Халық медицинасында қолданылатын өсімдіктер
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 Аналитиклық
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
1.1 Халық медицинасының даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
1.2 Халық медицинасында қолданылатын
өсімдіктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
2 Шашыратқыға жалпы сипаттама(аңыз әңгіме)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Шашыратқының шипалық қасиеті,халық медицинасында
маңызы ... ...
Халық медицинасында пайдаланудың тиімді және кері әсерлері
... ... ... ... ...
1. Халық емшілігінде өсімдіктерді пайдаланудың
тиімділігі ... ... ... ... ... .
.2 Халық медицинасында өсімдіктерді пайдаланудың кері әсері
... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
Қосымша
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі: Соңғы жылдары қазақтың халық медицинасы туралы жиі
айтыла бастады. Халық медицинасының қайта жандандыруда қажеттілігіне
жұртшылықтың назары аударылды. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының
анықтауы бойынша халық медицинасы дегеніміз атадан балаға ауызша не
жазбаша түрінде беріліп келе жатқан денсаулықты рухани және қоғамдық
тұрғыдан аурулардың аты-жөнін табуға оның алдын алуға және жоюға
бағытталған нақтылы іс-әрекеттің жиынтығы. Өсімдіктерден дәрі дәрмек
жасап , сол бойынша әртүрлі ем қолдана білетін сол ем домының өз
ортасының қоғамдық мәдени және діни ұғымдарына сәйкес халыққа медициналық
көмек бере алатын адам. Ғасырлар бойы халық өзінше әдет құрған, осылайша
ауру сырқаулардан құтылу жағдайында әдістер іздестірген. Біздің қазақтың
халық медицинасының ерекше бір сипаты атадан балаға, ұрпақтан-ұрпаққа
тек ауызша ғана жетіп келе жатқандығы мәлім.
Халық медицинасы дегеніміз - өсімдіктер мен жануарлардан алынатын
шипалы өнімдер мен минералды заттардың емдік қасиеттері алуан түрлі
аурулардың белгілері мен сол аурулардың емдеу тәсілдері және олардан
сақтану жолдары туралы тарихи даму барысында халық жадында қалыптасқан
империялық білімдердің біртұтас жүйесі. Адамзат жаратылғалы бері
жинақталған дәрігерлікке қатысты ортақ тәжірибелер , өсімдіктерден
алынатын дәрі-дәрмектер халық медицинасының бай тәжірибесінен бастау
алғандығын мойындап келеді.
Ғылыми жаңашылдығы: Халық медицинасының емделудің тиімді және жағымсыз
әсерлерін анықтау жұмысы алғаш рет жасалынып отыр және халық
медицинасының денсаулыққа зиянды әдіс-тәсілдері мен ғылыми емдік қасиеті
бар түрлерін атап көрсету.
Практикалық маңыздылығы: Зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтер ғылыми
және ұлттық медицинасында қолданылады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Халық медицинасында қолданылатын
өсімдіктердің түрлерін анықтау және денсаулыққа зиянды емдік әдіс-
тәсілдерін атап көрсетіп , ғылыми емдік қасиеті бар түрлерін
мүмкіндігінше атап көрсету.
Жұмыстың міндеті:
- Халық медицинасында қолданылатын дәрілік өсімдіктер түрлерін анықтау.
- Өсімдіктерді халық медицинасында пайдаланудың кері әсерлерін және
тиімділігін анықтау.
Зерттеу обьектілері:
Теория әдістеме негіздер
Диплом жұмысының жазылуының практикалық базасы: М.Әуезов атындағы ОҚМУ-
нің Биологияны оқытудың теориясы мен әдістемесі кафедрасы, Шымкент
қаласындағы А.Асқаров атындағы № 77 жалпы орта мектебі.
1 Аналитикалық шолу
1.1 Халық емшілігінің даму тарихы
Халық медицинасы дегеніміз - өсімдіктер мен жануарлардан алынатын
шипалы өсімдіктер мен минерал заттардың емдік қасиеттері алуан түрлі
аурулардың белгілері мен сол аурулардың емдеу тәсілдері және оларда
сақтану жолдары туралы тарихи даму барысында халық жадында қалыптасқан
империалық тәжірибелік білімдердің біртұтас жүйесі деген тұжырымы да
көңілге қонымды анықтама деп қабылдаған жөн. Этнологиялық тұрғыда аса
күрделі әрі қызықты ғылым саласының бірі қазақтың халық медицинасының
тарихы, даму жолдары сан ғасырлық және Қытай мен Үндістан, Тибет
халықтары медицинасы жеткен жетістіктерге жетпегенмен де қазақтың халық
медицинасының өзіндік сара жолы бар. Жалпы медицина деген ұғымына,
бүгінгі ғылыми медицина жетістігінен хабарсыз қазақ емшілері аурулардың
барлық түрін, емдеу әрекеттерін қара емдер деген бір ғана ұғымға
жатқызған. Қара емдердің пайдалы жақтарымен тиімді әдістеріне шешектің,
құрт аурудың жұқпалығын алдын ала сезіп, аурудың жекелеп бөлектей қоюы.
Ертеде өмір сүрген әл-Фараби, Әбу Әли Ибн Сина, Баруни әл-Джуржани
және орта ғасырларда өмір сүрген тағы да басқа Шығыс ғалымдарының қазақ
халық медицинасының дамуына әсіресе дәрілік өсімдіктерді танып
пайдалануына еткен ықпалдары зор болды.
Қазақстан Республика территориясынан 6000-ға жуық өсімдік түрлерін
кездестіруге болады. Олардың үрлерінің көптігі жөнінен Қазақстан одақ
көлемінде бірінші тұр. Өсімдіктер дүниесінің осындай молдығына байланысты
олардың ішіндегі дәрілік өсімдіктің зерттеудің маңыздылығы айтпаса да
түсінікті.
Мал бағумен ақылым заманнан айналысқан қазақ халқы шөптерін, жалпы
өсімдіктердің емдік, дәрілік қасиеттерін ертеден білген. Сөйтіп ел
арасында ауруға шалдыққан адамдарды дәрілік өсімдіктермен емдеу ілгеріден-
ақ кеңінен таралған.
Әр облыстың, аймақтың, халық дәрілік өсімдіктердің әр түрлі
қасиеттерін өздерінше пайдалануы да мүмкін.
Оның да жөні бар, өйткені кейбір өсімдіктердің бірнеше түрлі дәрілік
қасеттері бар.
Ғылыми медицина тілінде карантин жариялауы, денесін суық шалған
кісілерді құм булау, су булау, қан булау т.б. Булаулау яғни терлету
арқылы емдеу түрлері жатады. Дарыншылардың қан алушы адам денесіндегі
арам қанымен сары суды сыртқа шығаруға әрекет жасауға ағып жатқан қанды
тоқтату, оташылар мен сынықшылардың аяқ асты мертіктен жандарға көмегі,
тәуіптердің тамыр ұстап, аурудың кеселінің түрін дәрежесін анықтай,
дәрілік өсімдіктердің дәрілік қасиетін танып білу, оған қоса қолға түскен
минералды заттар мен мал өнімдері дәрілік қуаты бар қымыз бен шұбат, аң,
құс, балық еттерімен сорпаларын, ауру кісінің әлденуіне пайдалануы,
минералды сулармен батпақты сорлардың, кең көздерінің емдік қасиетін
пайдалана білу. Қазақтың ауруды емдеуде ежелден бері қалыптасып келе
жатқан білім тәжірибесі қатарына жатады. Бала туу жас нәресте мен жас
босанған ана күтіміне, күнделікті тұрмыста тазалық сақтауға қатынасы
кейбір ұтымды әрекеттер бүгінгі күні де мәнін жойған жоқ. Сарыарқаны
мекендейтін ақбөкеннің қарақұйрық мүйіздерінің емдік қасиетін белден
қалған еркек пен бедеу әйелдердің ем ретінде пайдалануы көрші Алтай,
Қытай халық емшілерінің іс әрекеттерімен астаса, ағылшын ғалымы Дженер
ашқан жаңалықтың арқасында шешекке қарсы егу шаралары қазақ тәуіптерінің
іс тәжірибесіне айналып, қаншама дала тұрғындарының шешектеп аман
қалғанына тарих куә.
Жалпы емші атаулына қараүзген шипагер бабамыз Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы
жиырма төрт атпен атайды: Теңдесіз шипагер, нағыз шипагер, қараүзген
шипагер, емші, емқос, жарғышы, қара емші, қамшы, тамыршы, сынықшы, отшы,
іш сипағыш, көзарақшы, ішірткіші, бақсы, жауырыншы, балгер, құмалақшы,
болжағыш, аяншы, қүшнаш, әулие, әнбие. Қазақ - төрт түлік малының
өнімдері мен сүтін былай қойғанда, терісі мен жалы, қаны, тіпті, жыны мен
зәрін дәрі ретінде пайдалана, ауруларына дауа ете білген халық. Қазақ
ұғымындағы адал мен арам деген сөздердің тазалық сақтауда тигізген
пайдалы жақтары қаншама? Қазақ оташыларымен сынықшылардың өнері өзге
халықтардың үстемдеу болуының себебі кең байтақ қазақ даласына көз тіккен
жаулардан қорғау, оған қоса күнделікті тұрмыс тіршілігінде ат ойындарына
байланыстар кезінде түрлі жарақатқа ұшыраған сәттерде шыққан буынмен
сыныққа жәрдем көрсетуде оташылардың сынық салу, оны бекіту дұрыс
салынбаған сынықты бұзып қайта салу кезіндегі шеберлігі мал анатомиясы
жетістігі арқасында екендігі даусыз. Негізгі кәсібі - мал өсірумен
айналысқан, көшпелі халық мал қандай өсімдікті жесе семіреді, ауруынан
жазылады, қандай өсімдікті аузынада алмайды, міне осының бәрін көзімен
көріп, көңіліне тоқуы өсімдіктердің дәрілік қасиетін, әсіресе улы
өсімдіктерді ажырата білуіне себебі тисе керек.
Қазақ емшілерінің аурды емдеудегі тәжірибелерінің ауқымы көршілес
елдермен қарымқатынас кезінде кеңейе түсті. ¥лы Жібек жолы арқылы
шығыстан батыстқа, батыстан шығысқа тасылған дәрі дәрмектердің қазақтың
кең байтақ даласын аралап өтуі революцияға дейін қазақ даласында жұмыс
істеген, сауда саттықпен айналысқан жәрмеңкелерде (Торғай, Қоянды, Ботов,
Қарқара, Жөлек т.б). Халық медицинасының дамуына ерекше мүмкіндік
туғызды. Революцияға дейінгі кезеңдерде жұмыс істеген ол жәрмеңкелерде
медициналық қатар деген бөлімдер болған. Жазғы күндері ұйымдастырылатын
халық аса көп жиналатын бұл жәрмеңкелердегі медициналық арнайы
(медицинский ряд) деп аталатын қатарларда еңбек еткен дәрігерлердің
негізгі міндеті - жұқпалы аурулардың ел ішіне таралып кетпеуін бақылаумен
қатар жәрмеңкеге жиналған халыққа медициналық көмек көрсету еді.
Қарағанды облысы Қарқаралы ауданында атақты Қоянды Ботов Қызылорда облысы
Шиелі ауданы аумағындағы Жөлек жәрмеңкесінің дәрігерлері Петербург әскери
медициналық академиясының түлектері Сәдуақас Шалымбетов пен Әли
Кеңісбаевтың негізгі міндеті - халық аса көп жиналатын мұндай орындарды
жұқпалы аурулардың ел ішінде таралмауын бақылау болатын. Жәрмеңкелердің
медициналық қатарларында елге ақылы көмек көрсеткен көрші орыс, қытай
елінен келген дәрігерлерге көмекшілікке жалдана жүріп, көп нәрсені
үйреніп, ұғып қалған қазақ жігіттері кейіннен халық медицинасының
өкілдері танымал емшілер қатарында болды.
Қазақтың дәстүрлі халық емшілігі жайлы жарық көрмек бұл еңбектің
ізденіс обьектілерінің бастау алар саласы Республикамыздың ірі
кітапханалары мен мұрағаттары қорларындағы ғылымның осы саласы жайлы
жасыл жазба деректерге мұқият зер салуға тура келді.
1996 жылы жарық көрген шипагер бабамыз Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының
Шипагерлік баян аталатын еңбегі бес ғасырдан соң бүгінгі ұрпақ қолына
тиіп отырған халқымыздың санғасырлық тарихы бар дәрігерлік дәстүрлерінің
қыр - сырын танып білуде аса мағыналы күрделі еңбек санатына қосылып
отыр. Дәрмене өсімдігінің емдік қасиетін жөтел тигенде, ішек құртын
түсіруге жергілікті халық ерте замандардан бері пайдаланып келеді.
1884 жылы Орыс көпестерінің Шымкент қаласында Сантонин заводын салып,
Арыс өзені жағалауында табиғи түрде өсетін дәрмене жусанының дәрі
шығаруды қолға алуды Қазақстанның дәрілік өнімдерінің тұңғыш рет
шетелдерге шығарыла бастауы болатын. Құрылғанына 100 жыл толуын 1984 жылы
кең түрде атап өткен зауыт бұл күндері 30 - дан астам елге өз өнімдерін
шығарып отыр.
Халық медицинасы жайлы кезінде түрлі себептермен қазақ даласында болған
саяхатшы А.Левшин, әскери дәрігер А.Ягмин, поляк, революционер,
демократты А.Янушкевич өсімдіктердің дәрілік қасиетін зерттеуші маман
ғалым П.Массагетов және басқалардың жазба деректеріне зер салудың маңызы
зор. Халық емшілерінің сан ғасырлық тәжірибелеріндегі кейбір тиімді
әдістерін ғылыми медицина жетістіктерімен ұштастыруды алғашқы қазақ
дәрігерлері мен фельдшерлеріде аз қызмет атқарған жоқ. 1892-93 жылы Томск
университеті медицина факультетінің студенті Әміре Айбақин профессор А.И.
Судаковтың басшылығымен қымыздың емдік қасиетін арнайы зерттеп,
балалардың туберкулез ауруына қолданып, нәтижесі ғылыми журналда
жарияланған.
Қазақ дәрігерлерінің алғашқы бір тобы қымыздың ғылыми медициналық
тұрғыда зерттелуіне ат салысты. Елуінші жылдардың ортасында Бурабайдағы
Бармашы санаториінде дәрігерлік қызмет атқарып жүрген кезінде дәрігер
-жазушы З.Шашкин туберкулез ауруын қымызға антибиотиктер қосып беру
арқылы емдеуді қолға алады. Өзі қызмет атқарған бармашы курортының жанына
жылқы өсіріп, қымыз өндірумен айналысатын шаруашылық құрылуына ат
салысады. Сол жылдары Бурабайда өткен ғылыми практикалық конференцияларды
баяндама жасап, оған ғалымдар назарын аударды .
Шұбаттың емдік қасиетінің ғылыми негізінде зерттелуіне республика
дәрілерінің ішінде Естөре Оразақов алғашқылардың бірі болып кірісті.
1956жылы дәрігердің тікелей үйымдастырумымен Маңғыстау облысындағы
Тұщыбек санаториі ашылды.
Халық медицинасының тарихын зерттей місіне өзіндік үлес қосу ретінде
қолға алынған жинақта заман ағымына орай кезінде діни сенімдерге қатысты
деп жирене қараған, тасада қалып келген ем - дом түрлеріне көбірек мән
берілмек. Күні бүгінге дейін шығыстың медицина негізінде дамып келген
қазақтың халық медицинасының тарихы мен тәжірибелері медициналық оқу
орындарында мүлдем оқытылмады. Халық медицинасының бай -тәжірнибелері
зерттелінбей сырт қалшып келуінің тағы бір себебі - медицина мамандары
бұл саланы зерттеу ісі тарихшылардың, тарихшылар- медиктердің міндеті
санап, екі ортада өгейістілген ғылым күйін кешіп келді.
Халық медицинасын ғасырлар бойы тәжірибелерінің тарихына арналған бұл
еңбектің негізгі мақсаттарының бірі халық емшілігі тәжірибелерінің ғылыми
медицинаға енген тұстары кеңірек әңгіме болмақ. Халық медицинасының
пайдалы тәжірибелерінің ғылыми медицина айналымына түсіп, медициналық
жоғарғы және арнаулы оқу орындарында тарихтың оқытылуына ықпал
жасау .
Бұл ретте бүгінге дейінгі жарық көрген еңбектерге, мұрағат қойнауында
жатқан деректерге, көне көс қариялардан, халық медицинасының өкілдерінің
өз ауыздарынан естіген әңгімелерге ерекше назар аудара түсу еңбектің
құндылығын арттыра түсуі анық.
1.2 Халық емшілігінде қолданылатын дәрілік өсімдіктер
Жер бетінде шипалық қасиетке ие алуан түрлі өсімдіктер өседі. Осынау
әрқилы географиялық аймақта қоныс тепкен емдік шипалық қасиеттері алуан
-түрлі өсімдіктерді адам баласы ерте кезден-ақ өз қажетіне жаратып келді.
Тіпті осыдан үш мың жыл бұрын-ақ кейбір шығыс елдерінде қазіргі
қолданылып жүрген дәрілік өсімдіктердің бірсыпырасы белгілі болған.
Дәрілік өсімдіктердің бұл тобынан емге керекті дәрі алумен қатар,
құрамында әр түрлі витаминдер, микроэлементтер, белок, көмірсу, май,
соның ішінде эфир майы болуына байланысты оларды тағамдыққа және басқа да
халық қажетіне пайдаланады. Бұлардың ішінен көбінесе шөп түрлерін
тағамдыққа пайдалану жағы басым. Осы қасиетінің арқасында олар көптеген
елдерде жалпы тағамның бір түрі бөліп есептеледі. Өсімдіктерді ауру-
сырқауды емдеуге пайдалану әр елде өздеріне керек бағытта, әр түрде
жүргізген.
Дәрілік өсімдіктер жайында түңғыш рет біздің дәуірімізге дейінгі
ертедегі грек дәрігері Гиппократ (460-377) белгілі еңбек жазды. Ол
өсімдіктің қай бөлігі болса да пайдалы, оларды ауруды емдеу мақсатына
кеңінен колдануға болады деп есептеді. Сондай-ақ ол өз дәуірінде
қолданылған екі жүзден астам өсімдікке сипаттама жасады. Бірақ ғалым сол
сипатталынып отырған өсімдіктерде неліктен шипалық қасиет болатынын айтып
бере алған жоқ. Бұл мәселеге арада алты ғасыр өткен сон барып, біздің
дәуіріміздің екінші ғасырында ғана Рим дәрігері Гален алғаш рет жауап
берді. Ол өсімдіктердің шипалық қасиеттердің болуы олардың қүрамындағы
белгілі бір заттардың қасиетіне байланысты екенін анықтады. Ол сонымен
бірге ол заттарды қалай бөліп алуға болатынын көрсете отырып, тұңғыш рет
науқастарды өсімдіктің қайнатындысымен, шырынымен, тұнбасымен, ұнтағымен
және одан жасалған дәрімен емдеді. Ал, Грецияның Диоскорид деген дәрігері
өзінің Дәрілік заттар деген еңбегінде дәрілік өсімдіктің алты жүз
түрінің қолданылу жолдарын жазған.
XVI ғасырда алғаш рет Парацельс атты атақты дәрігер шипалық қасиеті бар
өсімдіктерге химиялық анализ жасады. Ол да өсімдіктің емдік қасиеті оның
құрамындағы кейбір заттарға байланысты екендігіне баса назар аудара
отырып, сол заттарды таза күйінде алуға күш салды .
Дәрілік өсімдіктер туралы көптеген мәліметтерді Оңтүстік Батыс Азия
халықтары да біздің заманымызға жеткізген. Соның ішінде Индия
фармакологтары өз елінің флорасынан өсімдіктің сегіз жүзге жуық түрін
тапқан. Тибет дәрігерлерінің емдеу әдістері осы Индия, Қытай, Жапон,
Монғол елдеріндегі білім негізінде құрылған. Осының арқасында болу керек,
тибеттіктерде ауру - сырқауды емдеуге пайдаланатын дәрі - дәрмек түрлері
өте көп. Басқа елдерге қарағанда Қытайда бұл салада көзге көрінерлік
жұмыстар жүргізілген. Бұл елде дәрілік өсімдіктер туралы кітап жаңа
эрадан екі жарым мың жыл бұрын жазылған.
Фармаколог Ли Ши-Чжень он алтыншы ғасырда, өзінің жиырма жеті жылдық
зерттеу жұмысын жинақтап, елу екі томдық дәрігерлік еңбегін шығарған. Бұл
еңбекте дәрілік өсімдіктердің екі мыңға жуық түрі жазылған. Сонымен қатар
дәрілік өсімдіктерді жинау, кептіру, одан дәрі жасау әдісі, қандай ауруға
қалай пайдалануға болатыны туралы көптеген мәліметтер берілген.
Осындай әр елде жүргізілген зерттеулер араб елінің дәрігерлеріне де
үлкен әсерін тигізген. Бұдан тоғыз жүз жыл бұрын араб фармакологы Бируни
Китаб - ас-сайдана деген еңбегінде дәрілік өсімдіктің алты жүзге жуық
түрін жазған.
Дәрілік өсімдіктер Ресейде де өте ерте кезден бастап қолдана бастаған.
XVI ғасырдың аяғында дәрілік өсімдіктер жайындағы кітаптар алатын және
неміс тілдерінен орысшаға аударылды. Москвада сол тұста көпшілік
пайдалануға болатын Кешегі және бүгінгі дәрілік өсімдіктер деп аталатын
кітап құрастырылды.
Ал дәрілік өсімдіктерді зерттеу ісі ХҮII-ХІХ ғасырларда қолға алынып,
1878 жылы Н.И.Анненков Ботаникалық сөздік атты кітап құрастырды,
Белгілі орыс агрономы А.Т.Болотов Экономикалық дүкен атты журнал
шығарып, дәрілік өсімдіктер туралы көптеген мақалалар жариялады. 1912
жылы профессор В.К.Варлихтың Орыстың дәрілік өсімдіктері атты еңбегі
жарық көрді. Кейінірек С.П.Боткин, Ф.И.Иноземцев сияқты көрнекті ғалымдар
қазіргі кезде бүкіл дүние жүзінде жүрек ауруларын емдеуге пайдаланылып
жүрген жалынгүл және меруертгүл тәрізді тамаша өсімдіктерді ғылыми
медицинаға енгізді.
Дегенмен, патшалық Ресейде дәрілік өсімдіктерді пайдалану ісі ойдағыдай
болған емес. ¥лы Октябрь социалистік революциясынан кейін ғана біздің
елімізде шипалы шөптерді зерттеу ісі кең қанат жайып, мемлекеттік маңызға
ие болды. 1925 жылы дәрілік өсімдіктер жөнінде тұңғыш рет Бүкілодақтық
кеңес болып өтті. Міне, содан бері бұл салада біздің елімізде біршама
жұмыстар жүзеге асырылды, Қазіргі таңда дәрілік өсімдіктер зерттеумен
алуан түрлі мамандық иелері ботаниктер мен фармацевтер, фармакологтар мен
әртүрлі мамандықтағы дәрігерлер шұғылдануда. Өсімдіктердің шипалық
қасиеттері сонымен қатар, ботаникалық бақтарда, көптеген жоғары оқу
орындарының кафедраларында және аптекалық мекемелерде де зерттеліп келеді
.
Ғалымдар соңғы жылдардың өзінде ғана қазіргі медицина талабына сай
көптеген өсімдіктерді жан - жақты зерттей отырып, айтарлықтай табыстарға
қолдары жетті. Мәселен, емдік қасиеттері қапысыз анықталған 324
өсімдіктің 107-сінің жолдама алған Отаны біздің еліміз болып табылады.
Бір ғана академик А.П.Ореховтың өзі әртүрлі өсімдіктердің құрамындағы
алкалоидтардың бүрын белгісіз болып келген 65 түрін ашты. Сондай-ақ,
витаминді өсімдіктерді зерттеуде де орасан зор жұмыстар тындырылды.
Осыдан жарты ғасырдан астам уақыт бұрын проф. Б.П.Токин тұңғыш рет қолға
алған әр түрлі микробтарды өлтіретін антибиотик фитонцидтердің емдік
қасиеттері анықталды. Сонымен қатар еліміз құрамында алкалоидтары бар улы
өсімдіктерді зерттеуде алдыңғы қатарда келеді. Еліміздегі фармацевтикалық
өнеркәсіп эфедрин, сальсолин, платифиллин, адонизид, эфимизм және басқа
да бағалы препараттарды да өсімдіктерді зерттеу жолымен дүниеге әкелді.
Әрбір дәрілік өсімдік емдеу практикасына енгізілмес бұрын ғылыми
медицинада зерттеудің ұзақ жолынан өтеді. Атап айтқанда химиялық қүрамы
тексерілді, организмге әсер етуші факторы, адамның әр түрлі органдары мен
жүйелерінің қызметіне ететін ықпалы анықталады. Өсімдіктердің түгелдей
өзіндегі немесе оның бір бөлігіндегі кейбір химиялық заттардың каншалықты
зиянды екені анықталады, сонымен бірге өсімдіктің шипалық қасиеті жан-
жақты тексеріледі. Сонан соң әр түрлі жолмен тәжірибе жасау
арқылы өсімдіктің және одан жасалған препараттардың дәрілік қасиеттеріне
баға беріледі. Осыдан кейін барып қана арнаулы нұсқау бойынша дәрілік
өсімдіктер көптеген клиникалық сынақтан өтеді. Сынақтан өткен өсімдікті
халық арасында кеңінен таратуға және емдеу мақсатында қолдануға, ал оның
препараттарын өндірістік жолмен жасауға рүқсат етеді. Сөйтіп көптеген
өсімдіктер халық медицинасынан ғылыми медицинаға көшеді. Мәселен, осындай
байқаудан өткен, жүрек - қан тамыры ауруларына қарсы қолданылып жүрген
препараттардың 80 %-тен астамы дәрілік өсімдіктерден алынған. Алмисақтан
мал бағумен айналысқан көшпелі қазақ халқы шөптердің, жалпы өсімдіктердің
емдік, дәрілік қасиетін ертеден білген. Соның нәтижесінде ел арасында
ауру сырқауға ұшыраған адамдарды дәрілік өсімдіктермен емдеу ілгеріден-ақ
кеңінен таралған. Республикамыздағы дәрілік өсімдіктердің 600-ге жуық
түрі дәрі дайындауға шикізат ретінде пайдаланылады, алайда соның 200-ге
жуық түрі ғана дәрілік өсімдік түрінде жиналады. Қазақстанда кездесетін
дәрілік өсімдіктер: түймедақ, ермен, арша, рауғаш, қызылтаспа, долана,
сиырсілекей, итмұрын, есекмия, дәрілік жоңышқа, киікоты, тасшөп, т.б.
Дәрілік өсімдіктердің құрамында алкалоидтар, гликозидтер, эфир майы,
түрлі дәрумендер болады. Оларда түрлі микробтарды, вирустарды өлтіретін
антибиотиктер, фитонцидтер түзіледі. Осы заттардың болуына байланысты
дәрілік өсімдіктер бірнеше топқа бөлінеді. Дәрілік өсімдіктерді жинау,
кептіру, сақтау әдістері арнайы ережеге сай жүзеге асырылады. Дәрілік
өсімдіктерден дайындалған дәрі дәрмектер дәрігердің нұсқауымен қолдануға
ұсынылады.
Қарандыз – Inula L. 2 метрге дейін биіктеп өсетін көп жылдық
өсімдік.Сабағы тік өседі, жапырағы ұзын, малдың тіліне ұқсаған сопақ
болады. Тамыры жуан, етті, хош иісті. Бірақ дәмі жағымсыз, ащы. Маусым
айының аяғынан бастап қыркүйекке дейін сап - сары гүл ашады. Гүлінің
жапырағы адамның алақанындай ірі. Ол қара топырақты құнарлы жерлерде,
орманды далаларда, шабындықтар шетінде көп кездеседі.
Халық медицинасында қарандыз гүлінің ұнтағын сары майға араластырып,
ескі жөтелге қарсы жегізеді. Ал оның бір ас қасық дәнінің ұнтағын 1 кг
ешкінің еріген іш майына араластырып, күніне бір шай қасықтан үш рет
қайнаған сүтке салып, демікпе ауруына қарсы ішкізеді. Сондай - ақ бронхы
астмасы мен созылмалы бронхитке будан дауа ем жоқ, күмән келтіруге
болмайды.
Қарандыз жапырағын гүлдеген кезінде жинап алып, көлеңкелі жайда
кептіріп, ұнтақтайды. Сол ұнтақтың 100 грамын 1 килограмм сары майға
араластырып, күніне бір шай қасықтан үш рет 2 ай ішсе, өкпенің қабынуын
жазып, ауа жүретін жолдарын тазалап, созылмалы жөтелді тыяды.
Тамырын қыркүйек, қазан айларында қазып алып жуып, жапырақтан кесіп,
асты - үстінен ауа кіріп тұратындай торға жайып, күн көзін түсірмей
көлеңкеде кептіріп, ұнтақтайды. Бір ас қасық ұнтақты 1 литр қайнаған суға
салып 10-15 минут жайымен қайнатып, 2 күн тұрғызып сүзеді. Үстіне арпа
бадион майының бір ас қасығын қосып шайқап араластырады. Мұны созылмалы
бронхит, демікпе, созылмалы гастрит, ұйқы безінің қабынуы, қант диабеті
ауруларына ұшырағандар күніне 30 грамнан 3 рет 2 ай ішеді.
Ал ,бір ас қасық тамыр ұнтағын 1 литр суға салып 10-15 минут қайнатып,
үстіне 150 грамм алма сірке суы. 100 грамм бал, бұрыш, жалбыздың бір ас
қасық тұнбасын қосып, асқазан, ұлтабар, ішек жараларына, тоқ ішектің
бөртуіне қарсы күніне 30 грамнан 3 рет 2 ай ішкізеді.
Дәл осы ауру түрлеріне бір ас қасық қарандыз ұнтағын жарты литр араққа
салып 15 күн қараңғы жерде ашытып сүзеді. Осыны күніне бір ас қасықтан
тамақ алдында үш мәрте 2 ай ішсе де, наукасынан сауығып кетеді. Немесе
тамыр ұнтағының 100 грамын 1 килограмм сары майға араластырып, күніне бір
шай қасықтан 4 рет ыстық сүтпен ішсе, демікпені, созылмалы бронхитты
қоймайды.
Енді осы ұнтақтың 100 грамын 1 килограмм балға араластырып дәл осылай
қабылдаса, жүрек қан тамыры ауруларына, жүрек бұлшық етінің нашарлауына,
стенокардия мен ишимия ауруларына ем және қан тамырының қабырғасына пайда
болған тыртықты жазады.
Қара қурай, сілекей- көпжылдық тектес өсімдік. Биіктігі 15-50 см. Томар
тамырлы немесе ретсіз түйнек тамырлы, тамыры етті, әрі бұтақшалы келеді.
Тік өсетін сабағының ұзын жолды қырлары болады. Түп жағында өсетін
жапырақтары кезектесіп орналасады, жұмыртқа немесе сопақша дөңгелек
формалы, үшкір, түп жағында құлақшасы болады. Жапырақ түбі сабақты
жартылай орап тұрады, жапырақ жиегінде ретсіз ара тістері бар. Шоқ бас
гүл шоғыры басында немесе қолтықтай өседі. Гүлі сары түсті келеді.
Тұқымша жемісінің айдар түкшелері болады.
Өзен жағаларында, егістік алқаптарында, ылғалды жерлерде өседі. Бүкіл
Шыңжанға таралған.
Жинау және өңдеу. Бұл шөптің тамыры дәрі болады. Шөбін көктем мен күзде
қазып алып, сабағын алып тастап, топырағынан арылтып, жапырақтап турап
тастайды. Ащылау кермек дәмді, усыз болады.Мына ауруларға ем болады. Көк
бауыр мен асқазанды қуаттандырады. Сарайды ашады, ауырғанды басады,
іштегі баланы тыныштандырады.
1. Бас ауруына және ұмытшақтыққа бірден - бір ем. Қарандызды жаңбыр
суына шылап, нілі шыққан кезде суын мұрынға тамызса, бас ауырғанды
басады. Қарандызды талқандап, суға илеп, маңдайға немесе самайға басса,
ұмытшақтықты азайтады.
2. Қарандыз тамырын тұмау таралған үйге тұтатып, түтінін иіскесе,
тұмауды бәсеңдетеді. Тұмау тиюдің алдын алады.
3. Көкірек ауырғанда, жөтелгенде, 4 г қарандызды талқандап, арақпен
немесе ермен суымен ішсе, аруды жеңілдетеді.
4. Талқандап, електен өткізілген қарандыз ұнтағын балмен өлтіре
араластырып, күніне үш-төрт рет жалап жесе, кеудедегі қақырықты
тазалайды. Асқазан, көк бауыр және несеп жолдарындағы бөгеттерді
ашады, ішкі жүйелерді қуаттандырады.
5. Жылан шаққанда, 4 г қарандыз ұнтағын жүзім арағымен ішсе,
уытты терінің сыртына теуіп шығарады.
6. Асқазанның созылмалы қабынуына, іш кебуге қарандыз, пинна,
тырнагүлді (әрқайсысынан 9 г) араластырып, суға қайнатып ішеді.
7. Жүйке салдарынан асқазан қызметі бұзылғанда, 9 г қарандызды суға
қайнатып ішеді.
8. Қабырға аралық жүйке ауруына, көкірекке бір нәрсе
тиіп ауырғандай сезілгенде, 90 г қарандыз бен 90 г тырнагүлді қосып
талқандап, 30 грамнан күніне үш рет ішеді.
9. Он екі елі ішек жарасына, асқазанның қабынуына 6-9 г қарандызды
талқандап, қайнаған сумен ішеді.
Пайдалану мөлшері: 3-9 г. Қарандыздың құрамында ұлпа май, күрделі
молекулалы қант бар .
Мыңжапырақ –Achillae L. Қазақстанның барлық жерінде өседі. Биіктігі
жарты метрге жетіп, тамыры 30-40 сантиметр тереңге
бойлайды. Көп жылдық шөп тектес өсімдік. Оның халық арасындағы
екінші аты сарыбасшөп. Маусымнан бастап қыркүйек айына дейін
гүлдейді. Гүлдері ұсақ, сабағының жоғары жағында тостағанша жасап
шоғырланып тұрады. Біздің республикада бұл өсімдіктің 11 түрі бар.
Өсімдіктің дәрілік қасиеті халықтық медицинада ерте кезден-ақ белгілі.
Оны асқазан, ұлтабар, ішек, мұрын, көтеу, жатыр ауруларына қарсы және қан
тоқтату үшін кеңінен пайдаланылған. Ал қазіргі медицинада басқа дәрілік
шөптерге қосып түрлі қабынуларды, аллергияны, жараларды жазуға, қан
тамырларын кеңейтіп, ауырған жерді тыныштандыруға қабылданып жүр.
Мыңжапырақтың тамырын дәрі жасау үшін гүлдеп тұрған
кезінде қазып алып, топырағынан тазартып жақсылап жуады. Көлеңкелі, ауасы
ауысып жел кем соғып тұратын жерде кептіріп, ұнтақтайды. Осы ұнтақтың 100
грамын 3 литр суға салып, ыдыстың қақпағын буы шықпайтындай етіп жауып,
жайымен бір сағат қайнатады. Оттан түскен соң бір күн тұндырады, сүзіп,
үстіне 200 грамм алма сірке суын қосады.
Бұл дәріні жатыр қабығында немесе одан қан кеткенде, көтеу болғанда,
асқазан ауырғанда, ұлтабар жарасы ашылып қан түкіргенде, сондай-ақ
мұрыннан, тістің қызыл етінен қан аққанда күніне 50 грамнан 3 рет, 20-30
күн ішкізеді. Әрі кеткенде 5-6 күннің ішінде қан тоқтап, ауырған жер
тыныштана бастайды. Гүлінен төмен бір қарыстай кесіп алып, кептіріп
ұнтақтайды. Сол ұнтақтың 2 ас қасығын жарты литр қайнап тұрған суға салып
шай сияқты демдейді. Бір күн тұндырып сүзгеннен кейін үстіне 2 ас қасық
сірке суы мен бір ас қасық бал, 20 тамшы бұрыш жалбыз (мята перечная)
тұнбасын тамызып араластырады.
Мұны қан кеткенде, асқазандағы қышқыл шамадан тыс көбейгенде, асқазан,
ұлтабар, тік ішек жарасы және геморрой, панкреатит, қант диабеті, бас
сақинасы сияқты дерттерге шалдыққанда, ұйқы қашқанда күніне 30 грамнан 4
рет науқастың жағдайы түзелгенше ішкізіледі.
Мыңжапырақтың гүлін тостағаншасымен бірге алып кептіріп, ұнтақтайды.
Сол ұнтақтың жарты килограмын 6 литр суға салып, үстіне жарты килограмм
бал қосып, жайымен 6 сағат қайнатып, сүзеді.
Сонан соң оған жарты литр алма сірке суын, бір шай қасық бұрыш жалбыз
тұнбасын құйып бальзам жасайды.
Мұны қуық пен бүйректің барлық ауруына, әсіресе, қуық түбі безінің
аденомасына, еркектік без бен өт қабының қабынуына, сары ауруға қарсы,
күніне ас алдынан жарты сағат бұрын 30 грамнан 3 рет алты ай ішкізеді.
Мыңжапырақ Қазақстанның барлық жерінде өседі. Биіктігі жарты метрге
жетіп, тамыры 30-40 сантиметр тереңге бойлайды. Көп жылдық шөп тектес
өсімдік. Оның халық арасындағы екінші аты сарыбасшөп. Маусымнан бастап
қыркүйек айына дейін гүлдейді. Гүлдері ұсақ, сабағының жоғары жағында
тостағанша жасап шоғырланып түрады. Біздің республикада бұл өсімдіктің 11
түрі бар.
Өсімдіктің дәрілік қасиеті халықтық медицинада ерте кезден - ақ
белгілі. Оны асқазан, ұлтабар, ішек, мүрын, көтеу жатыр ауруларына карсы
және қан тоқтату үшін кеңінен пайдаланған. Ал қазіргі медицинада басқа
дәрілік шөптерге қосып түрлі қабынуларды, аллергияны, жараларды жазуға,
қан тамырларын кеңейтіп, ауырған жерді тыныштандыруға қолданып жүр.
Мыңжапырақтың тамырын дәрі жасау үшін гүлдеп түрған кезінде қазып алып,
топырағынан тазартып жақсылап жуады. Көлеңкелі ауасы ауысып жел кем соғып
түратын жерде кептіріп, ұнтактайды. Осы ұнтақтың 100 грамын 3 литр суға
салып, ыдыстың қақпағын буы шыкпайтындай етіп жауып, жайымен бір сағат
қайнатады. Оттан түскен соң бір күн тұндырып, сүзіп, үстіне 200 грамм
алма сірке суын қосады. Бұл дәріні жатыр қабынғанда немесе одан қан
кеткенде, көтеу болғанда, асқазан ауырғанда, ултабар жарасы ашылып қан
түкіргенде, сондай - ақ мұрыннан, тістін қызыл етінен қан аққанда күніне
50 грамнан 3 рет, 20 - 30 күн ішкізеді. Әрі кеткенде 5-6 күннің ішінде
қан тоқтап, ауырған жер тыныштана бастайды. Гүлінен төмен бір қарыстай
кесіп алып, кептіріп ұнтақтайды. Сол үлтақтың 2 ас қасығын жарты литр
қайнап түрған суға салып шай сияқты демдейді. Бір күн тұндырып сүзгеннен
кейін үстіне 2 ас қасық сірке суы мен бір ас қасық бал, 20 тамшы бұрыш
жалбыз тұнбасын тамызып араластырады . Мұны қан кеткенде, асқазандағы
қышқыл шамадан тыс көбейгенде, асқазан, ұлтабар, тік ішек жарасы және
геморрой, панкретит, қант диабеті, бас сақинасы сияқты дерттерге
шалдыққанда, ұйқы қашқанда күніне 30 грамнан 4 рет науқастың жағдайы
түзелгенше ішкізеді.
Мыңжапырақтың гүлін тостағаншасымен бірге алып кептіріп, үні'ақтайды.
Сол үнтақтың жарты килограмын 6 литр суға салып, үстіне жарты килограмм
бал қосып, жайымен 6 сағат қайнатып, сүзеді.
Сонан соң оған жарты литр алма сірке суын бір шай қасық бұрыш жалбыз
тұнбасынан бальзам жасайды.
Мұны қуық пен бүйректің барлық ауруына, әсіресе, қуық түбі безінің
адиномасына, еркектік без бен от қабының қабынуына, сары ауруға қарсы,
күніне ас алдынан жарты сағат бүрын 30 грамнан 3 рет алты ай ішкізеді.
Ерменді жерде ер өлмес деген қазақта мақал бар. Бұл тектен-текке
айтылмаса керек. Өйткені ерменнің өзі тектес өсімдіктерге қарағанда емдік
қасиеті өте жоғары. Халық арасында оны 41 дертке дауа деп те атайды.
Ермен биіктігі 1 метрден асатын көп жылдық, шөп тектес өсімдік. Иісі
өткір, дәмі ащы. Сонысына қарай ерменнің екінші атауы кермекжусан. Ол
далалы аймақтарда, жол жиегі мен арық жағаларында өседі. Егістік
алқаптарда арамшөп ретінде кездеседі. Шілде мен тамыз айында гүл атады.
Ол сары түсті түтікшелерден тұрады. Өсімдіктің бүкіл денесін бозғылт
түсті ұсақ түк басқан. Тамыры жерге тіке тереңдеп кетеді.
Халық медицинасында ерменнен жасалған дәріні:
• ми қан тамырлары тартылып, құлақ дуылдап, бас зеңгіп ауырғанда
(спазма сосуда головного мозга);
• бас сүйектің ішіндегі қан тамыры тартылып көз қарауытқанда;
• көздің нұры қайтқанда (ақшам соқыр);
• қант диабеті;
• бауыр ауруы;
• асқазан ауруының барлық түрі;
• асқазан жарасы;
• тік ішектің жарасы;
• бойдың қуаты (анемия) азайғанда және басқа ауру
түрлеріне қолданады.
Ерменнің гүлін тамыз айында жинап көлеңкелі жерде кептіріп сақтайды,
Сол ұнтақтың 100 грамын, сейдана дәнінің 100 грамын бір килограмм қара
мейізге араластырып, келіде жаншиды. Сонан кейін жүгері дәнінің
көлеміндей етіп домалақтап, мұздатқышқа салып қою керек. Созылмалы
гастритпен, бауыр (гипотохслецистит), көкбауыр ауырғанда күніне ас
алдында (жарты сағат бұрын) екі данада 3 рет- 2 ай жеу керек.
Ерменнің дәнін кептіріп ұнтақтап, соның бір ас қасығын 100 грамм балға
араластырып, асқазан, ішек және тік ішектен қан кетекенде жараның тез
жазылуына әсер етеді.
Ерменнің жапырағын күзде жинап алып, салқын жайда кептіріп ұнтақтап,
бір шай қасығын 3 литр қайнап тұрған суға салып, шай тәрздІ демдейді.
Мөлшері сегіз сағаттан кейін сүзіп, үстіне 200 грамм алма сірке суын
құйып араластырады.
Бұл дәріні қылтамаққа, асқазан мен ішек жараларына, көтеуге, тоқ
ішектегі политке, тік ішектен, жатырдан қан кеткенде, бауыр, көкбауыр
ауырғанда күніне 30 грамнан 3 рет тамақ алдында береді. Емдеу мерзімі
науқастың жай күйіне байланысты. Дегенмен бір айдан кейін 20 күндей
демалып, енді қайта бастағаны жөн.
Ерменнің тамырын кептіріп, ұнтақтап, сол ұнтақтың 100 грамын 3 литр
суда жарты сағат қайнатып, бір күн тұндырып қояды. Үстіне 200 грамм алма
сірке суын қосып, шайқап араластырады.
Мұны көбіне урологиялық ауруларға береді. Атап айтқанда куыққа суық
тиіп, түйіліп ауырғанда, бүйрек және жатыр төмен түсіп кеткенде,
балалардың кіші дәреті тоқтамағанда, сондай-ақ үлкендердің кіші дәреті
тұтылғанда, еркек безі қабынғанда, әйелдердін бедеулігін емдегенде күніне
30 грамын 3 рет 2 ай ішкізеді. Ал жатыр мойнына түскен жараны (эрозия)
таңертең кешке осы дәрімен жуып шаяды.
Бұрын орыстың халық емшілері ермен мен тасшүйгін шөбінің қосындысынан
жасалған дәрімен маскүнемдерді емдеген.
Итмұрын (Rosa L) - бұталы көп жылдық есімдік. Тамыры тарамдалып тереңге
кетеді. Ұсақ жапырақты, сабағы толған тікен. Жемісі кызыл, ішінде ұсақ
қоңыр ұрығы болады. Қазақстанның бар жерінде өседі.Оның 45 түрі бар.
Дәрі жасау үшін күзде жас тамырын қазып алып жуып, ұсақтап турайды. Соның
1 килограмын 15 литр суға 2 сағат қайнатады .
Осы қайнатындыны ыстықтай ваннаға құйып, үстіне 1 литр алма сірке суын
қосады да қүяды, буын ревматизмі, полиартриті бар адам 10 күн кешке
жатарда бүлауланады. Содан кейін науатпен қара шай ішіп терлейді. Тері
басылған соң жел тигізбей жақсылап оранып жату керек. Бұдан кейін бір ай
демалып, емді жоғарыдағыдай қайтадан бастайды. Сөйтіп, үш рет жасаса,
сырқатынан ада-күде жазылып кетеді.
Дәл осындай рецепті тобылғының тамырынан алып, осы ауру түрлерін
емдеуге болады. Емдік қасиеті жағынан итмұрын мен тобылғы бірдей.
Есекмия (Glycyrrhiza L) - көбінде еліміздің жылы жағында көп өседі.
Бойы 1 метрге дейін жететін көп жылдық өсімдік. Көбінде сәндік үшін
бақтар мен аула ішіне, көшелерде өсіреді. Гүлі бұтақтарының басына
шоқтанып тұрады.Тамыз айында ақшыл-сары түсті гүл ашады. Жемісі қазан
айында піседі, өте балды өсімдік.
Миуасын піскен кезінде жинап алып кептіріп, соның 2 грамын 1 литр
спиртке салып, күніне 5-6 рет шайқап, бір ай ашытады. Артынан сүзеді.
Дәрі дайын.
Асқазан, ұлтабар ішек жаралары мен көтеуге (геморрой) ем етіп күніне
бір ас қасығын 50 грамм суға қосып, 4 рет 2 ай ішсе, сырқатынан ада-күде
сауығып кетеді. Осы тұнбаны дене сыртындағы іріңге, трофикалық жараларға
және күйікке, шаш түскенге ем үшін қолданылады. Сыртынан ауық-ауық сүртіп
отырса, жақсы нәтиже береді. Есекмия дәнінің ұнтағын басқа да дәрілік
шөптерге қосып, гипертониялық ауруларға және түнде ұйықтамай шығатын
адамға тыныштандыру үшін береді.
Сары Мия (Glycyrrhiza L) - басқалай аты - Алтай сары миясы, түлкімасақ.
Көп жылдық шөп тектес өсімдік, биіктігі 50 - 80 см. Негізгі тамыры ұзын,
жұмыр, тереңдеп өседі. Тік өсетін сабағының сирек ақ түкшелері бар. Тік
қауырсынды, күрделі жапырақтары кезектесіп орналасады, кішкене
жапырақтары 17 - 29-ға дейін тізіліп өседі. Сопақшалау, қандауыр тәрізді,
бүгін жиекті болады. Жапырақ тұғыры үш бұрышты қандауыр формалы, ашалы
гүл шоғыры басында немесе қолтықтай өседі. Қысқа әрі жиі өскен гүл шоғыры
көбелек формалы, солғын сары түсті, бас гүл сабағы өте ұзын болады. Гүл
тостағаншасы қоңырау формалы, қара түсті түктері бар. Бадана жемісі
үлкен, көпіршік терізді, тұқымы кішкене қара түсті, бүйрек формалы
келеді.
Тау ормандарының ашық алаңдарында, орман шетінде, сай тоғандарында
өседі. Алтай, Тарбағатай тауларында көп болады .
Ж и н а у және ө ң д е у. Сары мияға тамыры дәрі болады. Көктем, күз
мезгілінде қазып алып, шашақ тамырын және топырағын жуып, кептіреді.
Дымдап, жапырақшалап турап, шикідей, кейде бал қосып өңдеп пайдаланады.
Дәмі тәтті, дәмді, усыз болады.
Ем болатын аурулары.
Сыртқы денені бекемдеп, қуаттандырады. Қалыпсыз терлеуді тоқтатады.
Жараның өлі етін жетілдіреді, несепті молайтады, ісікті қайтарады.
Шикідей пайдаланғанда дене қуатын күшейтеді.
1. Созылмалы ауру салдарынан дене әлсірегенде, 60 г сары мия мен 10г
жаужұмырды қой етімен қосып қайнатып, етті жеп, сорпасын ішеді.
2. Көтенішек айналғанда, жатыр және асқазан төмендегенде, сары миядан
12 г, жаужұмыр, бәйжу, аю балдырғаннан 9 грамнан, мия тамыры, мандарин
қабығы, сасық қандаладан 4,5 грамнан суға қайнатып ішеді.
3.Ми тамырына қан тығындалғанда, сары миядан 15 - ЗОг, иісті тамырдан 6
г, аю балдырған, шү-ғынақ, жауын құрты, шабдал дәнегі, әсем салуядан 9
грамнан суға қайнатып ішеді.
4.Ақ қан түйіршігі көбейген қан ауруына шикі сары мия, қызыл
шырмауықтан 60 грамнан, аю балдырғаннан 30г, жаужұмыр, піскен оймақгүлден
15г араластырып, күніне екі рет қайнатып, екіге бөліп ішеді. Жүкті
әйелдерге аю балдырғанның мөлшерін кеміту керек.
5.Бүйрек қабынып, ісінгенде, 30г шикі сары мияны, 60г қарбыз қабығын,
12г етті сұңғыланы суға қайнатып ішеді.
6.Жай ісікке 15г сары мияны, 15г жау жұмырды, 9г бәйжуді, 15г бұғы
мүйізі желімін, 15г жол желкен тұқымын, 5 шыланды суға қайнатып ішеді.
7.Шиқан мен сыздауықтың аузы шықпағанда, 15г сары мияны, 9г аю
балдырғанды, 9г бұғы иісті тамырды, 9г бәйжуді, 15г тікенді ұшқат гүлін,
6г сабын ағашы тікенін, 9г ащы қарбыз тамырын, 9г жүрек жапырақты, 3г
қызыл мияны суға қайнатып ішеді.
8.Етеккір келмегенде (бет сарғаяды, бас айналады, жүрек қалыпсыз
соғады, демігеді, бел мен аяқ ашып ауырады), 15г сары мияны, 15г аю
балдырғанды, 12 г саяғызды суға қайнатып ішеді .
Меңдуана –Datura L . Қазақстанның барлық жерлерінде кезігеді. Бойы 1.5
метрге дейін барады. Жапырағы ірі, сабағының өң бойын желімді бозғылт
түктер басқан. Иісі жағымсыз, өткір. Мамыр айынан тамызға дейін аппақ гүл
ашады. Маусым, қыркүйек айларында жеміс береді. Дәні қоңыр, ұсақ,
қабыршақты сауыттың ішінде болады. Ол жол жиегінде, ескі қора жайдың
орнында өсетін, өтеулі шөп. Дәрі үшін жапырағы мен дәні пайдаланады. Оның
дәрілік қасиеті тым ертеден белгілі.
Егер демікпесі бел алып тұрган адам мендуананың қураған жапырағын
қағазға орап тартса тиылады. Ал кепкен жапырағын қайнатып буланса аяқ-
қолы қақсап, белі ұйып ауырғанды жоғалтады, осы қайнатпамен тіс
қаксағанда ауызды әлсін-әлсін шайса қолма-қол басады. Қызыл иектің
қабынуына бірден-бір ем.
Тұкымын күйдіріп тұмаумен (грипп) ауырған адам түтінін иіскесе, тез
жазылады. Тістің қақсағанын басады. Сондай-ақ дәнін ұнтақтап суға
қайнатса, бетіне қалқып майы шығады. Сол майды халқып алып қыздырса, таза
өзі қалады. Онымен көтеуді сүртсе, ашып ауырғаны қолма-қол басылып, бұл
кеселден тез сауығады.
Омыраудағы маститке, құлақ түбі безінің ісігіне таптырмайтын ем.
Ескертетін жағдай: мендуананы дәрілік үшін жинағанда қолға қолғап киіп,
ауыз бен мұрынды дәкемен таңып алу керек. Ал кептіргенде шөпті қапқа
салып аузын буып, көлеңкелі жерге қойып қап ішінде кептіреді.
Ұнтақтағанда тозаңы ауыз-мұрынға кетпегенін қарастыру керек. Әйтпесе,
адам уланып қалады.
Шөпшай - Неlichrysum mill L. Қазақстанның орталық жерінде кезігеді.
Шөлге төзімді, көп жылдық шөп тектес өсімдік. Сабақ жапырағының сыртын
ұсақ түк басқан. Ол көбінше құмдауыт, тастақты жерлерде, орман ішіндегі
алаңдарда көп болады. Бойы 30-75 сантиметрге дейін жетеді. Мамыр мен
маусым айларында сап-сары боп гүл ашады. Дәрі жасау үшін гүлдерін әлі
ашылып жетілмей тұрған кезінде жұлып алып көлеңкелі жерде кептіріп
ұнтақтайды. Осы ұнтақтың 100 грамын 1 литр суға салып, үстіне 100 грамм
бал қосып 30 минут қайнатады. Бір күн тұндырып сүзеді.
Мұны сары аурумен ауырғанда күніне 30 грамнан 3 рет 3 ай үздіксіз
ішкізеді. Осы мөлшерде, бірақ бал қоспай, бір күннен кейін үстіне бұрыш
қайнатпасының бір қасығын құйып бауыр, көкбауыр және ет қалтасының
қабынуына қарсы, күніне 100 грамнан 4 рет 3 ай ішкізеді.
Ал асқазан, ішек ауруларына ем үшін шайшөптен 200 г, итмұрыннан 200
грамм ұлтақ алып араластырады. Осы қосындының 3 ас қасығын 1 литр суға
салып 30 минут қайнатса, бальзам шығады, 2 күн тұндырьш, сүзіп үстіне 100
грамм алма сірке суын қосады. Күніне ас соңынан 40 грамнан 4 рет 2 ай
ішеді.
Дәрілік шалфей жапырағы 10,0; үлкен бақажапырақ (жапырағы) -10,0;
қосүйлі қалақай (жапырағы) - 10,0; ащы жусан (шөбі) - 5,0; кәдімгі
мыңжапырақ (шөбі) - 15,0; дала қырықбуыны (шөбі) - 15,0; дала жүгерінің
аналық гүлі - 10,0; кәдімгі арша (жемісі) - 10,0.
Бұл қоспадан дайындалатын тұнбаны есекжеммен ауырғанда пайдаланады. Осы
тұнбаны күніне 3 мезгіл тамақтан бұрын немесе 13 стаканнан ішеді .
Үлкен сүйелшөп (шөбі) - 10,0; дәрілік бақбақ (тамыры) - 20,2;
қызылтаспа (шөбі) - 15,0; жүгерінің аналық гүлі - 15,0; шілтер жапырақты
шайқурай (шөбі) - 20,0 үштүсті шегіргүл (шөбі) - 10,0; кәдімгі анис
(жемісі) -10,0. Осылардан дайындалған тұлбаны пайдаланады.
Бұйда кендір( Арocynum L). Бұл бір жылдық шөп тектес өсімдік. Биіктігі
30-90см сабағы тік өседі. Кезектесіп орналасқан, жапырағы 5-7 айырықты,
жиегінде ара тістері бар. Жапырақ беттерінде таралған жүйкелері көрініп
тұрады. Сабағы жебелі болады. Кішкене гүлдері топтасып, жапырақ қолтығына
орналасқан. Тұқымы бүйрек тәрізді тұқым қауызы қоңыр, сарғылт түсті,
ішіндегі тұқымы қара қоңыр түсті болады. Тұқымынан хош иіс аңқып тұрады.
Бұйда кендірдің тұқымы, жапырағы тамырынан дәрі жасалады.
Ем болатын аурулары.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 Аналитиклық
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
1.1 Халық медицинасының даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
1.2 Халық медицинасында қолданылатын
өсімдіктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
2 Шашыратқыға жалпы сипаттама(аңыз әңгіме)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Шашыратқының шипалық қасиеті,халық медицинасында
маңызы ... ...
Халық медицинасында пайдаланудың тиімді және кері әсерлері
... ... ... ... ...
1. Халық емшілігінде өсімдіктерді пайдаланудың
тиімділігі ... ... ... ... ... .
.2 Халық медицинасында өсімдіктерді пайдаланудың кері әсері
... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
Қосымша
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі: Соңғы жылдары қазақтың халық медицинасы туралы жиі
айтыла бастады. Халық медицинасының қайта жандандыруда қажеттілігіне
жұртшылықтың назары аударылды. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының
анықтауы бойынша халық медицинасы дегеніміз атадан балаға ауызша не
жазбаша түрінде беріліп келе жатқан денсаулықты рухани және қоғамдық
тұрғыдан аурулардың аты-жөнін табуға оның алдын алуға және жоюға
бағытталған нақтылы іс-әрекеттің жиынтығы. Өсімдіктерден дәрі дәрмек
жасап , сол бойынша әртүрлі ем қолдана білетін сол ем домының өз
ортасының қоғамдық мәдени және діни ұғымдарына сәйкес халыққа медициналық
көмек бере алатын адам. Ғасырлар бойы халық өзінше әдет құрған, осылайша
ауру сырқаулардан құтылу жағдайында әдістер іздестірген. Біздің қазақтың
халық медицинасының ерекше бір сипаты атадан балаға, ұрпақтан-ұрпаққа
тек ауызша ғана жетіп келе жатқандығы мәлім.
Халық медицинасы дегеніміз - өсімдіктер мен жануарлардан алынатын
шипалы өнімдер мен минералды заттардың емдік қасиеттері алуан түрлі
аурулардың белгілері мен сол аурулардың емдеу тәсілдері және олардан
сақтану жолдары туралы тарихи даму барысында халық жадында қалыптасқан
империялық білімдердің біртұтас жүйесі. Адамзат жаратылғалы бері
жинақталған дәрігерлікке қатысты ортақ тәжірибелер , өсімдіктерден
алынатын дәрі-дәрмектер халық медицинасының бай тәжірибесінен бастау
алғандығын мойындап келеді.
Ғылыми жаңашылдығы: Халық медицинасының емделудің тиімді және жағымсыз
әсерлерін анықтау жұмысы алғаш рет жасалынып отыр және халық
медицинасының денсаулыққа зиянды әдіс-тәсілдері мен ғылыми емдік қасиеті
бар түрлерін атап көрсету.
Практикалық маңыздылығы: Зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтер ғылыми
және ұлттық медицинасында қолданылады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Халық медицинасында қолданылатын
өсімдіктердің түрлерін анықтау және денсаулыққа зиянды емдік әдіс-
тәсілдерін атап көрсетіп , ғылыми емдік қасиеті бар түрлерін
мүмкіндігінше атап көрсету.
Жұмыстың міндеті:
- Халық медицинасында қолданылатын дәрілік өсімдіктер түрлерін анықтау.
- Өсімдіктерді халық медицинасында пайдаланудың кері әсерлерін және
тиімділігін анықтау.
Зерттеу обьектілері:
Теория әдістеме негіздер
Диплом жұмысының жазылуының практикалық базасы: М.Әуезов атындағы ОҚМУ-
нің Биологияны оқытудың теориясы мен әдістемесі кафедрасы, Шымкент
қаласындағы А.Асқаров атындағы № 77 жалпы орта мектебі.
1 Аналитикалық шолу
1.1 Халық емшілігінің даму тарихы
Халық медицинасы дегеніміз - өсімдіктер мен жануарлардан алынатын
шипалы өсімдіктер мен минерал заттардың емдік қасиеттері алуан түрлі
аурулардың белгілері мен сол аурулардың емдеу тәсілдері және оларда
сақтану жолдары туралы тарихи даму барысында халық жадында қалыптасқан
империалық тәжірибелік білімдердің біртұтас жүйесі деген тұжырымы да
көңілге қонымды анықтама деп қабылдаған жөн. Этнологиялық тұрғыда аса
күрделі әрі қызықты ғылым саласының бірі қазақтың халық медицинасының
тарихы, даму жолдары сан ғасырлық және Қытай мен Үндістан, Тибет
халықтары медицинасы жеткен жетістіктерге жетпегенмен де қазақтың халық
медицинасының өзіндік сара жолы бар. Жалпы медицина деген ұғымына,
бүгінгі ғылыми медицина жетістігінен хабарсыз қазақ емшілері аурулардың
барлық түрін, емдеу әрекеттерін қара емдер деген бір ғана ұғымға
жатқызған. Қара емдердің пайдалы жақтарымен тиімді әдістеріне шешектің,
құрт аурудың жұқпалығын алдын ала сезіп, аурудың жекелеп бөлектей қоюы.
Ертеде өмір сүрген әл-Фараби, Әбу Әли Ибн Сина, Баруни әл-Джуржани
және орта ғасырларда өмір сүрген тағы да басқа Шығыс ғалымдарының қазақ
халық медицинасының дамуына әсіресе дәрілік өсімдіктерді танып
пайдалануына еткен ықпалдары зор болды.
Қазақстан Республика территориясынан 6000-ға жуық өсімдік түрлерін
кездестіруге болады. Олардың үрлерінің көптігі жөнінен Қазақстан одақ
көлемінде бірінші тұр. Өсімдіктер дүниесінің осындай молдығына байланысты
олардың ішіндегі дәрілік өсімдіктің зерттеудің маңыздылығы айтпаса да
түсінікті.
Мал бағумен ақылым заманнан айналысқан қазақ халқы шөптерін, жалпы
өсімдіктердің емдік, дәрілік қасиеттерін ертеден білген. Сөйтіп ел
арасында ауруға шалдыққан адамдарды дәрілік өсімдіктермен емдеу ілгеріден-
ақ кеңінен таралған.
Әр облыстың, аймақтың, халық дәрілік өсімдіктердің әр түрлі
қасиеттерін өздерінше пайдалануы да мүмкін.
Оның да жөні бар, өйткені кейбір өсімдіктердің бірнеше түрлі дәрілік
қасеттері бар.
Ғылыми медицина тілінде карантин жариялауы, денесін суық шалған
кісілерді құм булау, су булау, қан булау т.б. Булаулау яғни терлету
арқылы емдеу түрлері жатады. Дарыншылардың қан алушы адам денесіндегі
арам қанымен сары суды сыртқа шығаруға әрекет жасауға ағып жатқан қанды
тоқтату, оташылар мен сынықшылардың аяқ асты мертіктен жандарға көмегі,
тәуіптердің тамыр ұстап, аурудың кеселінің түрін дәрежесін анықтай,
дәрілік өсімдіктердің дәрілік қасиетін танып білу, оған қоса қолға түскен
минералды заттар мен мал өнімдері дәрілік қуаты бар қымыз бен шұбат, аң,
құс, балық еттерімен сорпаларын, ауру кісінің әлденуіне пайдалануы,
минералды сулармен батпақты сорлардың, кең көздерінің емдік қасиетін
пайдалана білу. Қазақтың ауруды емдеуде ежелден бері қалыптасып келе
жатқан білім тәжірибесі қатарына жатады. Бала туу жас нәресте мен жас
босанған ана күтіміне, күнделікті тұрмыста тазалық сақтауға қатынасы
кейбір ұтымды әрекеттер бүгінгі күні де мәнін жойған жоқ. Сарыарқаны
мекендейтін ақбөкеннің қарақұйрық мүйіздерінің емдік қасиетін белден
қалған еркек пен бедеу әйелдердің ем ретінде пайдалануы көрші Алтай,
Қытай халық емшілерінің іс әрекеттерімен астаса, ағылшын ғалымы Дженер
ашқан жаңалықтың арқасында шешекке қарсы егу шаралары қазақ тәуіптерінің
іс тәжірибесіне айналып, қаншама дала тұрғындарының шешектеп аман
қалғанына тарих куә.
Жалпы емші атаулына қараүзген шипагер бабамыз Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы
жиырма төрт атпен атайды: Теңдесіз шипагер, нағыз шипагер, қараүзген
шипагер, емші, емқос, жарғышы, қара емші, қамшы, тамыршы, сынықшы, отшы,
іш сипағыш, көзарақшы, ішірткіші, бақсы, жауырыншы, балгер, құмалақшы,
болжағыш, аяншы, қүшнаш, әулие, әнбие. Қазақ - төрт түлік малының
өнімдері мен сүтін былай қойғанда, терісі мен жалы, қаны, тіпті, жыны мен
зәрін дәрі ретінде пайдалана, ауруларына дауа ете білген халық. Қазақ
ұғымындағы адал мен арам деген сөздердің тазалық сақтауда тигізген
пайдалы жақтары қаншама? Қазақ оташыларымен сынықшылардың өнері өзге
халықтардың үстемдеу болуының себебі кең байтақ қазақ даласына көз тіккен
жаулардан қорғау, оған қоса күнделікті тұрмыс тіршілігінде ат ойындарына
байланыстар кезінде түрлі жарақатқа ұшыраған сәттерде шыққан буынмен
сыныққа жәрдем көрсетуде оташылардың сынық салу, оны бекіту дұрыс
салынбаған сынықты бұзып қайта салу кезіндегі шеберлігі мал анатомиясы
жетістігі арқасында екендігі даусыз. Негізгі кәсібі - мал өсірумен
айналысқан, көшпелі халық мал қандай өсімдікті жесе семіреді, ауруынан
жазылады, қандай өсімдікті аузынада алмайды, міне осының бәрін көзімен
көріп, көңіліне тоқуы өсімдіктердің дәрілік қасиетін, әсіресе улы
өсімдіктерді ажырата білуіне себебі тисе керек.
Қазақ емшілерінің аурды емдеудегі тәжірибелерінің ауқымы көршілес
елдермен қарымқатынас кезінде кеңейе түсті. ¥лы Жібек жолы арқылы
шығыстан батыстқа, батыстан шығысқа тасылған дәрі дәрмектердің қазақтың
кең байтақ даласын аралап өтуі революцияға дейін қазақ даласында жұмыс
істеген, сауда саттықпен айналысқан жәрмеңкелерде (Торғай, Қоянды, Ботов,
Қарқара, Жөлек т.б). Халық медицинасының дамуына ерекше мүмкіндік
туғызды. Революцияға дейінгі кезеңдерде жұмыс істеген ол жәрмеңкелерде
медициналық қатар деген бөлімдер болған. Жазғы күндері ұйымдастырылатын
халық аса көп жиналатын бұл жәрмеңкелердегі медициналық арнайы
(медицинский ряд) деп аталатын қатарларда еңбек еткен дәрігерлердің
негізгі міндеті - жұқпалы аурулардың ел ішіне таралып кетпеуін бақылаумен
қатар жәрмеңкеге жиналған халыққа медициналық көмек көрсету еді.
Қарағанды облысы Қарқаралы ауданында атақты Қоянды Ботов Қызылорда облысы
Шиелі ауданы аумағындағы Жөлек жәрмеңкесінің дәрігерлері Петербург әскери
медициналық академиясының түлектері Сәдуақас Шалымбетов пен Әли
Кеңісбаевтың негізгі міндеті - халық аса көп жиналатын мұндай орындарды
жұқпалы аурулардың ел ішінде таралмауын бақылау болатын. Жәрмеңкелердің
медициналық қатарларында елге ақылы көмек көрсеткен көрші орыс, қытай
елінен келген дәрігерлерге көмекшілікке жалдана жүріп, көп нәрсені
үйреніп, ұғып қалған қазақ жігіттері кейіннен халық медицинасының
өкілдері танымал емшілер қатарында болды.
Қазақтың дәстүрлі халық емшілігі жайлы жарық көрмек бұл еңбектің
ізденіс обьектілерінің бастау алар саласы Республикамыздың ірі
кітапханалары мен мұрағаттары қорларындағы ғылымның осы саласы жайлы
жасыл жазба деректерге мұқият зер салуға тура келді.
1996 жылы жарық көрген шипагер бабамыз Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының
Шипагерлік баян аталатын еңбегі бес ғасырдан соң бүгінгі ұрпақ қолына
тиіп отырған халқымыздың санғасырлық тарихы бар дәрігерлік дәстүрлерінің
қыр - сырын танып білуде аса мағыналы күрделі еңбек санатына қосылып
отыр. Дәрмене өсімдігінің емдік қасиетін жөтел тигенде, ішек құртын
түсіруге жергілікті халық ерте замандардан бері пайдаланып келеді.
1884 жылы Орыс көпестерінің Шымкент қаласында Сантонин заводын салып,
Арыс өзені жағалауында табиғи түрде өсетін дәрмене жусанының дәрі
шығаруды қолға алуды Қазақстанның дәрілік өнімдерінің тұңғыш рет
шетелдерге шығарыла бастауы болатын. Құрылғанына 100 жыл толуын 1984 жылы
кең түрде атап өткен зауыт бұл күндері 30 - дан астам елге өз өнімдерін
шығарып отыр.
Халық медицинасы жайлы кезінде түрлі себептермен қазақ даласында болған
саяхатшы А.Левшин, әскери дәрігер А.Ягмин, поляк, революционер,
демократты А.Янушкевич өсімдіктердің дәрілік қасиетін зерттеуші маман
ғалым П.Массагетов және басқалардың жазба деректеріне зер салудың маңызы
зор. Халық емшілерінің сан ғасырлық тәжірибелеріндегі кейбір тиімді
әдістерін ғылыми медицина жетістіктерімен ұштастыруды алғашқы қазақ
дәрігерлері мен фельдшерлеріде аз қызмет атқарған жоқ. 1892-93 жылы Томск
университеті медицина факультетінің студенті Әміре Айбақин профессор А.И.
Судаковтың басшылығымен қымыздың емдік қасиетін арнайы зерттеп,
балалардың туберкулез ауруына қолданып, нәтижесі ғылыми журналда
жарияланған.
Қазақ дәрігерлерінің алғашқы бір тобы қымыздың ғылыми медициналық
тұрғыда зерттелуіне ат салысты. Елуінші жылдардың ортасында Бурабайдағы
Бармашы санаториінде дәрігерлік қызмет атқарып жүрген кезінде дәрігер
-жазушы З.Шашкин туберкулез ауруын қымызға антибиотиктер қосып беру
арқылы емдеуді қолға алады. Өзі қызмет атқарған бармашы курортының жанына
жылқы өсіріп, қымыз өндірумен айналысатын шаруашылық құрылуына ат
салысады. Сол жылдары Бурабайда өткен ғылыми практикалық конференцияларды
баяндама жасап, оған ғалымдар назарын аударды .
Шұбаттың емдік қасиетінің ғылыми негізінде зерттелуіне республика
дәрілерінің ішінде Естөре Оразақов алғашқылардың бірі болып кірісті.
1956жылы дәрігердің тікелей үйымдастырумымен Маңғыстау облысындағы
Тұщыбек санаториі ашылды.
Халық медицинасының тарихын зерттей місіне өзіндік үлес қосу ретінде
қолға алынған жинақта заман ағымына орай кезінде діни сенімдерге қатысты
деп жирене қараған, тасада қалып келген ем - дом түрлеріне көбірек мән
берілмек. Күні бүгінге дейін шығыстың медицина негізінде дамып келген
қазақтың халық медицинасының тарихы мен тәжірибелері медициналық оқу
орындарында мүлдем оқытылмады. Халық медицинасының бай -тәжірнибелері
зерттелінбей сырт қалшып келуінің тағы бір себебі - медицина мамандары
бұл саланы зерттеу ісі тарихшылардың, тарихшылар- медиктердің міндеті
санап, екі ортада өгейістілген ғылым күйін кешіп келді.
Халық медицинасын ғасырлар бойы тәжірибелерінің тарихына арналған бұл
еңбектің негізгі мақсаттарының бірі халық емшілігі тәжірибелерінің ғылыми
медицинаға енген тұстары кеңірек әңгіме болмақ. Халық медицинасының
пайдалы тәжірибелерінің ғылыми медицина айналымына түсіп, медициналық
жоғарғы және арнаулы оқу орындарында тарихтың оқытылуына ықпал
жасау .
Бұл ретте бүгінге дейінгі жарық көрген еңбектерге, мұрағат қойнауында
жатқан деректерге, көне көс қариялардан, халық медицинасының өкілдерінің
өз ауыздарынан естіген әңгімелерге ерекше назар аудара түсу еңбектің
құндылығын арттыра түсуі анық.
1.2 Халық емшілігінде қолданылатын дәрілік өсімдіктер
Жер бетінде шипалық қасиетке ие алуан түрлі өсімдіктер өседі. Осынау
әрқилы географиялық аймақта қоныс тепкен емдік шипалық қасиеттері алуан
-түрлі өсімдіктерді адам баласы ерте кезден-ақ өз қажетіне жаратып келді.
Тіпті осыдан үш мың жыл бұрын-ақ кейбір шығыс елдерінде қазіргі
қолданылып жүрген дәрілік өсімдіктердің бірсыпырасы белгілі болған.
Дәрілік өсімдіктердің бұл тобынан емге керекті дәрі алумен қатар,
құрамында әр түрлі витаминдер, микроэлементтер, белок, көмірсу, май,
соның ішінде эфир майы болуына байланысты оларды тағамдыққа және басқа да
халық қажетіне пайдаланады. Бұлардың ішінен көбінесе шөп түрлерін
тағамдыққа пайдалану жағы басым. Осы қасиетінің арқасында олар көптеген
елдерде жалпы тағамның бір түрі бөліп есептеледі. Өсімдіктерді ауру-
сырқауды емдеуге пайдалану әр елде өздеріне керек бағытта, әр түрде
жүргізген.
Дәрілік өсімдіктер жайында түңғыш рет біздің дәуірімізге дейінгі
ертедегі грек дәрігері Гиппократ (460-377) белгілі еңбек жазды. Ол
өсімдіктің қай бөлігі болса да пайдалы, оларды ауруды емдеу мақсатына
кеңінен колдануға болады деп есептеді. Сондай-ақ ол өз дәуірінде
қолданылған екі жүзден астам өсімдікке сипаттама жасады. Бірақ ғалым сол
сипатталынып отырған өсімдіктерде неліктен шипалық қасиет болатынын айтып
бере алған жоқ. Бұл мәселеге арада алты ғасыр өткен сон барып, біздің
дәуіріміздің екінші ғасырында ғана Рим дәрігері Гален алғаш рет жауап
берді. Ол өсімдіктердің шипалық қасиеттердің болуы олардың қүрамындағы
белгілі бір заттардың қасиетіне байланысты екенін анықтады. Ол сонымен
бірге ол заттарды қалай бөліп алуға болатынын көрсете отырып, тұңғыш рет
науқастарды өсімдіктің қайнатындысымен, шырынымен, тұнбасымен, ұнтағымен
және одан жасалған дәрімен емдеді. Ал, Грецияның Диоскорид деген дәрігері
өзінің Дәрілік заттар деген еңбегінде дәрілік өсімдіктің алты жүз
түрінің қолданылу жолдарын жазған.
XVI ғасырда алғаш рет Парацельс атты атақты дәрігер шипалық қасиеті бар
өсімдіктерге химиялық анализ жасады. Ол да өсімдіктің емдік қасиеті оның
құрамындағы кейбір заттарға байланысты екендігіне баса назар аудара
отырып, сол заттарды таза күйінде алуға күш салды .
Дәрілік өсімдіктер туралы көптеген мәліметтерді Оңтүстік Батыс Азия
халықтары да біздің заманымызға жеткізген. Соның ішінде Индия
фармакологтары өз елінің флорасынан өсімдіктің сегіз жүзге жуық түрін
тапқан. Тибет дәрігерлерінің емдеу әдістері осы Индия, Қытай, Жапон,
Монғол елдеріндегі білім негізінде құрылған. Осының арқасында болу керек,
тибеттіктерде ауру - сырқауды емдеуге пайдаланатын дәрі - дәрмек түрлері
өте көп. Басқа елдерге қарағанда Қытайда бұл салада көзге көрінерлік
жұмыстар жүргізілген. Бұл елде дәрілік өсімдіктер туралы кітап жаңа
эрадан екі жарым мың жыл бұрын жазылған.
Фармаколог Ли Ши-Чжень он алтыншы ғасырда, өзінің жиырма жеті жылдық
зерттеу жұмысын жинақтап, елу екі томдық дәрігерлік еңбегін шығарған. Бұл
еңбекте дәрілік өсімдіктердің екі мыңға жуық түрі жазылған. Сонымен қатар
дәрілік өсімдіктерді жинау, кептіру, одан дәрі жасау әдісі, қандай ауруға
қалай пайдалануға болатыны туралы көптеген мәліметтер берілген.
Осындай әр елде жүргізілген зерттеулер араб елінің дәрігерлеріне де
үлкен әсерін тигізген. Бұдан тоғыз жүз жыл бұрын араб фармакологы Бируни
Китаб - ас-сайдана деген еңбегінде дәрілік өсімдіктің алты жүзге жуық
түрін жазған.
Дәрілік өсімдіктер Ресейде де өте ерте кезден бастап қолдана бастаған.
XVI ғасырдың аяғында дәрілік өсімдіктер жайындағы кітаптар алатын және
неміс тілдерінен орысшаға аударылды. Москвада сол тұста көпшілік
пайдалануға болатын Кешегі және бүгінгі дәрілік өсімдіктер деп аталатын
кітап құрастырылды.
Ал дәрілік өсімдіктерді зерттеу ісі ХҮII-ХІХ ғасырларда қолға алынып,
1878 жылы Н.И.Анненков Ботаникалық сөздік атты кітап құрастырды,
Белгілі орыс агрономы А.Т.Болотов Экономикалық дүкен атты журнал
шығарып, дәрілік өсімдіктер туралы көптеген мақалалар жариялады. 1912
жылы профессор В.К.Варлихтың Орыстың дәрілік өсімдіктері атты еңбегі
жарық көрді. Кейінірек С.П.Боткин, Ф.И.Иноземцев сияқты көрнекті ғалымдар
қазіргі кезде бүкіл дүние жүзінде жүрек ауруларын емдеуге пайдаланылып
жүрген жалынгүл және меруертгүл тәрізді тамаша өсімдіктерді ғылыми
медицинаға енгізді.
Дегенмен, патшалық Ресейде дәрілік өсімдіктерді пайдалану ісі ойдағыдай
болған емес. ¥лы Октябрь социалистік революциясынан кейін ғана біздің
елімізде шипалы шөптерді зерттеу ісі кең қанат жайып, мемлекеттік маңызға
ие болды. 1925 жылы дәрілік өсімдіктер жөнінде тұңғыш рет Бүкілодақтық
кеңес болып өтті. Міне, содан бері бұл салада біздің елімізде біршама
жұмыстар жүзеге асырылды, Қазіргі таңда дәрілік өсімдіктер зерттеумен
алуан түрлі мамандық иелері ботаниктер мен фармацевтер, фармакологтар мен
әртүрлі мамандықтағы дәрігерлер шұғылдануда. Өсімдіктердің шипалық
қасиеттері сонымен қатар, ботаникалық бақтарда, көптеген жоғары оқу
орындарының кафедраларында және аптекалық мекемелерде де зерттеліп келеді
.
Ғалымдар соңғы жылдардың өзінде ғана қазіргі медицина талабына сай
көптеген өсімдіктерді жан - жақты зерттей отырып, айтарлықтай табыстарға
қолдары жетті. Мәселен, емдік қасиеттері қапысыз анықталған 324
өсімдіктің 107-сінің жолдама алған Отаны біздің еліміз болып табылады.
Бір ғана академик А.П.Ореховтың өзі әртүрлі өсімдіктердің құрамындағы
алкалоидтардың бүрын белгісіз болып келген 65 түрін ашты. Сондай-ақ,
витаминді өсімдіктерді зерттеуде де орасан зор жұмыстар тындырылды.
Осыдан жарты ғасырдан астам уақыт бұрын проф. Б.П.Токин тұңғыш рет қолға
алған әр түрлі микробтарды өлтіретін антибиотик фитонцидтердің емдік
қасиеттері анықталды. Сонымен қатар еліміз құрамында алкалоидтары бар улы
өсімдіктерді зерттеуде алдыңғы қатарда келеді. Еліміздегі фармацевтикалық
өнеркәсіп эфедрин, сальсолин, платифиллин, адонизид, эфимизм және басқа
да бағалы препараттарды да өсімдіктерді зерттеу жолымен дүниеге әкелді.
Әрбір дәрілік өсімдік емдеу практикасына енгізілмес бұрын ғылыми
медицинада зерттеудің ұзақ жолынан өтеді. Атап айтқанда химиялық қүрамы
тексерілді, организмге әсер етуші факторы, адамның әр түрлі органдары мен
жүйелерінің қызметіне ететін ықпалы анықталады. Өсімдіктердің түгелдей
өзіндегі немесе оның бір бөлігіндегі кейбір химиялық заттардың каншалықты
зиянды екені анықталады, сонымен бірге өсімдіктің шипалық қасиеті жан-
жақты тексеріледі. Сонан соң әр түрлі жолмен тәжірибе жасау
арқылы өсімдіктің және одан жасалған препараттардың дәрілік қасиеттеріне
баға беріледі. Осыдан кейін барып қана арнаулы нұсқау бойынша дәрілік
өсімдіктер көптеген клиникалық сынақтан өтеді. Сынақтан өткен өсімдікті
халық арасында кеңінен таратуға және емдеу мақсатында қолдануға, ал оның
препараттарын өндірістік жолмен жасауға рүқсат етеді. Сөйтіп көптеген
өсімдіктер халық медицинасынан ғылыми медицинаға көшеді. Мәселен, осындай
байқаудан өткен, жүрек - қан тамыры ауруларына қарсы қолданылып жүрген
препараттардың 80 %-тен астамы дәрілік өсімдіктерден алынған. Алмисақтан
мал бағумен айналысқан көшпелі қазақ халқы шөптердің, жалпы өсімдіктердің
емдік, дәрілік қасиетін ертеден білген. Соның нәтижесінде ел арасында
ауру сырқауға ұшыраған адамдарды дәрілік өсімдіктермен емдеу ілгеріден-ақ
кеңінен таралған. Республикамыздағы дәрілік өсімдіктердің 600-ге жуық
түрі дәрі дайындауға шикізат ретінде пайдаланылады, алайда соның 200-ге
жуық түрі ғана дәрілік өсімдік түрінде жиналады. Қазақстанда кездесетін
дәрілік өсімдіктер: түймедақ, ермен, арша, рауғаш, қызылтаспа, долана,
сиырсілекей, итмұрын, есекмия, дәрілік жоңышқа, киікоты, тасшөп, т.б.
Дәрілік өсімдіктердің құрамында алкалоидтар, гликозидтер, эфир майы,
түрлі дәрумендер болады. Оларда түрлі микробтарды, вирустарды өлтіретін
антибиотиктер, фитонцидтер түзіледі. Осы заттардың болуына байланысты
дәрілік өсімдіктер бірнеше топқа бөлінеді. Дәрілік өсімдіктерді жинау,
кептіру, сақтау әдістері арнайы ережеге сай жүзеге асырылады. Дәрілік
өсімдіктерден дайындалған дәрі дәрмектер дәрігердің нұсқауымен қолдануға
ұсынылады.
Қарандыз – Inula L. 2 метрге дейін биіктеп өсетін көп жылдық
өсімдік.Сабағы тік өседі, жапырағы ұзын, малдың тіліне ұқсаған сопақ
болады. Тамыры жуан, етті, хош иісті. Бірақ дәмі жағымсыз, ащы. Маусым
айының аяғынан бастап қыркүйекке дейін сап - сары гүл ашады. Гүлінің
жапырағы адамның алақанындай ірі. Ол қара топырақты құнарлы жерлерде,
орманды далаларда, шабындықтар шетінде көп кездеседі.
Халық медицинасында қарандыз гүлінің ұнтағын сары майға араластырып,
ескі жөтелге қарсы жегізеді. Ал оның бір ас қасық дәнінің ұнтағын 1 кг
ешкінің еріген іш майына араластырып, күніне бір шай қасықтан үш рет
қайнаған сүтке салып, демікпе ауруына қарсы ішкізеді. Сондай - ақ бронхы
астмасы мен созылмалы бронхитке будан дауа ем жоқ, күмән келтіруге
болмайды.
Қарандыз жапырағын гүлдеген кезінде жинап алып, көлеңкелі жайда
кептіріп, ұнтақтайды. Сол ұнтақтың 100 грамын 1 килограмм сары майға
араластырып, күніне бір шай қасықтан үш рет 2 ай ішсе, өкпенің қабынуын
жазып, ауа жүретін жолдарын тазалап, созылмалы жөтелді тыяды.
Тамырын қыркүйек, қазан айларында қазып алып жуып, жапырақтан кесіп,
асты - үстінен ауа кіріп тұратындай торға жайып, күн көзін түсірмей
көлеңкеде кептіріп, ұнтақтайды. Бір ас қасық ұнтақты 1 литр қайнаған суға
салып 10-15 минут жайымен қайнатып, 2 күн тұрғызып сүзеді. Үстіне арпа
бадион майының бір ас қасығын қосып шайқап араластырады. Мұны созылмалы
бронхит, демікпе, созылмалы гастрит, ұйқы безінің қабынуы, қант диабеті
ауруларына ұшырағандар күніне 30 грамнан 3 рет 2 ай ішеді.
Ал ,бір ас қасық тамыр ұнтағын 1 литр суға салып 10-15 минут қайнатып,
үстіне 150 грамм алма сірке суы. 100 грамм бал, бұрыш, жалбыздың бір ас
қасық тұнбасын қосып, асқазан, ұлтабар, ішек жараларына, тоқ ішектің
бөртуіне қарсы күніне 30 грамнан 3 рет 2 ай ішкізеді.
Дәл осы ауру түрлеріне бір ас қасық қарандыз ұнтағын жарты литр араққа
салып 15 күн қараңғы жерде ашытып сүзеді. Осыны күніне бір ас қасықтан
тамақ алдында үш мәрте 2 ай ішсе де, наукасынан сауығып кетеді. Немесе
тамыр ұнтағының 100 грамын 1 килограмм сары майға араластырып, күніне бір
шай қасықтан 4 рет ыстық сүтпен ішсе, демікпені, созылмалы бронхитты
қоймайды.
Енді осы ұнтақтың 100 грамын 1 килограмм балға араластырып дәл осылай
қабылдаса, жүрек қан тамыры ауруларына, жүрек бұлшық етінің нашарлауына,
стенокардия мен ишимия ауруларына ем және қан тамырының қабырғасына пайда
болған тыртықты жазады.
Қара қурай, сілекей- көпжылдық тектес өсімдік. Биіктігі 15-50 см. Томар
тамырлы немесе ретсіз түйнек тамырлы, тамыры етті, әрі бұтақшалы келеді.
Тік өсетін сабағының ұзын жолды қырлары болады. Түп жағында өсетін
жапырақтары кезектесіп орналасады, жұмыртқа немесе сопақша дөңгелек
формалы, үшкір, түп жағында құлақшасы болады. Жапырақ түбі сабақты
жартылай орап тұрады, жапырақ жиегінде ретсіз ара тістері бар. Шоқ бас
гүл шоғыры басында немесе қолтықтай өседі. Гүлі сары түсті келеді.
Тұқымша жемісінің айдар түкшелері болады.
Өзен жағаларында, егістік алқаптарында, ылғалды жерлерде өседі. Бүкіл
Шыңжанға таралған.
Жинау және өңдеу. Бұл шөптің тамыры дәрі болады. Шөбін көктем мен күзде
қазып алып, сабағын алып тастап, топырағынан арылтып, жапырақтап турап
тастайды. Ащылау кермек дәмді, усыз болады.Мына ауруларға ем болады. Көк
бауыр мен асқазанды қуаттандырады. Сарайды ашады, ауырғанды басады,
іштегі баланы тыныштандырады.
1. Бас ауруына және ұмытшақтыққа бірден - бір ем. Қарандызды жаңбыр
суына шылап, нілі шыққан кезде суын мұрынға тамызса, бас ауырғанды
басады. Қарандызды талқандап, суға илеп, маңдайға немесе самайға басса,
ұмытшақтықты азайтады.
2. Қарандыз тамырын тұмау таралған үйге тұтатып, түтінін иіскесе,
тұмауды бәсеңдетеді. Тұмау тиюдің алдын алады.
3. Көкірек ауырғанда, жөтелгенде, 4 г қарандызды талқандап, арақпен
немесе ермен суымен ішсе, аруды жеңілдетеді.
4. Талқандап, електен өткізілген қарандыз ұнтағын балмен өлтіре
араластырып, күніне үш-төрт рет жалап жесе, кеудедегі қақырықты
тазалайды. Асқазан, көк бауыр және несеп жолдарындағы бөгеттерді
ашады, ішкі жүйелерді қуаттандырады.
5. Жылан шаққанда, 4 г қарандыз ұнтағын жүзім арағымен ішсе,
уытты терінің сыртына теуіп шығарады.
6. Асқазанның созылмалы қабынуына, іш кебуге қарандыз, пинна,
тырнагүлді (әрқайсысынан 9 г) араластырып, суға қайнатып ішеді.
7. Жүйке салдарынан асқазан қызметі бұзылғанда, 9 г қарандызды суға
қайнатып ішеді.
8. Қабырға аралық жүйке ауруына, көкірекке бір нәрсе
тиіп ауырғандай сезілгенде, 90 г қарандыз бен 90 г тырнагүлді қосып
талқандап, 30 грамнан күніне үш рет ішеді.
9. Он екі елі ішек жарасына, асқазанның қабынуына 6-9 г қарандызды
талқандап, қайнаған сумен ішеді.
Пайдалану мөлшері: 3-9 г. Қарандыздың құрамында ұлпа май, күрделі
молекулалы қант бар .
Мыңжапырақ –Achillae L. Қазақстанның барлық жерінде өседі. Биіктігі
жарты метрге жетіп, тамыры 30-40 сантиметр тереңге
бойлайды. Көп жылдық шөп тектес өсімдік. Оның халық арасындағы
екінші аты сарыбасшөп. Маусымнан бастап қыркүйек айына дейін
гүлдейді. Гүлдері ұсақ, сабағының жоғары жағында тостағанша жасап
шоғырланып тұрады. Біздің республикада бұл өсімдіктің 11 түрі бар.
Өсімдіктің дәрілік қасиеті халықтық медицинада ерте кезден-ақ белгілі.
Оны асқазан, ұлтабар, ішек, мұрын, көтеу, жатыр ауруларына қарсы және қан
тоқтату үшін кеңінен пайдаланылған. Ал қазіргі медицинада басқа дәрілік
шөптерге қосып түрлі қабынуларды, аллергияны, жараларды жазуға, қан
тамырларын кеңейтіп, ауырған жерді тыныштандыруға қабылданып жүр.
Мыңжапырақтың тамырын дәрі жасау үшін гүлдеп тұрған
кезінде қазып алып, топырағынан тазартып жақсылап жуады. Көлеңкелі, ауасы
ауысып жел кем соғып тұратын жерде кептіріп, ұнтақтайды. Осы ұнтақтың 100
грамын 3 литр суға салып, ыдыстың қақпағын буы шықпайтындай етіп жауып,
жайымен бір сағат қайнатады. Оттан түскен соң бір күн тұндырады, сүзіп,
үстіне 200 грамм алма сірке суын қосады.
Бұл дәріні жатыр қабығында немесе одан қан кеткенде, көтеу болғанда,
асқазан ауырғанда, ұлтабар жарасы ашылып қан түкіргенде, сондай-ақ
мұрыннан, тістің қызыл етінен қан аққанда күніне 50 грамнан 3 рет, 20-30
күн ішкізеді. Әрі кеткенде 5-6 күннің ішінде қан тоқтап, ауырған жер
тыныштана бастайды. Гүлінен төмен бір қарыстай кесіп алып, кептіріп
ұнтақтайды. Сол ұнтақтың 2 ас қасығын жарты литр қайнап тұрған суға салып
шай сияқты демдейді. Бір күн тұндырып сүзгеннен кейін үстіне 2 ас қасық
сірке суы мен бір ас қасық бал, 20 тамшы бұрыш жалбыз (мята перечная)
тұнбасын тамызып араластырады.
Мұны қан кеткенде, асқазандағы қышқыл шамадан тыс көбейгенде, асқазан,
ұлтабар, тік ішек жарасы және геморрой, панкреатит, қант диабеті, бас
сақинасы сияқты дерттерге шалдыққанда, ұйқы қашқанда күніне 30 грамнан 4
рет науқастың жағдайы түзелгенше ішкізіледі.
Мыңжапырақтың гүлін тостағаншасымен бірге алып кептіріп, ұнтақтайды.
Сол ұнтақтың жарты килограмын 6 литр суға салып, үстіне жарты килограмм
бал қосып, жайымен 6 сағат қайнатып, сүзеді.
Сонан соң оған жарты литр алма сірке суын, бір шай қасық бұрыш жалбыз
тұнбасын құйып бальзам жасайды.
Мұны қуық пен бүйректің барлық ауруына, әсіресе, қуық түбі безінің
аденомасына, еркектік без бен өт қабының қабынуына, сары ауруға қарсы,
күніне ас алдынан жарты сағат бұрын 30 грамнан 3 рет алты ай ішкізеді.
Мыңжапырақ Қазақстанның барлық жерінде өседі. Биіктігі жарты метрге
жетіп, тамыры 30-40 сантиметр тереңге бойлайды. Көп жылдық шөп тектес
өсімдік. Оның халық арасындағы екінші аты сарыбасшөп. Маусымнан бастап
қыркүйек айына дейін гүлдейді. Гүлдері ұсақ, сабағының жоғары жағында
тостағанша жасап шоғырланып түрады. Біздің республикада бұл өсімдіктің 11
түрі бар.
Өсімдіктің дәрілік қасиеті халықтық медицинада ерте кезден - ақ
белгілі. Оны асқазан, ұлтабар, ішек, мүрын, көтеу жатыр ауруларына карсы
және қан тоқтату үшін кеңінен пайдаланған. Ал қазіргі медицинада басқа
дәрілік шөптерге қосып түрлі қабынуларды, аллергияны, жараларды жазуға,
қан тамырларын кеңейтіп, ауырған жерді тыныштандыруға қолданып жүр.
Мыңжапырақтың тамырын дәрі жасау үшін гүлдеп түрған кезінде қазып алып,
топырағынан тазартып жақсылап жуады. Көлеңкелі ауасы ауысып жел кем соғып
түратын жерде кептіріп, ұнтактайды. Осы ұнтақтың 100 грамын 3 литр суға
салып, ыдыстың қақпағын буы шыкпайтындай етіп жауып, жайымен бір сағат
қайнатады. Оттан түскен соң бір күн тұндырып, сүзіп, үстіне 200 грамм
алма сірке суын қосады. Бұл дәріні жатыр қабынғанда немесе одан қан
кеткенде, көтеу болғанда, асқазан ауырғанда, ултабар жарасы ашылып қан
түкіргенде, сондай - ақ мұрыннан, тістін қызыл етінен қан аққанда күніне
50 грамнан 3 рет, 20 - 30 күн ішкізеді. Әрі кеткенде 5-6 күннің ішінде
қан тоқтап, ауырған жер тыныштана бастайды. Гүлінен төмен бір қарыстай
кесіп алып, кептіріп ұнтақтайды. Сол үлтақтың 2 ас қасығын жарты литр
қайнап түрған суға салып шай сияқты демдейді. Бір күн тұндырып сүзгеннен
кейін үстіне 2 ас қасық сірке суы мен бір ас қасық бал, 20 тамшы бұрыш
жалбыз тұнбасын тамызып араластырады . Мұны қан кеткенде, асқазандағы
қышқыл шамадан тыс көбейгенде, асқазан, ұлтабар, тік ішек жарасы және
геморрой, панкретит, қант диабеті, бас сақинасы сияқты дерттерге
шалдыққанда, ұйқы қашқанда күніне 30 грамнан 4 рет науқастың жағдайы
түзелгенше ішкізеді.
Мыңжапырақтың гүлін тостағаншасымен бірге алып кептіріп, үні'ақтайды.
Сол үнтақтың жарты килограмын 6 литр суға салып, үстіне жарты килограмм
бал қосып, жайымен 6 сағат қайнатып, сүзеді.
Сонан соң оған жарты литр алма сірке суын бір шай қасық бұрыш жалбыз
тұнбасынан бальзам жасайды.
Мұны қуық пен бүйректің барлық ауруына, әсіресе, қуық түбі безінің
адиномасына, еркектік без бен от қабының қабынуына, сары ауруға қарсы,
күніне ас алдынан жарты сағат бүрын 30 грамнан 3 рет алты ай ішкізеді.
Ерменді жерде ер өлмес деген қазақта мақал бар. Бұл тектен-текке
айтылмаса керек. Өйткені ерменнің өзі тектес өсімдіктерге қарағанда емдік
қасиеті өте жоғары. Халық арасында оны 41 дертке дауа деп те атайды.
Ермен биіктігі 1 метрден асатын көп жылдық, шөп тектес өсімдік. Иісі
өткір, дәмі ащы. Сонысына қарай ерменнің екінші атауы кермекжусан. Ол
далалы аймақтарда, жол жиегі мен арық жағаларында өседі. Егістік
алқаптарда арамшөп ретінде кездеседі. Шілде мен тамыз айында гүл атады.
Ол сары түсті түтікшелерден тұрады. Өсімдіктің бүкіл денесін бозғылт
түсті ұсақ түк басқан. Тамыры жерге тіке тереңдеп кетеді.
Халық медицинасында ерменнен жасалған дәріні:
• ми қан тамырлары тартылып, құлақ дуылдап, бас зеңгіп ауырғанда
(спазма сосуда головного мозга);
• бас сүйектің ішіндегі қан тамыры тартылып көз қарауытқанда;
• көздің нұры қайтқанда (ақшам соқыр);
• қант диабеті;
• бауыр ауруы;
• асқазан ауруының барлық түрі;
• асқазан жарасы;
• тік ішектің жарасы;
• бойдың қуаты (анемия) азайғанда және басқа ауру
түрлеріне қолданады.
Ерменнің гүлін тамыз айында жинап көлеңкелі жерде кептіріп сақтайды,
Сол ұнтақтың 100 грамын, сейдана дәнінің 100 грамын бір килограмм қара
мейізге араластырып, келіде жаншиды. Сонан кейін жүгері дәнінің
көлеміндей етіп домалақтап, мұздатқышқа салып қою керек. Созылмалы
гастритпен, бауыр (гипотохслецистит), көкбауыр ауырғанда күніне ас
алдында (жарты сағат бұрын) екі данада 3 рет- 2 ай жеу керек.
Ерменнің дәнін кептіріп ұнтақтап, соның бір ас қасығын 100 грамм балға
араластырып, асқазан, ішек және тік ішектен қан кетекенде жараның тез
жазылуына әсер етеді.
Ерменнің жапырағын күзде жинап алып, салқын жайда кептіріп ұнтақтап,
бір шай қасығын 3 литр қайнап тұрған суға салып, шай тәрздІ демдейді.
Мөлшері сегіз сағаттан кейін сүзіп, үстіне 200 грамм алма сірке суын
құйып араластырады.
Бұл дәріні қылтамаққа, асқазан мен ішек жараларына, көтеуге, тоқ
ішектегі политке, тік ішектен, жатырдан қан кеткенде, бауыр, көкбауыр
ауырғанда күніне 30 грамнан 3 рет тамақ алдында береді. Емдеу мерзімі
науқастың жай күйіне байланысты. Дегенмен бір айдан кейін 20 күндей
демалып, енді қайта бастағаны жөн.
Ерменнің тамырын кептіріп, ұнтақтап, сол ұнтақтың 100 грамын 3 литр
суда жарты сағат қайнатып, бір күн тұндырып қояды. Үстіне 200 грамм алма
сірке суын қосып, шайқап араластырады.
Мұны көбіне урологиялық ауруларға береді. Атап айтқанда куыққа суық
тиіп, түйіліп ауырғанда, бүйрек және жатыр төмен түсіп кеткенде,
балалардың кіші дәреті тоқтамағанда, сондай-ақ үлкендердің кіші дәреті
тұтылғанда, еркек безі қабынғанда, әйелдердін бедеулігін емдегенде күніне
30 грамын 3 рет 2 ай ішкізеді. Ал жатыр мойнына түскен жараны (эрозия)
таңертең кешке осы дәрімен жуып шаяды.
Бұрын орыстың халық емшілері ермен мен тасшүйгін шөбінің қосындысынан
жасалған дәрімен маскүнемдерді емдеген.
Итмұрын (Rosa L) - бұталы көп жылдық есімдік. Тамыры тарамдалып тереңге
кетеді. Ұсақ жапырақты, сабағы толған тікен. Жемісі кызыл, ішінде ұсақ
қоңыр ұрығы болады. Қазақстанның бар жерінде өседі.Оның 45 түрі бар.
Дәрі жасау үшін күзде жас тамырын қазып алып жуып, ұсақтап турайды. Соның
1 килограмын 15 литр суға 2 сағат қайнатады .
Осы қайнатындыны ыстықтай ваннаға құйып, үстіне 1 литр алма сірке суын
қосады да қүяды, буын ревматизмі, полиартриті бар адам 10 күн кешке
жатарда бүлауланады. Содан кейін науатпен қара шай ішіп терлейді. Тері
басылған соң жел тигізбей жақсылап оранып жату керек. Бұдан кейін бір ай
демалып, емді жоғарыдағыдай қайтадан бастайды. Сөйтіп, үш рет жасаса,
сырқатынан ада-күде жазылып кетеді.
Дәл осындай рецепті тобылғының тамырынан алып, осы ауру түрлерін
емдеуге болады. Емдік қасиеті жағынан итмұрын мен тобылғы бірдей.
Есекмия (Glycyrrhiza L) - көбінде еліміздің жылы жағында көп өседі.
Бойы 1 метрге дейін жететін көп жылдық өсімдік. Көбінде сәндік үшін
бақтар мен аула ішіне, көшелерде өсіреді. Гүлі бұтақтарының басына
шоқтанып тұрады.Тамыз айында ақшыл-сары түсті гүл ашады. Жемісі қазан
айында піседі, өте балды өсімдік.
Миуасын піскен кезінде жинап алып кептіріп, соның 2 грамын 1 литр
спиртке салып, күніне 5-6 рет шайқап, бір ай ашытады. Артынан сүзеді.
Дәрі дайын.
Асқазан, ұлтабар ішек жаралары мен көтеуге (геморрой) ем етіп күніне
бір ас қасығын 50 грамм суға қосып, 4 рет 2 ай ішсе, сырқатынан ада-күде
сауығып кетеді. Осы тұнбаны дене сыртындағы іріңге, трофикалық жараларға
және күйікке, шаш түскенге ем үшін қолданылады. Сыртынан ауық-ауық сүртіп
отырса, жақсы нәтиже береді. Есекмия дәнінің ұнтағын басқа да дәрілік
шөптерге қосып, гипертониялық ауруларға және түнде ұйықтамай шығатын
адамға тыныштандыру үшін береді.
Сары Мия (Glycyrrhiza L) - басқалай аты - Алтай сары миясы, түлкімасақ.
Көп жылдық шөп тектес өсімдік, биіктігі 50 - 80 см. Негізгі тамыры ұзын,
жұмыр, тереңдеп өседі. Тік өсетін сабағының сирек ақ түкшелері бар. Тік
қауырсынды, күрделі жапырақтары кезектесіп орналасады, кішкене
жапырақтары 17 - 29-ға дейін тізіліп өседі. Сопақшалау, қандауыр тәрізді,
бүгін жиекті болады. Жапырақ тұғыры үш бұрышты қандауыр формалы, ашалы
гүл шоғыры басында немесе қолтықтай өседі. Қысқа әрі жиі өскен гүл шоғыры
көбелек формалы, солғын сары түсті, бас гүл сабағы өте ұзын болады. Гүл
тостағаншасы қоңырау формалы, қара түсті түктері бар. Бадана жемісі
үлкен, көпіршік терізді, тұқымы кішкене қара түсті, бүйрек формалы
келеді.
Тау ормандарының ашық алаңдарында, орман шетінде, сай тоғандарында
өседі. Алтай, Тарбағатай тауларында көп болады .
Ж и н а у және ө ң д е у. Сары мияға тамыры дәрі болады. Көктем, күз
мезгілінде қазып алып, шашақ тамырын және топырағын жуып, кептіреді.
Дымдап, жапырақшалап турап, шикідей, кейде бал қосып өңдеп пайдаланады.
Дәмі тәтті, дәмді, усыз болады.
Ем болатын аурулары.
Сыртқы денені бекемдеп, қуаттандырады. Қалыпсыз терлеуді тоқтатады.
Жараның өлі етін жетілдіреді, несепті молайтады, ісікті қайтарады.
Шикідей пайдаланғанда дене қуатын күшейтеді.
1. Созылмалы ауру салдарынан дене әлсірегенде, 60 г сары мия мен 10г
жаужұмырды қой етімен қосып қайнатып, етті жеп, сорпасын ішеді.
2. Көтенішек айналғанда, жатыр және асқазан төмендегенде, сары миядан
12 г, жаужұмыр, бәйжу, аю балдырғаннан 9 грамнан, мия тамыры, мандарин
қабығы, сасық қандаладан 4,5 грамнан суға қайнатып ішеді.
3.Ми тамырына қан тығындалғанда, сары миядан 15 - ЗОг, иісті тамырдан 6
г, аю балдырған, шү-ғынақ, жауын құрты, шабдал дәнегі, әсем салуядан 9
грамнан суға қайнатып ішеді.
4.Ақ қан түйіршігі көбейген қан ауруына шикі сары мия, қызыл
шырмауықтан 60 грамнан, аю балдырғаннан 30г, жаужұмыр, піскен оймақгүлден
15г араластырып, күніне екі рет қайнатып, екіге бөліп ішеді. Жүкті
әйелдерге аю балдырғанның мөлшерін кеміту керек.
5.Бүйрек қабынып, ісінгенде, 30г шикі сары мияны, 60г қарбыз қабығын,
12г етті сұңғыланы суға қайнатып ішеді.
6.Жай ісікке 15г сары мияны, 15г жау жұмырды, 9г бәйжуді, 15г бұғы
мүйізі желімін, 15г жол желкен тұқымын, 5 шыланды суға қайнатып ішеді.
7.Шиқан мен сыздауықтың аузы шықпағанда, 15г сары мияны, 9г аю
балдырғанды, 9г бұғы иісті тамырды, 9г бәйжуді, 15г тікенді ұшқат гүлін,
6г сабын ағашы тікенін, 9г ащы қарбыз тамырын, 9г жүрек жапырақты, 3г
қызыл мияны суға қайнатып ішеді.
8.Етеккір келмегенде (бет сарғаяды, бас айналады, жүрек қалыпсыз
соғады, демігеді, бел мен аяқ ашып ауырады), 15г сары мияны, 15г аю
балдырғанды, 12 г саяғызды суға қайнатып ішеді .
Меңдуана –Datura L . Қазақстанның барлық жерлерінде кезігеді. Бойы 1.5
метрге дейін барады. Жапырағы ірі, сабағының өң бойын желімді бозғылт
түктер басқан. Иісі жағымсыз, өткір. Мамыр айынан тамызға дейін аппақ гүл
ашады. Маусым, қыркүйек айларында жеміс береді. Дәні қоңыр, ұсақ,
қабыршақты сауыттың ішінде болады. Ол жол жиегінде, ескі қора жайдың
орнында өсетін, өтеулі шөп. Дәрі үшін жапырағы мен дәні пайдаланады. Оның
дәрілік қасиеті тым ертеден белгілі.
Егер демікпесі бел алып тұрган адам мендуананың қураған жапырағын
қағазға орап тартса тиылады. Ал кепкен жапырағын қайнатып буланса аяқ-
қолы қақсап, белі ұйып ауырғанды жоғалтады, осы қайнатпамен тіс
қаксағанда ауызды әлсін-әлсін шайса қолма-қол басады. Қызыл иектің
қабынуына бірден-бір ем.
Тұкымын күйдіріп тұмаумен (грипп) ауырған адам түтінін иіскесе, тез
жазылады. Тістің қақсағанын басады. Сондай-ақ дәнін ұнтақтап суға
қайнатса, бетіне қалқып майы шығады. Сол майды халқып алып қыздырса, таза
өзі қалады. Онымен көтеуді сүртсе, ашып ауырғаны қолма-қол басылып, бұл
кеселден тез сауығады.
Омыраудағы маститке, құлақ түбі безінің ісігіне таптырмайтын ем.
Ескертетін жағдай: мендуананы дәрілік үшін жинағанда қолға қолғап киіп,
ауыз бен мұрынды дәкемен таңып алу керек. Ал кептіргенде шөпті қапқа
салып аузын буып, көлеңкелі жерге қойып қап ішінде кептіреді.
Ұнтақтағанда тозаңы ауыз-мұрынға кетпегенін қарастыру керек. Әйтпесе,
адам уланып қалады.
Шөпшай - Неlichrysum mill L. Қазақстанның орталық жерінде кезігеді.
Шөлге төзімді, көп жылдық шөп тектес өсімдік. Сабақ жапырағының сыртын
ұсақ түк басқан. Ол көбінше құмдауыт, тастақты жерлерде, орман ішіндегі
алаңдарда көп болады. Бойы 30-75 сантиметрге дейін жетеді. Мамыр мен
маусым айларында сап-сары боп гүл ашады. Дәрі жасау үшін гүлдерін әлі
ашылып жетілмей тұрған кезінде жұлып алып көлеңкелі жерде кептіріп
ұнтақтайды. Осы ұнтақтың 100 грамын 1 литр суға салып, үстіне 100 грамм
бал қосып 30 минут қайнатады. Бір күн тұндырып сүзеді.
Мұны сары аурумен ауырғанда күніне 30 грамнан 3 рет 3 ай үздіксіз
ішкізеді. Осы мөлшерде, бірақ бал қоспай, бір күннен кейін үстіне бұрыш
қайнатпасының бір қасығын құйып бауыр, көкбауыр және ет қалтасының
қабынуына қарсы, күніне 100 грамнан 4 рет 3 ай ішкізеді.
Ал асқазан, ішек ауруларына ем үшін шайшөптен 200 г, итмұрыннан 200
грамм ұлтақ алып араластырады. Осы қосындының 3 ас қасығын 1 литр суға
салып 30 минут қайнатса, бальзам шығады, 2 күн тұндырьш, сүзіп үстіне 100
грамм алма сірке суын қосады. Күніне ас соңынан 40 грамнан 4 рет 2 ай
ішеді.
Дәрілік шалфей жапырағы 10,0; үлкен бақажапырақ (жапырағы) -10,0;
қосүйлі қалақай (жапырағы) - 10,0; ащы жусан (шөбі) - 5,0; кәдімгі
мыңжапырақ (шөбі) - 15,0; дала қырықбуыны (шөбі) - 15,0; дала жүгерінің
аналық гүлі - 10,0; кәдімгі арша (жемісі) - 10,0.
Бұл қоспадан дайындалатын тұнбаны есекжеммен ауырғанда пайдаланады. Осы
тұнбаны күніне 3 мезгіл тамақтан бұрын немесе 13 стаканнан ішеді .
Үлкен сүйелшөп (шөбі) - 10,0; дәрілік бақбақ (тамыры) - 20,2;
қызылтаспа (шөбі) - 15,0; жүгерінің аналық гүлі - 15,0; шілтер жапырақты
шайқурай (шөбі) - 20,0 үштүсті шегіргүл (шөбі) - 10,0; кәдімгі анис
(жемісі) -10,0. Осылардан дайындалған тұлбаны пайдаланады.
Бұйда кендір( Арocynum L). Бұл бір жылдық шөп тектес өсімдік. Биіктігі
30-90см сабағы тік өседі. Кезектесіп орналасқан, жапырағы 5-7 айырықты,
жиегінде ара тістері бар. Жапырақ беттерінде таралған жүйкелері көрініп
тұрады. Сабағы жебелі болады. Кішкене гүлдері топтасып, жапырақ қолтығына
орналасқан. Тұқымы бүйрек тәрізді тұқым қауызы қоңыр, сарғылт түсті,
ішіндегі тұқымы қара қоңыр түсті болады. Тұқымынан хош иіс аңқып тұрады.
Бұйда кендірдің тұқымы, жапырағы тамырынан дәрі жасалады.
Ем болатын аурулары.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz