Халықты жұмыспен қамту саясаты
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ----------------------------------- ---------------------------------
----------------- 5
І ТАРАУ. ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ ҚЫЗМЕТІНІҢ МәНІ ЖәНЕ
МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ.
1.1. Нарықтық экономикада халықты жұмыспен қамту түсінігі,
оның маңызы және түрлері ----------------------------------- ---------------
-- 10
1.2. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі және мемлекеттің әлеуметтік
саясатының негізгі бағыттары ----------------------------------- ----------
-- 25
1.3. Халықты жұмыспен қамту саясаты ----------------------------------- -----
-- 31
ІІ ТАРАУ. НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖАҒДАЙЫНДА ХАЛЫҚТЫ әЛЕУМЕТТІК КОРҒАУДЫ ЖәНЕ
ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ МәСЕЛЕСІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ (БҚО ЖҚ ЖәНЕ әБҮ
ДЕПАРТАМЕНТІ МЫСАЛЫНДА)
2.1. Департаменттің даму тарихы және ұйымдық-басқарушылық құрылымы-------
----------------------------------- -------------------------------- 45
2.2. Батыс Қазақстан облысы тұрғындарын әлеуметтік қорғау жағдайлары-
----------------------------------- ----------------------------------- ------
---- 64
2.3. Батыс Қазақстан облысында жұмыссыздық деңгейі және тұрғындарды
жұмыспен қамту жұмыстарының негізгі бағыттары ----------------------------
77
ІІІ ТАРАУ. БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫ ЖОЮ ЖәНЕ әЛЕУМЕТТІК
ҚОРҒАУ ШАРАЛАРЫ.
3.1. 2005-2007 жылдарға БҚО-да жұмыссыздықты жою жолдары (БҚО халықты
жұмыспен қамту 2006-2007 жылдарға арналған бағдарламасы негізінде) --------
----------------------------------- --------------------------------- 86
3.2. Халықты әлеуметтік қорғау бағыттары оларды жетілдірудегі
шаралар ----------------------------------- ---------------------------------
--------- 102
ҚОРЫТЫНДЫ ЖәНЕ ҰСЫНЫСТАР ----------------------------------- --------- 113
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН әДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ----------------------------------- - 118
ҚОСЫМША ----------------------------------- -------------------------------
--------- 121
Кіріспе
Әлем жұртын бүгінгі таңда әлеуметтік қорғау жүйесі оның ішінде
кедейшілік пен жұмыссыздықты азайту мәселесі басты проблемалардың бірі
отыр. Дүниежүзілік Банктің 2000-2001 жылдары Ғалам дамуы туралы
баяндамасына жүгінсек: “Асып тасыған молшылық заманда тақыр кедейлік орын
алып отыр”. Жер шарындағы 6 млрд. тұрғынның 2,8 млрды, демек тең жарымына
жуығының күндік табысы 2 АҚШ долларына жуық болса, 1,2 млрд адам, яғни
ғалам тұрғындарының бестен бір бөлігінің күн көрісі тіпті 1 АҚШ долларына
жетпейді. Алайда, кедейлер саны күннен күнге өсіп бара жатқанымен, жер
жүзіндегі жалпы өмір сүру деңгейі жақсара түсуде. Дүниежүзілік байлық пен
молшылықтың, сондай-ақ, халықаралық байланыстар мен техникалық мүмкіндіктер
дамуының арқасында соңғы жылдары адамзаттың өмір сүру деңгейі күрт өсуі
байқалуда.
Сонымен қазіргі уақытта әлеуметтік қорғау жүйесінің және болашақ
жоспарларында күрделі әрі басты мәселелерінің бірі ретінде жұмыссыздық
танылуда. Оның салдарынан қоғамымызда әртүрлі келеңсіз жағдайлар орын алуы
экономика үшін үлкен зиянын тигізуде. Еліміз тәуелсіздігін алғаннан бері
қоғамның барлық саласында аса ірі өзгерістер болды. Мемлекетімізде
құрылыс, экономиканы реформалау және саяси жүйені либерализациялау бойынша
орасан зор жұмыстар атқарылды.
Бірақ, елімізде бұл саладағы мәселелердің барлығы толығымен шешілді
деп айтуға ертерек. Себебі жоғарыда аталып кеткен әлеуметтік қорғау
жүйесіндегі назар аудартатын өзекті мәселе халық арасындағы табыстың
азаюы, кедейшілік пен жұмыссыздықтың орын алуы болып отыр.
Дегенмен де, шынайы оңды өзгерістердің орын алып отырғанын көруімізге
болатын нарықтық инфрақұрылымның негізі қаланып, жеке ынталылықты арттыру
үшін барлық жағдай жасал, үлкен көлемдегі шетел инвестициялары тартылып,
әлеуметтік қорғаудың қазіргі заманға лайық жүйесі қалануда. Инвестиция
тарту арқылы жаңа жұмыс орындары ашылып, сол өңірдің тұрғылықты халқы
жұмысқа тартылды.
Бүгінде біз тұрақты экономикалық өсімнің өрлеу жолындамыз. Отандық
өндіріс жанданып, халықтың айтарлықтай бөлігінің тұрмыс деңгейі жақсарып
келеді. Біздің экономикамыз әлемдік экономикалық жүйеге біртіндеп ену
жолында.
Соңғы жылдары экономиканың тұрақтануы арқасында әлеуметтік
мәселелерге тұтастай бет бұру мүмкіндігі туды. Адам потенциалын дамытуға
керекті барлық жағдай жасалып, әлеуметтік жағынан қолдау көрсету сияқты
міндеттер саясатымыздың басты бағытына айналуда. Сондықтан, Біріккен
Ұлттар Ұйымының бастамасымен Қазақстандағы адам дамуы туралы алтыншы рет
жарияланып отырған Есептің әлеуметтік қорғау жүйесіндегі қазіргі және алда
күтілетін жағдайына бағытталып, кедейшілікке қарсы күрес жүргізу
проблемасына арналып отырғандығы өте орынды.
Жұмыспен қамтудың жоғарғы деңгейіне жету мемлекеттің
макроэкономикалық саясатының негізгі мақсаттарының бірі. Қосымша жұмыс
орындарын құратын экономикалық жүйе қоғамдық өнімнің санын көбейту
мәселесін алға қояды және тұрғындардың материалдық қажеттіліктерін
қанағаттандыруды маңызды деп біледі. Қолда бар жұмыс күші ресурстарын толық
қолданбаған жағдайда жүйе өзінің бар өндірістік мүмкіндіктерін жүзеге асыра
алмайды. Жоғарыда айтылғандардың жұмыссыздық көрсеткішінің экономикалық
жалпы жағдайын анықтаудағы маңызды көрсеткіштерінің бірі болатынын көре
аламыз.
Қазақстан Республикасының Ата Заңының 1 бабында атап көрсетілгендей
Қазақстан өзін зайырлы, құқықтық әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады.
Оның басты қазынасы - адам, адам өмірі, құқықтары мен бостандықтары.
Елбасымыз өз саясатында осы қағидаларды басты шарт ретінде ұстанып келеді.
Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті, Елбасымыз
Н.Ә. Назарбаевтың биылғы өзінің Қазақстанның әлемдегі бәсекеге
барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы деп аталатын кезекті
Жолдауында айтқандай біздің өміріміз жақсара бастады. Алдағы уақытта Орта
Азиядағы көшбасшылардың біріне айналып, әлемдік нарыққа еркін араласу.
Экономикамыздың қарқынды өсуі мемлекеттік шығыстардың әлеуметтік
бағдарлануын едәуір кеңейтуге мүмкіндік берді, мұның өзі экономикамыздың
айтарлықтай бекемдік деңгейіне жеткенін айғақтайды.
Енді өзіміздің облысымызға келсек, жалпы облысымызда жүзеге асырылып
жатырған мемлекеттік және секторальдық бағдарламалар әлеуметтік қорғау
жүйесінің қазіргі және болашақ бағытында тікелей және жанама түрде халықтың
әл-ауқатын жақсартуға дәлірек айтқанда кедейлік деңгейін төмендетуге
бағытталған. Оны іске асыру үшін нақты жағдайлар туғызу қажет. Бұл бағытта
Елбасының, облыс басшыларының және барлық деңгейдегі депутаттарымыздың
қолдауының арқасында халықпен тығыз жұмыс жасап отырған жұмыспен қамту және
әлеуметтік бағдарламаларды үйлестіру жөніндегі аудандық, қалалық уәкілетті
органдардың техникалық-материалдық базалары күшейтіліп, автокөліктер,
компьютер құралдары т.б техникалық жабдықтар сатып алынуда. Әрбір ауылдық
округте арнайы атаулы әлеуметтік көмек жөніндегі мәселелермен айналысатын
әлеуметтік қызметкерлер штаттары ашылды. Бұл жағдай жергілікті жерде
халықпен жұмыс жасауды күшейтіп, әлеуметтік көмекті қажет ететін осал
топтарды анықтауға септігін тигізді.
Кедейшілікті жоюдың бірден-бір көзі – халықты жұмыспен қамту болып
табылады. Өткен жылғы болжамдалған көрсеткіштерге сүйенетін болсақ,
еліміздегі жұмыссыздыќ деңгейі жоғары деңгейде қалып отыр. Жалпы республика
бойынша 8,7% болса, облысымызда 8-9% деңгейін көрсетуде. Ал, экономика
тұрақты дамуы үшін жұмыссыздық деңгейінің 6% аспауы қажет. Жалпы
жұмыссыздық дегеніміз - еңбек биржасына жұмыссыз деп тіркелгендерді ғана
айтамыз. Яғни, жоғарыдағы мәліметтердің болжамдалынып алуына осы жағдай
себеп болуда.
Ұлттық экономиканың нарыққа кіруінің шамалы жүзеге асырылуы,
республикадағы барлық әлеуметтік-экономикалық процестерді баяулатуда, соның
ішінде ең бастысы жұмыс күшін жүзеге асыратын процестерге теріс әсер етуде.
Жұмыспен қамту саласын реформалаудағы жол болмаушылықтар мен қателіктер,
ұлттық экономиканың салалары мен сфераларындағы жұмысшылардың бақылауға
келмейтін жұмыстан босауына, жұмыссыздықтың барлық түрлерінің өсуіне әкеліп
соқтырды.
Ең бастысы шет ел тәжірибесімен танысамыз, өйткені көптеген
мемлекеттер нарықтық емес қатынастан нарықтық қатынастарға реформалау жолын
өткен болатын және Қазақстанға пайдалы тәжірибеге ие. Біздің ел мен дамыған
елдердің жұмыспен қамту саласына араласуының айырмашылығын ескере отырып,
олардың қиыншылықтармен жеткен жетістіктерін жоққа шығару біздің
тарапымыздан өте қате болар еді.
Кешенді жұмыс ретінде бұл тақырыпты таңдауымыздың себебі кедейшілікпен
күресу көптеген елдер алдында тұрған мәселелердің бірі болып табылады. Егер
халықтың әл – ауқатын көтерсек, еліміздің экономикалық жағдайы да
жақсарады. Ал халықтың әл – ауқатын жақсартудың бірден – бір жолы оларды
әлеуметтік қорғау және жұмыспен қамту арқылы жұмыссыздық деңгейін азайтып,
ел экономикасын көтеру.
Тақырыптың маңыздылығы - нарықтық қатынастар жағдайында халықты
әлеуметтік қорғау және жұмыспен қамтуды ұйымдастыру шаралары қазіргі
халықтың, соның ішінде әлеуметтік жағынан аз қамтылған азаматтардың әл-
ауқатын көтеру мен республикамыздағы басты мәселелердің бірі болып
табылатын жұмыссыздық деңгейін азайту бағытындағы шараларды іске асару.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып халықты әлеуметтік қорғау, жұмыспен
қамту жұмыстарын теориялық-тәжірибелік тұрғыдан меңгеру және оңтайлы іске
асыру табылады. Бұл мәселені қарастыруымыздың өзектілігі - аз қамтылған
азаматтарды мемлекет тарапынан әлеуметтік қорғау, халықтың тұрмысын
жақсарту, кедейшілікті төмендету мақсатында жұмыссыздықтың не себептен
орын альп отырғанын анықтай отырып, оны жоюдың көздерін іздеу.
Дипломдық жұмыстың теориялық маңызы – халықты әлеуметтік қорғау мен
жұмыспен қамтуды меңгеру, ал тәжірибелік маңызы – қазіргі жағдайларға баға
беру және болашақтағы жағдайын болжау арқылы ұсыныстар енгізу. Осы мақсатта
бұл еңбекте соңғы үш жылдағы көрсеткіштер салыстыру әдісін қолдану арқылы
талданған. Тақырыпты ашу мақсатында сызбалар, кестелер, диаграммалар
қолдандық.
Еңбек нарығы мен жұмыспен қамту саласына облысымыздың қазіргі
экономикалық даму жағдайын ескере отырып талдау жасаймыз. Біз жұмыспен
қамтылғандардың көп бөлігі нарықтық экономика талаптарына сай салаларында
екенін байқаймыз. Қазақстан жұмыспен қамтудың салалық құрылымы бойынша
экономикасы дамыған нарықтық шаруашылыққа бағыттылған елдерге (Венгрия,
Польша, Оңтүстік Корея) ұқсап бара жатыр және жұмыссыздықтың барлық түрінің
өсуін, салалық құрылымдағы ауытқуларын туғызуда, соның салдарынан жұмыспен
қамту мәселелерін шешу қиындай түсуде.
1.тарау. Халықты жұмыспен қамту қызметінің мәні және мемлекеттік
реттеу
1.1. Нарықтық экономикада халықты жұмыспен қамту түсінігі,
оның маңызы және түрлері
Халықтың әлеуметтік деңгейінің өсуіне, дұрыс тамақтануға, денсаулыққа,
білімге, жұмыспен қамтылу және тиісті табыс тікелей әсер етеді.
Кедейшіліктің басты себебі халықтың көпшілік бөлігінің табысы
төмендігінен және тұрақты жұмыспен қамтылудың төмен деңгейінен болып
келеді.
Жұмыспен қамтылу дегеніміз - еңбекке жарамды адамның немесе азаматтар
тобының жұмыс берушімен еңбек қатынасында жұмыс табуы және нақты
жұмысты орындау немесе жеке кәсіперлік қызметпен шұғылдану.
Халықты жұмыспен қамту оны жүзеге асыруға қажет жағдайларды туғызады,
өйткені адамдардың өмір сүру деңгейі, мамандарды қайта даярлауға және
біліктілігін арттыруға, оларды жұмысқа орналастыруға, жұмыссыздарға
материалды көмек көрсетуге кететін қоғамның шығындары соған байланысты
болып келеді. Жұмыспен қамту адамның еңбек және еңбекпен байланысты
қажеттіліктерін қанағатандырумен байланысты әлеуметтік дамуының басты
аспектісін ашып көрсетеді.
Жұмыспен қамту – бұл азаматтардың заңға қайшы келмейтін және оған
табыс әкелетін, жеке және қоғамдық қажеттіліктерін қанағаттандырумен
байланысты іс-әрекеті.
Қазақстанда 2001 жылдың 19 маусымында № 836 Қазақстан Республикасының
“Халықты жұмыспен қамту туралы” туралы Заңы қабылданды, онда жұмыспен
қамту қатынастарына нарықтық сипат беретін, жұмыспен қамтудың негізгі
принциптері қалыптастырылған.
Бірінші принцип – еңбек пен жұмыспен қамтудағы бостандықты, күштеп
және міндетті еңбекті болдырмауды қамтамасыз ету. Адамда басты таңдау
құқығы бар: қоғамдық еңбекке араласу немесе араласпау.
Екінші принцип – мемлекет еңбек құқығын қамтамасыз етуге,
жұмыссыздарды қорғауға, ҚР Конституциясына сай жұмыссыздық жағдайында
материалдық көмек көрсетуге және жұмысқа орналасуға жәрдемдесу жағдайларын
жасауы қажет.[7, 11, 24]
Бұл Заң жұмыспен қамту саласында мемлекеттік саясаттың негізгі
прициптерін қалыптастырды: Қазақстанның барлық азаматтарына олардың ұлтына,
жынысына, жасына, әлеуметтік жағдайына, саяси көзқарасына және оның
ұстанған дініне қарамастан барлығына бірдей құқықты қамтамасыз ету; еңбек
ресурстарын дамыту; жұмыссыздықтың жаппай белең алуын болдырмау және ұзақ
жұмыссыздықты (бір жылдан артық) азайту; азаматтардың еңбектік және
кәсіпкерлік белсенділікті қолдау, олардың өнімді, шығармашылық еңбекке
қабілетін дамытуға жәрдемдесу; жұмыспен қамту саласында әлеуметтік қорғауды
қамтамасыз ету, жұмыс іздеуде қиындықтарға тап болған, яғни жұмысқа
орналасуда ерекше көмекке зәру жандарға, арнайы шараларды ұйымдастыру;
жергілікті жерлерде қолданылып жатырылған шараларды орталықтың іс-
әрекеттерімен байланыстыра атқару; жаңа жұмыс орындарын ашқан жұмыс
берушілірге үкімет тарапынан жеңілдіктер беру.
Жұмыспен қамтуды жүргізіп жатқан реформалардың нәтижесі ретінде
қарастырсақ, оның өндірістегі, қаржылық жүйедегі, сыртқы экономикалық
қатынастардағы, әлеуметтік сферадағы және т.б. жетілдірулерге немесе
өзгерістерге әсері айтарлықтай емес. Жұмыспен қамту нарықтық емес сипатта
болады. Жұмыспен қамтудың қазіргі жағдайы бірнеше себептерден тұрады:
Дамудың жалпы макроэкономикалық жағдайына қарағанда әлеуметтік еңбек
қатынастарын қалыптастыру күрделірек болып келеді. Жұмыспен қамтуда ең
алдымен еңбекақы алу мен жеке және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру
үшін, адамдар арасындағы қатынастар, тиімді өндіріс үшін жеке
көзқарастардың үйлесуі маңызды.
Тиімді нарықтық экономикада жұмыспен қамту бұл – жұмыс күшінің
сұранысы және ұсынысын теңестіретін механизмінің деңгейін көрсетуші.
Қазіргі кезде еңбек нарығы арқылы адам ресурстарын құру, қолдану және
бөлуді қоса алғандағы жұмыспен қамтудың барлық құраушылары
үйлестіріледі.[33, 15]
Нарықтық жағдайдағы жұмыспен қамтуды жетілдірудің 4 аспектісін
көрсетеміз:
1. Адамның еңбекке деген маңызды конституциялық құқығы арқылы
жұмыспен қамтудың үздіксіз байланысы.
2. Жұмыспен қамтудың өмір сүру деңгейін құрудағы анықтаушы ролі.
Қазіргі кезде жұмысқа қабілетті азаматтар мен олардың
жанұяларының өмір сүру деңгейінің өсуінің кепілі болып жұмыспен
қамту табылады.
3. Әрбір адамның және тұтасты қоғамның өмір сүру деңгейі өсуінің
негізі ретінде жоғарғы тиімді еңбектің жаңа дәлелдемелерін құру
саналады.
4. Еңбек қызметінің адамға, оның кәсіпкерлік мүмкіндіктерін ашу
және жоғарылатуға жеке тұлға ретінде дамуын ынталандыруға, оның
жаңа қызығушылығы мен қажеттіліктеріне әсері.
Әлеуметтік экономикадағы жұмыспен қамтудың негізгі белгілері
төмендегідей:
- Толық және тиімді жұмыспен қамтудың тепе – тең
үйлесімділігі;
- Әртүрлі жұмыс сфераларындағы салалар, мамандықтар және
территориялар арасындағы жұмыс күшінің еркін қозғалуы;
- Жаңа жұмыс мотивациясы және еңбек нәтижесін, өмір сүру
деңгейін жақсарту негізі ретінде түсінуі;
- Жұмыспен қамту сферасында әлеуметтік қорғау, нарықтық
жағдайға жұмысшыларды бейімдеу;
Жұмыспен қамту тиімділігін мемлекеттік даму идеалогиясы көрсеткіштері
сипаттайды. Олар қоғамдық еңбек динамикасының әсерімен құрылады:
Біріншіден, бұл қоғамдық еңбек ресурстарын, олардың пайдалы қоғамдық
қызметке араласуына байланысты бөлу қатынастары. Олар тұрғындардың жұмысқа
қажеттілігі өндірістің қандай деңгейінде қанағаттандыруды және толық
жұмысбастылыққа қандай жолдармен жетуге болатынын көрсетеді.
Екіншіден, бұл қоғамдық шаруашылықтағы еңбекке қабілетті тұрғындардың
жұмыспен қамтылу деңгейі. Статистикалық тұрғыдан ол табыс әкелетін кәсіпқой
еңбекпен қамтылған еңбекке қабілетті барлық тұрғындардың қатынасы ретінде
көрінеді. Экономикалық тұрғыдан бұл көрсеткіш және қоғамдық шаруашылықтың
жұмысшыларға қажеттілігін немесе тұрғындардың табысының деңгейін көрсетеді.
Үшіншіден, жұмыспен қамту тиімділігінің маңызды сипаты болып халық
шаруашылықтағы салалары бойынша қызмет ететін жұмысшыларды орналастыру
құрылымы табылады.
Төртіншіден, бұл экономикалық қажеттіліктеріне байланысты мамандарды
дайындау деңгейін көрсететін жұмысшылар жүйесінің теңдік деңгейін
білдіретін кәсіпқой – мамандандырылған жұмысшылар құрылымы.
Көрсетілген көрсеткіштер нұсқасы жұмысбастылықты тиімді жақтарын
макродеңгейде бағалауға мүмкіндік береді. Бұл көрсеткіштер тек экономикалық
емес, сонымен қатар анық әлеуметтік бағытқа ие болады. [28, 30]
Жұмыспен қамтылған болып саналады:
• уақытша, маусымдық жұмысты қоса алғанда, басқа да ақылы жұмыс
істейтін, еңбек келісімімен жұмыс атқаратындар;
• өз-өзін жұмыспен қамтушылар, соның ішінде жеке – еңбек іс-әрекетімен
(фермерлер, жазушылар және т.б. қоса алғанда), кәсіпкерлер, сонымен
қатар өндірістік кооперативтер мүшелері;
• әскери қызметкерлер, ішкі істер органдарында қызмет атқаратындар;
• жұмыспен қамту қызметтерінің жібергендерін қоса есептегенде, кез
келген оқу орнында күндізгі формада оқитын еңбекке қабілеттілер;
• жұмыс орнында уақытша жоқ адамдар (демалыстағылар, ауырып қалғандар,
білімін арттыруға кеткендер);
• азаматтық – құқықтық келісім бойынша жұмыс атқарушылар;
Жұмыссыздарды қоса есептегенде, экономикалық белсенді халық үшін жұмыспен
қамтылу статусын анықтау өте маңызды. Негізінен бес статусты айырады:
1. Жалдамалы жұмысшылар – бұл кәсіпорының басқарушысымен еңбек
жағдайлары жайында келісілген жазбаша контракт (келісім) немесе
ауызша келісім арқылы жұмыс жасайтын және сол жұмысы үшін ақша
алатын тұлға.
2. Жеке негізде жұмыс жасайтындар – бұл өздеріне табыс әкелетін,
жалдамалы жұмысшыларды тек қысқа мерзімге ғана қолданатын немесе
мүлдем қолданбайтын өз бетімен іс-әрекет ететін тұлға.
3. Жұмыс беруші – жеке меншігін басқаруға немесе мемлекетті,
акционерлік қоғамды, шаруашылық серіктестікті және т.б.
басқаруға өкілетті тұлға. Жұмыс беруші өз қызметін жартылай
немесе толығымен басқа тұлғаға сеніп тапсыруға құқылы, алайда
кәсіпорынның жетістікке жетуіне басты жауапты адам болып қала
береді.
4. Отбасы кәсіпорындарының ақысыз жұмысшылары – иесі туысы болып
келетін отбасылық кәсіпорында ақысыз жұмыс істейтін тұлға.
5. Жұмыспен қамту статусы бойынша квалификациялауға жатпайтын тұлға
– бұрын өзіне табыс әкелетін еңбек іс-әрекетімен айналыспаған
жұмыссыздар.
Халық санағын жүргізу қажеттілігі жұмыспен қамту түрлерін айыру
қажетілігін тудырады. Осылай толық, өнімді және өз еркімен таңдалған
жұмыспен қамту түрлерін айырып айтуға болады.[18,31]
Толық жұмыспен қамту – бұл өзін және отбасын толық қамтамасыз етуге
жеткілікті табыс әкелетін кәсіби еңбекпен қамтылу.
Өнімді еңбектің негізгі мағынасы келесіге тіреледі. Қоғамдық тиімді
жұмыс болып кез-келген жұмыс емес, ал екі басты талапқа жауап беретін
еңбек табылады. Біріншіден, жұмыспен қамту еңбек етуші адамның өмір сүру
деңгейіне жауап беретін табыспен қамтуы қажет. Бұдан жұмыспен қамту
саясатының табыс саясатымен тікелей байланысы шығады. Екіншіден, өнімді
жұмыспен қамту нақты жұмыспен қамтуға қарсы қойылады. Соңғысының жеке
жағдайы – артық жұмысшыларды ұстау немесе жұмыссыздықты болдырмау үшін
формальды жұмыс орындарын құру - мемлекеттің саясаты әрбір жұмысшының
еңбегі экономикалық мақсатты, қоғамға максималды өнімді болуына бағытталуы
керек.
Өз еркімен таңдалған жұмыспен қамту еңбекке қабілетін пайдалану құқығы
тек осы қабілетті иеленушінің өзіне ғана, яғни жұмысшының өзіне тиесілі
екенін көрсетеді. Бұл принцип әрбір жұмысшыға жұмыспен қамтылу, қамтылмау
құқығын береді, кез келген еңбекке әкімшілік тартуды болдырмайды.
Жоғарыда келтірілген жұмыспен қамту түрлері халықтың жұмыс және жұмыс
орындары арасындағы қажеттілігін сандық және сапалық баланстау жағдайын
көрсетеді, бұл жағдайда қоғамның әлеуметтік – экономикалық дамуына жағдай
жасалынады. Нарықтық қатынастарға өту кезеңі жағдайында еңбек тиімділігінің
өсуінен кәсіби еңбекпен қамтылу деңгейі жалпы мемлекет бойынша төмендейді
деп күтіледі. Бұл жоғары тиімді экономика көп жұмысшы күшін қажет
етпейтіндігімен байланысты.
Жұмыспен қамту сандық жағынан жұмыспен қамту деңгейімен сипатталады.
Ол екі әдіспен есептелуі мүмкін.
1. Жұмыспен қамтылғандардың жалпы халық санындағы үлесі:
мұндағы, - жұмыспен қамтылғандардың санының үлесі;
- халықтың жалпы саны;
- жұмыссыздардың санының үлесі;
2. Жұмыспен қамтылғандардың экономикалық белсенді халық санындағы
үлесі:
Халықаралық статистикада жұмыспен қамтуды анализдеудің бастапқы
көрсеткіші болып халықтың экономикалық белсенділік деңгейі табылады, яғни
экономикалық белсенді халық санының жалпы халық санындағы үлесі:
Жұмыспен қамту қатынастары экономикалық, демографиялық және
әлеуметтік процестерге негізделеді. Жұмыспен қамтудың экономикалық мағынасы
– жұмысшының өз еңбегімен өз талаптарына жауап беретін жағдай туғызу және
қоғамдық еңбектің тиімділігінің өсуіне өз септігін тигізу мүмкіндіктерінен
көрініс табады, әлеуметтік – тұлғаны қалыптастыруға және дамытуға
көмектеседі. Жұмыспен қамтудың демографиялық мағынасы халықтың жас-жыныстық
ерекшеліктері және т.б. оның құрылымдарының арасындағы байланысқа
негізделеді.[33,35]
Экономикалық теория мен практикада жұмыспен қамтудың тиімділігін
көрсететін көрсеткіштер жүйесі жасалынған. Әдетте көрсеткіштердің төрт
тобы пайдаланылады. Бірінші топ – қоғамның еңбек ресурстарын қоғамдық
пайдалы шараларға қатысу белгісі бойынша бөлу пропорциясы. Екінші топ –
еңбекке қабілетті халықтың қоғамдық шаруашылықта жұмыспен қамтылу деңгейі.
Бұл көрсеткіш экономикалық тұрғыдан, бір жағынан, қоғамдық шаруашылықтың
жұмысшыларға қажеттілігін, екінші жағынан, халықтың жұмыс орындарына
қажеттілігін көрсетеді. Үшінші топ - жұмысшыларды халық шаруашылығының
салалары бойынша тарату құрылымы.
Төртінші топ – бұл жұмысшылардың кәсіби-мамандық құрылымы. Ол
жұмысшыларды кәсіби-мамандық топтары бойынша таратуды және экономиканың
кәсіби жұмысшыларға қажеттілігіне сай кадрларды дайындау жүйесінің реттелу
деңгейін көрсетеді.
Жұмыспен қамтудың түрлері мен формалары келесідей бөлінеді:
1. Өнімді жұмыспен қамтылу;
2. Әлеуметтік-пайдалы жұмыспен қамтылу;
3. Толық жұмыспен қамтылу;
4. Рационалды жұмыспен қамтылу;
5. Тиімді жұмыспен қамтылу;
6. Көрінбейтін жұмыспен қамтылу;
Осы жұмыспен қамтылу түрлері шеңберінде оның келесі формаларын
айырады:
1. Жарым-жарты
2. Уақытша жұмыспен қамту;
3. Икемді жұмыспен қамту;
Өнімді жұмыспен қамтылу – бұл халықтың қоғамдық өндірісте жұмыспен
қамтылуы. Ол экономикалық белсенді халық ішінен жұмыспен қамтылғандар
санынан көрініс табады және Қазақстан Республикасының Статистика
агентігінің методологияларына сәйкес сипатталады.
Әлеуметтік-пайдалы жұмыспен қамтылғандарға тек әскери қызметтегі,
баламалы азаматтық қызметтегі, ішкі істер органдарында жұмыспен
қамтылғандар ғана емес, сонымен қатар ЖОО студенттері, үй шаруасындағылар,
бала бағушылар, ауру адамдарды күтушілер және т.б. да кіреді.
Толық жұмыспен қамтылу – бұл ақылы еңбекке ынталануы, циклды
жұмыссыздықтың болмауы жағдайындағы қоғамның экономикалық жағдайы, бірақ
бұл жағдайда фрикционды және құрылымды жұмыссыздықпен анықталатын оның
табиғи деңгейі сақталады.
Рационалды жұмыспен қамтылу – бұл өнімді жұмыспен қамтылудың
әлеуметтік-пайдалы жұмыспен қамтылуға қатынасымен анықталады. Рационалды
жұмыспен қамтылудың деңгейі ғылыми негіздеуді қажет ететін гепотетикалық
көрсеткіш.
Тиімді жұмыспен қамтылу – жоғары экономикалық көрсеткішке жету үшін
жұмысшылардың жұмыс уақытын жоғалтуын көрсететін теориялық түсінік. Соған
байланысты жұмыспен қамтудың тиімділігі туралы сұрақ туындайды. Егер
рационалды жұмыспен қамтуды оптимизациялау керек болса, ал тиімді жұмыспен
қамтуды максимизациялау керек.
Көрінбейтін жұмыспен қамтылу – ресми органдарда тіркелмеген, сәйкес
салық төлемейтін, жұмыспен қамтылған адамдар. Жұмыспен қамтылудың бұл
түріне көлеңкелі экономика немесе оның ресми емес секторы – тауарларды
астыртын дайындау, құрылыс жұмыстары, тұрмыстық қызмет сферасы (пәтер
жөндеу, жеке сабақ беру, медициналық қызметтер, киім тігу және тб.), қолма-
қол сауда жатады.
Жарым-жарты жұмыспен қамтылу – апталық еңбек ауыртпалығы көлемін
төмендетумен байланысты жұмыспен қамту түрі. Қалыпты апталық еңбек уақыты
40 сағат. Төмен апталық жұмыс уақыты 18 жасқа дейінгілерге, І және ІІ топ
мүгедектеріне және т.б. белгіленген. Жұмыс уақытының басқа да себептері
бойынша азайту оны жарым-жарты жұмыспен қамтуға жатқызуға негіз береді.
Уақытша жұмыспен қамту – бұл адамдардың өндірісте немесе қызмет
көрсету сферасында қатал еңбек келісімімен уақыты шектелген жұмыспен қамту
формасы. Уақытша жұмысшылар тұрақты жұмысшыларды белгілі бір уақытқа
алмастыру үшін қолданылады.
Икемді жұмыспен қамту – жалдау мен еңбектің стандартты емес
жағдайларымен жұмыспен қамту формалары. Олар:
▪ жұмыс уақытының стандартты емес режимдері. Оған толық емес
жұмыс уақыты, қысқарған жұмыс аптасы, маусымды жұмыс жатады;
▪ жұмысшыларды жалдауды ұйымдастырудың стандартты емес
формалары;
▪ жұмыс және жұмыс орнының стандартты емес әдістері. Оған
жұмысты үйде орындау, үй телефоны арқылы жұмыс жасау, өз
көлігімен жұмыс атқару;
азаматтардың өз бетімен жұмыспен қамтылуы, бұл олардың ресми құжаттарын
рәсімдеусіз жүргізіледі, яғни отбасы көмегімен тауарларды сату және т.б.
[29,30]
Жұмыспен қамтудың мағыналық ерекшеліктері, соның ішінде жұмыспен қамту
түрлері, халық шаруашылығы салалары, мамандық – квалификациялық топтары
бойынша бөлу заңдылығы адамдардың жыныс және жас ерекшеліктеріне
негізделеді.
Халықтың жас-жыныстық топтарын, олардың қоғамдық пайдалы еңбекке
араласу ерекшеліктеріне байланысты топталуын халықтың әлеуметтік-
демографиялық топтары деп атайды. Практика көрсеткендей халықты олардың
жынысы және жасы бойынша жұмыспен қамту ерекшеліктерін есептеу үшін келесі
әлеуметтік-демографиялық топтарды бөлуге болады: ерлер, әйелдер, жастар (16-
29 жас аралығындағы еңбекке белсенді халық), орта жастағы тұлғалар (30-49
жастағылар), зейнеткерлік жасына жақындаған тұлғалар (50 жастан асқандар),
зейнеткерлік жасындағы тұлғалар.
Әйелдердің қоғамдық-еңбектік белсенділігінің өлшемі олардың
экономикалық ролі мен бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін, жасына, кәсіби
даярлығына, мансаптық бағытына, өмірдегі демографиялық құбылыстарға,
отбасылық шаруаларының көлеміне және т.б. көптеген факторларға байланысты
болады. Ең алдымен келесі факторларды айта кеткен жөн. Еңбек, аналық және
үй шаруашылығын қатар атқара отырып, әйел – еркектерге қарағанда аз
сұранысқа ие жұмысшы. Ерлердің қызметі әйелдердің еңбек мансабына әрқашан
айтарлықтай ықпал етіп отырады: жұмыстағы көп үзілістер, қазіргі еңбек
заңдарына сәйкес еңбекті арнайы қорғау шығындары, әлеуметтік жеңілдіктер
және т.б. Әйелдің жұмыс күшінің бәсекеге қабілеттілігі экономикалық,
әлеуметтік – психологилық аспектілерден құралады. Экономикалық
аспектілерге: өндіргіштік, жұмысқа қабілеттілік, сапа, пайдалылық және
тартымдылық. Әлеуметтік-психологиялық аспектілерге: білім деңгейі,
мамандануы, кәсібилігі, бейімделуге қабілеті, еңбекке жан-жақтылығы.
Демографиялық аспектілерге: жас, отбасылық жағдайы, балалары.
Облысымызда жалпы жұмыспен қамтылғандардың 47%-ын әйелдер құрайды.
Әйелдердің бестен бір бөлігін 35 жасқа дейінгі жастар алады, зейнеткерлік
жасқа таяғандардың саны 10 пайызды құрайды.
Әйелдер ерлермен салыстырғанда жоғары интеллектуалдық потенциал
жинақтаған. Алайда жоғары кәсіби тәжірбие мен білімділік деңгейі оларға
жұмыспен қамту сферасында ерлермен бірдей мүмкіндік бере алмайды.
Экономикалық өзгерістер жылдарында әйелдердің экономикалық
белсенділігі біртіндеп төмендеуде. Бұны, біріншіден, әйелдің еңбек күшіне
сұраныстың төмендеуімен; екіншіден, әйелдердің белгілі бір бөлігінің үй
шаруасымен айналысуды қалағандығымен; үшіншіден, өз жеке қосалқы
шаруашылығында немесе уақытша жұмыс жасау үшін ақылы жұмысын тастап
кетуімен түсіндіріледі.[16, 20]
Жастар еңбек ресурстарының ерекше тобына жатады. Жұмыссыздық
тауқыметін ең көп тартатын да жастар. Біріншіден, өйткені, олар айтарлықтай
жоғары білімге ие, бірақ оның кәсіби қалыптасуы бірнеше жылдарға созылады.
Екіншіден, қазіргі кезде талаптанудың деңгейінің өсуіне байланысты жастар
мәртебелі жұмыс жасау мақсатында жұмыс орындарын жиі ауыстырады. Үшіншіден,
30 жасқа дейінгі жастардың 23 бөлігінің мамандығы жоқ, бұл еңбек нарығының
сапасын төмендетеді. Сонымен қатар, жұмыс өтілі 5 жылға толмаған жас
мамандар жұмыстан ең бірінші босатылатындардың қатарында жиі болады.
Орта жастағы тұлғалар (30-49 жастағылар) – еңбек ресурсы құрамындағы
ең көп топ. Бұл топ келесі ерекшеліктермен ерекшеленеді:
• елдің халық шаруашылығында жұмыспен қамтылудың жоғары деңгейі;
• тұрақты қалыптасқан кәсіби мүдделері 50 жастан асқан жұмысқа
қабілетті тұлғалардың ерекшеліктері:
• физикалық мүмкіндіктерінің төмендеуі;
• кәсіби біліктілігінің жоғары деңгейі және мол практикалық тәжірбие;
• алдындағы топпен салыстырғанда жұмыспен қамту дейгейін төмендету;
Зейнеткерлік жастағы еңбекке қабылетті халық білімнің төменгі
деңгейімен, әйелдердің көп болуымен айшықталады.
Жұмыссыздық – бұл жұмыс істегісі келетін еңбекке жарамды халықтың
өндірісте жұмыспен қамтылмауы. Жұмыспен қамтылмау өндірістің тиімділігін
арттыруы, сонымен бірге жұмыс күшінің бір бөлігін жұмыстан босатуға
мүмкіндік жасайтын немесе оның құрылымына, сапасына жаңа талаптар қоятын
ғылыми-техникалық прогресстің салдары болуы мүмкін. Нарықтық экономикада
жұмыссыздық дағдарыстар кезінде көбейеді. Нарық жоқ жағдайда жұмыссыздықтың
көбею себебі мемлекеттің өндіргіш күштерді орналастырудағы бұрысқұрылымдық
саясатынын болуы мүмкін.
Жұмыссыздық экономикалық категория ретінде жұмыс күшіне ұсыныс пен
сұраныстың үйлесімділігін көрсетеді. Бұл процесті мемлекет масштабында
қарастыратын болсақ, ол территория көлеміне және табиғи климаттық
жағдайлардың айырмашылығына, экономиканың құрылымына және ондағы
шаруашылықтың орыны, шаруашылықтың қандай салаларына бағытталғандығына
тікелей байланысты. Өзге факторлардың арасында әрдайым ұлттық әдет –
ғұрыптар орын алады, бірақ басты рольге қоғамның саяси құрылымы ие. Сұраным
және ұсынымды үйлестіру кезінде жалдамалы еңбек күшінің ескерілуі соңғысына
байланысты.
Жұмыссыздық – бұл нарықтық экономиканың ажырамас бөлігі. Бұл
құбылыстың бөлу себептері әртүрлі: экономикадағы құрылымдық өзгерістер, ол
жаңа технологияларды, құрал – жабдықтарды енгізу арқылы артық жұмыс күшін
қысқартудан көрінеді; экономикалық құлдырау немесе депрессия, ол жұмыс
берушілерді барлық ресурстарға, соның ішінде еңбек ресурстарына да
қажеттілікті төмендетуге әкеледі;
Еңбекақы төлеудегі үкімет және кәсіподақ саясаты: еңбекақының ең
төменгі көлемін жоғарылату өндіріс шығындарын көбейтуді және жұмыс күшіне
сұранысты төмендетеді; экономиканың әртүрлі салаларындағы өндіріс
деңгейінің маусымдық өзгеруі; тұрғындардың демографиялық құрылымының
өзгеруі; Жұмыссыздықтың себептеріне байланысты бірнеше түрлері бар:
Жасырын жұмыссыздық - өндірісте және мемлекеттік аппаратта артық
жұмысшының қолданылуы. Қазіргі болмыста олардың жұмыстарын аз жұмыс күшімен
атқаруға болады. Экономикалық кризиске байланысты кәсіпорынның ресурстарын
толық пайдаланған жағдайда кәсіпорын жұмысшыларды жұмыстан шығармайды,
оларды жұмыс уақытының қысқартылған режиміне көшіреді (толық емес жұмыс
аптасы немесе күні) немесе ақысыз демалысқа шығаруға міндетті болады.
Фрикциондық жұмыссыздық – адамдар бір жұмыстан басқа жұмысқа, бір
жерден басқа жерге ізденумен ауысын айтамыз. Жұмыссыздықтың бұл түрінің
себебі адамдар және жұмыс орындары ұқсас болмайды, сондықтан “өз жұмысын,,
табу үшін уақыт қажет. Ерікті жұмыссыздық жұмысшының еңбекақы немесе еңбек
шарттарына қанағаттанбауы себебінен өз еркімен жұмыстан шығумен байланысты.
Маусымдық жұмыссыздық – жұмыс күшінің тек маусымдық кезеңде жұмыс
жасауы. Жұмыссыздықтың бұл түрінде жылдың әр түрлі кезеңдерінде кейбір
салалармен өндірілетін әр түрлі өндіріс көлемімен байланысты, яғни бір
айларда бұл салаларда жұмыс күшіне сұраныс өседі, ал басқа айларда –
төмендейді. Өндіріс көлемінің маусымдық өзгерісі тиесілі салаларға ең
алдымен ауыл шаруашылығы және құрылыс жатады.
Құрылымдық жұмыссыздық - өндірістік қуатының жетпеуінің нәтижесінде
болады: жеке салалардың дамуының кері пропорционалды болуынан және ескі
саланы жабу мен жаңа саланы дамытудың нәтижесі ретінде қараймыз. Құрылымдық
жұмыссыздық технологиялардың өзгеруімен, сонымен қатар тауарлар және қызмет
көрсету нарығының үнемі өзгерісте болумен байланысты. Ескі сұраққа ие емес
тауарлардың орнына жаңа тауарлар келеді. Осыған байланысты кәсіпорындар өз
ресурстарының, сонымен қатар еңбек ресурстарының да құрылымын қайта
қарастырады. Әдетте, жаңа технологияларды енгізу жұмыс күшінің бір бөлігін
жұмыстан босатуға немесе кадрларды қайта даярлауға әкеледі. Міндетті
жұмыссыздық өндіріс көлемінің қысқаруымен байланысты.
Техникалық жұмыссыздық – адамдарды машинамен ауыстырудың нәтижесі,
біліктілікті өзгертуді немесе басқа мамандықты игеруді талап етеді.
Циклдық жұмыссыздық - өндірістің құлдырауынан туындайды, яғни
экономикалық циклінің осы фазасымен байланысты.Ол тауарлар мен қызметтерге
жалпы сұраныстың төмендеуімен байланысты, осы тауарлар мен қызметтер
өндіретін салалардағы жұмыссыздықтың өсуімен байланысты.
Институционалды жұмыссыздық еңбек нарығының ұйымдастырылуының өзі
тиімсіз болғанда пайда болады, мысалы: бос орындар (ваканциялар) туралы
ақпарат толық емес, жұмыссыздық бойынша жәрдемақылар көлемі тым жоғары,
тасқа салынатын салықтар тым төмен.
Тоқыраудағы жұмыссыздық: кез-келген қоғамда жұмыс жасағысы келмейтін
адамдар болады. Оптимальді жұмыссыздық – бұл табиғи, нормальді деңгейге тең
жұмыссыздық.
Экономистер барлық жұмыссыздықтың түрлерін негіздерін 2 топқа жіктеп
қарайды. Жұмыссыздықтың 1-ші тобына – жиынтық сұранымның
жеткіліксіздігінен туындауын жатқызады, алдыменен циклдік жұмыссыздықты
айтамыз. Жұмыссыздықтың 2-ші тобына – жиынтық сұраным өзгерісінен
байланысты емес: фрикциондық, құрылымдық, техникалық және басқа түрлері
жатқызамыз. [2,6,16,20,28].
Жұмыссыздықтың деңгейін есептеу төмендегідей формуламен анықталады:
ЖД=ЖСЖК*100
Мұндағы, ЖД - жұмыссыздық деңгейі, ЖС- жұмыссыздар саны, ЖК – жұмыс
күшінің саны.
Жұмысбастылық – экономикалық теорияның бұрынғы және қазіргі
тарихындағы ең өткір мәселелердің бірі. Жұмыссыздықты әртүрлі мектеп
өкілдері әртүрлі түсіндіреді. Мысалы, мальтуазиандық теория –
жұмыссыздықтың пайда болуын тұрғындардың тым артып кетуімен түсіндіреді.
Кейнстік теория – бұл құбылысты нарықтық сұраныстың жетіспегендігімен
дәлелдейді, еркін кәсіпкерлік мектебінің теориясы – жұмыссыздық жалақы
деңгейінің жоғарлауымен туындайтынын айтады, яғни ол еркін болып табылады.
Еркін кәсіпкерлік теорияның қазіргі өкілдері – монетаристер осы
көзқарасты құптайды.[7,13,17]
Қазіргі жағдайда монетарлық теория өзі туралы барынша айқын көрсете
білуде. Осы теория жақтаушылар жұмыссыздық себебін мемлекеттің ақша
саясатын дұрыс жүргізбеуімен де екендігін түсіндіреді. Ақша массасын дұрыс
басқара отырып, өндіріс процесін реттеуге болады. Олардың ойынша, түзу
инфляция өндірісті ынталандырады және жұмыссыздықты тәіуелділікті
математикалық тілде қисық түрінде көрсетіп, кейінірек ол Филлипс қисығы
аталды.(1-сурет)
Мұның барлығы осы кезге дейінгі ғалымдардың жұмыссыздық теориясын
зерттеуінің нәтижесі. Әрине, барлық еңбектеріне сілтемі жасап, қарастыратын
болсақ, том-том етіп кітап жазуға болады.
1 – сурет. Филлипс қисығы.
Ал біздің зерттеп отырғанымыз бұл емес, басты мәселе халықтағы
кедейшілік деңгейін төмендетіп, әлеуметтік жағдайларды жақсарту,
жұмыссыздықтың пайда болу жолдары және оның алдын алу. Ал облысымызда осы
мәселемен айналысатын арнаулы мекемелердің қызметтеріне көз жүгіртсек.
Жұмыссыздықтың алдын алумен, халықтың әр түрлі топтарын әлеуметтік
қорғаумен бірден-бір айналысатын мекеме бұл – Батыс Қазақстан облыстық
жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламаларды үйлестіру департаменті.
1.2. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі және мемлекеттік әлеуметтік саясаттың
негізгі бағыттары.
Әлеуметтік қорғау - қолайсыз жағдайларға байланысты (кәрілік,
денсаулық жағдайы, асыраушысынан немесе жұмысынан айырылу) экономикалық
белсенді бола алмайтын және төленетін еңбекке қатысу арқылы өзін табыспен
қамтамасыз ете алмайтын азаматтардың нақты жағдайын және өмірге қажетті
игіліктерге жетудің нақты деңгейін қамтамасыз етуге бағытталған жүйе.
Халықаралық тәжірибеге талдау жасауда дүниежүзінде әлеуметтік қорғау
жүйесін қалыптастырудың негізгі үш типін көрсетті:
• әлеуметтік қорғау жүйесін ең жоғары мемлекеттік реттеу;
• мемлекеттің ең төменгі қатысуымен;
• аралас модель;
Халықаралық тәжірибе әлеуметтік қорғау жүйесін ұйымдастыруда аралас
модельдің қажеттілігін көрсетеді. Мұнда мемлекет есебінен әлеуметтік
қамсыздандырумен және әлеуметтік көмекпен қатар ұлттық байлықты
қалыптастыруға қатынасушы азаматтарға әр түрлі әлеуметтік тәуекелдіктердің
туындауы кезінде жұмыс беруші мен жұмысшылардың жеке жауапкершілігін
әлеуметтік сақтандыру жүйесі де бар.
Халықаралық тәжірибені талдау негізінде әлеуметтік қорғаудың тиімді
және кешенді жүйесі негізгі элементтері 1-сызбанұсқада көрсетілген.
1-сызбанұсқа. Әлеуметтік қорғаудың кешенді жүйесі.
Мемлекеттік жәрдемақылар әлеуметтік қорғау қажет болатын жағдайлар
туындаған кезде барлық азаматтарды белгілі бір деңгейде кепілденген
төлемдермен қамтамасыз етуге бағытталған.
Жұмыс берушілер мен жұмысшыларды шығару есебінен қаржыландырылатын
міндетті әлеуметтік сақтандыру азаматтардың салым деңгейіне байланысты
нақты сектордың жұмысшыларын қосымша қорғауға арналған.[22,23]
Жинақтаушы зейнетақы қамтамасыздығы әр азаматтың жеке зейнетақы
қамтамасыздығына арналған.
Әлеуметтік көмек бюджет құралдары есебінен азаматтардың бөлек
категорияларына қосымша көмек беруге арналған.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі – жүйеге қатысуда стимулы бар
қатысушылардың арасында жинақтауға негізделген, кәрілік туған кездегі
қамтамасыздықтың жалғыз бір түрі
Әлеуметтік қорғау жүйесінің негізгі қаржыландыру көзі мен жалпы
реттеушісі – мемлекет. Іс жүзіндегі жүйеде негізгі сипаттамаларға қатысты
халықаралық тәжірибе – мемлекеттік басқару арқылы жүйеде халықты толық
қамту және төменгі әкімшілік шығындар, жеке институттардың қатысуымен
төменгі қамту және жоғары әкімшілік шығындар болатындығы расталады.
Жинақтаушы жүйеден басқа жүйеге қатысу стимулы минималды.
Қазіргі таңда Қазақстанда елдегі әлеуметтік жағдайды жақсартуға
бағытталған бірнеше заңдар бар. Бұлар Білім туралы, Мемлекеттік атаулы
әлеуметтік көмек туралы, Денсаулық сақтау жүйесі туралы, Тұрғындардың
жұмысбастылығы туралы, Мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтік және
коррекциондық дәрігерлік – педагогикалық қолдау туралы, Тұрғындар көші-
қоны туралы Заңдар.
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің 2004 жылғы
мамырдағы деректеріне сәйкес республикада ел тұрғындарының өмірлік
деңгейін жақсартуға тікелей және жанама байланысты 47 мемлекеттік және
салалық бағдарламалар қабылданып, жүзеге асырылуда.
Қазақстанда қазіргі кезде келесідей әлеуметтік төлемдер бар:
1. Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар:
- мүгедектік бойынша;
- асыраушысынан айырылуына байланысты;
- жасына байланысты.
2. Мемлекеттік арнайы жәрдемақылар:
- КСРО ардагерлеріне, социалистік еңбек ардагерлеріне, үш деңгейлі
Даңқ орденінің иегерлеріне;
- ҰОС қатысушыларына және оларға теңестірілген тұлғаларға;
- ҰОС мүгедектеріне және оларға теңестірілген тұлғаларға;
- ҰОС-да қаза болғандардың қайта некеге тұрмаған әйелдеріне;
- қаза болған әскери қызметкерлердің жанұяларына;
- ҰОС-ң қайтыс болған мүгедектерінің әйелдеріне(күйеулеріне);
- ҰОС жылдарында тылдағы ерен еңбегі және жақсы әскери қызметі үшін
КСРО орденімен, медальдарымен марапатталған тұлғаларға;
- 1,2,3 топтағы мүгедектеріне;
- мүгедек-балаларға;
- Алтын алқа, Күміс алқа орденімен марапатталған немесе бұрын
Батыр ана және 1,2 деңгейлі Аналық даңқ орденімен марапатталған
көп балалы аналарға;
- төрт немесе одан да көп бірге тұратын кәмелетке толмаған балалары бар
көп балалы аналарға;
- саяси репрессия құрбандарына;
- ҚР алдында ерекше қызметі үшін зейнетақы тағайындалған тұлғаларға.
3. Бір реттік жәрдемақылар:
- баланың туылуына байланысты мемлекеттік жәрдемақы;
- саяси репрессия құрбандарына бір реттік ақшалай өтемақы.
4. Мемлекеттік адрестік әлеуметтік көмек.
5. Тұрғын үй бойынша көмек.
6. Үйде тәрбиеленіп, оқытылатын мүгедек-балалардың ата-анасының біреуіне
материалдық көмек.
7. Жергілікті өкілетті және атқарушы органдардың шешімі бойынша
аззаматтардың жеке категорияларына материалдық көмек.[19,32]
Бала туу және оның күтімі бойынша жәрдемақылар тағайындау және төлеу
мәселесі бойынша өтініш иесі тұрғылықты жері бойынша Зейнетақы төлеу
жөніндегі мемлекеттік орталық Республикалық Мемлекеттік Қазыналық
Кәсіпорынның филиалына (РМҚК), ал балаларға арналған жәрдемақыға – жұмыспен
қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөліміне, ол болмаса (ауылдық жерде) –
ауылдық (селолық) округ әкіміне өтініш беру керек. Егер балалар және
отбасылық жәрдемақылар жүйесі отбасының кедейліктен шығуына жеткіліксіз
болған жағдайда, яғни отбасының жиынтық табысы кедейлік шегінен аспаса,
мұндай отбасыларға атаулы әлеуметтік көмек көрсетіледі. Балалы отбасыларды
көп жоспарлы мемлекеттік қолдау республикамыздың демографиялық ахуалына оң
әсерін тигізіп отыр. Егер адамның тұтынуы мен табысы негізгі
қажеттіліктерді қанағаттандыруға қажет нақты минималдық деңгейден төмен
болса кедей деп есептелінеді. Бұл минималдық деңгей кедейлік шегі деп
аталады. Адам өмір сүріп отырған уақыт және қоғамға байланысты негізгі
қажеттіліктерді қанағаттандыруға қажет материалдық деңгей де өзгереді.
Көптеген елдер өзіндік кедейлік шегін өздері анықтайды. Қазақстанда табыс
бойынша кедейліктің негізгі индикаторы болып өмір сүру минимумы мен
кедейлік шегі табылады.
Кедейлік шегі – мемлекеттік әлеуметтік көмекті қажет ететін
тұрғындардың деңгейін анықтауға қолданылатын түсінік. Үкімет кедейлік шегін
жалпы республика және бөлек әрбір облыс бойынша анықтайды.
Шекара аймағында орналасқан Маңғыстау, Алматы, Оңтүстік Қазақстан,
Жамбыл және Қостанай облыстарында Түркіменстаннан, Өзбекстаннан,
Қырғызстаннан, Тәжікстаннан, Солтүстік Кавказдан және Ресейден келген
көптеген еңбек мигранттары мен азаматтық соғыс босқындары тұрады. Бұған
экологиялық зиянды заттардан, шөл және ауыз суының жетіспеуінен зардап
шеккен Арал теңізі (Қызылорда облысы) және Семей (Шығыс Қазақстан, Павлодар
және Қарағанды облыстары) аймақтарынан халықтың ағымымен сипатталатын ішкі
миграцияны қосқан жөн.
Қазіргі кезде елде кедейлік деңгейін төмендетуге және халықтың
тұрмысын жақсартуға тікелей және жанама бағытталған 75 мемлекеттік,
аймақтық және мақсатты бағдарламалар жүзеге асырылуда.
Қазақстандағы атаулы әлеуметтік көмек жүйесі 2002 жылдың қаңтар
айында аз қамтылған отбасыларға арналған әлеуметтік көмек жүйесін
жақсартуға арналған сапалы іс-шара ретінде енгізілді.
Кедейлік шегінен төмен тұратын азаматтарға Қазақстан
Республикасының 2001 жылғы 17 шілдедегі № 246-ІІ қабылданған
``Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы`` Заңына сәйкес атаулы
әлеуметтік көмек көрсетіледі.
Атаулы әлеуметтік көмекті тағайындау мен төлеу Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2001 жылғы 24 желтоқсандағы № 1685 қаулысымен бекітілген атаулы
әлеуметтік көмекті тағайындау мен төлеу туралы Ережесі бойынша жүзеге
асырылады. Атаулы әлеуметтік көмекті алуға үміткер адамның (отбасының)
жиынтық табысы Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік
қорғау Министрлігінің жарлығы бойынша анықталады.
Атаулы әлеуметтік көмекті ұйымдастыру және ұсынуымен толықтай
жергілікті билік органдары айналысады. Жергілікті өзін-өзі басқару
органдарында атаулы әлеуметтік көмек алуға үміткер адамның табыс көзін
анықтап тексеретін жергілікті учаскелік комиссиясы құрылады. Учаскелік
комиссияның жұмысына тиісінше әкімшілік – аумақтық бірліктердегі әкімдер
жетекшілік етеді, яғни олардың қызмет істеуіне қажетті жағдай туғызып,
техникалық, транспорттық қамтамасыз етуді жүзеге асырады.
Учаскелік комиссия өз қызметін учаскелік комиссия жөніндегі ережесі
бойынша жүргізеді.
Батыс Қазақстан облыс әкімінің 2002 жылдың 16 қаңтарындағы №4
Қаулысымен учаскелік комиссия туралы ережесі бекітілді, яғни олардың
функциясы, материалдық жағдайын зерттеу тәртібі атаулы әлеуметтік көрсету
қажеттілігі жөнінде қорытындыны әзірлеуде анықталған.
Атаулы әлеуметтік көмек отбасыға беріледі. Атаулы әлеуметтік көмекті
алу құқығы жан басына шаққандағы айлық жиынтық табысы кедейлік шегінен
аспайтын отбасыларда бар. Кедейлік шегі тоқсан сайын күнкөріс деңгейінің
фиксирлі пайызы бойынша белгіленеді. Күнкөріс деңгейі әрбір аймаққа бөлек
саналып, еліміз бойынша жалпы есептелінеді. Кедейлік шегі күнкөріс
деңгейінің 40% мөлшерінде анықталады.
Атаулы әлеуметтік көмектің мөлшері, сонымен қатар атаулы әлеуметтік
көмекке бөлінген қаржы құралдары әр тоқсан сайын анықталады. Нақты төлемдер
әр ай сайын жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Тұрғын үй қатынастары туралы заңына
байланысты Аз қамтылған азаматтарға тұрғын үйді ұстау және коммуналдық
қызметтерге ақы төлеуге тұрғын үй көмегін ұсыну тәртібі жөніндегі уақытша
қаулысымен коммуналдық қызметтерге бекітілген тарифтер кезінде тұрғын үйді
ұстап тұруға табысы мүмкіндік бермейтін азаматтарға тұрғын үй көмегін ұсыну
қарастырылған.
Тұрғын үй көмегі - әлеуметтік қорғалған тұрғындардың бір бөлігіне
тұрғын үйді ұстау және коммуналдық қызметтерді пайдаланғаны үшін шығындарды
өтеуге ұсынылатын өтемақы.[34,39]
1.3. Халықты жұмыспен қамту саясаты
Жұмыспен қамтудың мемлекеттік қызмет институтының құрылғанына 100
жылдан көп болды. Оған дейін бұл қызметті, ХХІ ғасырдың екінші жартысында
көп елдерде кеңінен таралған, еңбек биржалары атқарды. Сол уақытқа дейін
жұмысқа орналыстыру мәселелерін кәсіби корпорациялар шешті, ал саны көп
емес жеке еңбек делдалдық контораларының қызметі тар іс-әрекет саласымен
шектелген болатын.
ХХІ ғасырдың соңғы екі онжылдығында жұмыс күшін таңдауда делдал
қызметін атқаратын ұйымдар құрыла бастады. Алайда оларға кәсіподақтар да,
жұмыс берушілер де аса бір сенім білдірген жоқ: біріншісі, еңбек биржасы
жұмыс берушілермен штрейсбрехерлық мақсатта қолданылады деп есептеді,
екіншісі- кәсіподақтар ықпалынан еңбек биржалары жұмысқа орналастыруда
басымдылықты кәсіподақ мүшелеріне береді деп, соның кесірінен жұмысшы
күшінің белсенділігіне кері әсер етеді деп санады. Осы екі жақ еңбек
қатынастарына белгілі бір нейтральді жақ араласуы қажет деп есептеді, бұл
қызметті мемлекет атқарды. Мемлекет әлеуметтік теңсіздіктің көзі жаппай
жұмыссыздықты ескертуге, сонымен қатар ұлттық өнімнің тиімділін арттырудың
шарты ретінде, жұмысшы күшінің аймақаралық немесе салаларалық қозғалысын
реттеуге міндетті болды. Мемлекеттің ролінің артуы ХХІ-ХХ ғғ. жұмыссыздықты
ескертуіне байланысты болды, бұл процесс Германияда айтарлықтай белсенді
түрде жүріп жатты, онда өткен ғасырдың басында-ақ 400 мемлекетті еңбек
биржасы және 3500 кәсіподақ биржасы жұмыс істеген болатын. Олардың
көмегімен жылына миллиондаған вакансиялар толықтырылды, олардың тең жартысы
мемлекеттік құрылымдарға тиесілі. Ұлыбританияда 1910-1912 жж. алғашқы рет
еңбек биржасының ұлттық жүйесі және жұмыссыздық жағдайында мемлекеттік
сақтандыру жүйесі құрылды.[23,25]
Әрбір мемлекеттің еңбек биржасының жұмыс практакасын жинақтау және
еңбек нарығына мемлекет ықпалын күшейту тенденциясы ЕХҰ-ның жұмыссыздық
мәселелеріне арналған алғашқы құқықтық құжаттарында көрініс тапты, №1 -
Конвенция, №1 - Рекомендация, онда қатысушы – мемлекеттерге ұсыныстар
жасалды: трипартизм принципіне арқа сүйеу, әлеуметтік әріптестерді
–жұмысшылар мен жұмыс берушілерді қосатын, орталық органның бақылауымен
жұмысқа орналастырудың мемлекеттік ақысыз жүйесін құру. [14,16,25].
Алайда, орталықтандырылған мемлекеттік жүйені жеке қызметтермен
толтырудың дұрыстығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ----------------------------------- ---------------------------------
----------------- 5
І ТАРАУ. ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ ҚЫЗМЕТІНІҢ МәНІ ЖәНЕ
МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ.
1.1. Нарықтық экономикада халықты жұмыспен қамту түсінігі,
оның маңызы және түрлері ----------------------------------- ---------------
-- 10
1.2. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі және мемлекеттің әлеуметтік
саясатының негізгі бағыттары ----------------------------------- ----------
-- 25
1.3. Халықты жұмыспен қамту саясаты ----------------------------------- -----
-- 31
ІІ ТАРАУ. НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖАҒДАЙЫНДА ХАЛЫҚТЫ әЛЕУМЕТТІК КОРҒАУДЫ ЖәНЕ
ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ МәСЕЛЕСІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ (БҚО ЖҚ ЖәНЕ әБҮ
ДЕПАРТАМЕНТІ МЫСАЛЫНДА)
2.1. Департаменттің даму тарихы және ұйымдық-басқарушылық құрылымы-------
----------------------------------- -------------------------------- 45
2.2. Батыс Қазақстан облысы тұрғындарын әлеуметтік қорғау жағдайлары-
----------------------------------- ----------------------------------- ------
---- 64
2.3. Батыс Қазақстан облысында жұмыссыздық деңгейі және тұрғындарды
жұмыспен қамту жұмыстарының негізгі бағыттары ----------------------------
77
ІІІ ТАРАУ. БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫ ЖОЮ ЖәНЕ әЛЕУМЕТТІК
ҚОРҒАУ ШАРАЛАРЫ.
3.1. 2005-2007 жылдарға БҚО-да жұмыссыздықты жою жолдары (БҚО халықты
жұмыспен қамту 2006-2007 жылдарға арналған бағдарламасы негізінде) --------
----------------------------------- --------------------------------- 86
3.2. Халықты әлеуметтік қорғау бағыттары оларды жетілдірудегі
шаралар ----------------------------------- ---------------------------------
--------- 102
ҚОРЫТЫНДЫ ЖәНЕ ҰСЫНЫСТАР ----------------------------------- --------- 113
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН әДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ----------------------------------- - 118
ҚОСЫМША ----------------------------------- -------------------------------
--------- 121
Кіріспе
Әлем жұртын бүгінгі таңда әлеуметтік қорғау жүйесі оның ішінде
кедейшілік пен жұмыссыздықты азайту мәселесі басты проблемалардың бірі
отыр. Дүниежүзілік Банктің 2000-2001 жылдары Ғалам дамуы туралы
баяндамасына жүгінсек: “Асып тасыған молшылық заманда тақыр кедейлік орын
алып отыр”. Жер шарындағы 6 млрд. тұрғынның 2,8 млрды, демек тең жарымына
жуығының күндік табысы 2 АҚШ долларына жуық болса, 1,2 млрд адам, яғни
ғалам тұрғындарының бестен бір бөлігінің күн көрісі тіпті 1 АҚШ долларына
жетпейді. Алайда, кедейлер саны күннен күнге өсіп бара жатқанымен, жер
жүзіндегі жалпы өмір сүру деңгейі жақсара түсуде. Дүниежүзілік байлық пен
молшылықтың, сондай-ақ, халықаралық байланыстар мен техникалық мүмкіндіктер
дамуының арқасында соңғы жылдары адамзаттың өмір сүру деңгейі күрт өсуі
байқалуда.
Сонымен қазіргі уақытта әлеуметтік қорғау жүйесінің және болашақ
жоспарларында күрделі әрі басты мәселелерінің бірі ретінде жұмыссыздық
танылуда. Оның салдарынан қоғамымызда әртүрлі келеңсіз жағдайлар орын алуы
экономика үшін үлкен зиянын тигізуде. Еліміз тәуелсіздігін алғаннан бері
қоғамның барлық саласында аса ірі өзгерістер болды. Мемлекетімізде
құрылыс, экономиканы реформалау және саяси жүйені либерализациялау бойынша
орасан зор жұмыстар атқарылды.
Бірақ, елімізде бұл саладағы мәселелердің барлығы толығымен шешілді
деп айтуға ертерек. Себебі жоғарыда аталып кеткен әлеуметтік қорғау
жүйесіндегі назар аудартатын өзекті мәселе халық арасындағы табыстың
азаюы, кедейшілік пен жұмыссыздықтың орын алуы болып отыр.
Дегенмен де, шынайы оңды өзгерістердің орын алып отырғанын көруімізге
болатын нарықтық инфрақұрылымның негізі қаланып, жеке ынталылықты арттыру
үшін барлық жағдай жасал, үлкен көлемдегі шетел инвестициялары тартылып,
әлеуметтік қорғаудың қазіргі заманға лайық жүйесі қалануда. Инвестиция
тарту арқылы жаңа жұмыс орындары ашылып, сол өңірдің тұрғылықты халқы
жұмысқа тартылды.
Бүгінде біз тұрақты экономикалық өсімнің өрлеу жолындамыз. Отандық
өндіріс жанданып, халықтың айтарлықтай бөлігінің тұрмыс деңгейі жақсарып
келеді. Біздің экономикамыз әлемдік экономикалық жүйеге біртіндеп ену
жолында.
Соңғы жылдары экономиканың тұрақтануы арқасында әлеуметтік
мәселелерге тұтастай бет бұру мүмкіндігі туды. Адам потенциалын дамытуға
керекті барлық жағдай жасалып, әлеуметтік жағынан қолдау көрсету сияқты
міндеттер саясатымыздың басты бағытына айналуда. Сондықтан, Біріккен
Ұлттар Ұйымының бастамасымен Қазақстандағы адам дамуы туралы алтыншы рет
жарияланып отырған Есептің әлеуметтік қорғау жүйесіндегі қазіргі және алда
күтілетін жағдайына бағытталып, кедейшілікке қарсы күрес жүргізу
проблемасына арналып отырғандығы өте орынды.
Жұмыспен қамтудың жоғарғы деңгейіне жету мемлекеттің
макроэкономикалық саясатының негізгі мақсаттарының бірі. Қосымша жұмыс
орындарын құратын экономикалық жүйе қоғамдық өнімнің санын көбейту
мәселесін алға қояды және тұрғындардың материалдық қажеттіліктерін
қанағаттандыруды маңызды деп біледі. Қолда бар жұмыс күші ресурстарын толық
қолданбаған жағдайда жүйе өзінің бар өндірістік мүмкіндіктерін жүзеге асыра
алмайды. Жоғарыда айтылғандардың жұмыссыздық көрсеткішінің экономикалық
жалпы жағдайын анықтаудағы маңызды көрсеткіштерінің бірі болатынын көре
аламыз.
Қазақстан Республикасының Ата Заңының 1 бабында атап көрсетілгендей
Қазақстан өзін зайырлы, құқықтық әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады.
Оның басты қазынасы - адам, адам өмірі, құқықтары мен бостандықтары.
Елбасымыз өз саясатында осы қағидаларды басты шарт ретінде ұстанып келеді.
Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті, Елбасымыз
Н.Ә. Назарбаевтың биылғы өзінің Қазақстанның әлемдегі бәсекеге
барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы деп аталатын кезекті
Жолдауында айтқандай біздің өміріміз жақсара бастады. Алдағы уақытта Орта
Азиядағы көшбасшылардың біріне айналып, әлемдік нарыққа еркін араласу.
Экономикамыздың қарқынды өсуі мемлекеттік шығыстардың әлеуметтік
бағдарлануын едәуір кеңейтуге мүмкіндік берді, мұның өзі экономикамыздың
айтарлықтай бекемдік деңгейіне жеткенін айғақтайды.
Енді өзіміздің облысымызға келсек, жалпы облысымызда жүзеге асырылып
жатырған мемлекеттік және секторальдық бағдарламалар әлеуметтік қорғау
жүйесінің қазіргі және болашақ бағытында тікелей және жанама түрде халықтың
әл-ауқатын жақсартуға дәлірек айтқанда кедейлік деңгейін төмендетуге
бағытталған. Оны іске асыру үшін нақты жағдайлар туғызу қажет. Бұл бағытта
Елбасының, облыс басшыларының және барлық деңгейдегі депутаттарымыздың
қолдауының арқасында халықпен тығыз жұмыс жасап отырған жұмыспен қамту және
әлеуметтік бағдарламаларды үйлестіру жөніндегі аудандық, қалалық уәкілетті
органдардың техникалық-материалдық базалары күшейтіліп, автокөліктер,
компьютер құралдары т.б техникалық жабдықтар сатып алынуда. Әрбір ауылдық
округте арнайы атаулы әлеуметтік көмек жөніндегі мәселелермен айналысатын
әлеуметтік қызметкерлер штаттары ашылды. Бұл жағдай жергілікті жерде
халықпен жұмыс жасауды күшейтіп, әлеуметтік көмекті қажет ететін осал
топтарды анықтауға септігін тигізді.
Кедейшілікті жоюдың бірден-бір көзі – халықты жұмыспен қамту болып
табылады. Өткен жылғы болжамдалған көрсеткіштерге сүйенетін болсақ,
еліміздегі жұмыссыздыќ деңгейі жоғары деңгейде қалып отыр. Жалпы республика
бойынша 8,7% болса, облысымызда 8-9% деңгейін көрсетуде. Ал, экономика
тұрақты дамуы үшін жұмыссыздық деңгейінің 6% аспауы қажет. Жалпы
жұмыссыздық дегеніміз - еңбек биржасына жұмыссыз деп тіркелгендерді ғана
айтамыз. Яғни, жоғарыдағы мәліметтердің болжамдалынып алуына осы жағдай
себеп болуда.
Ұлттық экономиканың нарыққа кіруінің шамалы жүзеге асырылуы,
республикадағы барлық әлеуметтік-экономикалық процестерді баяулатуда, соның
ішінде ең бастысы жұмыс күшін жүзеге асыратын процестерге теріс әсер етуде.
Жұмыспен қамту саласын реформалаудағы жол болмаушылықтар мен қателіктер,
ұлттық экономиканың салалары мен сфераларындағы жұмысшылардың бақылауға
келмейтін жұмыстан босауына, жұмыссыздықтың барлық түрлерінің өсуіне әкеліп
соқтырды.
Ең бастысы шет ел тәжірибесімен танысамыз, өйткені көптеген
мемлекеттер нарықтық емес қатынастан нарықтық қатынастарға реформалау жолын
өткен болатын және Қазақстанға пайдалы тәжірибеге ие. Біздің ел мен дамыған
елдердің жұмыспен қамту саласына араласуының айырмашылығын ескере отырып,
олардың қиыншылықтармен жеткен жетістіктерін жоққа шығару біздің
тарапымыздан өте қате болар еді.
Кешенді жұмыс ретінде бұл тақырыпты таңдауымыздың себебі кедейшілікпен
күресу көптеген елдер алдында тұрған мәселелердің бірі болып табылады. Егер
халықтың әл – ауқатын көтерсек, еліміздің экономикалық жағдайы да
жақсарады. Ал халықтың әл – ауқатын жақсартудың бірден – бір жолы оларды
әлеуметтік қорғау және жұмыспен қамту арқылы жұмыссыздық деңгейін азайтып,
ел экономикасын көтеру.
Тақырыптың маңыздылығы - нарықтық қатынастар жағдайында халықты
әлеуметтік қорғау және жұмыспен қамтуды ұйымдастыру шаралары қазіргі
халықтың, соның ішінде әлеуметтік жағынан аз қамтылған азаматтардың әл-
ауқатын көтеру мен республикамыздағы басты мәселелердің бірі болып
табылатын жұмыссыздық деңгейін азайту бағытындағы шараларды іске асару.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып халықты әлеуметтік қорғау, жұмыспен
қамту жұмыстарын теориялық-тәжірибелік тұрғыдан меңгеру және оңтайлы іске
асыру табылады. Бұл мәселені қарастыруымыздың өзектілігі - аз қамтылған
азаматтарды мемлекет тарапынан әлеуметтік қорғау, халықтың тұрмысын
жақсарту, кедейшілікті төмендету мақсатында жұмыссыздықтың не себептен
орын альп отырғанын анықтай отырып, оны жоюдың көздерін іздеу.
Дипломдық жұмыстың теориялық маңызы – халықты әлеуметтік қорғау мен
жұмыспен қамтуды меңгеру, ал тәжірибелік маңызы – қазіргі жағдайларға баға
беру және болашақтағы жағдайын болжау арқылы ұсыныстар енгізу. Осы мақсатта
бұл еңбекте соңғы үш жылдағы көрсеткіштер салыстыру әдісін қолдану арқылы
талданған. Тақырыпты ашу мақсатында сызбалар, кестелер, диаграммалар
қолдандық.
Еңбек нарығы мен жұмыспен қамту саласына облысымыздың қазіргі
экономикалық даму жағдайын ескере отырып талдау жасаймыз. Біз жұмыспен
қамтылғандардың көп бөлігі нарықтық экономика талаптарына сай салаларында
екенін байқаймыз. Қазақстан жұмыспен қамтудың салалық құрылымы бойынша
экономикасы дамыған нарықтық шаруашылыққа бағыттылған елдерге (Венгрия,
Польша, Оңтүстік Корея) ұқсап бара жатыр және жұмыссыздықтың барлық түрінің
өсуін, салалық құрылымдағы ауытқуларын туғызуда, соның салдарынан жұмыспен
қамту мәселелерін шешу қиындай түсуде.
1.тарау. Халықты жұмыспен қамту қызметінің мәні және мемлекеттік
реттеу
1.1. Нарықтық экономикада халықты жұмыспен қамту түсінігі,
оның маңызы және түрлері
Халықтың әлеуметтік деңгейінің өсуіне, дұрыс тамақтануға, денсаулыққа,
білімге, жұмыспен қамтылу және тиісті табыс тікелей әсер етеді.
Кедейшіліктің басты себебі халықтың көпшілік бөлігінің табысы
төмендігінен және тұрақты жұмыспен қамтылудың төмен деңгейінен болып
келеді.
Жұмыспен қамтылу дегеніміз - еңбекке жарамды адамның немесе азаматтар
тобының жұмыс берушімен еңбек қатынасында жұмыс табуы және нақты
жұмысты орындау немесе жеке кәсіперлік қызметпен шұғылдану.
Халықты жұмыспен қамту оны жүзеге асыруға қажет жағдайларды туғызады,
өйткені адамдардың өмір сүру деңгейі, мамандарды қайта даярлауға және
біліктілігін арттыруға, оларды жұмысқа орналастыруға, жұмыссыздарға
материалды көмек көрсетуге кететін қоғамның шығындары соған байланысты
болып келеді. Жұмыспен қамту адамның еңбек және еңбекпен байланысты
қажеттіліктерін қанағатандырумен байланысты әлеуметтік дамуының басты
аспектісін ашып көрсетеді.
Жұмыспен қамту – бұл азаматтардың заңға қайшы келмейтін және оған
табыс әкелетін, жеке және қоғамдық қажеттіліктерін қанағаттандырумен
байланысты іс-әрекеті.
Қазақстанда 2001 жылдың 19 маусымында № 836 Қазақстан Республикасының
“Халықты жұмыспен қамту туралы” туралы Заңы қабылданды, онда жұмыспен
қамту қатынастарына нарықтық сипат беретін, жұмыспен қамтудың негізгі
принциптері қалыптастырылған.
Бірінші принцип – еңбек пен жұмыспен қамтудағы бостандықты, күштеп
және міндетті еңбекті болдырмауды қамтамасыз ету. Адамда басты таңдау
құқығы бар: қоғамдық еңбекке араласу немесе араласпау.
Екінші принцип – мемлекет еңбек құқығын қамтамасыз етуге,
жұмыссыздарды қорғауға, ҚР Конституциясына сай жұмыссыздық жағдайында
материалдық көмек көрсетуге және жұмысқа орналасуға жәрдемдесу жағдайларын
жасауы қажет.[7, 11, 24]
Бұл Заң жұмыспен қамту саласында мемлекеттік саясаттың негізгі
прициптерін қалыптастырды: Қазақстанның барлық азаматтарына олардың ұлтына,
жынысына, жасына, әлеуметтік жағдайына, саяси көзқарасына және оның
ұстанған дініне қарамастан барлығына бірдей құқықты қамтамасыз ету; еңбек
ресурстарын дамыту; жұмыссыздықтың жаппай белең алуын болдырмау және ұзақ
жұмыссыздықты (бір жылдан артық) азайту; азаматтардың еңбектік және
кәсіпкерлік белсенділікті қолдау, олардың өнімді, шығармашылық еңбекке
қабілетін дамытуға жәрдемдесу; жұмыспен қамту саласында әлеуметтік қорғауды
қамтамасыз ету, жұмыс іздеуде қиындықтарға тап болған, яғни жұмысқа
орналасуда ерекше көмекке зәру жандарға, арнайы шараларды ұйымдастыру;
жергілікті жерлерде қолданылып жатырылған шараларды орталықтың іс-
әрекеттерімен байланыстыра атқару; жаңа жұмыс орындарын ашқан жұмыс
берушілірге үкімет тарапынан жеңілдіктер беру.
Жұмыспен қамтуды жүргізіп жатқан реформалардың нәтижесі ретінде
қарастырсақ, оның өндірістегі, қаржылық жүйедегі, сыртқы экономикалық
қатынастардағы, әлеуметтік сферадағы және т.б. жетілдірулерге немесе
өзгерістерге әсері айтарлықтай емес. Жұмыспен қамту нарықтық емес сипатта
болады. Жұмыспен қамтудың қазіргі жағдайы бірнеше себептерден тұрады:
Дамудың жалпы макроэкономикалық жағдайына қарағанда әлеуметтік еңбек
қатынастарын қалыптастыру күрделірек болып келеді. Жұмыспен қамтуда ең
алдымен еңбекақы алу мен жеке және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру
үшін, адамдар арасындағы қатынастар, тиімді өндіріс үшін жеке
көзқарастардың үйлесуі маңызды.
Тиімді нарықтық экономикада жұмыспен қамту бұл – жұмыс күшінің
сұранысы және ұсынысын теңестіретін механизмінің деңгейін көрсетуші.
Қазіргі кезде еңбек нарығы арқылы адам ресурстарын құру, қолдану және
бөлуді қоса алғандағы жұмыспен қамтудың барлық құраушылары
үйлестіріледі.[33, 15]
Нарықтық жағдайдағы жұмыспен қамтуды жетілдірудің 4 аспектісін
көрсетеміз:
1. Адамның еңбекке деген маңызды конституциялық құқығы арқылы
жұмыспен қамтудың үздіксіз байланысы.
2. Жұмыспен қамтудың өмір сүру деңгейін құрудағы анықтаушы ролі.
Қазіргі кезде жұмысқа қабілетті азаматтар мен олардың
жанұяларының өмір сүру деңгейінің өсуінің кепілі болып жұмыспен
қамту табылады.
3. Әрбір адамның және тұтасты қоғамның өмір сүру деңгейі өсуінің
негізі ретінде жоғарғы тиімді еңбектің жаңа дәлелдемелерін құру
саналады.
4. Еңбек қызметінің адамға, оның кәсіпкерлік мүмкіндіктерін ашу
және жоғарылатуға жеке тұлға ретінде дамуын ынталандыруға, оның
жаңа қызығушылығы мен қажеттіліктеріне әсері.
Әлеуметтік экономикадағы жұмыспен қамтудың негізгі белгілері
төмендегідей:
- Толық және тиімді жұмыспен қамтудың тепе – тең
үйлесімділігі;
- Әртүрлі жұмыс сфераларындағы салалар, мамандықтар және
территориялар арасындағы жұмыс күшінің еркін қозғалуы;
- Жаңа жұмыс мотивациясы және еңбек нәтижесін, өмір сүру
деңгейін жақсарту негізі ретінде түсінуі;
- Жұмыспен қамту сферасында әлеуметтік қорғау, нарықтық
жағдайға жұмысшыларды бейімдеу;
Жұмыспен қамту тиімділігін мемлекеттік даму идеалогиясы көрсеткіштері
сипаттайды. Олар қоғамдық еңбек динамикасының әсерімен құрылады:
Біріншіден, бұл қоғамдық еңбек ресурстарын, олардың пайдалы қоғамдық
қызметке араласуына байланысты бөлу қатынастары. Олар тұрғындардың жұмысқа
қажеттілігі өндірістің қандай деңгейінде қанағаттандыруды және толық
жұмысбастылыққа қандай жолдармен жетуге болатынын көрсетеді.
Екіншіден, бұл қоғамдық шаруашылықтағы еңбекке қабілетті тұрғындардың
жұмыспен қамтылу деңгейі. Статистикалық тұрғыдан ол табыс әкелетін кәсіпқой
еңбекпен қамтылған еңбекке қабілетті барлық тұрғындардың қатынасы ретінде
көрінеді. Экономикалық тұрғыдан бұл көрсеткіш және қоғамдық шаруашылықтың
жұмысшыларға қажеттілігін немесе тұрғындардың табысының деңгейін көрсетеді.
Үшіншіден, жұмыспен қамту тиімділігінің маңызды сипаты болып халық
шаруашылықтағы салалары бойынша қызмет ететін жұмысшыларды орналастыру
құрылымы табылады.
Төртіншіден, бұл экономикалық қажеттіліктеріне байланысты мамандарды
дайындау деңгейін көрсететін жұмысшылар жүйесінің теңдік деңгейін
білдіретін кәсіпқой – мамандандырылған жұмысшылар құрылымы.
Көрсетілген көрсеткіштер нұсқасы жұмысбастылықты тиімді жақтарын
макродеңгейде бағалауға мүмкіндік береді. Бұл көрсеткіштер тек экономикалық
емес, сонымен қатар анық әлеуметтік бағытқа ие болады. [28, 30]
Жұмыспен қамтылған болып саналады:
• уақытша, маусымдық жұмысты қоса алғанда, басқа да ақылы жұмыс
істейтін, еңбек келісімімен жұмыс атқаратындар;
• өз-өзін жұмыспен қамтушылар, соның ішінде жеке – еңбек іс-әрекетімен
(фермерлер, жазушылар және т.б. қоса алғанда), кәсіпкерлер, сонымен
қатар өндірістік кооперативтер мүшелері;
• әскери қызметкерлер, ішкі істер органдарында қызмет атқаратындар;
• жұмыспен қамту қызметтерінің жібергендерін қоса есептегенде, кез
келген оқу орнында күндізгі формада оқитын еңбекке қабілеттілер;
• жұмыс орнында уақытша жоқ адамдар (демалыстағылар, ауырып қалғандар,
білімін арттыруға кеткендер);
• азаматтық – құқықтық келісім бойынша жұмыс атқарушылар;
Жұмыссыздарды қоса есептегенде, экономикалық белсенді халық үшін жұмыспен
қамтылу статусын анықтау өте маңызды. Негізінен бес статусты айырады:
1. Жалдамалы жұмысшылар – бұл кәсіпорының басқарушысымен еңбек
жағдайлары жайында келісілген жазбаша контракт (келісім) немесе
ауызша келісім арқылы жұмыс жасайтын және сол жұмысы үшін ақша
алатын тұлға.
2. Жеке негізде жұмыс жасайтындар – бұл өздеріне табыс әкелетін,
жалдамалы жұмысшыларды тек қысқа мерзімге ғана қолданатын немесе
мүлдем қолданбайтын өз бетімен іс-әрекет ететін тұлға.
3. Жұмыс беруші – жеке меншігін басқаруға немесе мемлекетті,
акционерлік қоғамды, шаруашылық серіктестікті және т.б.
басқаруға өкілетті тұлға. Жұмыс беруші өз қызметін жартылай
немесе толығымен басқа тұлғаға сеніп тапсыруға құқылы, алайда
кәсіпорынның жетістікке жетуіне басты жауапты адам болып қала
береді.
4. Отбасы кәсіпорындарының ақысыз жұмысшылары – иесі туысы болып
келетін отбасылық кәсіпорында ақысыз жұмыс істейтін тұлға.
5. Жұмыспен қамту статусы бойынша квалификациялауға жатпайтын тұлға
– бұрын өзіне табыс әкелетін еңбек іс-әрекетімен айналыспаған
жұмыссыздар.
Халық санағын жүргізу қажеттілігі жұмыспен қамту түрлерін айыру
қажетілігін тудырады. Осылай толық, өнімді және өз еркімен таңдалған
жұмыспен қамту түрлерін айырып айтуға болады.[18,31]
Толық жұмыспен қамту – бұл өзін және отбасын толық қамтамасыз етуге
жеткілікті табыс әкелетін кәсіби еңбекпен қамтылу.
Өнімді еңбектің негізгі мағынасы келесіге тіреледі. Қоғамдық тиімді
жұмыс болып кез-келген жұмыс емес, ал екі басты талапқа жауап беретін
еңбек табылады. Біріншіден, жұмыспен қамту еңбек етуші адамның өмір сүру
деңгейіне жауап беретін табыспен қамтуы қажет. Бұдан жұмыспен қамту
саясатының табыс саясатымен тікелей байланысы шығады. Екіншіден, өнімді
жұмыспен қамту нақты жұмыспен қамтуға қарсы қойылады. Соңғысының жеке
жағдайы – артық жұмысшыларды ұстау немесе жұмыссыздықты болдырмау үшін
формальды жұмыс орындарын құру - мемлекеттің саясаты әрбір жұмысшының
еңбегі экономикалық мақсатты, қоғамға максималды өнімді болуына бағытталуы
керек.
Өз еркімен таңдалған жұмыспен қамту еңбекке қабілетін пайдалану құқығы
тек осы қабілетті иеленушінің өзіне ғана, яғни жұмысшының өзіне тиесілі
екенін көрсетеді. Бұл принцип әрбір жұмысшыға жұмыспен қамтылу, қамтылмау
құқығын береді, кез келген еңбекке әкімшілік тартуды болдырмайды.
Жоғарыда келтірілген жұмыспен қамту түрлері халықтың жұмыс және жұмыс
орындары арасындағы қажеттілігін сандық және сапалық баланстау жағдайын
көрсетеді, бұл жағдайда қоғамның әлеуметтік – экономикалық дамуына жағдай
жасалынады. Нарықтық қатынастарға өту кезеңі жағдайында еңбек тиімділігінің
өсуінен кәсіби еңбекпен қамтылу деңгейі жалпы мемлекет бойынша төмендейді
деп күтіледі. Бұл жоғары тиімді экономика көп жұмысшы күшін қажет
етпейтіндігімен байланысты.
Жұмыспен қамту сандық жағынан жұмыспен қамту деңгейімен сипатталады.
Ол екі әдіспен есептелуі мүмкін.
1. Жұмыспен қамтылғандардың жалпы халық санындағы үлесі:
мұндағы, - жұмыспен қамтылғандардың санының үлесі;
- халықтың жалпы саны;
- жұмыссыздардың санының үлесі;
2. Жұмыспен қамтылғандардың экономикалық белсенді халық санындағы
үлесі:
Халықаралық статистикада жұмыспен қамтуды анализдеудің бастапқы
көрсеткіші болып халықтың экономикалық белсенділік деңгейі табылады, яғни
экономикалық белсенді халық санының жалпы халық санындағы үлесі:
Жұмыспен қамту қатынастары экономикалық, демографиялық және
әлеуметтік процестерге негізделеді. Жұмыспен қамтудың экономикалық мағынасы
– жұмысшының өз еңбегімен өз талаптарына жауап беретін жағдай туғызу және
қоғамдық еңбектің тиімділігінің өсуіне өз септігін тигізу мүмкіндіктерінен
көрініс табады, әлеуметтік – тұлғаны қалыптастыруға және дамытуға
көмектеседі. Жұмыспен қамтудың демографиялық мағынасы халықтың жас-жыныстық
ерекшеліктері және т.б. оның құрылымдарының арасындағы байланысқа
негізделеді.[33,35]
Экономикалық теория мен практикада жұмыспен қамтудың тиімділігін
көрсететін көрсеткіштер жүйесі жасалынған. Әдетте көрсеткіштердің төрт
тобы пайдаланылады. Бірінші топ – қоғамның еңбек ресурстарын қоғамдық
пайдалы шараларға қатысу белгісі бойынша бөлу пропорциясы. Екінші топ –
еңбекке қабілетті халықтың қоғамдық шаруашылықта жұмыспен қамтылу деңгейі.
Бұл көрсеткіш экономикалық тұрғыдан, бір жағынан, қоғамдық шаруашылықтың
жұмысшыларға қажеттілігін, екінші жағынан, халықтың жұмыс орындарына
қажеттілігін көрсетеді. Үшінші топ - жұмысшыларды халық шаруашылығының
салалары бойынша тарату құрылымы.
Төртінші топ – бұл жұмысшылардың кәсіби-мамандық құрылымы. Ол
жұмысшыларды кәсіби-мамандық топтары бойынша таратуды және экономиканың
кәсіби жұмысшыларға қажеттілігіне сай кадрларды дайындау жүйесінің реттелу
деңгейін көрсетеді.
Жұмыспен қамтудың түрлері мен формалары келесідей бөлінеді:
1. Өнімді жұмыспен қамтылу;
2. Әлеуметтік-пайдалы жұмыспен қамтылу;
3. Толық жұмыспен қамтылу;
4. Рационалды жұмыспен қамтылу;
5. Тиімді жұмыспен қамтылу;
6. Көрінбейтін жұмыспен қамтылу;
Осы жұмыспен қамтылу түрлері шеңберінде оның келесі формаларын
айырады:
1. Жарым-жарты
2. Уақытша жұмыспен қамту;
3. Икемді жұмыспен қамту;
Өнімді жұмыспен қамтылу – бұл халықтың қоғамдық өндірісте жұмыспен
қамтылуы. Ол экономикалық белсенді халық ішінен жұмыспен қамтылғандар
санынан көрініс табады және Қазақстан Республикасының Статистика
агентігінің методологияларына сәйкес сипатталады.
Әлеуметтік-пайдалы жұмыспен қамтылғандарға тек әскери қызметтегі,
баламалы азаматтық қызметтегі, ішкі істер органдарында жұмыспен
қамтылғандар ғана емес, сонымен қатар ЖОО студенттері, үй шаруасындағылар,
бала бағушылар, ауру адамдарды күтушілер және т.б. да кіреді.
Толық жұмыспен қамтылу – бұл ақылы еңбекке ынталануы, циклды
жұмыссыздықтың болмауы жағдайындағы қоғамның экономикалық жағдайы, бірақ
бұл жағдайда фрикционды және құрылымды жұмыссыздықпен анықталатын оның
табиғи деңгейі сақталады.
Рационалды жұмыспен қамтылу – бұл өнімді жұмыспен қамтылудың
әлеуметтік-пайдалы жұмыспен қамтылуға қатынасымен анықталады. Рационалды
жұмыспен қамтылудың деңгейі ғылыми негіздеуді қажет ететін гепотетикалық
көрсеткіш.
Тиімді жұмыспен қамтылу – жоғары экономикалық көрсеткішке жету үшін
жұмысшылардың жұмыс уақытын жоғалтуын көрсететін теориялық түсінік. Соған
байланысты жұмыспен қамтудың тиімділігі туралы сұрақ туындайды. Егер
рационалды жұмыспен қамтуды оптимизациялау керек болса, ал тиімді жұмыспен
қамтуды максимизациялау керек.
Көрінбейтін жұмыспен қамтылу – ресми органдарда тіркелмеген, сәйкес
салық төлемейтін, жұмыспен қамтылған адамдар. Жұмыспен қамтылудың бұл
түріне көлеңкелі экономика немесе оның ресми емес секторы – тауарларды
астыртын дайындау, құрылыс жұмыстары, тұрмыстық қызмет сферасы (пәтер
жөндеу, жеке сабақ беру, медициналық қызметтер, киім тігу және тб.), қолма-
қол сауда жатады.
Жарым-жарты жұмыспен қамтылу – апталық еңбек ауыртпалығы көлемін
төмендетумен байланысты жұмыспен қамту түрі. Қалыпты апталық еңбек уақыты
40 сағат. Төмен апталық жұмыс уақыты 18 жасқа дейінгілерге, І және ІІ топ
мүгедектеріне және т.б. белгіленген. Жұмыс уақытының басқа да себептері
бойынша азайту оны жарым-жарты жұмыспен қамтуға жатқызуға негіз береді.
Уақытша жұмыспен қамту – бұл адамдардың өндірісте немесе қызмет
көрсету сферасында қатал еңбек келісімімен уақыты шектелген жұмыспен қамту
формасы. Уақытша жұмысшылар тұрақты жұмысшыларды белгілі бір уақытқа
алмастыру үшін қолданылады.
Икемді жұмыспен қамту – жалдау мен еңбектің стандартты емес
жағдайларымен жұмыспен қамту формалары. Олар:
▪ жұмыс уақытының стандартты емес режимдері. Оған толық емес
жұмыс уақыты, қысқарған жұмыс аптасы, маусымды жұмыс жатады;
▪ жұмысшыларды жалдауды ұйымдастырудың стандартты емес
формалары;
▪ жұмыс және жұмыс орнының стандартты емес әдістері. Оған
жұмысты үйде орындау, үй телефоны арқылы жұмыс жасау, өз
көлігімен жұмыс атқару;
азаматтардың өз бетімен жұмыспен қамтылуы, бұл олардың ресми құжаттарын
рәсімдеусіз жүргізіледі, яғни отбасы көмегімен тауарларды сату және т.б.
[29,30]
Жұмыспен қамтудың мағыналық ерекшеліктері, соның ішінде жұмыспен қамту
түрлері, халық шаруашылығы салалары, мамандық – квалификациялық топтары
бойынша бөлу заңдылығы адамдардың жыныс және жас ерекшеліктеріне
негізделеді.
Халықтың жас-жыныстық топтарын, олардың қоғамдық пайдалы еңбекке
араласу ерекшеліктеріне байланысты топталуын халықтың әлеуметтік-
демографиялық топтары деп атайды. Практика көрсеткендей халықты олардың
жынысы және жасы бойынша жұмыспен қамту ерекшеліктерін есептеу үшін келесі
әлеуметтік-демографиялық топтарды бөлуге болады: ерлер, әйелдер, жастар (16-
29 жас аралығындағы еңбекке белсенді халық), орта жастағы тұлғалар (30-49
жастағылар), зейнеткерлік жасына жақындаған тұлғалар (50 жастан асқандар),
зейнеткерлік жасындағы тұлғалар.
Әйелдердің қоғамдық-еңбектік белсенділігінің өлшемі олардың
экономикалық ролі мен бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін, жасына, кәсіби
даярлығына, мансаптық бағытына, өмірдегі демографиялық құбылыстарға,
отбасылық шаруаларының көлеміне және т.б. көптеген факторларға байланысты
болады. Ең алдымен келесі факторларды айта кеткен жөн. Еңбек, аналық және
үй шаруашылығын қатар атқара отырып, әйел – еркектерге қарағанда аз
сұранысқа ие жұмысшы. Ерлердің қызметі әйелдердің еңбек мансабына әрқашан
айтарлықтай ықпал етіп отырады: жұмыстағы көп үзілістер, қазіргі еңбек
заңдарына сәйкес еңбекті арнайы қорғау шығындары, әлеуметтік жеңілдіктер
және т.б. Әйелдің жұмыс күшінің бәсекеге қабілеттілігі экономикалық,
әлеуметтік – психологилық аспектілерден құралады. Экономикалық
аспектілерге: өндіргіштік, жұмысқа қабілеттілік, сапа, пайдалылық және
тартымдылық. Әлеуметтік-психологиялық аспектілерге: білім деңгейі,
мамандануы, кәсібилігі, бейімделуге қабілеті, еңбекке жан-жақтылығы.
Демографиялық аспектілерге: жас, отбасылық жағдайы, балалары.
Облысымызда жалпы жұмыспен қамтылғандардың 47%-ын әйелдер құрайды.
Әйелдердің бестен бір бөлігін 35 жасқа дейінгі жастар алады, зейнеткерлік
жасқа таяғандардың саны 10 пайызды құрайды.
Әйелдер ерлермен салыстырғанда жоғары интеллектуалдық потенциал
жинақтаған. Алайда жоғары кәсіби тәжірбие мен білімділік деңгейі оларға
жұмыспен қамту сферасында ерлермен бірдей мүмкіндік бере алмайды.
Экономикалық өзгерістер жылдарында әйелдердің экономикалық
белсенділігі біртіндеп төмендеуде. Бұны, біріншіден, әйелдің еңбек күшіне
сұраныстың төмендеуімен; екіншіден, әйелдердің белгілі бір бөлігінің үй
шаруасымен айналысуды қалағандығымен; үшіншіден, өз жеке қосалқы
шаруашылығында немесе уақытша жұмыс жасау үшін ақылы жұмысын тастап
кетуімен түсіндіріледі.[16, 20]
Жастар еңбек ресурстарының ерекше тобына жатады. Жұмыссыздық
тауқыметін ең көп тартатын да жастар. Біріншіден, өйткені, олар айтарлықтай
жоғары білімге ие, бірақ оның кәсіби қалыптасуы бірнеше жылдарға созылады.
Екіншіден, қазіргі кезде талаптанудың деңгейінің өсуіне байланысты жастар
мәртебелі жұмыс жасау мақсатында жұмыс орындарын жиі ауыстырады. Үшіншіден,
30 жасқа дейінгі жастардың 23 бөлігінің мамандығы жоқ, бұл еңбек нарығының
сапасын төмендетеді. Сонымен қатар, жұмыс өтілі 5 жылға толмаған жас
мамандар жұмыстан ең бірінші босатылатындардың қатарында жиі болады.
Орта жастағы тұлғалар (30-49 жастағылар) – еңбек ресурсы құрамындағы
ең көп топ. Бұл топ келесі ерекшеліктермен ерекшеленеді:
• елдің халық шаруашылығында жұмыспен қамтылудың жоғары деңгейі;
• тұрақты қалыптасқан кәсіби мүдделері 50 жастан асқан жұмысқа
қабілетті тұлғалардың ерекшеліктері:
• физикалық мүмкіндіктерінің төмендеуі;
• кәсіби біліктілігінің жоғары деңгейі және мол практикалық тәжірбие;
• алдындағы топпен салыстырғанда жұмыспен қамту дейгейін төмендету;
Зейнеткерлік жастағы еңбекке қабылетті халық білімнің төменгі
деңгейімен, әйелдердің көп болуымен айшықталады.
Жұмыссыздық – бұл жұмыс істегісі келетін еңбекке жарамды халықтың
өндірісте жұмыспен қамтылмауы. Жұмыспен қамтылмау өндірістің тиімділігін
арттыруы, сонымен бірге жұмыс күшінің бір бөлігін жұмыстан босатуға
мүмкіндік жасайтын немесе оның құрылымына, сапасына жаңа талаптар қоятын
ғылыми-техникалық прогресстің салдары болуы мүмкін. Нарықтық экономикада
жұмыссыздық дағдарыстар кезінде көбейеді. Нарық жоқ жағдайда жұмыссыздықтың
көбею себебі мемлекеттің өндіргіш күштерді орналастырудағы бұрысқұрылымдық
саясатынын болуы мүмкін.
Жұмыссыздық экономикалық категория ретінде жұмыс күшіне ұсыныс пен
сұраныстың үйлесімділігін көрсетеді. Бұл процесті мемлекет масштабында
қарастыратын болсақ, ол территория көлеміне және табиғи климаттық
жағдайлардың айырмашылығына, экономиканың құрылымына және ондағы
шаруашылықтың орыны, шаруашылықтың қандай салаларына бағытталғандығына
тікелей байланысты. Өзге факторлардың арасында әрдайым ұлттық әдет –
ғұрыптар орын алады, бірақ басты рольге қоғамның саяси құрылымы ие. Сұраным
және ұсынымды үйлестіру кезінде жалдамалы еңбек күшінің ескерілуі соңғысына
байланысты.
Жұмыссыздық – бұл нарықтық экономиканың ажырамас бөлігі. Бұл
құбылыстың бөлу себептері әртүрлі: экономикадағы құрылымдық өзгерістер, ол
жаңа технологияларды, құрал – жабдықтарды енгізу арқылы артық жұмыс күшін
қысқартудан көрінеді; экономикалық құлдырау немесе депрессия, ол жұмыс
берушілерді барлық ресурстарға, соның ішінде еңбек ресурстарына да
қажеттілікті төмендетуге әкеледі;
Еңбекақы төлеудегі үкімет және кәсіподақ саясаты: еңбекақының ең
төменгі көлемін жоғарылату өндіріс шығындарын көбейтуді және жұмыс күшіне
сұранысты төмендетеді; экономиканың әртүрлі салаларындағы өндіріс
деңгейінің маусымдық өзгеруі; тұрғындардың демографиялық құрылымының
өзгеруі; Жұмыссыздықтың себептеріне байланысты бірнеше түрлері бар:
Жасырын жұмыссыздық - өндірісте және мемлекеттік аппаратта артық
жұмысшының қолданылуы. Қазіргі болмыста олардың жұмыстарын аз жұмыс күшімен
атқаруға болады. Экономикалық кризиске байланысты кәсіпорынның ресурстарын
толық пайдаланған жағдайда кәсіпорын жұмысшыларды жұмыстан шығармайды,
оларды жұмыс уақытының қысқартылған режиміне көшіреді (толық емес жұмыс
аптасы немесе күні) немесе ақысыз демалысқа шығаруға міндетті болады.
Фрикциондық жұмыссыздық – адамдар бір жұмыстан басқа жұмысқа, бір
жерден басқа жерге ізденумен ауысын айтамыз. Жұмыссыздықтың бұл түрінің
себебі адамдар және жұмыс орындары ұқсас болмайды, сондықтан “өз жұмысын,,
табу үшін уақыт қажет. Ерікті жұмыссыздық жұмысшының еңбекақы немесе еңбек
шарттарына қанағаттанбауы себебінен өз еркімен жұмыстан шығумен байланысты.
Маусымдық жұмыссыздық – жұмыс күшінің тек маусымдық кезеңде жұмыс
жасауы. Жұмыссыздықтың бұл түрінде жылдың әр түрлі кезеңдерінде кейбір
салалармен өндірілетін әр түрлі өндіріс көлемімен байланысты, яғни бір
айларда бұл салаларда жұмыс күшіне сұраныс өседі, ал басқа айларда –
төмендейді. Өндіріс көлемінің маусымдық өзгерісі тиесілі салаларға ең
алдымен ауыл шаруашылығы және құрылыс жатады.
Құрылымдық жұмыссыздық - өндірістік қуатының жетпеуінің нәтижесінде
болады: жеке салалардың дамуының кері пропорционалды болуынан және ескі
саланы жабу мен жаңа саланы дамытудың нәтижесі ретінде қараймыз. Құрылымдық
жұмыссыздық технологиялардың өзгеруімен, сонымен қатар тауарлар және қызмет
көрсету нарығының үнемі өзгерісте болумен байланысты. Ескі сұраққа ие емес
тауарлардың орнына жаңа тауарлар келеді. Осыған байланысты кәсіпорындар өз
ресурстарының, сонымен қатар еңбек ресурстарының да құрылымын қайта
қарастырады. Әдетте, жаңа технологияларды енгізу жұмыс күшінің бір бөлігін
жұмыстан босатуға немесе кадрларды қайта даярлауға әкеледі. Міндетті
жұмыссыздық өндіріс көлемінің қысқаруымен байланысты.
Техникалық жұмыссыздық – адамдарды машинамен ауыстырудың нәтижесі,
біліктілікті өзгертуді немесе басқа мамандықты игеруді талап етеді.
Циклдық жұмыссыздық - өндірістің құлдырауынан туындайды, яғни
экономикалық циклінің осы фазасымен байланысты.Ол тауарлар мен қызметтерге
жалпы сұраныстың төмендеуімен байланысты, осы тауарлар мен қызметтер
өндіретін салалардағы жұмыссыздықтың өсуімен байланысты.
Институционалды жұмыссыздық еңбек нарығының ұйымдастырылуының өзі
тиімсіз болғанда пайда болады, мысалы: бос орындар (ваканциялар) туралы
ақпарат толық емес, жұмыссыздық бойынша жәрдемақылар көлемі тым жоғары,
тасқа салынатын салықтар тым төмен.
Тоқыраудағы жұмыссыздық: кез-келген қоғамда жұмыс жасағысы келмейтін
адамдар болады. Оптимальді жұмыссыздық – бұл табиғи, нормальді деңгейге тең
жұмыссыздық.
Экономистер барлық жұмыссыздықтың түрлерін негіздерін 2 топқа жіктеп
қарайды. Жұмыссыздықтың 1-ші тобына – жиынтық сұранымның
жеткіліксіздігінен туындауын жатқызады, алдыменен циклдік жұмыссыздықты
айтамыз. Жұмыссыздықтың 2-ші тобына – жиынтық сұраным өзгерісінен
байланысты емес: фрикциондық, құрылымдық, техникалық және басқа түрлері
жатқызамыз. [2,6,16,20,28].
Жұмыссыздықтың деңгейін есептеу төмендегідей формуламен анықталады:
ЖД=ЖСЖК*100
Мұндағы, ЖД - жұмыссыздық деңгейі, ЖС- жұмыссыздар саны, ЖК – жұмыс
күшінің саны.
Жұмысбастылық – экономикалық теорияның бұрынғы және қазіргі
тарихындағы ең өткір мәселелердің бірі. Жұмыссыздықты әртүрлі мектеп
өкілдері әртүрлі түсіндіреді. Мысалы, мальтуазиандық теория –
жұмыссыздықтың пайда болуын тұрғындардың тым артып кетуімен түсіндіреді.
Кейнстік теория – бұл құбылысты нарықтық сұраныстың жетіспегендігімен
дәлелдейді, еркін кәсіпкерлік мектебінің теориясы – жұмыссыздық жалақы
деңгейінің жоғарлауымен туындайтынын айтады, яғни ол еркін болып табылады.
Еркін кәсіпкерлік теорияның қазіргі өкілдері – монетаристер осы
көзқарасты құптайды.[7,13,17]
Қазіргі жағдайда монетарлық теория өзі туралы барынша айқын көрсете
білуде. Осы теория жақтаушылар жұмыссыздық себебін мемлекеттің ақша
саясатын дұрыс жүргізбеуімен де екендігін түсіндіреді. Ақша массасын дұрыс
басқара отырып, өндіріс процесін реттеуге болады. Олардың ойынша, түзу
инфляция өндірісті ынталандырады және жұмыссыздықты тәіуелділікті
математикалық тілде қисық түрінде көрсетіп, кейінірек ол Филлипс қисығы
аталды.(1-сурет)
Мұның барлығы осы кезге дейінгі ғалымдардың жұмыссыздық теориясын
зерттеуінің нәтижесі. Әрине, барлық еңбектеріне сілтемі жасап, қарастыратын
болсақ, том-том етіп кітап жазуға болады.
1 – сурет. Филлипс қисығы.
Ал біздің зерттеп отырғанымыз бұл емес, басты мәселе халықтағы
кедейшілік деңгейін төмендетіп, әлеуметтік жағдайларды жақсарту,
жұмыссыздықтың пайда болу жолдары және оның алдын алу. Ал облысымызда осы
мәселемен айналысатын арнаулы мекемелердің қызметтеріне көз жүгіртсек.
Жұмыссыздықтың алдын алумен, халықтың әр түрлі топтарын әлеуметтік
қорғаумен бірден-бір айналысатын мекеме бұл – Батыс Қазақстан облыстық
жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламаларды үйлестіру департаменті.
1.2. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі және мемлекеттік әлеуметтік саясаттың
негізгі бағыттары.
Әлеуметтік қорғау - қолайсыз жағдайларға байланысты (кәрілік,
денсаулық жағдайы, асыраушысынан немесе жұмысынан айырылу) экономикалық
белсенді бола алмайтын және төленетін еңбекке қатысу арқылы өзін табыспен
қамтамасыз ете алмайтын азаматтардың нақты жағдайын және өмірге қажетті
игіліктерге жетудің нақты деңгейін қамтамасыз етуге бағытталған жүйе.
Халықаралық тәжірибеге талдау жасауда дүниежүзінде әлеуметтік қорғау
жүйесін қалыптастырудың негізгі үш типін көрсетті:
• әлеуметтік қорғау жүйесін ең жоғары мемлекеттік реттеу;
• мемлекеттің ең төменгі қатысуымен;
• аралас модель;
Халықаралық тәжірибе әлеуметтік қорғау жүйесін ұйымдастыруда аралас
модельдің қажеттілігін көрсетеді. Мұнда мемлекет есебінен әлеуметтік
қамсыздандырумен және әлеуметтік көмекпен қатар ұлттық байлықты
қалыптастыруға қатынасушы азаматтарға әр түрлі әлеуметтік тәуекелдіктердің
туындауы кезінде жұмыс беруші мен жұмысшылардың жеке жауапкершілігін
әлеуметтік сақтандыру жүйесі де бар.
Халықаралық тәжірибені талдау негізінде әлеуметтік қорғаудың тиімді
және кешенді жүйесі негізгі элементтері 1-сызбанұсқада көрсетілген.
1-сызбанұсқа. Әлеуметтік қорғаудың кешенді жүйесі.
Мемлекеттік жәрдемақылар әлеуметтік қорғау қажет болатын жағдайлар
туындаған кезде барлық азаматтарды белгілі бір деңгейде кепілденген
төлемдермен қамтамасыз етуге бағытталған.
Жұмыс берушілер мен жұмысшыларды шығару есебінен қаржыландырылатын
міндетті әлеуметтік сақтандыру азаматтардың салым деңгейіне байланысты
нақты сектордың жұмысшыларын қосымша қорғауға арналған.[22,23]
Жинақтаушы зейнетақы қамтамасыздығы әр азаматтың жеке зейнетақы
қамтамасыздығына арналған.
Әлеуметтік көмек бюджет құралдары есебінен азаматтардың бөлек
категорияларына қосымша көмек беруге арналған.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі – жүйеге қатысуда стимулы бар
қатысушылардың арасында жинақтауға негізделген, кәрілік туған кездегі
қамтамасыздықтың жалғыз бір түрі
Әлеуметтік қорғау жүйесінің негізгі қаржыландыру көзі мен жалпы
реттеушісі – мемлекет. Іс жүзіндегі жүйеде негізгі сипаттамаларға қатысты
халықаралық тәжірибе – мемлекеттік басқару арқылы жүйеде халықты толық
қамту және төменгі әкімшілік шығындар, жеке институттардың қатысуымен
төменгі қамту және жоғары әкімшілік шығындар болатындығы расталады.
Жинақтаушы жүйеден басқа жүйеге қатысу стимулы минималды.
Қазіргі таңда Қазақстанда елдегі әлеуметтік жағдайды жақсартуға
бағытталған бірнеше заңдар бар. Бұлар Білім туралы, Мемлекеттік атаулы
әлеуметтік көмек туралы, Денсаулық сақтау жүйесі туралы, Тұрғындардың
жұмысбастылығы туралы, Мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтік және
коррекциондық дәрігерлік – педагогикалық қолдау туралы, Тұрғындар көші-
қоны туралы Заңдар.
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің 2004 жылғы
мамырдағы деректеріне сәйкес республикада ел тұрғындарының өмірлік
деңгейін жақсартуға тікелей және жанама байланысты 47 мемлекеттік және
салалық бағдарламалар қабылданып, жүзеге асырылуда.
Қазақстанда қазіргі кезде келесідей әлеуметтік төлемдер бар:
1. Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар:
- мүгедектік бойынша;
- асыраушысынан айырылуына байланысты;
- жасына байланысты.
2. Мемлекеттік арнайы жәрдемақылар:
- КСРО ардагерлеріне, социалистік еңбек ардагерлеріне, үш деңгейлі
Даңқ орденінің иегерлеріне;
- ҰОС қатысушыларына және оларға теңестірілген тұлғаларға;
- ҰОС мүгедектеріне және оларға теңестірілген тұлғаларға;
- ҰОС-да қаза болғандардың қайта некеге тұрмаған әйелдеріне;
- қаза болған әскери қызметкерлердің жанұяларына;
- ҰОС-ң қайтыс болған мүгедектерінің әйелдеріне(күйеулеріне);
- ҰОС жылдарында тылдағы ерен еңбегі және жақсы әскери қызметі үшін
КСРО орденімен, медальдарымен марапатталған тұлғаларға;
- 1,2,3 топтағы мүгедектеріне;
- мүгедек-балаларға;
- Алтын алқа, Күміс алқа орденімен марапатталған немесе бұрын
Батыр ана және 1,2 деңгейлі Аналық даңқ орденімен марапатталған
көп балалы аналарға;
- төрт немесе одан да көп бірге тұратын кәмелетке толмаған балалары бар
көп балалы аналарға;
- саяси репрессия құрбандарына;
- ҚР алдында ерекше қызметі үшін зейнетақы тағайындалған тұлғаларға.
3. Бір реттік жәрдемақылар:
- баланың туылуына байланысты мемлекеттік жәрдемақы;
- саяси репрессия құрбандарына бір реттік ақшалай өтемақы.
4. Мемлекеттік адрестік әлеуметтік көмек.
5. Тұрғын үй бойынша көмек.
6. Үйде тәрбиеленіп, оқытылатын мүгедек-балалардың ата-анасының біреуіне
материалдық көмек.
7. Жергілікті өкілетті және атқарушы органдардың шешімі бойынша
аззаматтардың жеке категорияларына материалдық көмек.[19,32]
Бала туу және оның күтімі бойынша жәрдемақылар тағайындау және төлеу
мәселесі бойынша өтініш иесі тұрғылықты жері бойынша Зейнетақы төлеу
жөніндегі мемлекеттік орталық Республикалық Мемлекеттік Қазыналық
Кәсіпорынның филиалына (РМҚК), ал балаларға арналған жәрдемақыға – жұмыспен
қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөліміне, ол болмаса (ауылдық жерде) –
ауылдық (селолық) округ әкіміне өтініш беру керек. Егер балалар және
отбасылық жәрдемақылар жүйесі отбасының кедейліктен шығуына жеткіліксіз
болған жағдайда, яғни отбасының жиынтық табысы кедейлік шегінен аспаса,
мұндай отбасыларға атаулы әлеуметтік көмек көрсетіледі. Балалы отбасыларды
көп жоспарлы мемлекеттік қолдау республикамыздың демографиялық ахуалына оң
әсерін тигізіп отыр. Егер адамның тұтынуы мен табысы негізгі
қажеттіліктерді қанағаттандыруға қажет нақты минималдық деңгейден төмен
болса кедей деп есептелінеді. Бұл минималдық деңгей кедейлік шегі деп
аталады. Адам өмір сүріп отырған уақыт және қоғамға байланысты негізгі
қажеттіліктерді қанағаттандыруға қажет материалдық деңгей де өзгереді.
Көптеген елдер өзіндік кедейлік шегін өздері анықтайды. Қазақстанда табыс
бойынша кедейліктің негізгі индикаторы болып өмір сүру минимумы мен
кедейлік шегі табылады.
Кедейлік шегі – мемлекеттік әлеуметтік көмекті қажет ететін
тұрғындардың деңгейін анықтауға қолданылатын түсінік. Үкімет кедейлік шегін
жалпы республика және бөлек әрбір облыс бойынша анықтайды.
Шекара аймағында орналасқан Маңғыстау, Алматы, Оңтүстік Қазақстан,
Жамбыл және Қостанай облыстарында Түркіменстаннан, Өзбекстаннан,
Қырғызстаннан, Тәжікстаннан, Солтүстік Кавказдан және Ресейден келген
көптеген еңбек мигранттары мен азаматтық соғыс босқындары тұрады. Бұған
экологиялық зиянды заттардан, шөл және ауыз суының жетіспеуінен зардап
шеккен Арал теңізі (Қызылорда облысы) және Семей (Шығыс Қазақстан, Павлодар
және Қарағанды облыстары) аймақтарынан халықтың ағымымен сипатталатын ішкі
миграцияны қосқан жөн.
Қазіргі кезде елде кедейлік деңгейін төмендетуге және халықтың
тұрмысын жақсартуға тікелей және жанама бағытталған 75 мемлекеттік,
аймақтық және мақсатты бағдарламалар жүзеге асырылуда.
Қазақстандағы атаулы әлеуметтік көмек жүйесі 2002 жылдың қаңтар
айында аз қамтылған отбасыларға арналған әлеуметтік көмек жүйесін
жақсартуға арналған сапалы іс-шара ретінде енгізілді.
Кедейлік шегінен төмен тұратын азаматтарға Қазақстан
Республикасының 2001 жылғы 17 шілдедегі № 246-ІІ қабылданған
``Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы`` Заңына сәйкес атаулы
әлеуметтік көмек көрсетіледі.
Атаулы әлеуметтік көмекті тағайындау мен төлеу Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2001 жылғы 24 желтоқсандағы № 1685 қаулысымен бекітілген атаулы
әлеуметтік көмекті тағайындау мен төлеу туралы Ережесі бойынша жүзеге
асырылады. Атаулы әлеуметтік көмекті алуға үміткер адамның (отбасының)
жиынтық табысы Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік
қорғау Министрлігінің жарлығы бойынша анықталады.
Атаулы әлеуметтік көмекті ұйымдастыру және ұсынуымен толықтай
жергілікті билік органдары айналысады. Жергілікті өзін-өзі басқару
органдарында атаулы әлеуметтік көмек алуға үміткер адамның табыс көзін
анықтап тексеретін жергілікті учаскелік комиссиясы құрылады. Учаскелік
комиссияның жұмысына тиісінше әкімшілік – аумақтық бірліктердегі әкімдер
жетекшілік етеді, яғни олардың қызмет істеуіне қажетті жағдай туғызып,
техникалық, транспорттық қамтамасыз етуді жүзеге асырады.
Учаскелік комиссия өз қызметін учаскелік комиссия жөніндегі ережесі
бойынша жүргізеді.
Батыс Қазақстан облыс әкімінің 2002 жылдың 16 қаңтарындағы №4
Қаулысымен учаскелік комиссия туралы ережесі бекітілді, яғни олардың
функциясы, материалдық жағдайын зерттеу тәртібі атаулы әлеуметтік көрсету
қажеттілігі жөнінде қорытындыны әзірлеуде анықталған.
Атаулы әлеуметтік көмек отбасыға беріледі. Атаулы әлеуметтік көмекті
алу құқығы жан басына шаққандағы айлық жиынтық табысы кедейлік шегінен
аспайтын отбасыларда бар. Кедейлік шегі тоқсан сайын күнкөріс деңгейінің
фиксирлі пайызы бойынша белгіленеді. Күнкөріс деңгейі әрбір аймаққа бөлек
саналып, еліміз бойынша жалпы есептелінеді. Кедейлік шегі күнкөріс
деңгейінің 40% мөлшерінде анықталады.
Атаулы әлеуметтік көмектің мөлшері, сонымен қатар атаулы әлеуметтік
көмекке бөлінген қаржы құралдары әр тоқсан сайын анықталады. Нақты төлемдер
әр ай сайын жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Тұрғын үй қатынастары туралы заңына
байланысты Аз қамтылған азаматтарға тұрғын үйді ұстау және коммуналдық
қызметтерге ақы төлеуге тұрғын үй көмегін ұсыну тәртібі жөніндегі уақытша
қаулысымен коммуналдық қызметтерге бекітілген тарифтер кезінде тұрғын үйді
ұстап тұруға табысы мүмкіндік бермейтін азаматтарға тұрғын үй көмегін ұсыну
қарастырылған.
Тұрғын үй көмегі - әлеуметтік қорғалған тұрғындардың бір бөлігіне
тұрғын үйді ұстау және коммуналдық қызметтерді пайдаланғаны үшін шығындарды
өтеуге ұсынылатын өтемақы.[34,39]
1.3. Халықты жұмыспен қамту саясаты
Жұмыспен қамтудың мемлекеттік қызмет институтының құрылғанына 100
жылдан көп болды. Оған дейін бұл қызметті, ХХІ ғасырдың екінші жартысында
көп елдерде кеңінен таралған, еңбек биржалары атқарды. Сол уақытқа дейін
жұмысқа орналыстыру мәселелерін кәсіби корпорациялар шешті, ал саны көп
емес жеке еңбек делдалдық контораларының қызметі тар іс-әрекет саласымен
шектелген болатын.
ХХІ ғасырдың соңғы екі онжылдығында жұмыс күшін таңдауда делдал
қызметін атқаратын ұйымдар құрыла бастады. Алайда оларға кәсіподақтар да,
жұмыс берушілер де аса бір сенім білдірген жоқ: біріншісі, еңбек биржасы
жұмыс берушілермен штрейсбрехерлық мақсатта қолданылады деп есептеді,
екіншісі- кәсіподақтар ықпалынан еңбек биржалары жұмысқа орналастыруда
басымдылықты кәсіподақ мүшелеріне береді деп, соның кесірінен жұмысшы
күшінің белсенділігіне кері әсер етеді деп санады. Осы екі жақ еңбек
қатынастарына белгілі бір нейтральді жақ араласуы қажет деп есептеді, бұл
қызметті мемлекет атқарды. Мемлекет әлеуметтік теңсіздіктің көзі жаппай
жұмыссыздықты ескертуге, сонымен қатар ұлттық өнімнің тиімділін арттырудың
шарты ретінде, жұмысшы күшінің аймақаралық немесе салаларалық қозғалысын
реттеуге міндетті болды. Мемлекеттің ролінің артуы ХХІ-ХХ ғғ. жұмыссыздықты
ескертуіне байланысты болды, бұл процесс Германияда айтарлықтай белсенді
түрде жүріп жатты, онда өткен ғасырдың басында-ақ 400 мемлекетті еңбек
биржасы және 3500 кәсіподақ биржасы жұмыс істеген болатын. Олардың
көмегімен жылына миллиондаған вакансиялар толықтырылды, олардың тең жартысы
мемлекеттік құрылымдарға тиесілі. Ұлыбританияда 1910-1912 жж. алғашқы рет
еңбек биржасының ұлттық жүйесі және жұмыссыздық жағдайында мемлекеттік
сақтандыру жүйесі құрылды.[23,25]
Әрбір мемлекеттің еңбек биржасының жұмыс практакасын жинақтау және
еңбек нарығына мемлекет ықпалын күшейту тенденциясы ЕХҰ-ның жұмыссыздық
мәселелеріне арналған алғашқы құқықтық құжаттарында көрініс тапты, №1 -
Конвенция, №1 - Рекомендация, онда қатысушы – мемлекеттерге ұсыныстар
жасалды: трипартизм принципіне арқа сүйеу, әлеуметтік әріптестерді
–жұмысшылар мен жұмыс берушілерді қосатын, орталық органның бақылауымен
жұмысқа орналастырудың мемлекеттік ақысыз жүйесін құру. [14,16,25].
Алайда, орталықтандырылған мемлекеттік жүйені жеке қызметтермен
толтырудың дұрыстығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz