса шығып жатқан басқа да әр алуан зерттеулер, монографиялар, конференция
материалдары да әдебиет тарихына деген жаңа көзқарасты қалыптастыруға өз
септігін тигізуде. Солардың ішінде академик С.Қирабаевтың Әдебиетіміздің
ақтаңдақ беттері (1995), Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет (2001), Кеңес
дәуіріндегі қазақ әдебиеті (2003), Әдебиет және ұлт тағдыры (1997),
аталатын еңбектері, сондай-ақ Әдебиеттанудың өзекті мәселелері (2002)
Ғабит Мүсірепов және әлемдік әдеби процесс (2003), Б.Кенжебаев және
қазақ әдебиеті тарихының мәселелері (2004), сынды ғылыми-теориялық
конференция материалдары қамтылған ұжымдық еңбектерді атап көрсетуге
болады.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиетінің тарихында ең бір шоқтығы биік,
белесі мол кезең – Ұлы Отан соғыы жылдарындағы әдебиет. Осы кезең дәуірі
әдебиетін дәуірлеу мен сол дәуір әдебиетінің айтулы тұлғаларының
шығармалары туралы еңбектер аз емес. Кеңес дәуіріндегі әдебиет тарихы қайта
жазылып жатқан қазіргі заманда осы уақытқа дейін өз мәнін жоймаған өзекті
тақырыпты ой елегінен өткізудің үлкен маңызы бар. Біздің жұмысымызда кеңес
әдебиетіне қатысты зерттеулер, негізгі концепциялар, кеңес дәуіріндегі
қазақ әдебиетінің қалыптасуы,дамуы,сол кезең әдебиетінің қазііргі әдебиетке
тигізген ықпалы қарастырылады.
Кеңес кезеңіндегі алуан жанрлы әдебиет қана емес, сол кезең әдебиеті
жайында жазылған зерттеулер де қайтадан сарапқа түсуге тиісті. Кеңестік
әдебиет туралы еңбектер, сын мақалалар жазған Б.Кенжебаев, С.Қирабаев т.б.
ғалымдар зерттеулерін қайта сараптап, тұжырымдары мен қорытындыларын
бүгінгі күннің қажетіне жарату қажеттілігі сезіледі. Алаш зиялыларынан
тәлім алған ғалымдардың филологиялық зерттеулері сан-салалы, сондықтан,
олардың ғылыми еңбектерін арнайы салаларға жіктеп, жан-жақты зерттеп,
әдебиеттану ғылымындағы орнын, маңызын айтып, бағалауды қажет етеді.
Тақырып өзектілігі осыдан келіп шығадыҰлы Отан соғысы кезіндегі қазақ
әдебиетінің дамуы мен ерекшеліктері туралы еңбектер қазақ әдебиеттану
ғылымындағы маңызды беттер болып табылады. Сол мол мұраны дұрыс бағамдау
қажеттілігі біздің жұмысымыздың тақырыбының өзектілігін дәлелдейді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Осы кезең әдебиеті жайында әр кез
айтылып, жазылып келеді. Осы орайда Е.Ысмайылов, Қ.Жұмалиев, Ә.Қоңыратбаев,
С.Қирабаев, Р.Бердібай, З.Қабдолов, З.Ахметов, Т.Кәкішев т.б. ғалымдар
біршама зерттеулер жазылып үлгерді. Осындай жан-жақты зерттеуді біз өз
зерттеуіміздің тақырыбы етіп алуымыз кездейсоқтық емес. Зерттеу жұмысының
мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты – Ұлы Отан соғысы
жылдарындағы қазақ әдебиеті туралы зерттеулер мен әдеби сын мақалаларын
ғылыми тұрғыдан жүйелей отырып, осы саладағы ғалымдар көзқарасын негізге
ала отырып,өз ойымызды айқындау.
Зерттеу жұмысының ғылыми, теориялық, әдіснамалық негіздері.
Зерттеудің дереккөздері ретінде қазақ әдебиеттануындағы белгілі
ғалымдар – М.Әуезовтің, М.Қаратаевтың, Е.Ысмайловтың, Н.Төреқұловтың,
А.Қыраубаеваның, С.Қирабаевтың, Т.Кәкішевтің, Ш.Елеукеновтің,
Р.Бердібаевтың, Р.Нұрғалидың, М.Мағауиннің, Ж.Дәдебаевтың, Ж.Ысмағұловтың,
З.Бисенғалиевтің, А.Ісмақованың, Қ.Ергөбектің, Р.Тұрысбектің, Д.Ысқақовтың,
Ө.Әбдіманұлының және т.б. авторлардың қазақ әдебиетінің тарихы және сын
жанры туралы жазылған ғылыми-зерттеу еңбектері теориялық негіз ретінде
қолданып, қажетті тұстарында кеңінен пайдаланылды.
Зерттеу нысаны. Ұлы Отан соғысы кезіндегі қазақ әдебиеті туралы
еңбектері мен сын мақалалары.
Зерттеудің әдістері. Курстық жұмыста жүйелі-кешенді, салыстырмалы-
тарихи зерттеу әдістері, жинақтау және жүйелеу әдістері қолданылды.
Курстық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмысымыздың кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі, зерттелу деңгейі,
мақсаты мен міндеттері, зерттеуде қолданылған әдістер қарастырылып,
жұмыстың ғылыми-теориялық, практикалық маңыздылығы және сарапталуы мен
құрылымы жөніндегі мәліметтер берілген. Келесі бөлімдерде аталған кезең
әдебиетінің өзекті мәселелері кең ауқымда сөз етіледі.
1. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ әдебиетіндегі жанрлар жүйесі:
проза және поэзия
1.1. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ әдебиеті,ерекшелігі,даму жолдары,
заңдылықтары.
Ұлы Отан соғысы мен азамат соғысының от жалынында туған қазақтың
әдебиеті, партиямыз бен үкіметіміздің талмай қамқорлық көрсетуінің
арқасында қысқа мерзім - ғасырдың үштен бір бөлігіндей уақыт ішінде адам
танымастай өсіп нығайды. Өзінің социалистік реализм жолымен қарыштап ілгері
басуында орыстың классикалық әдебиеті мен осы күнгі әдебиетінің алдыңғы
қатарлы тәжірибесіне сүйсіне отырып, қазақ әдебиеті көркем әдебиеттің
барлық жанрларында социалист реализм әдісін барған сайын кең және терең
меңгеріп келеді. [1;156].
Жұрттың бәріне белгілі, революцияға дейін қазақ әдебиеті негізінен поэзия
түрінде болып келеді. Ыбырай Алтынсарин, Спандияр Көбеев және басқалардың
прозалық шығармалары бұл жанрдағы алғашқы тәжірибелер болды.Драматургия
мүлде болған жоқ, өйткені, революцияға дейін Қазақстанда ұлттық театрдың
өзі болмады.
Қазір қазақтың советтік әдебиетінде көркем жанрлардың барлығы бар және олар
әр түрлі дәрежеде нығайып, жетіліп келеді.
Проза жанры ойдағыдай дамуда, оның таңдаулы шығармалары орыс тіліне және
дүние жүзінің көптеген елдеріне аударылды. Бұдан кейін драматургия мен
поэзияны айтуға болады. Осы табыстардың арқасында қазақтың, советтік
әдебиеті бүкілодақтық және дүние жүзілік аренаға шығып, пісіп жетілген және
күшті талап қоятын оқушылардың сынына түсіп отыр. Қазақ әдебиеті
классикалық және осы күнгі орыс әдебиетінің аударма шығармаларымен баюда.
Сол сияқты прогрессивтік әдебиеттің таңдаулы үлгілері де қазақ оқушыларының
кең тобының үлесіне тиді.
Сөйтіп, қазіргі кезде қазақ әдебиетінің творчестволық кадрлары дүние
жүзіндегі ең жемісті көп ұлттық советтік әдебиеттің ірі және үнемі өсіп
келе жатқан отрядтарының бірі болып отыр.
Анағұрлым ірі шығармалар көркем сөз суретшісінің шындықты көре білуі мен
әлеуметтік және идеялық позицияларының айқындығынан туады.
Қазақ халқы бақытты өмірді ғасырлар бойы аңсап күтті, оның тарихы бостандық
жолындағы, тамаша болашақ жолындағы орыс халқымен және Отанымыздың басқа да
туысқан халықтарымен мәңгі достық жолындағы күрестің тарихы. Қазақстанның
жиырмасыншы ғасырдың бас кезіндегі өміріне қазақтың отызыншы жылдардағы
алғашқы романдарының бірі Сәбит Мұқановтың Ботагөз романы арналып
жазылды. Бұл романда біздің халқымыздың алға, жарыққа, бақыт пен
бостандыққа үздіксіз ұмтылуы, оның қанаушыларға қарсы күресі, оның
революция жолына түсуі, Қазақстанда Совет өкіметінің орнауы көрсетілген,
қазақ халқының 1916 жылғы қарулы көтерілісі, ондағы батырларының образы
және қазақтан шыққан революционер большевиктің образы суреттелген. Бұл
жазушының жағымды кейіпкерлерді көрсетудегі үлкен еңбегі болып табылады.
[2;47].
Мынаны ерекше атап өту керек. Қазақ әдебиетінің барлық жанрдағы таңдаулы
шығармалары советтік шындықты, өзіміздің заманымыздың адамдарын көрсетуге
арналған. Олар советтік қоғамның қуатты қайта құрушы күшін, заманымыздың
ары мен намысы, даңқы мен ақыл-ойы болып отырған Коммунистік партияны
жырлайды. Бұл шығармаларда тарихи оқиғалар, халқымыздың өміріндегі орасан
зор өзгерістер: азамат соғысы мен халық шаруашылығын қайтадан қалпына
келтіру дәуірі, соғыс алдындағы бесжылдықтар және Ұлы Отан соғысы
бейнеленген.Қазіргі кездің тақырыбы қазақтың советтік әдебиетінің алғаш
дүниеге келген кезінен бастап негізгі және басты тақырыбы болды.Халық
поэзиясының асқан алыбы Жамбыл Жабаевтың жалынды саяси лирикаларында,
жиырмасыншы, отызыншы жылдарда жазылған Сәбит Мұқановтың, Асқар
Тоқмағамбетовтің, Әбділда Тәжібаевтың, Тайыр Жароковтың, поэмаларында,
Мұхтар Әуезовтің, Ғабит Мүсреповтің, Әлжаппар Әбішевтің, марқұм Саттар
Ерубаевтың және басқа да жазушылардың шығармаларында адамның азат етілуі
қуанышы, оның жаңа өмірді құру шаттық сезімі бейнеленіп қана қоймай,
сонымен бірге сол кездегі жағымды кейіпкерлердің халық ісіне шексіз
берілген, барлық жағынан қайратты, қажырлы революционердің, мақсаты айқын,
мінезі ұстамды, елімізді социалистік тұрғыда қайта құру жолында күресуші
адамдардың образдары суреттелді.Мен мысалға Саттар Ерубаевтың отызыншы
жылдардың аяғында Қарағанды шахтерлерінің өмірінен алып жазған Менің
құрдастарым атты талантты романын келтірейін. Бұл романның басты кейіпкері
жас инженер Рахметтің мінез-құлқынан тек біздің адамдарымызға ғана тән
көптеген жаңалықтарды көресіз. Ол дүниені Горькийше танып ұғынады. Ол адам
деген ардақты ат деп санайды. Бұл кейіпкердің күші оның коллектившілдігі
мен Отанды шексіз сүюінде, оның саяси және еңбек белсенділігінде, алдына
қойған мақсатқа жетуіне ұмтылып, социалистік еңбектің экономикалық қайта
құрылыс құралы екенін түсініп қана қоймай, сонымен бірге, оның бұқараның
творчестволық күшін оятудың, адамның мінезін қайтадан өзгертудің тәсілі
екенін түсіне білуінде. Совет өкіметі жылдарында Қазақ республикасының
өмірінде болған орасан зор өзгерістер автордың да және оның сүйікті
кейіпкерлерінің де ұлы мақтанышы болып саналады. Олардың қанау бұғауынан
азат болған жерінде мүлде жаңа бейнелі адамдар, Лениншіл комсомолецтер —
Рахмет және оның, сүйген қызы Лиза, оның достары Сейтен, Ықлас, Мырзаш және
басқалар сияқты адамдар, дарынды, жалынды, жігерлі, рухы бай, жүректері
ыстық, нелер кереметтерді тудыруға қабілетті адамдар еңбек етеді. Бұл
адамдар біздің партиямыз тәрбиелеп шығарған жас ұрпақтар, Шоқтық пен
Шойынның, Несіпбай мен Нағиманың, яғни Әуезов, Мұқанов, Мүсірепов және
басқа жазушылардың ертеректе жазған шығармаларындағы жағымды кейіпкерлердің
ұлдары мен қыздары. Әлжаппар Әбішев, Қасым Аманжолов, Дихан Әбілов,
Жұмағали Саин, Шахмет Құсайыновтың біздің советтік шындықтың алуан түрлі
тақырыптарына жазған әңгімелері мен повестерінде және поэмаларындағы
кейіпкерлердің де моральдық сапалары осындай жаңа.
Міне, қазақтың алдыңғы қатарлы советтік әдебиетінде жаңа кейіпкерлер осылай
бірте-бірте пайда болды.Біздің қазақ әдебиетінің өсу жолдары бүкіл совет
әдебиетінің даму кезеңдерімен тығыз байланысты.
Совет халқының фашистік басқыншыларға қарсы жүргізген Ұлы Отан соғысы
советтік қоғамның, оның әдебиетінің дамуындағы жаңа кезең болды. Бұл
жылдары қазақ жазушылары советтік патриотизмнің күшті идеяларына толы,
адамдарымызды жауға өшпенділік рухында тәрбиелейтін, совет халқының
моральдық-саяси бірлігін тереңдей ашатын бірқатар жаңа шығармалар жазды.Бұл
жылдардағы шығармалардың басты идеялық және тақырыптық мазмұны майдандағы
және еңбек майданындағы совет адамдарының асқан ерліктерін көрсетуге,
олардың социалистік Отанға, Коммунистік партияға шексіз берілгендігін,
жеңіске деген мызғымас еркін көрсетуге арналды. Ғабит Мүсіреповтің Қазақ
солдаты, Әбдіжәміл Нұрпейісовтың Курляндия романдарын, Әлжаппар
Әбішевтің Достық пен махаббат пьесасын, Қасым Аманжоловтың Абдолла
поэмасын және соғыс жылдарындағы басқа да таңдаулы шығармаларды еске
түсіруге болады.
Партиямыздың Орталық Комитетінің идеологиялық мәселелер жөніндегі тарихи
қаулысы совет әдебиетінің соғыстан кейінгі дәуірде онан әрі қарыштап
дамуының программасы болды, әдебиетімізді творчестволық жағынан қауырт
көтеруге көмектесті.Біздің қоғамымыздың өмірлік негізі болып саналатын
Коммунистік партия мен Совет үкіметінің саясатын басшылыққа ала отырып, көп
ұлтты советтік әдебиеттің бір буынды бөлігі ретінде біздің қазақ әдебиеті
де соңғы жылдары елеулі табысқа ие болды.
Сәбит Мұқановтың Сырдария романы, Мұқан Иманжановтың Алғашқы айлар
повесі сияқты ірі шығармалар, жас жазушы Сафуан Шәймерденовтің Болашаққа
жол атты романы, Хамит Ерғалиев пен Тайыр Жароковтың поэмалары, Жұмағали
Саинның және басқалардың өлеңдері жазылды.
Міне ,осылардың барлығы біздің әдебиетіміздің одан әрі дамуы үшін зор
мүмкіншіліктердің барлығын көрсетеді. Алайда, республиканың кейбір
жазушыларының творчестволарындағы елеулі кемшіліктерді көз жұмып көрмей
етуге болмайды. Олардың кейбіреулері осы заманның тақырыбына жазған
шығармаларында совет адамдарының өмірі мен тұрмысын айқын және сенімді етіп
көрсете алмады, олардың өзіндік ерекше белгілері мен мінез-құлықтарын
тиісті дәрежеде суреттеген жоқ, социалистік еңбектің бойға жігер құйғыш
қасиеттерін тереңдей ашып көрсете алмады.
Көптеген жазушылардың пьесаларында сенімсіз, ескі қайшылық, талас-тартыстар
кездеседі. Мысалы бұл драматургтардың шығармаларында дандайсыған колхоз
председательдерінің және онымен күреске түсетін жас мамандардың образдары
суреттелумен келеді.Жазушылар біздің халқымыздың коммунизмнің салтанат құру
жолындағы күресінің алдыңғы сапында болуға тиісті, олар өздерінің
кітаптарында заманымыздың ең маңызды өмірлік мәселелерін көтеріп, оны
айқын, маркстік-лениндік дүние тану тұрғысынан шешулері тиіс. Бұл үшін
өмірді байыпты, мұқият зерттеп, өздерінің шеберліктерін талмай арттырып,
өздерінің идеялық-теориялық дәрежелерін үнемі жоғарлата беруге тиіс.
Фашистік Германия кенеттен бастаған қанқұйлы соғыс бүкіл еліміздің
тыныштығын бұзды. Қас пен көздің арасында бейбіт өмірдің шырқы қашты. Бұл
жайсыз хабар сол мезетте-ақ Кеңес Одағының түкпір-түкпіріне жетіп
жатты.Кеңес Үкіметінің радио арқылы Отанды қорғау жөніндегі шұғыл шақыруына
үн қосқан біздің облыс еңбекшілерінің жиындары да жер-жерде өтті. Тек
Қызылорда қаласының өзінде ғана митингілерге бір күнде 17 мыңнан астам адам
қатысты. Бәрі де майдан үшін, бәрі де Отан үшін! деген жалынды шақыру
облысымыздың тұрғындарын жанқиярлық еңбекке жұмылдырды. Сөйтіп, олар бүкіл
Кеңес халқы сияқты біркісідей елді қорғауға сапқа тұрды.Неміс
басқыншыларына қарсы жан алып, жан беріскен осынау алапат соғыстың жеңіспен
аяқталғанына биыл 68 жыл толғалы отыр. Қараниеттілік пен адамгершілік
алысқан сол бір сұрапыл күндер тарих тегершігіне неғұрлым тереңдеп енген
сайын халқымыздың Ұлы Отан соғысындағы ерлігі соғұрлым даралана түседі.Ел
тағдыры таразыға салынған осы күресте әдебиет халықты Отанды қорғауға
жұмылдырудың ең ықпалды күштерінің бірі болды. Орталық газеттерден үлгі
алған республикамыздың газет-журналдары мен әдебиеті халықты батылдыққа,
ерлікке әрқашан дайын тұруға, өз Отанының нағыз патриоты болуға тәрбиеледі.
Қазақ әдебиеті Ұлы Отан соғысының ең алғашқы күндерінен бастап-ақ
республика еңбекшілеріне соғыстың мақсаты мен міндетін, себебі мен сипатын
түсіндірді. Бұл соғыста халықтың жеңіске жететіндігіне кәміл сенімін
арттырды.Соғысқа байланысты әдебиетке жүктелген жаңа міндеттер республика
баспасөзін ұйымдастыру жағынан қайта құруды қажет етті.Осы орайда
баспасөздің рөлі де айрықша болғаны рас. Әскери газеттердің кең түрде
шығарылуына байланысты айрықша нұсқау болғанға дейін балалар мен жастар
газеттері және журналдардың шығуы уақытша тоқтатылды. Осындай қысқартуға
қарамастан екі республикалық, 27 облыстық, 196 аудандық, сондай-ақ 3
қалалық және 44 көп тиражды газеттер шығып тұрды. Олар жұмыстарын уақытша
тоқтатқан редакциялардың босаған қызметкерлерінің есебінен нығайтылды.
Соғыс газеттер мен әдеби шығармалардың тақырыптық бағыты мен мазмұнын
шұғыл өзгеріске ұшыратты. 1941 жылғы 22 маусым күні кешкісін Социалистік
Қазақстан және Казахстанская правда газеттерінің кезектен тыс нөмірлері
32 мың данамен шықты.Осындай сұрапыл соғыс, отты майдан жылдарында
республиканың барлық аймағында баспасөз өз деңгейінде жұмыс атқарып, бейбіт
өмір көріністерінен алынған материалдардың барлығы дерлік Майданнан хат
немесе Майданға хат аты ерекше сезімдерге толы мағыналы мақалалармен
еріксіз орын ауыстырған болатын. Олар ұрыс алаңында Отан үшін жанын қиюға
даяр қандас бауырларымыздың жігеріне жігер қосып, рухына демеу бола білді.
Сұрапыл соғыстың суық ызғары, майдандағы ауыр жағдай газеттің 1941 жылдың
соңғы айларындағы әр санында жарияланған Совинформбюро хабарынан айқын
аңғарылады. Тылдағы тықыр таяң жағдай, жауға қарсы жұмылған жанкешті жұмыс
жөнінде жазылғандарды Бәрі де майдан үшін! деген жалпы тақырыппен
берілген материалдардан оқуға болады. Соғыс кезінде үгіт-насихат жұмысына
ерекше көңіл бөлінгендігін басылымды парақтағанда сезесің.
Ленин жолының (қазіргі Сыр бойы) 1941 жылғы қараша айының екінші
жартысындағы сандарында ғана Көсем сөзін насихаттайық!, Колхоздардағы
саяси үгіт және насихат жұмысы, Большевиктік насихаттың Отан соғысы
күндеріндегі рөлі, Бір ауданның үгіт-насихат жұмысы жайлы деген
материалдар жарық көрген. Газеттің осы жылғы 13 қарашадағы санында Әлді
колхоз, ауқатты колхозшы - тылдың мықты тірегі атты жалпы тақырыппен
арнаулы бет берілген. Газеттің 1942 жылғы сандары үлкен форматпен екі бет
болып шыға бастаған. Аптасына алты рет жарық көретін басылымның алғашқы
бетінде бұрынғысынша Совинформбюро хабарларына тұрақты түрде орын беріліп
отырған. Сондай-ақ елдегі еңбек тынысы, майдандағы жауынгерлерге көмек
көрсетудің жайы жан-жақты жазылып тұрған.1941 жылғы желтоқсан мен 1942
жылғы қаңтар айларында Өрттей лаулап өлең-жыр, өртесін жаудың ұясын,
Өктем күш, құрым қорғасын, қиратсын жаудың ордасын,
деген тақырыппен әдебиет беттері берілген. [3;54]. Онда ақындар
Қ.Баймағамбетов, Ә.Оңалбаев, Н.Бекежанов, Т.Үркімбаев, Ә.Рысмағанбетов,
Р.Батырбаев, М.Киікбаев, С.Алмұханов және басқалардың өлеңдері жарияланған.
Бұл кезеңде майданда ерекше көзге түскен жауынгерлер жайлы да материалдар
беріле бастаған. Айталық, 25 ақпандағы тілші Меңдияр Киікбаевтың Капитан
Сәдібеков деген материалы аралдық жауынгер ерлігіне арналған.
Мұса Сәдібеков жиырма бес мүшелін қан майданда қарсы алады. Арал ауданының
Сарыбасат промысылындағы Қазақстан колхозында өмірге келген ол
жастайынан жетім қалып, балалар үйінің тәрбиесін көреді. Тумысынан еті тірі
Мұса туған ауданының халық ағарту майданында бірнеше жыл жемісті тер төгіп,
Отан қорғауға аттанады. 1941 жылдың қазанында аға лейтенант Сәдібековтің
бөліміне немістің 6-шы дивизиясы шабуыл жасайды. Алайда әскери әдісіне
машықтанған Мұсаның тобы төртінші күн дегенде фашистің СС полкін тас-
талқан етеді. Жаудың 120 пулемет, 6 миномет, 3 зеңбірегін қолға түсірген
олар 400-ден астам солдат пен офицерді қырып салады.
Ұлы Отан соғысы елдің әрбір азаматының өз Отанына берілгендігін сынайтын
ұлы сын болды. Республика, оның ішінде облыс еңбеккерлері бұл сыннан
өздерінің қажырлы күресімен және майдан мен тылға жан аямас көмектерімен
мүдірмей өтті.Азамат соғысы жылдарында, - деп жазды бұрынғы чапаевшыл
Шамша Ерболатов. - Біздің Отанымыз интервенттер мен ақ гвардияшылардың
қоршауында тұрған кезде мен Қызыл Армия қатарына өз еркіммен кетіп едім.
Онда аты аңызға айналған 25-ші дивизияның командирі Василий Чапаевтың
қарауында әскери қызмет атқардым. Енді Отанның шақыруы бойынша мен
Қызылорданы, өзім жұмыс істеп жүрген заводты қалдырып, қолға қару алып
елімді қорғауға аттанамын.
Ұлы Отан соғысында облыстық және аудандық газеттер жұртшылықты Барлығы да
майдан үшін, барлығы да жеңіс үшін! деген жалпыхалықтық ұранға сай
жұмылдыра білді. Газет жылдағы малшылар мен балықшылардың, барлық
еңбекшілердің жан аямас қимылы хақында, қолына қару алып майданға аттанған
жауынгер жерлестері туралы үзбей материал жариялап тұрды.Ел басына қасірет
әкелген отты жылдардың жалыны әр шаңырақты шарпыды. Облыс баспасөзі қаралы
жандарды жұбата отырып, оларды төзімділікке шақырды. Бұл жылдары газет
беттерінде халықтық поэзия жанры кеңінен пайдаланылды.
Төрт жылға созылған өлім мен өмір арпалысы кезінде газет пен әдебиет жеңіс
мүддесі үшін қайта құруда партия ұйымына көмекші қолқанат бола білді.
Соғыстағы жерлес жауынгерлердің ерлігімен елді таныстырып отырды. Сөйтіп,
майдан мен тылды жалғастырушы болды.
Бұл кезең әдебиетіндегі жанрлар жүйесіндегі өзгерістер майдан
жырлары,патриоттық рухқа толы шығармалар көптеп дүниеге келе
бастады.Отанның рухани жігерімен тетіктес, керемет келісіммен
кестеленген,философиялық терең мәнді, патриоттық рухты, көркемдігі көл-
көсір өлеңдер мен прозалық шығармалар - сол кезең әдебиетінің жанрлар
жүйесіндегі күрт өзгерісі, даму сипаты, ерекшелігі екендігін баса айтуымыз
қажет.
1.2.Ұлы Отан соғысы жылдарындағы көрнекті қаламгерлер шығармашылығы мен
поэтикасы. (Ж.Жабаев,Қ.Аманжолов,Ә.Сәрсенбаев шығармалары негізінде)
Ұлы Отан соғысы жылдарында соғыс тақырыбын игеру жолындағы ізденістер халық
ақындары поэзиясынан көрініс тапты.Солардың ірі өкілі Жамбыл Жабаев
болатын. Жүз жыл өмірінің сексен бесін өлеңмен өткізген Жамбыл – екі
ғасырдың куәсі ғана болған жоқ. Оның жүз жылғы өмірі, шындап келгенде, екі
ғасырға тең еді. Өйткені, Жамбыл тарихта сирек кездесетін, мүлде қарама-
қарсы екі заманды көрді, қайшылыққа толы, күнгейі мен көлеңкесі тепе-тең
жақсылығы мен жамандығы қатарлас екі дәуірді бастан кешті. Ол Қазақ
хандығының жойылғанын, елінің отарлыққа түскенін, қазақ даласына Ресейдің
әкімшіл-отаршыл басқару жүйесін орнатқанын, сонымен қатар, көрші жатқан
Қоқан хандығы мен қырғыз манаптарының қазақ ауылына жасаған жаугершілігін
көрді. Бұлар ғана емес – Жамбылдың көргені. Ол өз жеріне орыс казактары мен
шаруа¬ларының қоныстанып, жергілікті мал баққан қазақ жұртының шөлді
аймаққа қуылғанының куәсі болды. Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауы, ақ
пен қызылдардың соғысы, атамандар мен комиссарлардың лаңы, кәмпескелеудің
зорлықпен жүзеге асқаны, ең ақыры, “халық жауларының” ұсталуы мен
жазалануы, – бәрі-бәрі оның көз алдында өтті. Сол себепті, Жамбылдың “Кең
жатқан байтақ-ұлан шежіремін, тарихтың домбырасын қолына алған”, – деп
айтуы тегін емес. Осы көргені мен білгенінің бәрін өз поэзиясына арқау
еткен, оны бірде жырау болып, бірде жыршы ретінде, бірде ақын болып
жырлаған,толғаған,суреттеген.
Жамбылдың майталман ақын болып қалыптасуы тек Жетісу ақындық мектебінің
ауқымында болған жоқ. Ол өзіне дейін ертеде өмір сүрген атақты жыраулардың,
өзімен қатарлас айтулы ақындар мен жыршылардың мұрасын, күллі халық
поэзиясын толық меңгерген, игерген, өз шығармашылығына өзек еткен.Ұлы Отан
соғысы жылдарында Украинаны, Мәскеуді, Кавказды, Воронежді, Ленинградты
қорғаушыларға арнап, олардың рухын көтере, ерлікке шақыра жыр төгу де
жыраулар үлгісі. Мұның бәрі жыраулықтың сыртқы, көзге ұратын белгілері, ал
оның ішкі, рухани ерекшеліктері Жәкеңнің поэзиясында тағы да айқын
көрінеді. Жамбыл, ежелгі жырауларша, замана туралы толғап, дәуірге
сипаттама береді, өтіп жатқан оқиға-құбылыстарға өз бағасын береді. Сонымен
қатар, Жәкең толғауларында жырауға тән нақылдық, афоризмдік сипат бар,
ойшылдықтың абыздық нұсқалары кездеседі, сөз өнерінің, жұрт алдында
айтылған толғаудың ерекше құдіретіне деген құрмет те байқалады... Мәселен,
мына бір шумақтарға көңіл бөлейік:
Жердің шелін сел жуар,
Елдің кегін ер жуар.
Дауыл тұрса бұлт қуар,
Жердегі жауды жұрт қуар... [4;56].
Немесе:
Жаудан күту жақсылық –
Зарыққанның салдары.
Байдан күту жақсылық –
Тарыққаның салдары.
Мұндай жыраулық үлгіде айтылған нақыл сөздер Жамбыл поэзиясында айтарлықтай
көп.Ж.Жабаевтың соғыс жылдарында ұранға айналған атақты өлеңдерінің бірі –
Ленинградтық өренім өлеңі.Бұл өлеңнің жазылу тарихы туралы айтып
өтсек ...
Бұл өлең жайындағы естелік Қазақстан Халық Комиссарлар Кеңесінің
төрағасы болған Нұртас Оңдасыновтың айтқан бір әңгімесін тірілтіп тұрды.
Дәлелімізді толықтыра түсу үшін өзі жазып кеткен естелікті қайта бір қарап,
оқып шықтық. Естелігінде ол былай депті:
- Неміс басқыншылары Ленинградты қоршап алды. Сыртпен байланыс
үзіліп, 90 тәулік қала қоршауда тұрды. Ладога көлінен өтетін бір ғана
соқпақ арқылы кең байтақ Кеңестер Одағынан жиналған азық-түлік, киім-
кешекті бораған оқтың астынан амалдап өткізіп, қала тұрғындарына
жеткізіледі.Содан бұл соқпақ-өмір жолы деп аталып кетеді.
Қазақстан тез арада ленинградтықтарға ұзын саны 140 вагоннан
тұратын, екі теміржол составын жасақтайды. Қазақстан Компартиясы Орталық
Комитеті бұл сәлем-сауқатты оларға Жоғарғы Кеңестің Төрағасы Әбсемет
Қазақбаевтың бастап баруын ұйғарады. Сыйлыққа қоса Қарағандының № 31
шахтасының кеншісі Түсіпов өз атынан хат жолдайды. Ол өз хатында қазақ
халқының сый-сияпатын ақ ниет пен берік достықтың нышаны деп білерсіздер!,-
деп жазады.
Менің көкейімнен материалдық көмекпен қоса қоршауда қалған қала
жұртшылығына моралдық күш беретін, рухын көтеретін бір сәлем сөз арнау
кетпейқойды. Бұл ойымды Орталық Комитеттің отрысында айтып едім, көпшілік
қолдады. Сөз анасы –сәлем демейме қазақ, сол асыл сөзді кімге жаздыруды
ойлаған кезде аузыма Жәкең-Жамбыл Жабаев түсті.
Содан Орталық Комитеттің тапсыруымен 1941 жылдың күзінде қасыма
ақындар Әбділда Тәжібаев, Ғали Орманов, тағы да біраз адамдарды ертіп
Жәкеңнің аулына келдік. Бір топ адам сау етіп ертемен келгенге ауыл
адамдарыелеңдесіп қалды. Онсыз да соғыстың суық хабары жүректерін
шайлықтырып қойған ғой. Жәкең ауыл сыртында ат үстінде жүр екен. Бәріміз
сол кісіге қарай жүрдік.Амандық, саулықтан соң келген мақсатымызды айттық,
жеткіздік. Жәкең біздің сөзімізді ат үстінде отырып тыңдады да, үнсіз
қалды. Бір мезетте еңсесін көтеріңкіреп, қызылға түсер қырандай қомданып,
қапталда жатқан ақ басты Алатауға қарап қойды да, ишарамен үйге жүріңдер
дегенді білдіріп, өзі жол бастады.
Қашанда да қонаққа жаюлы тұратын Жәкеңнің мол дастарханы,оның
айналасына бәріміз жайғастық. Жәкең төрде ілулі тұрған домбырасын алдыртып,
шанағын қағып-қағып жіберді. Әдетте қарт жыраудың жырды нөсерлетіп төгіп-
төгіп жіберетін, бір сөзін екінші рет қайталамайтын қасиетін білетін
ақындарымыз қағаз бен қаламдарын алып, аңысын аңдып дайын отыр.Жәкең жырын
бастады, ол қағазға түсіп мәңгілік дүниеге айналып жатты...
Ленинградтық өренім,
Мақтанышым сен едің!
Нева өзенін сүйкімді,
Бұлағымдай көремін.
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Шамы Күндей жайнаған,
Аспанға үйлер бойлаған...
Арқа тұтып алыста,
Айбыным деп ойлағам!
Жабықпағын Ленинград!
Отан әмір берген шақ.
Сап-сап қол барар
Қорғап сені ол қалар.
Жанышталар айдаһар!
Жата алмаймын төсекте,
Жаным қалай жайланар?
Құс ұйқылы көнемін,
Қайтып ұйқы көремін,
Жетсін деймін сендерге,
Жыл құсындай өлеңім,
Қаласында Лениннің,
Сайып қыран өренім...
Келген мақсатымыз орындалып, кіші бесінде Алматыға олжалы
оралдық. Қуанышымыз шексіз.
Тез арада Жамбыл ақынның Ленинградтық өренім өлеңін орыс
ақындары аударды. Артынша қарағандылық кеншілер хатын,Жамбыл өлеңін,
республика жұртшылығы жинаған сәлем-сауқатты алып Қазақстан өкілдері
Ленинградқа жүріп кетті. [5;66].
Жәкеңнің өлеңі көп кешікпей Бүкілодақтық радио арқылы оқылды,
сан мәрте плакат болып басылып, қала көшелеріне ілінді. Сол кезді көзімен
көрген көрнекті орыс жазушысы, публицист Всеволод Вишневский Правда
газетіне былай деп жазды:
...қалаға тез тараған плакаттан Жамбыл ақынның Ленинградтық
өренім өлеңін оқығанда барлығымыз көзімізге жас алдық. Жылап тұрып қайта-
қайта оқыдық.Қазақ халқының достығы мен сүйіспеншілігіне шексіз риза
болдық. Алыста жатса да арқа сүйер тірегіміз барына қуандық.
Ағынан жарыла айтылған бұл сөздің құдіреті Жәкең жырында,жыр
құдіретінде жатқанын түсіндік. Және орыс әдебиетінің аса ірі өкілдерінің
бірі Николай Тихонов Жамбылды – Ақындар атасы деп атағанда өз халқына
деген адал пейіл, таза жүректі бағалағаны болуы керек. Шынында да
Ленинградтық өренім деген бір ауыз сөздің өзінде қаншама жылылық, нағыз
жанашырлық пейіл жатқан жоқ па?! Жәкең өлеңі тоңғандарды жылытты,
қажығандарға әл берді, зұлым жауға қарсы бітіспес күреске шақырды. Соғыс
түнегіне көмілген ұлы қаланың зеңгір аспанында найзағайдай ойнап, қыспаққа
алған жауға сес көрсетті....[6;89].
Бұл Қазақстан Үкіметін ең ауыр жылдарда (1938-1951) он үш жыл
басқарған, күш пен қайратын, білім мен парасатын тек қана халқына, оның
болашағына арнаған адал азаматтың артында қалған сөзі. Біз бұны
қолымыздағы қолжазба-құжаттар арасынан кезіктірдік. Қарап отырсаңыз ол
Ленинградтық өренім өлеңінің жазылуына себепкер болғанын, яғни, сәлем
сөз – арнау арнайық деген идеяның өзінен туғанын мақтан етіп отыр. Сонау
бір жылдары бізге баяндаған әңгімесінен де осы сарынды, осы сезімді
аңғарған едік. Мынау Мемлекеттік Мұрағаттан табылған телеграмма осының
бәрін, яғни, шын болған оқиға екенін дәлеледеп тұр. Несі бар, мақтанса
мақтанарлық іс, ұлы идея. Адамдарды осылай достыққа, бауырмалдыққа шақырып,
қиындықта жаныңа жылылық құйып, рухыңды көтеретін жақсыидеялар жан-жақтан
туындап жатса, Соғыс! деген суық сөз жер бетін кезбес еді-ау. Амал қанша,
қазіргі адамзатқа жетіспей тұрғаны да осы- бауырмалдылық, жанашырлық,
қамқорлық. Дәрменсіздіктен амал қанша? дейміз де қоямыз. Амал қанша...
Жырдың мәні мен маңызын талдап жатудың қажеті жоқ, өйткені ,ол
барша Кеңестік кеңістікте мойындалған, марапатталған, жақсы жыр болып
таралып кеткен. Негізінде Жамбыл Жабаев пен Нұртас Оңдасынов арасында әке
мен балада ғана болатын ерекше бір құрмет пен сыйластық болыпты.Бұны
көзімен көргендер айтады,барынша баяндайды. Жамбыл жырау Нұртасқа лауазымы
биік бастық деп қарамапты, жасы кіші інідей, әзілін көтерер құрбыдай
санапты. Тіктеп атын атамай Қоңырат бала деп қана атапты. Үкімет басшысы
болса Жамбыл Жәкем деп таныпты. Қараңызшы, бір ауыз сөзде жәкемнің оған
деген жүрегінің жылуы, өзіне жақын тартқан, жақын ұстағысы келген пейілі
ақтарылып-ақ тұрған жоқ па. Ал, Нұртас Оңдасынов бізге Ленинградтық
өренім өлеңінің жазылу тарихын баяндай отырып, сөз арасында: естеріңде
болсын, қазақтың бар тарихы жыраудың жырында, жадында жатыр... деген-ді.
Қазір ойлап қарасақ, ол Жамбыл жәкесін және арғы-бергідегі ақын-жырауларды
айтып отыр екен ғой. Ол соғыс қайнап жүріп жатқанына қарамастан-ақ жер-
жерде жатқан жыраулардыҮкімет тарапынан арнайы шақыртып, жырларын қағазға,
үндерін үн таспаға түсірткен екен. Бұл мәліметті біз академик Рахманқұл
Бердібаев еңбектерінен кездестірдік. Ұлтын ұлықтаған адамның, басшының ұлы
әрекетін көреміз бұдан. Тағы да сол соғыс жылдары - 1943 жылы Республикалық
ақындар айтысынұйымдастырудың да ұйтқысы болған осы Оңдасынов екен.
Жүрегінен жарып шыққан идея болғандықтан болар бұл шара- ақындар айтысы
хақында Нұртас Оңдасынов тебірене толғайтын:
...халық жаппай сауаттанабастаған кезде суырып салма айтыс
тек көшпелі, сауаты жоқ халықтарға тән дәстүр деген жаңсақ пікір пайда
болды. Соның салдарынан ауызекі айтыстардың бағасы төмендей келе,
кейбір түрлері, тіпті ұмтылып та кетті...[7;95].
Ұлы Отан соғысы жылдарында айтыс өткізудің өзіндік маңызы
болды. Газет-журнал аз шығып, оның өзі жалпы халыққа жетпей жатты.
Майдандағы жағдайды олар білмеді. Майдан даласындағы және елдегі ерлікке
пара-пар келетін тіршілікті көрсетіп, айтып,елдің бір рухын көтеру болды
мақсатымыз. Бұл кездейсоқ шара емес еді. Өйткені, айтыс ақыны- халықтың
даналығын бойына сіңірген, адамның жан жүрегіне көркем сөзбен жол таба
алатын, ойы сергек нағыз өнерпаз ғой...
Қанша жерден тапсырыспен жазылған деп Жамбыл жырауды жазғырсақ та
Ленинградтық өренім өлмейтін өлең. Себебі, қаншама халықтың жүрегіне жол
тауып, жанына жылылық, бойына күш-қуат құйған жыр бұл. Дәлелдей кетейік.
Сол күндердің сын сағатында сыналған, Қызыл Жұлдыз ордені мен
Ленинградты қорғағаны үшін медалінің иегері қарағандылық кенші Василий
Базановтың былай дегені есімізде:
-...иә, мен сол күндері, ленинградтықтардың қоршауда қалған
кезінде совет адамдарының нағыз достық, ынтымақтастық көңілдерін көзіммен
көрдім. Оның бәрін сөзбен айтып жеткізу қиын маған. Өмір жолы атанған
Ладога көлінен өтетін бір ғана соқпақ арқылы кең байтақ Отанымыздың түкпір-
түкпірінен келген азық-түлікті күн демей,түн демей, бораған оқтың астымен
аштыққа ұшыраған қала халқына жеткізіп тұрдық. Әсіресе, қазақстандықтардың
артықшылығы, олар жылы киім-кешек, ас-ауқатпен қоса руханиазық болатын жыр
– ЖамбылЖабаевтың Ленинградтық өренім өлеңін қоса жолдапты.Шынын айту
керек, жырдың әсері алапат болды. Күн сайын радиодан сан мәрте қайталап,
плакат болып басылып, көшелерге ілінді. Оны жылап тұрып, жапырлап тұрып
оқып тұрған ленинградтықтарды көргенде өзіміздің де көңліміз талай босаған.
Осындай жырдыжазған кемеңгер Жамбылмен жерлес екенімді жауынгерлер
ортасында мақтана тұрып талай-талай айтқам-ды. Тіптен ,кейбір, жауынгерлер
бұл өлеңді тез-ақ жаттап алып, айтып жүрді. Дана жүректен, шын достық
көңілден туған жыр құдіреті осындай-ақ болса керек...[8;75].
Шын сөз, мойындау деген осы! Біле білсеңіз, қазірдің өзінде осы
жырды оқысаң - ақ болды, бейбіт күннің самалы есіп тұрған тұс болса да
көңіліңіз әжептәуір толқып, көмейіңе бір нәрсе келіп кептеледі. Кеңестік
кезеңнің жақсы бір дәстүрі- халықтар достығы деген сөздің мән мен
мағынасын, шынайылығын осы жыр арқылы жүрегіңмен сезінесің ...
Қасым Аманжолов 1941-1945 жылдары Ұлы Отан соғысына қатынасып,
басқыншы жауға қарсы қолындағы қарумен де, қаламымен де белсене күресті.
Соғысқа дәл аттанар алдында ақын Мазасыз музыка, Армиясы Лениннің,
Бейсекештің бес ұлы, Қоштасу сияқты патриоттық өлеңдерін жазады. Қасым
әуелі Қиыр Шығыста 1941 - 1942 жылдары міндетті әскер қызметін өтейді де,
1943 жылдан 1945 жылға дейін батыстағы соғыс майданында болады. Қатарлы
солдат болып міндетті әскер қызметін өтеген Қасым майдан, жорық жолының
қажырлы күрестерін басынан кешеді. Ол әскери бөлімде үгітші де, ойын-сауық
бригадасында да ақын декламатор артист болып та істеп, командованиядан
мақтау алғыс алып отырады. Майданда жауынгерлік міндетін жақсы атқарған
Қасым Коммунист партиясының мүшелігіне алынады.
Сол соғыс майданында жүріп, Қасым көптеген лирикалы өлең жазады. Оның
бірқатары Қанқұйлы жау, Отан соғысы туралы жыр, Үстімде сұр шинелім,
Май майданында, Подполковник Алпинге, Мартбек, Жеңіс даусы, Сен
фашистсің, мен қазақпын, Қызғалдақ сияқты соғыс өмірін суреттеуге
арналса; Байқал, Орал, Ертіс, Сарыарқа, Сибирь сияқты лирикалары
туған жердің сыр-сипатын, сұлулық бейнесін суреттеуге арналады. Ал,
Достар, қайда жүрсіңдер?, Елге хат, Ғалиге, Сәбитке,
Есмағамбетке, Қапанға, Еркін ініме, Ағайға сияқты лирикалары туған
елді, дос - жарандарын, ағайын-туыстарын сағынған солдаттың сезім дүниесін
жырлауға арналған. Бұл өлеңдерінде Қасым Совет адамдарының зұлым жауға
деген ыза кегін, туған жерге, Отанға, досқа деген жалынды махаббатын
суреттейді.Осы орайда ғалым Е.Ысмайыловтың естеліктеріне үңілсек:
Соғыс кезінде Қасымның маған жазған бірнеше хаттары мен екі өлеңі
бар еді, ол өлеңдер де, хаттар да жоғалды. Сол көп жазған хаттардың біреуі
ғана менде сақталыпты. 1942 жылы 23 февральда жазған хатында шындығын
сипаттаған өлеңдерін сынайтынбыз. Қасым әрдайым оны: Біздің Байрон деп
еркелетіп, ақындығын, адамгершілік мінездерін қатты қадірлеуші еді.
Поэмада Қасымға тән асқақты романтика да, жалын атқан ақындық шабыт та,
көркемдік бейнеге толы поэзияның құдіретті қуаты да бар. Айнала оқ аударып,
өрт қаптатып келген жауға берілместен, ақтық оғы қалғанша ерлікпен ұрыс
салып қаза тапқан ақын Абдолла туралы поэмада Қасым фашистер әкелген қырғын
соғыстың апатын да, сол зұлым жауға қарсы айрықша табандылықпен соғысқан
совет жауынгерінің таңға-жайып ерлігін де поэзия тілімен жеткізіп
бейнелеген. Өмір гүлін жаншып, таптаган махаббатты шаштан сүйреген
басқыншы жендеттерден жер жиіркеніп жиырылады, өзендер жауға тамшы
татырмастай суын алып қашады, зеңбіріктер көктің қиын түсіргендей
зіркілдейді, қара толқын орман шашын снарядтар жұлып түсіруде, мәңгі
мекен көл жағасын тастап, жарлар суға сүңгуде, жаудың Отан жеріне өрт
салып, өлім егіп жатқан майдан ішінен бұлттан атылар нажағайдай батыр
ұлан автоматынан оқ жаудырып, гранатын лақтырып, жау тобына соққы беріп,
танкысын қиратып, ерлікпен ұрыс салуда. Ызалы кекті совет жауынгері өзін
қоршаған күші басым жау алдында бас иер емес. Оның оғы да бітті, автоматы
да тынды, қызыл-жасыл өрт киінген сұлулар ойнақ салып келе жатқандай, ол
омырауын ашып от ұстаған Прометей сияқты өлімге қарсы қасқайып тұрады. Оның
көз алдынан сылаңдаған сұлу жардай, қызықты өмір де, туыстары да елестеп
өтіп жатқандай. Қандай күшті романтика десейші! Ақын Абдолланың жауға
берілмей Отан намысын қорғап ерлікпен өлген өмірін бүгінгі жас қауымға үлгі
етіп ұсынады. [9;112].
Мұның өзі оптимистік трагедия екендігін де ақын ұмытпайды. Батыр ұланның
орасан ұлы ерлігіне сүйсінеді де, өліміне қайғырып өкінеді де, ақын қазақ
поэзиясында бұған дейін айтылмаған тың ақындық өнермен соғыстың шындығын,
совет адамының ерлік тұлғасын айқын елестетеді. Сондықтан да бұл поэманы
соғыс кезінде де, соғыстан кейін де әдебиет жұртшылығы, орыстың, қазақтың
ақын-жазушылары аса жоғары бағалады. Поэма ең алғаш Социалистік Қазақстан
газетінің 1944 жылы 22 майдағы 102 санында жарияланғанда, жазушы Ғ.
Мүсірепов - бұл майданнан естілген жан леп, қазақ поэзиясында бұрын-соңды
айтылмаған жаңа ақындық сөз деп бағалады. (Соц. Қазақстан 112, 6 июнь 1944
жыл). Поэманың екенін Н. Тихонов, Л. Соболев және басқа орыс жазушылары да
айрықша атап көрсетті. Сөйтіп, Қасым соғыс майданынан жауды жеңген зор
қуанышпен қатар ақындық творчество жолында да үлкен жеңіске ие болып қайтып
еді.
Қасым Ұлы Отан соғысы жеңіспен аяқталған соң, 1945 жылы октябрь айында
Алматыға қайтып келді. Қасымды жазушылар жұртшылығы айырықша құрметтеп
қарсы алды. Майданда жүріп жазған оның бірталай өлеңдері және Абдолла
туралы поэмасы Қасымды өзінің замандас достарына бөлекше танытып еді. Ақын-
жазушылардың көпшілігі енді Қасымның майдан дәптеріндегі өлеңдерін ынтыға
күтіп, қызыға оқып қабылдады. Жазушылар одағының кеңсесіңде кең мәжілісі
шақырылып, Қасымның бұрын жарияланбаған лирикаларын оқыған жолдастардың қай-
қайсысы болсын, оның ақындық өрісі әлдеқайда серпінді жатқандығын толық
таныған. Қасым майдан өлеңдерін газет-журналдарға көптен бастырумен қатар
бірден жаңа өлеңдер жазуға кірісті.
1945 жылы Қасым небәрі 17 өлең жазған екен, оның 7-уі Алматыға келген соң
жазылған.
Қасым 1937 жылдан ағасы Ақметжанмен бірге Жазушылар одағы берген Городская
көшесі 69-үйде тұратын. Майданнан қайтқан Қасымның ақындық өмірінде
қандайлық жаңа өріс туатын болса, жеке өмірінде де жаңа тұрақты семьялық
өріс басталып еді. Ол бұрыннан жақсы таныс, бір-бірімен сыйлас құрбы
Сақыпжамалға (Сәпенге) үйленді. Сәпенмен араларындағы таныстық ерте, Оралда
басталады. Қасым іштей жақсы көретін сезімін жасырмай білдіріп бірнеше
өлеңдер де жазған. Бірақ,ол кезде Сәпен тұрмысқа шыққан жас келіншек,
өзінің тату-тәтті семьясының жарастығын сақтап, Қасымның өлеңдеріне мән
бермейді. Бірақ, Қасым оған да ренжімей Сәпенді сырттай құрметтеуін
тоқтатпаған. Қасым Сәпенмен қосылғаннан кейін де, төрт жылдай ағасы
Ақметжанмен бірге тұрды. Үйлері өте тар, айналымға келмейтін еді. Әсіресе,
қыстыгүндері қанша отын жақса да жыли қоймайтын, суық сызы аралас бөлмеде
тұрып жұмыс істеу Қасымға оңай соққан жоқ. Қасымның көкірек ауруына
шалдығуының бір себебі осында еді. Ал, жаз айларында ол тұрған жері өте
жайлы - гүрілдеп ағып жатқан Алматы өзенінің жағасы толған бау-бақша
болатын. 1946 жылы Қасым 26 өлең жазған. Сонымен бірге бұрынғы Бикеш,
Қытай қызы атты поэмаларын қайта жөндеу үстінде отырады. Малшылар
өмірінен Боран атты поэмасына кіріседі. Бұл кезде де Қасымның өлеңдері
идеялық мазмұны жағынан да, көркемдік шеберлігі жағынан да, өлеңдік формасы
жақтарынан да, әр алуан ерекшеліктерімен оқушы жұртшылықтың назарын
аударды. Достар, Туған жер, Май келді, Сауыншы жеңгейдің жыры,
Бөбегімін Лениннің Академия, Құрбыма, Домбыра, Дариға сол қыз,
Астық пен бастық, Ақындар бесжылдығы, Долы бұлт және басқа өлеңдері
Қасымның соғыс кезіндегі өлеңдерінен де жаңа леп, жаңа ақындық ізденумен
жазылғанды.
Қасым творчестволық қиялында толғағы жетіп піскен ойлары келгенде қаламға
ерік беріп, күйі тасып, өлеңді зор шабытпен жазатын. 1946 жылы июнь айында
Қасым өлеңдерін керемет жылдам, мол жазғандығы оның қолжазба дәптерінен
толық байқалады. Оннан аса өлеңді тек сол июнь айында жазыпты. Дәл июньннің
14 күні 4 өлең жазыпты. Осы бір шабытты мезгілін ақын Күйім тасып барады,
күйім тасып, Экспромт атты өлеңдерінде ескертіп айтады. Күйі шалқып,
өлең жыры көкірегін кернегендей творчестволық серпіні көтерілген
мезгілдерін еске түсіргенде - кең арнамен өлеңдер тасып келіп қалғанда,
қалам ілеспейді-ау, шіркін-ай! Осы кезде үн-түн жоқ жазып алатын машина
болар ма деген арманды да айтушы еді. Қасым өлеңді кейде импровизациямен де
айтып кететін. Бірақ, Иса сияқты төселген айтыс ақыны отырған жерде Қасым
импровизацияға аяқ баспайтын, жазған өлеңдерін, көбінесе жатқа білетін
Қасымның кейбір өлеңдері, әрине бұрынғы дайын текстері де болатын.Онысын
жатқа айтып шыққаннан кейін өзі ескертетін.1947 жылы Қасым ара-тұра
сырқаттанып жатып қалып жүрді. Осы жылы қызы Дариға туды. Қасымның ақындық
күйін, қуанышын тасытқан рухани күштің бірі өте жақсы көретін Дариғасы еді.
Ең жылы, тәтті ақындық сөздерінің бірталайы Дариғаға арналып отырды. Кейін
Дариға сырқаттанып қалған мезгілдерінде Қасым қатты жан азабын тартқандай,
қалыпты жазу, творчестволық жұмысынан тоқталушы еді. Дариғаның саулығы,
еркелеп ойнап жүруі, әрдайым Қасымды жаңа ақындык шабытқа өрлеткендей
болатын.Сол 1947 жылы Қасым он шақты өлең жазады және - Біздің дастан
поэмасын жазуға кіріседі. Сонымен бірге Лермонтовтың Маскарад атты
драмалық поэмасын аударады және А. Твардовскийдің Василий Теркин поэмасын
аударуға кіріседі. 1948 жылы Қасым 31 өлең жазады.Соғыс кезінде және
соғыстан кейінгі жазған таңдамалы өлеңдер жинағы Дауыл деген атпен
басылып шықты. Қасымның газет-журналдарда жарияланған Дауыл жинағына
кірген өлеңдері қазақ поэзиясында ірі жаңалық еді. Қасым өзінің жалынды
өршіл поэзиясының лебін өзіндік ақындық мәдениетін жұртшылыққа таныта
келді. Сонымен бірге Қасымның кейбір өлеңдері мазмұны жағынан әлсіз еді.
Қасымның ақындық өрісіне қызғанышпен қараушылар Дауыл жинағындағы кейбір
әлсіз өлеңдер арқылы Қасымға қатты сындар айтып, ауыр айыптар тағып жатты.
Социалистік Қазақстан газетінің бетінде ақын Ә. Тәжібаев Қасым
поэзиясының ерекшеліктерін жоғары бағалай келіп, оны тұтас алғанда Дауылды
жырлар деп атады. Біздің басқа басты ақын-жазушыларымыз да Қасым
поэзиясына осы тұрғыдан баға берді. Әдебиетке соғыстан кейін келіп
қосылған: Сырбай Мәуленов, Тахауи Ахтанов, Тәкен Әлімқұлов, Қуандық
Шаңғытпаев, Ғафу Қайырбеков, Садықбек Адамбеков сияқты жаңа толқын ақын-
жазушылар да Қасым поэзиясын терең ұғынған ақынның жақын достары еді.
Бүгінгі поэзия туралы көп әңгімелеріміздің бірінде мен әр ақынның өз
ерекшелігі, өз орны туралы соның ішінде Қасымның да ақындығы туралы
сындарымды таратып айтқанымда Қасым дауласып:
- Саған қазақтың барлық ақыны жақсы, адамның бес саусағы бірдей емес қой!
Менің өлеңдерімнің философиялық мәнін Әбділда жақсы түсінеді, ал Сырбай
поэзиямның нәзік жанын ұққан, - деді. Кейбір музыкалық өлеңдерін нотаға
түсірмей келген өкінішті айтқанымда Қасым ажарлы кескінмен - ол ән-
өлеңдерімді талантты жас ақын Ғафу жатқа біледі, жоғалта қоймас, - деді.
Қасым поэзиясы төңірегінде сындар мен айтыстар ол қайтыс болғанға дейін
тоқталмағаны әдебиет жұртшылығына белгілі. Бұлай болуы табиғи заңды да.
Ерекше талантты новатор ақынның шығармалары өзіне дос оқушыны қаншалық көп
табатын болса, сонымен бірге қызғанышты сезімдердің, дау-айтыс тудырарлық
ойлардың өрістеуіне де түрткі болып отыратыны түсінікті. Қасым өлеңдері осы
тұстарда орыс тіліне де аударылып шыға бастады. Бірқатар таңдамалы өлеңдері
Гроза деген атпен (Д. Снегин аударған) 1946 жылы және Стихи деген атпен
1949 жылы жеке кітап болып жарияланды. Онан соң орыс тілінде шыққан қазақ
поэзиясының жинақтарында да Қасым өлеңдері елеулі орын алып отырды.Қасымның
лирикаларын, әсіресе, Байқал өлеңі мен Ақын өлімі туралы аңыз поэмасын
орыстың әдебиет жүртшылығы да жоғары бағалады.Аударма Қасымның негізгі
творчестволық жұмысының бір саласы. Орыс тілін еркін білетін Қасым Пушкин
өлеңдерін 1948-1949 жылдары аса ұқыптылықпен аударды. Чадаевке,
Еркіндік атты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ әдебиетіндегі жанрлар
жүйесі: проза және поэзия.
1.1. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ әдебиеті,ерекшелігі,даму
жолдары, заңдылықтары.
1.2.Ұлы Отан соғысы жылдарындағы көрнекті қаламгерлер шығармашылығы мен
поэтикасы.( Ж.Жабаев,Қ.Аманжолов,Ә.Сәрсенбаев шығармалары негізінде)
1.3. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы жазылған әндер, әдебиетке ықпалы.
2. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы әдебиеттегі ізденістер.
2.1.Ұлы Отан соғысы жылдарындағы балалар әдебиеті және ондағы патриоттық
рух.
2.2. Әдебиеттегі соғыс тақырыбы және қазақ психологиясы.
2.3.Ұлы Отан соғысы жылдарындағы әдебиеттегі басты бағыт:жеңіс жырлары (
Ж.Молдағалиев поэзиясы хақында)
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Қоғам жаңарып, уақыт өзгеріп, ел азаттыққа жетіп, дәуір кезеңі ғасырлар
тоғысына түйіскенде ел тарихы да, әдебиет тарихы да қайта жазылып, жаңғырып
жатқаны жасырын емес. Бұл шын мәніндегі құптарлық құбылыс.
Дәл қазіргі күндері туған әдебиетіміз жаңадан табылған дерек
құжаттармен толығып, қалыңдап келе жатыр. 20-30 жылдардағы қазақ әдебиеті
(1997), 40-50 және 60 жылдардағы қазақ әдебиеті (1998) , Қазақ әдебиеті
(энциклопедия) (1999), Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы (2 кітап, 2002),
Қазақ әдебиетінің тарихы (Кеңес дәуірі 1917-1940,1941-1956) (2004),
Қазақ әдебиетінің тарихы (М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты
дайындаған. Он томдық, 2004-2008), атты т.б.с.с. қомақты, жаңаша
бажайлаулар күні кешегі қазақ әдебиетінің тарихы бойынша (ежелгі дәуір,
хандық дәуір, ХІХ ғасыр, ХХ ғасырдың бас кезі т.б.) жазылған оқулықтарды
одан әрі толықтырып, әдебиет ақтаңдақтарының беттері азаю үстінде. Оған
қоса шығып жатқан басқа да әр алуан зерттеулер, монографиялар, конференция
материалдары да әдебиет тарихына деген жаңа көзқарасты қалыптастыруға өз
септігін тигізуде. Солардың ішінде академик С.Қирабаевтың Әдебиетіміздің
ақтаңдақ беттері (1995), Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет (2001), Кеңес
дәуіріндегі қазақ әдебиеті (2003), Әдебиет және ұлт тағдыры (1997),
аталатын еңбектері, сондай-ақ Әдебиеттанудың өзекті мәселелері (2002)
Ғабит Мүсірепов және әлемдік әдеби процесс (2003), Б.Кенжебаев және
қазақ әдебиеті тарихының мәселелері (2004), сынды ғылыми-теориялық
конференция материалдары қамтылған ұжымдық еңбектерді атап көрсетуге
болады.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиетінің тарихында ең бір шоқтығы биік,
белесі мол кезең – Ұлы Отан соғыы жылдарындағы әдебиет. Осы кезең дәуірі
әдебиетін дәуірлеу мен сол дәуір әдебиетінің айтулы тұлғаларының
шығармалары туралы еңбектер аз емес. Кеңес дәуіріндегі әдебиет тарихы қайта
жазылып жатқан қазіргі заманда осы уақытқа дейін өз мәнін жоймаған өзекті
тақырыпты ой елегінен өткізудің үлкен маңызы бар. Біздің жұмысымызда кеңес
әдебиетіне қатысты зерттеулер, негізгі концепциялар, кеңес дәуіріндегі
қазақ әдебиетінің қалыптасуы,дамуы,сол кезең әдебиетінің қазііргі әдебиетке
тигізген ықпалы қарастырылады.
Кеңес кезеңіндегі алуан жанрлы әдебиет қана емес, сол кезең әдебиеті
жайында жазылған зерттеулер де қайтадан сарапқа түсуге тиісті. Кеңестік
әдебиет туралы еңбектер, сын мақалалар жазған Б.Кенжебаев, С.Қирабаев т.б.
ғалымдар зерттеулерін қайта сараптап, тұжырымдары мен қорытындыларын
бүгінгі күннің қажетіне жарату қажеттілігі сезіледі. Алаш зиялыларынан
тәлім алған ғалымдардың филологиялық зерттеулері сан-салалы, сондықтан,
олардың ғылыми еңбектерін арнайы салаларға жіктеп, жан-жақты зерттеп,
әдебиеттану ғылымындағы орнын, маңызын айтып, бағалауды қажет етеді.
Тақырып өзектілігі осыдан келіп шығадыҰлы Отан соғысы кезіндегі қазақ
әдебиетінің дамуы мен ерекшеліктері туралы еңбектер қазақ әдебиеттану
ғылымындағы маңызды беттер болып табылады. Сол мол мұраны дұрыс бағамдау
қажеттілігі біздің жұмысымыздың тақырыбының өзектілігін дәлелдейді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Осы кезең әдебиеті жайында әр кез
айтылып, жазылып келеді. Осы орайда Е.Ысмайылов, Қ.Жұмалиев, Ә.Қоңыратбаев,
С.Қирабаев, Р.Бердібай, З.Қабдолов, З.Ахметов, Т.Кәкішев т.б. ғалымдар
біршама зерттеулер жазылып үлгерді. Осындай жан-жақты зерттеуді біз өз
зерттеуіміздің тақырыбы етіп алуымыз кездейсоқтық емес. Зерттеу жұмысының
мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты – Ұлы Отан соғысы
жылдарындағы қазақ әдебиеті туралы зерттеулер мен әдеби сын мақалаларын
ғылыми тұрғыдан жүйелей отырып, осы саладағы ғалымдар көзқарасын негізге
ала отырып,өз ойымызды айқындау.
Зерттеу жұмысының ғылыми, теориялық, әдіснамалық негіздері.
Зерттеудің дереккөздері ретінде қазақ әдебиеттануындағы белгілі
ғалымдар – М.Әуезовтің, М.Қаратаевтың, Е.Ысмайловтың, Н.Төреқұловтың,
А.Қыраубаеваның, С.Қирабаевтың, Т.Кәкішевтің, Ш.Елеукеновтің,
Р.Бердібаевтың, Р.Нұрғалидың, М.Мағауиннің, Ж.Дәдебаевтың, Ж.Ысмағұловтың,
З.Бисенғалиевтің, А.Ісмақованың, Қ.Ергөбектің, Р.Тұрысбектің, Д.Ысқақовтың,
Ө.Әбдіманұлының және т.б. авторлардың қазақ әдебиетінің тарихы және сын
жанры туралы жазылған ғылыми-зерттеу еңбектері теориялық негіз ретінде
қолданып, қажетті тұстарында кеңінен пайдаланылды.
Зерттеу нысаны. Ұлы Отан соғысы кезіндегі қазақ әдебиеті туралы
еңбектері мен сын мақалалары.
Зерттеудің әдістері. Курстық жұмыста жүйелі-кешенді, салыстырмалы-
тарихи зерттеу әдістері, жинақтау және жүйелеу әдістері қолданылды.
Курстық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмысымыздың кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі, зерттелу деңгейі,
мақсаты мен міндеттері, зерттеуде қолданылған әдістер қарастырылып,
жұмыстың ғылыми-теориялық, практикалық маңыздылығы және сарапталуы мен
құрылымы жөніндегі мәліметтер берілген. Келесі бөлімдерде аталған кезең
әдебиетінің өзекті мәселелері кең ауқымда сөз етіледі.
1. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ әдебиетіндегі жанрлар жүйесі:
проза және поэзия
1.1. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ әдебиеті,ерекшелігі,даму жолдары,
заңдылықтары.
Ұлы Отан соғысы мен азамат соғысының от жалынында туған қазақтың
әдебиеті, партиямыз бен үкіметіміздің талмай қамқорлық көрсетуінің
арқасында қысқа мерзім - ғасырдың үштен бір бөлігіндей уақыт ішінде адам
танымастай өсіп нығайды. Өзінің социалистік реализм жолымен қарыштап ілгері
басуында орыстың классикалық әдебиеті мен осы күнгі әдебиетінің алдыңғы
қатарлы тәжірибесіне сүйсіне отырып, қазақ әдебиеті көркем әдебиеттің
барлық жанрларында социалист реализм әдісін барған сайын кең және терең
меңгеріп келеді. [1;156].
Жұрттың бәріне белгілі, революцияға дейін қазақ әдебиеті негізінен поэзия
түрінде болып келеді. Ыбырай Алтынсарин, Спандияр Көбеев және басқалардың
прозалық шығармалары бұл жанрдағы алғашқы тәжірибелер болды.Драматургия
мүлде болған жоқ, өйткені, революцияға дейін Қазақстанда ұлттық театрдың
өзі болмады.
Қазір қазақтың советтік әдебиетінде көркем жанрлардың барлығы бар және олар
әр түрлі дәрежеде нығайып, жетіліп келеді.
Проза жанры ойдағыдай дамуда, оның таңдаулы шығармалары орыс тіліне және
дүние жүзінің көптеген елдеріне аударылды. Бұдан кейін драматургия мен
поэзияны айтуға болады. Осы табыстардың арқасында қазақтың, советтік
әдебиеті бүкілодақтық және дүние жүзілік аренаға шығып, пісіп жетілген және
күшті талап қоятын оқушылардың сынына түсіп отыр. Қазақ әдебиеті
классикалық және осы күнгі орыс әдебиетінің аударма шығармаларымен баюда.
Сол сияқты прогрессивтік әдебиеттің таңдаулы үлгілері де қазақ оқушыларының
кең тобының үлесіне тиді.
Сөйтіп, қазіргі кезде қазақ әдебиетінің творчестволық кадрлары дүние
жүзіндегі ең жемісті көп ұлттық советтік әдебиеттің ірі және үнемі өсіп
келе жатқан отрядтарының бірі болып отыр.
Анағұрлым ірі шығармалар көркем сөз суретшісінің шындықты көре білуі мен
әлеуметтік және идеялық позицияларының айқындығынан туады.
Қазақ халқы бақытты өмірді ғасырлар бойы аңсап күтті, оның тарихы бостандық
жолындағы, тамаша болашақ жолындағы орыс халқымен және Отанымыздың басқа да
туысқан халықтарымен мәңгі достық жолындағы күрестің тарихы. Қазақстанның
жиырмасыншы ғасырдың бас кезіндегі өміріне қазақтың отызыншы жылдардағы
алғашқы романдарының бірі Сәбит Мұқановтың Ботагөз романы арналып
жазылды. Бұл романда біздің халқымыздың алға, жарыққа, бақыт пен
бостандыққа үздіксіз ұмтылуы, оның қанаушыларға қарсы күресі, оның
революция жолына түсуі, Қазақстанда Совет өкіметінің орнауы көрсетілген,
қазақ халқының 1916 жылғы қарулы көтерілісі, ондағы батырларының образы
және қазақтан шыққан революционер большевиктің образы суреттелген. Бұл
жазушының жағымды кейіпкерлерді көрсетудегі үлкен еңбегі болып табылады.
[2;47].
Мынаны ерекше атап өту керек. Қазақ әдебиетінің барлық жанрдағы таңдаулы
шығармалары советтік шындықты, өзіміздің заманымыздың адамдарын көрсетуге
арналған. Олар советтік қоғамның қуатты қайта құрушы күшін, заманымыздың
ары мен намысы, даңқы мен ақыл-ойы болып отырған Коммунистік партияны
жырлайды. Бұл шығармаларда тарихи оқиғалар, халқымыздың өміріндегі орасан
зор өзгерістер: азамат соғысы мен халық шаруашылығын қайтадан қалпына
келтіру дәуірі, соғыс алдындағы бесжылдықтар және Ұлы Отан соғысы
бейнеленген.Қазіргі кездің тақырыбы қазақтың советтік әдебиетінің алғаш
дүниеге келген кезінен бастап негізгі және басты тақырыбы болды.Халық
поэзиясының асқан алыбы Жамбыл Жабаевтың жалынды саяси лирикаларында,
жиырмасыншы, отызыншы жылдарда жазылған Сәбит Мұқановтың, Асқар
Тоқмағамбетовтің, Әбділда Тәжібаевтың, Тайыр Жароковтың, поэмаларында,
Мұхтар Әуезовтің, Ғабит Мүсреповтің, Әлжаппар Әбішевтің, марқұм Саттар
Ерубаевтың және басқа да жазушылардың шығармаларында адамның азат етілуі
қуанышы, оның жаңа өмірді құру шаттық сезімі бейнеленіп қана қоймай,
сонымен бірге сол кездегі жағымды кейіпкерлердің халық ісіне шексіз
берілген, барлық жағынан қайратты, қажырлы революционердің, мақсаты айқын,
мінезі ұстамды, елімізді социалистік тұрғыда қайта құру жолында күресуші
адамдардың образдары суреттелді.Мен мысалға Саттар Ерубаевтың отызыншы
жылдардың аяғында Қарағанды шахтерлерінің өмірінен алып жазған Менің
құрдастарым атты талантты романын келтірейін. Бұл романның басты кейіпкері
жас инженер Рахметтің мінез-құлқынан тек біздің адамдарымызға ғана тән
көптеген жаңалықтарды көресіз. Ол дүниені Горькийше танып ұғынады. Ол адам
деген ардақты ат деп санайды. Бұл кейіпкердің күші оның коллектившілдігі
мен Отанды шексіз сүюінде, оның саяси және еңбек белсенділігінде, алдына
қойған мақсатқа жетуіне ұмтылып, социалистік еңбектің экономикалық қайта
құрылыс құралы екенін түсініп қана қоймай, сонымен бірге, оның бұқараның
творчестволық күшін оятудың, адамның мінезін қайтадан өзгертудің тәсілі
екенін түсіне білуінде. Совет өкіметі жылдарында Қазақ республикасының
өмірінде болған орасан зор өзгерістер автордың да және оның сүйікті
кейіпкерлерінің де ұлы мақтанышы болып саналады. Олардың қанау бұғауынан
азат болған жерінде мүлде жаңа бейнелі адамдар, Лениншіл комсомолецтер —
Рахмет және оның, сүйген қызы Лиза, оның достары Сейтен, Ықлас, Мырзаш және
басқалар сияқты адамдар, дарынды, жалынды, жігерлі, рухы бай, жүректері
ыстық, нелер кереметтерді тудыруға қабілетті адамдар еңбек етеді. Бұл
адамдар біздің партиямыз тәрбиелеп шығарған жас ұрпақтар, Шоқтық пен
Шойынның, Несіпбай мен Нағиманың, яғни Әуезов, Мұқанов, Мүсірепов және
басқа жазушылардың ертеректе жазған шығармаларындағы жағымды кейіпкерлердің
ұлдары мен қыздары. Әлжаппар Әбішев, Қасым Аманжолов, Дихан Әбілов,
Жұмағали Саин, Шахмет Құсайыновтың біздің советтік шындықтың алуан түрлі
тақырыптарына жазған әңгімелері мен повестерінде және поэмаларындағы
кейіпкерлердің де моральдық сапалары осындай жаңа.
Міне, қазақтың алдыңғы қатарлы советтік әдебиетінде жаңа кейіпкерлер осылай
бірте-бірте пайда болды.Біздің қазақ әдебиетінің өсу жолдары бүкіл совет
әдебиетінің даму кезеңдерімен тығыз байланысты.
Совет халқының фашистік басқыншыларға қарсы жүргізген Ұлы Отан соғысы
советтік қоғамның, оның әдебиетінің дамуындағы жаңа кезең болды. Бұл
жылдары қазақ жазушылары советтік патриотизмнің күшті идеяларына толы,
адамдарымызды жауға өшпенділік рухында тәрбиелейтін, совет халқының
моральдық-саяси бірлігін тереңдей ашатын бірқатар жаңа шығармалар жазды.Бұл
жылдардағы шығармалардың басты идеялық және тақырыптық мазмұны майдандағы
және еңбек майданындағы совет адамдарының асқан ерліктерін көрсетуге,
олардың социалистік Отанға, Коммунистік партияға шексіз берілгендігін,
жеңіске деген мызғымас еркін көрсетуге арналды. Ғабит Мүсіреповтің Қазақ
солдаты, Әбдіжәміл Нұрпейісовтың Курляндия романдарын, Әлжаппар
Әбішевтің Достық пен махаббат пьесасын, Қасым Аманжоловтың Абдолла
поэмасын және соғыс жылдарындағы басқа да таңдаулы шығармаларды еске
түсіруге болады.
Партиямыздың Орталық Комитетінің идеологиялық мәселелер жөніндегі тарихи
қаулысы совет әдебиетінің соғыстан кейінгі дәуірде онан әрі қарыштап
дамуының программасы болды, әдебиетімізді творчестволық жағынан қауырт
көтеруге көмектесті.Біздің қоғамымыздың өмірлік негізі болып саналатын
Коммунистік партия мен Совет үкіметінің саясатын басшылыққа ала отырып, көп
ұлтты советтік әдебиеттің бір буынды бөлігі ретінде біздің қазақ әдебиеті
де соңғы жылдары елеулі табысқа ие болды.
Сәбит Мұқановтың Сырдария романы, Мұқан Иманжановтың Алғашқы айлар
повесі сияқты ірі шығармалар, жас жазушы Сафуан Шәймерденовтің Болашаққа
жол атты романы, Хамит Ерғалиев пен Тайыр Жароковтың поэмалары, Жұмағали
Саинның және басқалардың өлеңдері жазылды.
Міне ,осылардың барлығы біздің әдебиетіміздің одан әрі дамуы үшін зор
мүмкіншіліктердің барлығын көрсетеді. Алайда, республиканың кейбір
жазушыларының творчестволарындағы елеулі кемшіліктерді көз жұмып көрмей
етуге болмайды. Олардың кейбіреулері осы заманның тақырыбына жазған
шығармаларында совет адамдарының өмірі мен тұрмысын айқын және сенімді етіп
көрсете алмады, олардың өзіндік ерекше белгілері мен мінез-құлықтарын
тиісті дәрежеде суреттеген жоқ, социалистік еңбектің бойға жігер құйғыш
қасиеттерін тереңдей ашып көрсете алмады.
Көптеген жазушылардың пьесаларында сенімсіз, ескі қайшылық, талас-тартыстар
кездеседі. Мысалы бұл драматургтардың шығармаларында дандайсыған колхоз
председательдерінің және онымен күреске түсетін жас мамандардың образдары
суреттелумен келеді.Жазушылар біздің халқымыздың коммунизмнің салтанат құру
жолындағы күресінің алдыңғы сапында болуға тиісті, олар өздерінің
кітаптарында заманымыздың ең маңызды өмірлік мәселелерін көтеріп, оны
айқын, маркстік-лениндік дүние тану тұрғысынан шешулері тиіс. Бұл үшін
өмірді байыпты, мұқият зерттеп, өздерінің шеберліктерін талмай арттырып,
өздерінің идеялық-теориялық дәрежелерін үнемі жоғарлата беруге тиіс.
Фашистік Германия кенеттен бастаған қанқұйлы соғыс бүкіл еліміздің
тыныштығын бұзды. Қас пен көздің арасында бейбіт өмірдің шырқы қашты. Бұл
жайсыз хабар сол мезетте-ақ Кеңес Одағының түкпір-түкпіріне жетіп
жатты.Кеңес Үкіметінің радио арқылы Отанды қорғау жөніндегі шұғыл шақыруына
үн қосқан біздің облыс еңбекшілерінің жиындары да жер-жерде өтті. Тек
Қызылорда қаласының өзінде ғана митингілерге бір күнде 17 мыңнан астам адам
қатысты. Бәрі де майдан үшін, бәрі де Отан үшін! деген жалынды шақыру
облысымыздың тұрғындарын жанқиярлық еңбекке жұмылдырды. Сөйтіп, олар бүкіл
Кеңес халқы сияқты біркісідей елді қорғауға сапқа тұрды.Неміс
басқыншыларына қарсы жан алып, жан беріскен осынау алапат соғыстың жеңіспен
аяқталғанына биыл 68 жыл толғалы отыр. Қараниеттілік пен адамгершілік
алысқан сол бір сұрапыл күндер тарих тегершігіне неғұрлым тереңдеп енген
сайын халқымыздың Ұлы Отан соғысындағы ерлігі соғұрлым даралана түседі.Ел
тағдыры таразыға салынған осы күресте әдебиет халықты Отанды қорғауға
жұмылдырудың ең ықпалды күштерінің бірі болды. Орталық газеттерден үлгі
алған республикамыздың газет-журналдары мен әдебиеті халықты батылдыққа,
ерлікке әрқашан дайын тұруға, өз Отанының нағыз патриоты болуға тәрбиеледі.
Қазақ әдебиеті Ұлы Отан соғысының ең алғашқы күндерінен бастап-ақ
республика еңбекшілеріне соғыстың мақсаты мен міндетін, себебі мен сипатын
түсіндірді. Бұл соғыста халықтың жеңіске жететіндігіне кәміл сенімін
арттырды.Соғысқа байланысты әдебиетке жүктелген жаңа міндеттер республика
баспасөзін ұйымдастыру жағынан қайта құруды қажет етті.Осы орайда
баспасөздің рөлі де айрықша болғаны рас. Әскери газеттердің кең түрде
шығарылуына байланысты айрықша нұсқау болғанға дейін балалар мен жастар
газеттері және журналдардың шығуы уақытша тоқтатылды. Осындай қысқартуға
қарамастан екі республикалық, 27 облыстық, 196 аудандық, сондай-ақ 3
қалалық және 44 көп тиражды газеттер шығып тұрды. Олар жұмыстарын уақытша
тоқтатқан редакциялардың босаған қызметкерлерінің есебінен нығайтылды.
Соғыс газеттер мен әдеби шығармалардың тақырыптық бағыты мен мазмұнын
шұғыл өзгеріске ұшыратты. 1941 жылғы 22 маусым күні кешкісін Социалистік
Қазақстан және Казахстанская правда газеттерінің кезектен тыс нөмірлері
32 мың данамен шықты.Осындай сұрапыл соғыс, отты майдан жылдарында
республиканың барлық аймағында баспасөз өз деңгейінде жұмыс атқарып, бейбіт
өмір көріністерінен алынған материалдардың барлығы дерлік Майданнан хат
немесе Майданға хат аты ерекше сезімдерге толы мағыналы мақалалармен
еріксіз орын ауыстырған болатын. Олар ұрыс алаңында Отан үшін жанын қиюға
даяр қандас бауырларымыздың жігеріне жігер қосып, рухына демеу бола білді.
Сұрапыл соғыстың суық ызғары, майдандағы ауыр жағдай газеттің 1941 жылдың
соңғы айларындағы әр санында жарияланған Совинформбюро хабарынан айқын
аңғарылады. Тылдағы тықыр таяң жағдай, жауға қарсы жұмылған жанкешті жұмыс
жөнінде жазылғандарды Бәрі де майдан үшін! деген жалпы тақырыппен
берілген материалдардан оқуға болады. Соғыс кезінде үгіт-насихат жұмысына
ерекше көңіл бөлінгендігін басылымды парақтағанда сезесің.
Ленин жолының (қазіргі Сыр бойы) 1941 жылғы қараша айының екінші
жартысындағы сандарында ғана Көсем сөзін насихаттайық!, Колхоздардағы
саяси үгіт және насихат жұмысы, Большевиктік насихаттың Отан соғысы
күндеріндегі рөлі, Бір ауданның үгіт-насихат жұмысы жайлы деген
материалдар жарық көрген. Газеттің осы жылғы 13 қарашадағы санында Әлді
колхоз, ауқатты колхозшы - тылдың мықты тірегі атты жалпы тақырыппен
арнаулы бет берілген. Газеттің 1942 жылғы сандары үлкен форматпен екі бет
болып шыға бастаған. Аптасына алты рет жарық көретін басылымның алғашқы
бетінде бұрынғысынша Совинформбюро хабарларына тұрақты түрде орын беріліп
отырған. Сондай-ақ елдегі еңбек тынысы, майдандағы жауынгерлерге көмек
көрсетудің жайы жан-жақты жазылып тұрған.1941 жылғы желтоқсан мен 1942
жылғы қаңтар айларында Өрттей лаулап өлең-жыр, өртесін жаудың ұясын,
Өктем күш, құрым қорғасын, қиратсын жаудың ордасын,
деген тақырыппен әдебиет беттері берілген. [3;54]. Онда ақындар
Қ.Баймағамбетов, Ә.Оңалбаев, Н.Бекежанов, Т.Үркімбаев, Ә.Рысмағанбетов,
Р.Батырбаев, М.Киікбаев, С.Алмұханов және басқалардың өлеңдері жарияланған.
Бұл кезеңде майданда ерекше көзге түскен жауынгерлер жайлы да материалдар
беріле бастаған. Айталық, 25 ақпандағы тілші Меңдияр Киікбаевтың Капитан
Сәдібеков деген материалы аралдық жауынгер ерлігіне арналған.
Мұса Сәдібеков жиырма бес мүшелін қан майданда қарсы алады. Арал ауданының
Сарыбасат промысылындағы Қазақстан колхозында өмірге келген ол
жастайынан жетім қалып, балалар үйінің тәрбиесін көреді. Тумысынан еті тірі
Мұса туған ауданының халық ағарту майданында бірнеше жыл жемісті тер төгіп,
Отан қорғауға аттанады. 1941 жылдың қазанында аға лейтенант Сәдібековтің
бөліміне немістің 6-шы дивизиясы шабуыл жасайды. Алайда әскери әдісіне
машықтанған Мұсаның тобы төртінші күн дегенде фашистің СС полкін тас-
талқан етеді. Жаудың 120 пулемет, 6 миномет, 3 зеңбірегін қолға түсірген
олар 400-ден астам солдат пен офицерді қырып салады.
Ұлы Отан соғысы елдің әрбір азаматының өз Отанына берілгендігін сынайтын
ұлы сын болды. Республика, оның ішінде облыс еңбеккерлері бұл сыннан
өздерінің қажырлы күресімен және майдан мен тылға жан аямас көмектерімен
мүдірмей өтті.Азамат соғысы жылдарында, - деп жазды бұрынғы чапаевшыл
Шамша Ерболатов. - Біздің Отанымыз интервенттер мен ақ гвардияшылардың
қоршауында тұрған кезде мен Қызыл Армия қатарына өз еркіммен кетіп едім.
Онда аты аңызға айналған 25-ші дивизияның командирі Василий Чапаевтың
қарауында әскери қызмет атқардым. Енді Отанның шақыруы бойынша мен
Қызылорданы, өзім жұмыс істеп жүрген заводты қалдырып, қолға қару алып
елімді қорғауға аттанамын.
Ұлы Отан соғысында облыстық және аудандық газеттер жұртшылықты Барлығы да
майдан үшін, барлығы да жеңіс үшін! деген жалпыхалықтық ұранға сай
жұмылдыра білді. Газет жылдағы малшылар мен балықшылардың, барлық
еңбекшілердің жан аямас қимылы хақында, қолына қару алып майданға аттанған
жауынгер жерлестері туралы үзбей материал жариялап тұрды.Ел басына қасірет
әкелген отты жылдардың жалыны әр шаңырақты шарпыды. Облыс баспасөзі қаралы
жандарды жұбата отырып, оларды төзімділікке шақырды. Бұл жылдары газет
беттерінде халықтық поэзия жанры кеңінен пайдаланылды.
Төрт жылға созылған өлім мен өмір арпалысы кезінде газет пен әдебиет жеңіс
мүддесі үшін қайта құруда партия ұйымына көмекші қолқанат бола білді.
Соғыстағы жерлес жауынгерлердің ерлігімен елді таныстырып отырды. Сөйтіп,
майдан мен тылды жалғастырушы болды.
Бұл кезең әдебиетіндегі жанрлар жүйесіндегі өзгерістер майдан
жырлары,патриоттық рухқа толы шығармалар көптеп дүниеге келе
бастады.Отанның рухани жігерімен тетіктес, керемет келісіммен
кестеленген,философиялық терең мәнді, патриоттық рухты, көркемдігі көл-
көсір өлеңдер мен прозалық шығармалар - сол кезең әдебиетінің жанрлар
жүйесіндегі күрт өзгерісі, даму сипаты, ерекшелігі екендігін баса айтуымыз
қажет.
1.2.Ұлы Отан соғысы жылдарындағы көрнекті қаламгерлер шығармашылығы мен
поэтикасы. (Ж.Жабаев,Қ.Аманжолов,Ә.Сәрсенбаев шығармалары негізінде)
Ұлы Отан соғысы жылдарында соғыс тақырыбын игеру жолындағы ізденістер халық
ақындары поэзиясынан көрініс тапты.Солардың ірі өкілі Жамбыл Жабаев
болатын. Жүз жыл өмірінің сексен бесін өлеңмен өткізген Жамбыл – екі
ғасырдың куәсі ғана болған жоқ. Оның жүз жылғы өмірі, шындап келгенде, екі
ғасырға тең еді. Өйткені, Жамбыл тарихта сирек кездесетін, мүлде қарама-
қарсы екі заманды көрді, қайшылыққа толы, күнгейі мен көлеңкесі тепе-тең
жақсылығы мен жамандығы қатарлас екі дәуірді бастан кешті. Ол Қазақ
хандығының жойылғанын, елінің отарлыққа түскенін, қазақ даласына Ресейдің
әкімшіл-отаршыл басқару жүйесін орнатқанын, сонымен қатар, көрші жатқан
Қоқан хандығы мен қырғыз манаптарының қазақ ауылына жасаған жаугершілігін
көрді. Бұлар ғана емес – Жамбылдың көргені. Ол өз жеріне орыс казактары мен
шаруа¬ларының қоныстанып, жергілікті мал баққан қазақ жұртының шөлді
аймаққа қуылғанының куәсі болды. Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауы, ақ
пен қызылдардың соғысы, атамандар мен комиссарлардың лаңы, кәмпескелеудің
зорлықпен жүзеге асқаны, ең ақыры, “халық жауларының” ұсталуы мен
жазалануы, – бәрі-бәрі оның көз алдында өтті. Сол себепті, Жамбылдың “Кең
жатқан байтақ-ұлан шежіремін, тарихтың домбырасын қолына алған”, – деп
айтуы тегін емес. Осы көргені мен білгенінің бәрін өз поэзиясына арқау
еткен, оны бірде жырау болып, бірде жыршы ретінде, бірде ақын болып
жырлаған,толғаған,суреттеген.
Жамбылдың майталман ақын болып қалыптасуы тек Жетісу ақындық мектебінің
ауқымында болған жоқ. Ол өзіне дейін ертеде өмір сүрген атақты жыраулардың,
өзімен қатарлас айтулы ақындар мен жыршылардың мұрасын, күллі халық
поэзиясын толық меңгерген, игерген, өз шығармашылығына өзек еткен.Ұлы Отан
соғысы жылдарында Украинаны, Мәскеуді, Кавказды, Воронежді, Ленинградты
қорғаушыларға арнап, олардың рухын көтере, ерлікке шақыра жыр төгу де
жыраулар үлгісі. Мұның бәрі жыраулықтың сыртқы, көзге ұратын белгілері, ал
оның ішкі, рухани ерекшеліктері Жәкеңнің поэзиясында тағы да айқын
көрінеді. Жамбыл, ежелгі жырауларша, замана туралы толғап, дәуірге
сипаттама береді, өтіп жатқан оқиға-құбылыстарға өз бағасын береді. Сонымен
қатар, Жәкең толғауларында жырауға тән нақылдық, афоризмдік сипат бар,
ойшылдықтың абыздық нұсқалары кездеседі, сөз өнерінің, жұрт алдында
айтылған толғаудың ерекше құдіретіне деген құрмет те байқалады... Мәселен,
мына бір шумақтарға көңіл бөлейік:
Жердің шелін сел жуар,
Елдің кегін ер жуар.
Дауыл тұрса бұлт қуар,
Жердегі жауды жұрт қуар... [4;56].
Немесе:
Жаудан күту жақсылық –
Зарыққанның салдары.
Байдан күту жақсылық –
Тарыққаның салдары.
Мұндай жыраулық үлгіде айтылған нақыл сөздер Жамбыл поэзиясында айтарлықтай
көп.Ж.Жабаевтың соғыс жылдарында ұранға айналған атақты өлеңдерінің бірі –
Ленинградтық өренім өлеңі.Бұл өлеңнің жазылу тарихы туралы айтып
өтсек ...
Бұл өлең жайындағы естелік Қазақстан Халық Комиссарлар Кеңесінің
төрағасы болған Нұртас Оңдасыновтың айтқан бір әңгімесін тірілтіп тұрды.
Дәлелімізді толықтыра түсу үшін өзі жазып кеткен естелікті қайта бір қарап,
оқып шықтық. Естелігінде ол былай депті:
- Неміс басқыншылары Ленинградты қоршап алды. Сыртпен байланыс
үзіліп, 90 тәулік қала қоршауда тұрды. Ладога көлінен өтетін бір ғана
соқпақ арқылы кең байтақ Кеңестер Одағынан жиналған азық-түлік, киім-
кешекті бораған оқтың астынан амалдап өткізіп, қала тұрғындарына
жеткізіледі.Содан бұл соқпақ-өмір жолы деп аталып кетеді.
Қазақстан тез арада ленинградтықтарға ұзын саны 140 вагоннан
тұратын, екі теміржол составын жасақтайды. Қазақстан Компартиясы Орталық
Комитеті бұл сәлем-сауқатты оларға Жоғарғы Кеңестің Төрағасы Әбсемет
Қазақбаевтың бастап баруын ұйғарады. Сыйлыққа қоса Қарағандының № 31
шахтасының кеншісі Түсіпов өз атынан хат жолдайды. Ол өз хатында қазақ
халқының сый-сияпатын ақ ниет пен берік достықтың нышаны деп білерсіздер!,-
деп жазады.
Менің көкейімнен материалдық көмекпен қоса қоршауда қалған қала
жұртшылығына моралдық күш беретін, рухын көтеретін бір сәлем сөз арнау
кетпейқойды. Бұл ойымды Орталық Комитеттің отрысында айтып едім, көпшілік
қолдады. Сөз анасы –сәлем демейме қазақ, сол асыл сөзді кімге жаздыруды
ойлаған кезде аузыма Жәкең-Жамбыл Жабаев түсті.
Содан Орталық Комитеттің тапсыруымен 1941 жылдың күзінде қасыма
ақындар Әбділда Тәжібаев, Ғали Орманов, тағы да біраз адамдарды ертіп
Жәкеңнің аулына келдік. Бір топ адам сау етіп ертемен келгенге ауыл
адамдарыелеңдесіп қалды. Онсыз да соғыстың суық хабары жүректерін
шайлықтырып қойған ғой. Жәкең ауыл сыртында ат үстінде жүр екен. Бәріміз
сол кісіге қарай жүрдік.Амандық, саулықтан соң келген мақсатымызды айттық,
жеткіздік. Жәкең біздің сөзімізді ат үстінде отырып тыңдады да, үнсіз
қалды. Бір мезетте еңсесін көтеріңкіреп, қызылға түсер қырандай қомданып,
қапталда жатқан ақ басты Алатауға қарап қойды да, ишарамен үйге жүріңдер
дегенді білдіріп, өзі жол бастады.
Қашанда да қонаққа жаюлы тұратын Жәкеңнің мол дастарханы,оның
айналасына бәріміз жайғастық. Жәкең төрде ілулі тұрған домбырасын алдыртып,
шанағын қағып-қағып жіберді. Әдетте қарт жыраудың жырды нөсерлетіп төгіп-
төгіп жіберетін, бір сөзін екінші рет қайталамайтын қасиетін білетін
ақындарымыз қағаз бен қаламдарын алып, аңысын аңдып дайын отыр.Жәкең жырын
бастады, ол қағазға түсіп мәңгілік дүниеге айналып жатты...
Ленинградтық өренім,
Мақтанышым сен едің!
Нева өзенін сүйкімді,
Бұлағымдай көремін.
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Шамы Күндей жайнаған,
Аспанға үйлер бойлаған...
Арқа тұтып алыста,
Айбыным деп ойлағам!
Жабықпағын Ленинград!
Отан әмір берген шақ.
Сап-сап қол барар
Қорғап сені ол қалар.
Жанышталар айдаһар!
Жата алмаймын төсекте,
Жаным қалай жайланар?
Құс ұйқылы көнемін,
Қайтып ұйқы көремін,
Жетсін деймін сендерге,
Жыл құсындай өлеңім,
Қаласында Лениннің,
Сайып қыран өренім...
Келген мақсатымыз орындалып, кіші бесінде Алматыға олжалы
оралдық. Қуанышымыз шексіз.
Тез арада Жамбыл ақынның Ленинградтық өренім өлеңін орыс
ақындары аударды. Артынша қарағандылық кеншілер хатын,Жамбыл өлеңін,
республика жұртшылығы жинаған сәлем-сауқатты алып Қазақстан өкілдері
Ленинградқа жүріп кетті. [5;66].
Жәкеңнің өлеңі көп кешікпей Бүкілодақтық радио арқылы оқылды,
сан мәрте плакат болып басылып, қала көшелеріне ілінді. Сол кезді көзімен
көрген көрнекті орыс жазушысы, публицист Всеволод Вишневский Правда
газетіне былай деп жазды:
...қалаға тез тараған плакаттан Жамбыл ақынның Ленинградтық
өренім өлеңін оқығанда барлығымыз көзімізге жас алдық. Жылап тұрып қайта-
қайта оқыдық.Қазақ халқының достығы мен сүйіспеншілігіне шексіз риза
болдық. Алыста жатса да арқа сүйер тірегіміз барына қуандық.
Ағынан жарыла айтылған бұл сөздің құдіреті Жәкең жырында,жыр
құдіретінде жатқанын түсіндік. Және орыс әдебиетінің аса ірі өкілдерінің
бірі Николай Тихонов Жамбылды – Ақындар атасы деп атағанда өз халқына
деген адал пейіл, таза жүректі бағалағаны болуы керек. Шынында да
Ленинградтық өренім деген бір ауыз сөздің өзінде қаншама жылылық, нағыз
жанашырлық пейіл жатқан жоқ па?! Жәкең өлеңі тоңғандарды жылытты,
қажығандарға әл берді, зұлым жауға қарсы бітіспес күреске шақырды. Соғыс
түнегіне көмілген ұлы қаланың зеңгір аспанында найзағайдай ойнап, қыспаққа
алған жауға сес көрсетті....[6;89].
Бұл Қазақстан Үкіметін ең ауыр жылдарда (1938-1951) он үш жыл
басқарған, күш пен қайратын, білім мен парасатын тек қана халқына, оның
болашағына арнаған адал азаматтың артында қалған сөзі. Біз бұны
қолымыздағы қолжазба-құжаттар арасынан кезіктірдік. Қарап отырсаңыз ол
Ленинградтық өренім өлеңінің жазылуына себепкер болғанын, яғни, сәлем
сөз – арнау арнайық деген идеяның өзінен туғанын мақтан етіп отыр. Сонау
бір жылдары бізге баяндаған әңгімесінен де осы сарынды, осы сезімді
аңғарған едік. Мынау Мемлекеттік Мұрағаттан табылған телеграмма осының
бәрін, яғни, шын болған оқиға екенін дәлеледеп тұр. Несі бар, мақтанса
мақтанарлық іс, ұлы идея. Адамдарды осылай достыққа, бауырмалдыққа шақырып,
қиындықта жаныңа жылылық құйып, рухыңды көтеретін жақсыидеялар жан-жақтан
туындап жатса, Соғыс! деген суық сөз жер бетін кезбес еді-ау. Амал қанша,
қазіргі адамзатқа жетіспей тұрғаны да осы- бауырмалдылық, жанашырлық,
қамқорлық. Дәрменсіздіктен амал қанша? дейміз де қоямыз. Амал қанша...
Жырдың мәні мен маңызын талдап жатудың қажеті жоқ, өйткені ,ол
барша Кеңестік кеңістікте мойындалған, марапатталған, жақсы жыр болып
таралып кеткен. Негізінде Жамбыл Жабаев пен Нұртас Оңдасынов арасында әке
мен балада ғана болатын ерекше бір құрмет пен сыйластық болыпты.Бұны
көзімен көргендер айтады,барынша баяндайды. Жамбыл жырау Нұртасқа лауазымы
биік бастық деп қарамапты, жасы кіші інідей, әзілін көтерер құрбыдай
санапты. Тіктеп атын атамай Қоңырат бала деп қана атапты. Үкімет басшысы
болса Жамбыл Жәкем деп таныпты. Қараңызшы, бір ауыз сөзде жәкемнің оған
деген жүрегінің жылуы, өзіне жақын тартқан, жақын ұстағысы келген пейілі
ақтарылып-ақ тұрған жоқ па. Ал, Нұртас Оңдасынов бізге Ленинградтық
өренім өлеңінің жазылу тарихын баяндай отырып, сөз арасында: естеріңде
болсын, қазақтың бар тарихы жыраудың жырында, жадында жатыр... деген-ді.
Қазір ойлап қарасақ, ол Жамбыл жәкесін және арғы-бергідегі ақын-жырауларды
айтып отыр екен ғой. Ол соғыс қайнап жүріп жатқанына қарамастан-ақ жер-
жерде жатқан жыраулардыҮкімет тарапынан арнайы шақыртып, жырларын қағазға,
үндерін үн таспаға түсірткен екен. Бұл мәліметті біз академик Рахманқұл
Бердібаев еңбектерінен кездестірдік. Ұлтын ұлықтаған адамның, басшының ұлы
әрекетін көреміз бұдан. Тағы да сол соғыс жылдары - 1943 жылы Республикалық
ақындар айтысынұйымдастырудың да ұйтқысы болған осы Оңдасынов екен.
Жүрегінен жарып шыққан идея болғандықтан болар бұл шара- ақындар айтысы
хақында Нұртас Оңдасынов тебірене толғайтын:
...халық жаппай сауаттанабастаған кезде суырып салма айтыс
тек көшпелі, сауаты жоқ халықтарға тән дәстүр деген жаңсақ пікір пайда
болды. Соның салдарынан ауызекі айтыстардың бағасы төмендей келе,
кейбір түрлері, тіпті ұмтылып та кетті...[7;95].
Ұлы Отан соғысы жылдарында айтыс өткізудің өзіндік маңызы
болды. Газет-журнал аз шығып, оның өзі жалпы халыққа жетпей жатты.
Майдандағы жағдайды олар білмеді. Майдан даласындағы және елдегі ерлікке
пара-пар келетін тіршілікті көрсетіп, айтып,елдің бір рухын көтеру болды
мақсатымыз. Бұл кездейсоқ шара емес еді. Өйткені, айтыс ақыны- халықтың
даналығын бойына сіңірген, адамның жан жүрегіне көркем сөзбен жол таба
алатын, ойы сергек нағыз өнерпаз ғой...
Қанша жерден тапсырыспен жазылған деп Жамбыл жырауды жазғырсақ та
Ленинградтық өренім өлмейтін өлең. Себебі, қаншама халықтың жүрегіне жол
тауып, жанына жылылық, бойына күш-қуат құйған жыр бұл. Дәлелдей кетейік.
Сол күндердің сын сағатында сыналған, Қызыл Жұлдыз ордені мен
Ленинградты қорғағаны үшін медалінің иегері қарағандылық кенші Василий
Базановтың былай дегені есімізде:
-...иә, мен сол күндері, ленинградтықтардың қоршауда қалған
кезінде совет адамдарының нағыз достық, ынтымақтастық көңілдерін көзіммен
көрдім. Оның бәрін сөзбен айтып жеткізу қиын маған. Өмір жолы атанған
Ладога көлінен өтетін бір ғана соқпақ арқылы кең байтақ Отанымыздың түкпір-
түкпірінен келген азық-түлікті күн демей,түн демей, бораған оқтың астымен
аштыққа ұшыраған қала халқына жеткізіп тұрдық. Әсіресе, қазақстандықтардың
артықшылығы, олар жылы киім-кешек, ас-ауқатпен қоса руханиазық болатын жыр
– ЖамбылЖабаевтың Ленинградтық өренім өлеңін қоса жолдапты.Шынын айту
керек, жырдың әсері алапат болды. Күн сайын радиодан сан мәрте қайталап,
плакат болып басылып, көшелерге ілінді. Оны жылап тұрып, жапырлап тұрып
оқып тұрған ленинградтықтарды көргенде өзіміздің де көңліміз талай босаған.
Осындай жырдыжазған кемеңгер Жамбылмен жерлес екенімді жауынгерлер
ортасында мақтана тұрып талай-талай айтқам-ды. Тіптен ,кейбір, жауынгерлер
бұл өлеңді тез-ақ жаттап алып, айтып жүрді. Дана жүректен, шын достық
көңілден туған жыр құдіреті осындай-ақ болса керек...[8;75].
Шын сөз, мойындау деген осы! Біле білсеңіз, қазірдің өзінде осы
жырды оқысаң - ақ болды, бейбіт күннің самалы есіп тұрған тұс болса да
көңіліңіз әжептәуір толқып, көмейіңе бір нәрсе келіп кептеледі. Кеңестік
кезеңнің жақсы бір дәстүрі- халықтар достығы деген сөздің мән мен
мағынасын, шынайылығын осы жыр арқылы жүрегіңмен сезінесің ...
Қасым Аманжолов 1941-1945 жылдары Ұлы Отан соғысына қатынасып,
басқыншы жауға қарсы қолындағы қарумен де, қаламымен де белсене күресті.
Соғысқа дәл аттанар алдында ақын Мазасыз музыка, Армиясы Лениннің,
Бейсекештің бес ұлы, Қоштасу сияқты патриоттық өлеңдерін жазады. Қасым
әуелі Қиыр Шығыста 1941 - 1942 жылдары міндетті әскер қызметін өтейді де,
1943 жылдан 1945 жылға дейін батыстағы соғыс майданында болады. Қатарлы
солдат болып міндетті әскер қызметін өтеген Қасым майдан, жорық жолының
қажырлы күрестерін басынан кешеді. Ол әскери бөлімде үгітші де, ойын-сауық
бригадасында да ақын декламатор артист болып та істеп, командованиядан
мақтау алғыс алып отырады. Майданда жауынгерлік міндетін жақсы атқарған
Қасым Коммунист партиясының мүшелігіне алынады.
Сол соғыс майданында жүріп, Қасым көптеген лирикалы өлең жазады. Оның
бірқатары Қанқұйлы жау, Отан соғысы туралы жыр, Үстімде сұр шинелім,
Май майданында, Подполковник Алпинге, Мартбек, Жеңіс даусы, Сен
фашистсің, мен қазақпын, Қызғалдақ сияқты соғыс өмірін суреттеуге
арналса; Байқал, Орал, Ертіс, Сарыарқа, Сибирь сияқты лирикалары
туған жердің сыр-сипатын, сұлулық бейнесін суреттеуге арналады. Ал,
Достар, қайда жүрсіңдер?, Елге хат, Ғалиге, Сәбитке,
Есмағамбетке, Қапанға, Еркін ініме, Ағайға сияқты лирикалары туған
елді, дос - жарандарын, ағайын-туыстарын сағынған солдаттың сезім дүниесін
жырлауға арналған. Бұл өлеңдерінде Қасым Совет адамдарының зұлым жауға
деген ыза кегін, туған жерге, Отанға, досқа деген жалынды махаббатын
суреттейді.Осы орайда ғалым Е.Ысмайыловтың естеліктеріне үңілсек:
Соғыс кезінде Қасымның маған жазған бірнеше хаттары мен екі өлеңі
бар еді, ол өлеңдер де, хаттар да жоғалды. Сол көп жазған хаттардың біреуі
ғана менде сақталыпты. 1942 жылы 23 февральда жазған хатында шындығын
сипаттаған өлеңдерін сынайтынбыз. Қасым әрдайым оны: Біздің Байрон деп
еркелетіп, ақындығын, адамгершілік мінездерін қатты қадірлеуші еді.
Поэмада Қасымға тән асқақты романтика да, жалын атқан ақындық шабыт та,
көркемдік бейнеге толы поэзияның құдіретті қуаты да бар. Айнала оқ аударып,
өрт қаптатып келген жауға берілместен, ақтық оғы қалғанша ерлікпен ұрыс
салып қаза тапқан ақын Абдолла туралы поэмада Қасым фашистер әкелген қырғын
соғыстың апатын да, сол зұлым жауға қарсы айрықша табандылықпен соғысқан
совет жауынгерінің таңға-жайып ерлігін де поэзия тілімен жеткізіп
бейнелеген. Өмір гүлін жаншып, таптаган махаббатты шаштан сүйреген
басқыншы жендеттерден жер жиіркеніп жиырылады, өзендер жауға тамшы
татырмастай суын алып қашады, зеңбіріктер көктің қиын түсіргендей
зіркілдейді, қара толқын орман шашын снарядтар жұлып түсіруде, мәңгі
мекен көл жағасын тастап, жарлар суға сүңгуде, жаудың Отан жеріне өрт
салып, өлім егіп жатқан майдан ішінен бұлттан атылар нажағайдай батыр
ұлан автоматынан оқ жаудырып, гранатын лақтырып, жау тобына соққы беріп,
танкысын қиратып, ерлікпен ұрыс салуда. Ызалы кекті совет жауынгері өзін
қоршаған күші басым жау алдында бас иер емес. Оның оғы да бітті, автоматы
да тынды, қызыл-жасыл өрт киінген сұлулар ойнақ салып келе жатқандай, ол
омырауын ашып от ұстаған Прометей сияқты өлімге қарсы қасқайып тұрады. Оның
көз алдынан сылаңдаған сұлу жардай, қызықты өмір де, туыстары да елестеп
өтіп жатқандай. Қандай күшті романтика десейші! Ақын Абдолланың жауға
берілмей Отан намысын қорғап ерлікпен өлген өмірін бүгінгі жас қауымға үлгі
етіп ұсынады. [9;112].
Мұның өзі оптимистік трагедия екендігін де ақын ұмытпайды. Батыр ұланның
орасан ұлы ерлігіне сүйсінеді де, өліміне қайғырып өкінеді де, ақын қазақ
поэзиясында бұған дейін айтылмаған тың ақындық өнермен соғыстың шындығын,
совет адамының ерлік тұлғасын айқын елестетеді. Сондықтан да бұл поэманы
соғыс кезінде де, соғыстан кейін де әдебиет жұртшылығы, орыстың, қазақтың
ақын-жазушылары аса жоғары бағалады. Поэма ең алғаш Социалистік Қазақстан
газетінің 1944 жылы 22 майдағы 102 санында жарияланғанда, жазушы Ғ.
Мүсірепов - бұл майданнан естілген жан леп, қазақ поэзиясында бұрын-соңды
айтылмаған жаңа ақындық сөз деп бағалады. (Соц. Қазақстан 112, 6 июнь 1944
жыл). Поэманың екенін Н. Тихонов, Л. Соболев және басқа орыс жазушылары да
айрықша атап көрсетті. Сөйтіп, Қасым соғыс майданынан жауды жеңген зор
қуанышпен қатар ақындық творчество жолында да үлкен жеңіске ие болып қайтып
еді.
Қасым Ұлы Отан соғысы жеңіспен аяқталған соң, 1945 жылы октябрь айында
Алматыға қайтып келді. Қасымды жазушылар жұртшылығы айырықша құрметтеп
қарсы алды. Майданда жүріп жазған оның бірталай өлеңдері және Абдолла
туралы поэмасы Қасымды өзінің замандас достарына бөлекше танытып еді. Ақын-
жазушылардың көпшілігі енді Қасымның майдан дәптеріндегі өлеңдерін ынтыға
күтіп, қызыға оқып қабылдады. Жазушылар одағының кеңсесіңде кең мәжілісі
шақырылып, Қасымның бұрын жарияланбаған лирикаларын оқыған жолдастардың қай-
қайсысы болсын, оның ақындық өрісі әлдеқайда серпінді жатқандығын толық
таныған. Қасым майдан өлеңдерін газет-журналдарға көптен бастырумен қатар
бірден жаңа өлеңдер жазуға кірісті.
1945 жылы Қасым небәрі 17 өлең жазған екен, оның 7-уі Алматыға келген соң
жазылған.
Қасым 1937 жылдан ағасы Ақметжанмен бірге Жазушылар одағы берген Городская
көшесі 69-үйде тұратын. Майданнан қайтқан Қасымның ақындық өмірінде
қандайлық жаңа өріс туатын болса, жеке өмірінде де жаңа тұрақты семьялық
өріс басталып еді. Ол бұрыннан жақсы таныс, бір-бірімен сыйлас құрбы
Сақыпжамалға (Сәпенге) үйленді. Сәпенмен араларындағы таныстық ерте, Оралда
басталады. Қасым іштей жақсы көретін сезімін жасырмай білдіріп бірнеше
өлеңдер де жазған. Бірақ,ол кезде Сәпен тұрмысқа шыққан жас келіншек,
өзінің тату-тәтті семьясының жарастығын сақтап, Қасымның өлеңдеріне мән
бермейді. Бірақ, Қасым оған да ренжімей Сәпенді сырттай құрметтеуін
тоқтатпаған. Қасым Сәпенмен қосылғаннан кейін де, төрт жылдай ағасы
Ақметжанмен бірге тұрды. Үйлері өте тар, айналымға келмейтін еді. Әсіресе,
қыстыгүндері қанша отын жақса да жыли қоймайтын, суық сызы аралас бөлмеде
тұрып жұмыс істеу Қасымға оңай соққан жоқ. Қасымның көкірек ауруына
шалдығуының бір себебі осында еді. Ал, жаз айларында ол тұрған жері өте
жайлы - гүрілдеп ағып жатқан Алматы өзенінің жағасы толған бау-бақша
болатын. 1946 жылы Қасым 26 өлең жазған. Сонымен бірге бұрынғы Бикеш,
Қытай қызы атты поэмаларын қайта жөндеу үстінде отырады. Малшылар
өмірінен Боран атты поэмасына кіріседі. Бұл кезде де Қасымның өлеңдері
идеялық мазмұны жағынан да, көркемдік шеберлігі жағынан да, өлеңдік формасы
жақтарынан да, әр алуан ерекшеліктерімен оқушы жұртшылықтың назарын
аударды. Достар, Туған жер, Май келді, Сауыншы жеңгейдің жыры,
Бөбегімін Лениннің Академия, Құрбыма, Домбыра, Дариға сол қыз,
Астық пен бастық, Ақындар бесжылдығы, Долы бұлт және басқа өлеңдері
Қасымның соғыс кезіндегі өлеңдерінен де жаңа леп, жаңа ақындық ізденумен
жазылғанды.
Қасым творчестволық қиялында толғағы жетіп піскен ойлары келгенде қаламға
ерік беріп, күйі тасып, өлеңді зор шабытпен жазатын. 1946 жылы июнь айында
Қасым өлеңдерін керемет жылдам, мол жазғандығы оның қолжазба дәптерінен
толық байқалады. Оннан аса өлеңді тек сол июнь айында жазыпты. Дәл июньннің
14 күні 4 өлең жазыпты. Осы бір шабытты мезгілін ақын Күйім тасып барады,
күйім тасып, Экспромт атты өлеңдерінде ескертіп айтады. Күйі шалқып,
өлең жыры көкірегін кернегендей творчестволық серпіні көтерілген
мезгілдерін еске түсіргенде - кең арнамен өлеңдер тасып келіп қалғанда,
қалам ілеспейді-ау, шіркін-ай! Осы кезде үн-түн жоқ жазып алатын машина
болар ма деген арманды да айтушы еді. Қасым өлеңді кейде импровизациямен де
айтып кететін. Бірақ, Иса сияқты төселген айтыс ақыны отырған жерде Қасым
импровизацияға аяқ баспайтын, жазған өлеңдерін, көбінесе жатқа білетін
Қасымның кейбір өлеңдері, әрине бұрынғы дайын текстері де болатын.Онысын
жатқа айтып шыққаннан кейін өзі ескертетін.1947 жылы Қасым ара-тұра
сырқаттанып жатып қалып жүрді. Осы жылы қызы Дариға туды. Қасымның ақындық
күйін, қуанышын тасытқан рухани күштің бірі өте жақсы көретін Дариғасы еді.
Ең жылы, тәтті ақындық сөздерінің бірталайы Дариғаға арналып отырды. Кейін
Дариға сырқаттанып қалған мезгілдерінде Қасым қатты жан азабын тартқандай,
қалыпты жазу, творчестволық жұмысынан тоқталушы еді. Дариғаның саулығы,
еркелеп ойнап жүруі, әрдайым Қасымды жаңа ақындык шабытқа өрлеткендей
болатын.Сол 1947 жылы Қасым он шақты өлең жазады және - Біздің дастан
поэмасын жазуға кіріседі. Сонымен бірге Лермонтовтың Маскарад атты
драмалық поэмасын аударады және А. Твардовскийдің Василий Теркин поэмасын
аударуға кіріседі. 1948 жылы Қасым 31 өлең жазады.Соғыс кезінде және
соғыстан кейінгі жазған таңдамалы өлеңдер жинағы Дауыл деген атпен
басылып шықты. Қасымның газет-журналдарда жарияланған Дауыл жинағына
кірген өлеңдері қазақ поэзиясында ірі жаңалық еді. Қасым өзінің жалынды
өршіл поэзиясының лебін өзіндік ақындық мәдениетін жұртшылыққа таныта
келді. Сонымен бірге Қасымның кейбір өлеңдері мазмұны жағынан әлсіз еді.
Қасымның ақындық өрісіне қызғанышпен қараушылар Дауыл жинағындағы кейбір
әлсіз өлеңдер арқылы Қасымға қатты сындар айтып, ауыр айыптар тағып жатты.
Социалистік Қазақстан газетінің бетінде ақын Ә. Тәжібаев Қасым
поэзиясының ерекшеліктерін жоғары бағалай келіп, оны тұтас алғанда Дауылды
жырлар деп атады. Біздің басқа басты ақын-жазушыларымыз да Қасым
поэзиясына осы тұрғыдан баға берді. Әдебиетке соғыстан кейін келіп
қосылған: Сырбай Мәуленов, Тахауи Ахтанов, Тәкен Әлімқұлов, Қуандық
Шаңғытпаев, Ғафу Қайырбеков, Садықбек Адамбеков сияқты жаңа толқын ақын-
жазушылар да Қасым поэзиясын терең ұғынған ақынның жақын достары еді.
Бүгінгі поэзия туралы көп әңгімелеріміздің бірінде мен әр ақынның өз
ерекшелігі, өз орны туралы соның ішінде Қасымның да ақындығы туралы
сындарымды таратып айтқанымда Қасым дауласып:
- Саған қазақтың барлық ақыны жақсы, адамның бес саусағы бірдей емес қой!
Менің өлеңдерімнің философиялық мәнін Әбділда жақсы түсінеді, ал Сырбай
поэзиямның нәзік жанын ұққан, - деді. Кейбір музыкалық өлеңдерін нотаға
түсірмей келген өкінішті айтқанымда Қасым ажарлы кескінмен - ол ән-
өлеңдерімді талантты жас ақын Ғафу жатқа біледі, жоғалта қоймас, - деді.
Қасым поэзиясы төңірегінде сындар мен айтыстар ол қайтыс болғанға дейін
тоқталмағаны әдебиет жұртшылығына белгілі. Бұлай болуы табиғи заңды да.
Ерекше талантты новатор ақынның шығармалары өзіне дос оқушыны қаншалық көп
табатын болса, сонымен бірге қызғанышты сезімдердің, дау-айтыс тудырарлық
ойлардың өрістеуіне де түрткі болып отыратыны түсінікті. Қасым өлеңдері осы
тұстарда орыс тіліне де аударылып шыға бастады. Бірқатар таңдамалы өлеңдері
Гроза деген атпен (Д. Снегин аударған) 1946 жылы және Стихи деген атпен
1949 жылы жеке кітап болып жарияланды. Онан соң орыс тілінде шыққан қазақ
поэзиясының жинақтарында да Қасым өлеңдері елеулі орын алып отырды.Қасымның
лирикаларын, әсіресе, Байқал өлеңі мен Ақын өлімі туралы аңыз поэмасын
орыстың әдебиет жүртшылығы да жоғары бағалады.Аударма Қасымның негізгі
творчестволық жұмысының бір саласы. Орыс тілін еркін білетін Қасым Пушкин
өлеңдерін 1948-1949 жылдары аса ұқыптылықпен аударды. Чадаевке,
Еркіндік атты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz