Ұялы байланыстың транспорттық желі технологиясын таңдау

Жоспар

Аңдатпа

Бұл дипломдық жобада ұялы байланыс үшін транспорттық желіні ұйымдастыру мәселесі қарастырылған. Ұялы байланыстың әртүрлі транспорттық технологияларына талдау жасалынып, оңтайлы транспорттық технология ретінде SDH (NG SDH) технологиясы таңдалған. Және осы технологияның сипаттамалары мен құрылымы келтірілген.

Жобада статистикалық үлгілер көмегімен сигналдың ортада таралу кезіндегі жоғалуларының, сигнал қуаттылығының және қамту аймағының есептеулері жүргізіліп, SDH (NG SDH) технологиясы негізінде ұялы байланыстың желі сұлбасы тұрғызылған

Өміртіршілік қауіпсіздігі бөлімінде базалық станса антеннасының адам денсаулығына тигізетін кері әсері келтірілген және найзағайдан қорғау есептеулері жүргізілген.

Дипломдық жобада желіні ұйымдастырудың бизнес-жоспары жасалынған.

Аннотация

В данном дипломном проекте рассмотрен вопрос организации транспортной сети для мобильной связи. Приведены анализы разных транспортных технологии мобильной связи, и в качестве оптимального варианта технологии выбрана SDH (NG SDH) . Приведена структура и описания данной технологий.

В проекте с помощью различных статистических моделей выполнены расчеты мощности и потери сигнала при распространении сигнала в среде, и выполнен расчет зон покрытия, а также построена схема транспортной сети мобильной связи на основе технологий SDH (NG SDH) .

В разделе безопасности жизнедеятельности были рассмотрены отрицательные влияния антенн базовых станций мобильной связи на здоровье человека и выполнены расчеты молниезащиты.

В дипломном проекте был разработан бизнес-план.

Кіріспе

Әр елдің телекоммуникациялық басқару саласы өзіндік ерекшелікке ие. Алайда цифрлық технологиялардың пайда болуы мен Интернет желісіне рұқсат беретін қызмет түрлерінің жаппай енгізілімі бүгінде кез келген байланыс операторының тек жергілікті (аймақтық немесе жалпыұлттық) емес, телекоммуникациялық қызметтердің әлемдік нарығында да жұмыс істеуіне мүмкіндік тудырып отыр. Цифрлық технологиялардың пайда болуы телекоммуникациялық саланың радикалды өзгеруіне жағдай жасады. Яғни дәстүрлі дауыстық байланыс қызметін Интернет, деректерді беру, мобильді байланыс сияқты интерактивті қызметтер ығыстыра бастады.

Дәстүрлі телефония болсын, ұялы оператор, Интернетке сымсыз және сымды қатынау провайдері болсын, кез келген оператор желісінің негізгі инфрақұрылым бөлігі транспорттық желі болып табылады.

Транспорттық желінің элементі тарату желісі болып табылады. Ол ортақ тарату ортасына, желілік ғимараттар мен олардың қызмет көрсету құрылғыларына ие болатын бiртектес немесе әртүрлi тарату жүйелерiнiң желілік тракттарының жиынтығын сипаттайды. Транспортық желінің құрамды бөліктері болып жергілікті, аймақішілік және күре біріншілік желілер болып табылады.

Ұялы байланыстың жаңа технологияларына өтуі транспорттық желінің өткізу қабілетін арттыруды талап етеді. Мысалы, LTE-ні (Long Term Evolution) өрістету үшін 100-150 Мбит/с өткізу қабілеті қажет болса, келесі нұсқадағы технологиялар үшін бұл шама байланыс жүйесінің барлық ұзақтығында базалық стансаға дейін секундына гигабит мөлшерінде болуы керек. Ұялы байланыстың транспорттық желісі транспорттық желі шекарасында базалық станса мен ұялы коммутатор арасындағы байланысты қамтамасыз етеді.

Қазіргі заманғы транспорттық телекоммуникациялық желілер әмбебап болуы қажет, яғни TDM (Time Division Multiplexing) режимінде трафикті таратуға бағдарланған бүгінгі күнде қолданыстағы 2G және 2, 5G жүйелерін, сонымен қатар келесі ұрпақ желілері - 3G және тіпті 4G тиімді қолдануға қабілетті болуы шарт. Транспорттық желі сапасына берілетін қызметтер сапасы тікелей тәуелді болып келеді. Дәл осы себепті, технология таңдау және инфрақұрылымның осы бөлігінің құрылысын жасау кезінде операторлардың ерекше мұқият, ұқыпты әрі қазымыр болуы да түсінікті.

Бұл дипломдық жобада ұялы байланыс операторлары үшін транспорттық желіні ұйымдастыру мәселелері қарастырылады. Өйткені барлық берілетін қызметтер сапасы тікелей транспорттық желі сапасына тәуелді. Сондықтан да бұл мәселені кеңінен қарастыру және ұялы байланыстың транспорттық желісін ұйымдастырудың оңтайлы нұсқасын таңдау, ең алдымен, байланыс сапасын арттыруға, сәйкесінше ұялы операторлардың абоненттер санын өсіруге мүмкіндік береді.

1 Транспорттық желі туралы жалпы мағлұмат

Дәстүрлі телефония болсын, ұялы оператор, Интернетке сымсыз және сымды қатынау провайдері болсын, кез келген оператор желісінің негізгі инфрақұрылым бөлігі транспорттық желі болып табылады.

Қазіргі заманғы телекоммуникациялық желілердің транспорттық жүйесі күре желілерден және қатынау желілерінен тұрады. Әртүрлі сыйымдылықтағы мультиплексорлық арналардан тұратын күре желі коммутация (арналар, дестелер) түйіндерін өзара бірлестіреді, өз кезегінде қатынау желілері коммутация түйіндері мен концентраторларды абоненттік терминалды құрылғылармен (телефондар, факс, компьютер, банкомат және т. б) бірлестіреді. Желінің екі типі де трафик концентрациясы мен мультиплексорленуі үшін әртүрлі желілік элементтерді қосады [1] .

Күре транспорттық желі үш иерархия деңгейін қамтиды - ұлттық, аймақтық және жергілікті. Бұлардың әрқайсысы өздерінің меншікті резервтік элементтері және альтернативтік (балама) жолдары бар тәуелсіз жүйелер болып табылады. Сондықтан бір деңгейдің желілік элементінде болған ақаулық басқа иерархия деңгейлерінің жұмыс жасауына әсерін тигізбейді (1. 1 - сурет) .

Синхронды цифрлық иерархияның желілік құрылымы толығымен логикалық болып табылады, яғни бұл әрбір деңгейдің коммуникациялық арналары бастапқы және соңғы түйіндер анықталған бойда бірден орнатыла алады деген сөз [8] .

Төмендегі суретте транспорттық желінің иерархия деңгейлері келтірілген:

1. 1 - сурет. Транспорттық желінің иерархия деңгейлері

Транспорттық (біріншілік) желі байланыс желілерінің негізі болып табылады. Оның негізінде барлық екіншілік желілер құрылады. Ол типтік тарату арналары мен үлгiлік топтық тракттар желісін құратын желілік түйiндердің, желілік стансалардың және тарату желілерінің жиынтығы. Желілік түйiндер екiншілік желiлерге және басқа тұтынушыларға транзиттердiң ұйымдастырылуын, шектелген арналар саны мен тракттардың бөлінуін қамтамасыз етедi. Желілік стансалар арналар мен тракттардың үлкен бөлігі екiншiлік желiлерге жеткiзiлiп берiлетін біріншілік желiнiң шеткi нүктелерi болып табылады [3] .

Транспорттық желінің элементі тарату желісі болып табылады. Ол ортақ тарату ортасына, желілік ғимараттар мен олардың қызмет көрсету құрылғыларына ие болатын бiртектес немесе әртүрлi тарату жүйелерiнiң желілік тракттарының жиынтығын сипаттайды. Транспортық желінің құрамды бөліктері болып жергілікті, аймақішілік және күре біріншілік желілер болып табылады.

1. 1 Транспорттық технологиялар

Транспорттық желі IP-технологиясына көшу көзқарасы бойынша бірнеше маңызды ерекшеліктерге ие. Солардың ішіндегі маңыздылары ескірген желі берулерін қолдану, шектен тыс алыстылық және кейбір елдімекендердегі қатынау қиындылығы болып есептелінеді. NGN деңгейінде қолданылатын технолгияларға көбіне бүкіл желінің жұмыс сапасы мен көрсетілетін қызмет саны тәуелді болады. Транспорт ретінде PDH, SDH (NG SDH), ATM, MPLS, Ethernet және басқа да желілер қолданылуы мүмкін (1. 2 - сурет) [3] .

1. 2 - сурет. Ұялы байланыс стандарттарының транспорттық технологиялары

PDH, SDH технологиялары. Қазіргі уақыттағы маңызды транспорттық технологиялар PDH (Plesiochronous Digital Hierarchy плезиохронды цифрлық иерархия) және SDH (Synchronous Digital Hierarchy синхронды цифрлық иерархия) технологиялары болып табылады [1] .

PDH-тің үш иерархиясы 80-ші жылдардың басында жасалған болатын. Ең алғашқысы АҚШ пен Канадада біріншілік цифрлық арна (БЦА-DS1) сигналының жылдамдығы 1544 кбит/с ретінде қабылданды және де DS1/DS2/DS3/DS4 немесе 1544/6312/44736/274176 кбит/с түріндегі тізбекті берді. Бұл сәйкесінше 24, 96, 672 және 4032 DS0 (негізгі цифрлық арна 64 кбит/с) арнасын жіберуге мүмкіндік берді.

Екінші иерархия Жапонияда қабылданып, DS1 үшін дәл сол жылдамдық қолданылды. Мұндағы тізбек DS1/DS2/DSJ3/DSJ4 немесе 1544/6312/32064/97728 кбит/с түрінде болып, 24, 96, 480 және 1440 DS0 арналарын жіберуге мүмкіндік берді.

Үшінші иерархия Еуропа мен Оңтүстік Америкада қабылданды, біріншілік ретінде 2048 кбит/с жылдамдығы таңдалды және Е1/Е2/ЕЗ/Е4/Е5 немесе 2048/8448/34368/139264/564992 кбит/с түріндегі тізбектілікті берді. Бұл иерархия 30, 120, 480, 1920 және 7680 DS0 арналарын жіберуге мүмкіндік берді.

PDH-тің кемшіліктері:

• аралық тармақтардағы цифрлық арналардың енгізу/шығару қиындылығы;
• желілік автоматты бақылау мен басқару құралдарының жоқтығы;
• үйлесімділіктің көпқадамды қайта қалпына келуі айтарлықтай ұзақ уақытты талап етеді.

PDH-тің келтірілген кемшіліктері мен басқа да факторлардың қатары талшықты-оптикалық байланыс желілерінде қолдануға арналған АҚШ-та SONET (Synchronous Optical Network) синхронды (үйлесімді) оптикалық желі иерархиясын, ал Еуропада SDH синхронды цифрлық иерархиясын жасауға алып келді. Алайда, STМ-1 үшін беру жылдамыдығының сәтсіз таңдалуынан SONET-ті жасаудан бас тартып, оның орнына SONET/SDH-ті жасау шешімі қабылданды [3] .

SDH иерархиясы STM-N (Synchronous Transfer Mode) деңгейіне байланысты әртүрлі тарату жылдамдықтарына ие. Деңгейлердің тарату жылдамдықтары 1. 1 - кестеде көрсетілген.

1. 1 - кесте. SDH иерархиясының тарату жылдамдықтары

SDH жүйесінде SDH желілеріне жіберілетін PDH арналарына тікелей қатынауды ұйымдастыруға мүмкіндік беретін синхронды мультиплексрлеу/демультиплексорлеу жүзеге асырылады.

SDH технологиясының көмегімен желі топологиясының кез келген түрін құрастыруға болады:

• «нүкте-нүкте» топологиясы;
• «бірізді сызықты тізбек» топологиясы;
• «жазықталған сақина» топологиясы;
• «сақина» топологиясы [11] .

АТМ (Asynchronous Transfer Mode) технологиясы. Ең алдымен, белгіленген қызмет сапасын қамтамасыз ететін кірістіруші тетігінің болуы, деректердің әртүрлі трафигіне бейімделу мүмкіндіктері, әртүрлі қызметтер арасында өткізу жолагын икемді қайта бөлу арқасында ATM технологиясы көбіне NGN қолданысына бейімірек болып келеді. Айтарлықтай қымбат бұл технология, ең алдымен, иілгіштігі мен сенімділігі шартталған үлкен желілерде қолданылады. ATM технологиясы транспорттық беру ортасы ретінде көбіне SDH-ті қолданады. Мұндай үйлесім транспорттық желінің ең жоғары сенімділігі мен басқаруына жетуге мүмкіндік береді [14] .

Ethernet технологиясы. Ethernet коммутаторлары мен маршрутизаторларына негізделген IP желілері NGN-нің шағын бөліктерінде айтарлықтай жиі қолданылатындықтан айрықша арзан шешім болып табылады. Мұндай желілер жобалануы мен тұтынуында (эксплуатациясында) қарапайым, жеңіл түрде жетілдіріліп қайта жаңғыртылады, алайда, олардың NGN үшін транспорттық орта ретінде қолданылуын шектейтін кемшіліктер қатары да бар. Солардың ішіндегі ең маңыздысы - әртекті трафикке, әсіресе, өте қажетті қосымшаларды (VoIP, Video) деректер ағынына өткізілуге жеткіліксіз бейімділігі. IP желілерін қолдану барысында мұндай қосымшалардың тиісті жұмыс сапасын қамтамасыз ету өте қиын. Жалғыз ғана жол - тораптардың өткізу қабілетін арттыру, алайда мұның өзі әрдайым оң нәтиже бере бермейді.

Ethernet технологияларының дамуы жаңа транспорттың пайда болуына алып келді - PoS (Pocket over SDH/SONET) немесе New Gen SDH (NG SDH) . Мағынасы бойынша, бұл екі белгілі Ethernet және SDH/SONET технологияларының симбиозы болып табылады. Мұндай технология IP желісінің жоғары сенімділігі мен басқарылуын сипаттайтын, VPN, VoIP және т. б қосымшаларды қоса, дестелік трафиктің барлық қажетті қызмет берілістерін ұсынуға мүмкіндік беретін SDH беру жүйесінің артықшылықтарына ие [13] .

IP желілерін дамытудың басқа бағыты - беру ортасы ретінде оптикалық кабельді тікелей қолдану. Беру жылдамдығын 1 немесе 10 Гбит/с-қа дейін жоғарылату оптикалық технологияларды қолдану мен Optical Ethernet деп аталатын технологияны жасаумен түсіндіріледі. Қалаларда транспортты оптикалық желілерді орнату кеңжолақты қызметтерге тұтынушылық сұраныстың болуымен және абоненттердің аймақтық шоғырландыруымен түсіндіріледі. Дегенмен тіпті арналардың үлкен өткізу жолағын ескере тұра, мұндай IP желісі әдістемелі түрде «кіші» Ethernet-тің барлық кемшіліктерін өз бойына жинақтаған. Сонымен IP желілерін ілгері жетілдіру MPLS-ті құруға алып келді.

MPLS (Multiprotocol Label Switching) технологиясы. MPLS технологиясы бастапқыда маршруттардағы жүктемені төмендету және IP желілерінің әртекті трафикке бейімделу құралы ретінде ойлап табылған болатын. Ол ATM мен IP желілерінің түйіндес жолын берді және NGN-нің транспорттық деңгейінің заңды бір технологиясына айналды. Бұл, ең алдымен, оның негізінде бағдарланған қосымшалардың: трафикті басқару, яғни TE (Traffic Engineering), виртуалды дербес желілер (VPN), байланысты жылдам қайта қалпына келтіру - FRR (Fast Re-Route), қызмет көрсетудің сапасын қамтамасыз ету т. б нәтижесінде жүзеге асты. MPLS технологиясының маңызы, яғни тірек желінің құрылғылары дестелерді тек таңбаларды қолдана отырып жібереді және IP дестелердің тақырыбын талдайды. Шығу нүктесінде таңбалар өшіріледі де, дестелер белгіленген немесе тағайындалған орынға жіберіледі. Осылайша таңбалар негізінде желі түйіндеріндегі дестелердің жылдамдатылған коммутациясы жүзеге асырылады, трафик дифференциалданады (сараланады) және IP желісінің толассыз қызмет көрсету сапасы сүйемелденеді. MPLS технологиясы біртұтас транспорттық желі негізінде меншікті (жекеленген) IP-адрестелу жүйесі бар көптеген виртуалды дербес IP-желілерін құруға мүмкіндік береді, осылайша масштабталған мультисервистік желілерді құрудың негізі ретінде қызмет ете алады. [12] .

Қазіргі заманғы транспорттық телекоммуникациялық желілер әмбебап болуы қажет, яғни TDM режимінде трафикті таратуға бағдарланған бүгінгі күнде қолданыстағы 2G және 2, 5G жүйелерін, сонымен қатар келесі ұрпақ желілері - 3G және тіпті 4G тиімді қолдануға қабілетті болуы шарт. Транспорттық желі сапасына берілетін қызметтер сапасы тікелей тәуелді болып келеді. Дәл осы себепті, технология таңдау және инфрақұрылымның осы бөлігінің құрылысын жасау кезінде операторлардың ерекше мұқият, ұқыпты әрі қазымыр болуы да түсінікті. Мысалы, егер UMTS Release 99 жүйесі ATM технологиясына негізделген транспортқа бағдарланса, онда келесі өңдеулер UMTS Revision 5/6 - MPLS технологиясы мен Ethernet желісін қолданатын IP шешімдерге бағдарланған. Сондықтан транспорттық телекоммуникациялық желілердің жабдығы барлық типтегі - TDM (Уақыттық бөлінумен мультиплексрлеу), ATM (Асинхронды тарату әдісі), IP трафиктерінің беруін тиімді қамтамасыз етуі керек [2] .

Транспорттық желіні ұйымдастырудың негізгі әдістеріне талшықты-оптикалық, жерсеріктік және сымсыз байланыс жүйелері жатады. Тағы да бір әдісіне кең жолақты рұқсат және ұялы байланыс операторларының транспорттық телекоммуникациялық желілерінде кеңінен қолданылатын радиорелелік жүйелер жатады.

Сымсыз байланыс желiлерi үшiн транспорттық желіні ұйымдастыру тапсырмаларының бірі желінің жүктемесі мен талап етілетін ақпаратты тарату жылдамдығын ескере отырып жоғарыда айтылған технологиялардың бiрін таңдау болып табылады [4] .

1. 2 Ұялы байланыстағы транспорттық желі эволюциясы

Жақын уақытқа дейін ұялы байланыс желілерң көбіне дауыстық байланыс пен SMS үшін қолданылып келді. Алайда, деректерді беру бойынша веб-беттерді қарау, әуен және бейнелерді жазып алу, сонымен қатар мобильді ТВ сияқты жаңа қызмет түрлерінің енгізілуімен мобильді желіні бекітілген (фиксирленген) байланыс желілерінде әлдеқашан жүзеге асқан беріліс үшін едәуір үлкен көлемді дестелер трафигінің түрлендірілімі күтілуде [6] .

Деректерді беру қызметіне жоғарылатылған сұранысты болжай отырып, стандарттар әзірлеушілері мобильді желілердегі деректерді беру жылдамдығын арттыруға түйлікті. Бұған CDMA 1x EV-DO, HSPA+ және LTE технологияларына қарап көз жеткізуге болады (1. 3 - сурет) .

1. 3 - сурет. Ұялы байланыс желілерінің эволюциясы және олардағы деректерді беру жылдамдықтары

Демек, технологиялардың осы заманғы, мысалы, мобильді ТВ сияқты қызмет түрлерін қолдары анық. Сонымен қатар, жаңа қызмет түрлерінің IP хаттамасына негізделіп жатқаны да белгілі.

Контенттің өзгеруі мобильді операторлар алдына екі тапсырманы қояды: пайдалану шығындарын төмендету және сонымен бірге бәсекелестіктің күшеюі мен ARPU-дің (абоненттен түсетін орташа табыс) төмендеу қаупіне қажетті жоғары жылдамдықты тұтынушылық қызметін ұсыну. Бұл, әсіресе, базалық стансалардан қосымша өткізу қабілетін талап ететін 3-ші және 4-ші ұрпақ желілеріне қызмет түрлерін қосу кезінде маңызды.

Қазір ұялы операторлардың алдында тұрған негізгі мәселе - негізінен дауыстық трафик берілісі үшін құрылған желілерден деректер мен бейнетрафиктердің үдеуші көлемін қолдайтын желілерге өту кезіндегі пайдалану шығындары мен табыстар арасындағы алшақтық [6] .

Дауыс үшін ұялы желінің дәстүрлі үлгісі транспорттық желі аумағында құн мен табыс арасындағы сызықтық арақатынасқа негізделген. Жаңа абоненттердің қосылуы немесе дауыстық трафик көлемін ұлғайту кезінде операторлар кәрездің (сота) орналасқан жерінде транспорттық TDM (Уақыттық бөлінумен мультиплексрлеу) желінің сыйымдылығын қосу керек, әдеттегідей, бұл бекітілген байланыстың жергілікті операторынан жалға алынатын Е1 арналар санын арттырумен, «нүкте-нүкте» радиорелелік байланыстарын орнату, кей жағдайларда кәрезді байланыс үшін SDH (Synchronous Digital Hierarchy) транспорттық сақинасын жаю арқылы жүзеге асырылады.

Таңдалған нұсқадан тәуелсіз түрде өскен инфрақұрылым мазмұнына кеткен шығын құнының орны нәтижесінде опрераторға табыс өсімін беретін қосымша табыстармен толықтырылады.

Алайда, шығын мен табыс арасындағы мұндай болжалды өзара байланыс кеңжолақты мобильді қызметтер үшін сақталмайды. High-Speed Packet Access (HSPA) және CDMA (Code Division Multiple Access) 1x Evolution-Data Optimized (EV-DO) негізіндегі құрылғылар транспорттық желі трафигінің көлемін айтарлықтай ұлғаюға алып келетін деректерді бірнеше Мбит/с-қа дейін жүктеуге мүмкіндік береді. Дегенмен, деректерді беру қызметтерінің ақпараттар битінен түскен табыс дауыстықпен салыстырғанда әлдеқайда төмен. Болжалған табыстардағы мұндай өзгеріс операторларды барлық транспорттық желі бойынша деректерді беру трафигінің бит құнын төмендетудің шешімдерін іздеуге итермелейді [9] .

Үшінші ұрпақ желілері деректерді беру бойынша бүгінде әлдеқашан қызметтердің ауқымды санын қолдағанымен, маңыздысы - бұл қызметтерден түсетін табыс көлемі әлі де болса біршама төмен қалпында қалып отыр.

Сайып келгенде, ұялы операторлардың алдында тұрған екі мәселе - кеңжолақты деректерді беру қызметтерін қалай тиімді жетілдіру және мұнымен қоса дәстүрлі қызметтерден түсетін табысты жоғалтпау болып табылады. Осы заманғы 2G-желілерде арналарды жалдау мен радиорелелік желілер мазмұнына кеткен шығын барлық пайдалану шығындарының 40 пайызын құрайды. Ұялы желілердің келешектегі инфрақұрылымы дәстүрлі қызметтерді қамтамасыз етіп қана қоймай, талап етілетін өткізу жолақтары мен пайдалану шығындарын минимизациялай отырып, дестелік мәліметтердің тиімді берілісіне кепіл болуы керек. Болжамдар бойынша, келешекте деректерді беру трафигі дауыстықтан едәуір артады, сондықтан сымсыз байланыс операторлары толығымен желінің дестелік транспорттық инфрақұрылымына көшуді жоспарлауда [12] .

Дестелік желі үшін ең қолайлы технология бекітілген байланыс желілерінде кеңінен таралған - Ethernet технологиясы.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс