ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ҚАЙНАР КӨЗДЕРІ
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ 5
ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН МӘНІ 5
1.1 Экология құқығының түсінігі, пәні және әдістері 5
1.2 Экологиялық құқықтық қатынастардың объектілері мен субъектілері 12
1.3 Экологиялық құқықтың принциптері және жүйесі 15
2 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ҚАЙНАР КӨЗДЕРІ 24
2.1 Экологиялық құқықтың қайнар көздерінің түсінігі және 24
классификациясы 24
2.2 Табиғат объектілеріне меншік құқығының түсінігі, меншік 32
құқығының туындауының және тоқтатылуының негіздері 32
2.3. Қоршаған ортаны қорғау саласында мемлекеттік басқаруды
жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың жүйесі мен құзіреті 38
3 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЗАҢНАМАНЫ БҰЗҒАНЫ ҮШІН 53
ЖАУАПКЕРШІЛІКТЕР 53
3.1 Экология заңдарын бұзудың түсінігі және белгілері 53
3.2 Экологиялық әкімшілік және тәртіптік жауапкершіліктер 55
3.3 Экологиялық азаматтық жауапкершілік 57
ҚОРЫТЫНДЫ 81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 83
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Дипломдық жұмыс Экологиялық-құқықтық
қатынастарға арналған. Зерттеу жұмысында экологиялық құқықтың негіздеріне,
ұғымына, қағидаларына, түсінігіне, сондай-ақ, Республикамыздағы экология
аясындағы заңдардың қалыптасу тарихын, даму жолдарын, олардың мемлекеттік
реттеуді қамтамасыз ететін кейбір нормалар қарастырылған.
Экологиялық құқық – қоршаған табиғи ортаның сапасын жақсарту, қорғау,
сауықтыру, экологиялық зиянды зардаптардың алдын алу мақсатында қоғам мен
табиғаттың өзара әсер жүйесіндегі қоғамдық (экологиялық) қатынастарды
реттейтін экологиялық-құқықтық нормалар жиынтығы:
Экологиялық құқықтың мәні - бұл экологиялық-құқықтық нормалардың
қолданылуы саласында қалыптасатын тарихи тұрғыда қазіргі және болашақтағы
ұрпақтар мүдделері үшін қоршаған ортаны сақтап қалу мақсатында табиғи
объектілерді (экологиялық жүйелерді) сақтау, жақсарту, қалпына келтіру,
тиімді пайдалану тұрғысында міндетті түрде мемлекеттің қатысуы жағдайында
азаматтар мен ұйымдар арасындағы өндірістік қатынастармен байланысты болуы.
Сонымен Қазақстан Республикасының экологиялық құқығы дегеніміз -
айналадағы табиғи ортаны қорғауға байланысты қоғамдық қатынастарды
реттейтін құқықтық ережелердің жиынтығын зерттейтін оқу пәні немесе ғылым
саласын айтамыз.
Экологиялық құқық әдісі туралы мәселе елеулі ғылыми проблема
болып табылады және ол жеке зерттелуі тиіс. Әдістің ерекшелігі құқық саласы
мен реттеу мәні сипаттамасынан бастау алуымен анықталады. Экологиялық
құқықтың анықтауыш белгісі саланың кешенділігі ұғымынан, табиғат
ресурстарын пайдаланудың ішкі салалық процестерін ортақ мақсатқа - адамның
тіршілігі үшін жарамды табиғат сапасын сақтаудан бастау алады. Ғалымдар
мынаны дәлелдеп отыр. экологиялық құқық құрамына жататын жекелеген
салалардың (жер, су, тау және т.б.) өз жүйесі, өз мәні мен өз әдісі болады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми зерттелу дәрежесі - Зерттеуде экологиялық
құқыққа байланысты Қазақстан Республикасының нормативтік актілері
пайдаланылған, сонымен бірге зерттеу жұмысын жүргізу барысында заңгер-
ғалымдардың, құқық теоретиктерінің еңбектері, ондағы тұжырымдар,
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен нормативтік құқықтық актілері
назарға алынған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері - айналадағы қоршаған орта
мен қоғам, адамзат арасында қазіргі кезде болып жатқан құқықтық
қатынастарды талқылап, оларды дамыту.
Зерттеу объектісі - бұл объектісі табиғат пен оның құрамындағы
элементтер болып табылатын қатынастарды айтамыз. Осының негізінде біз
экологиялық қатынастарға бүкіл табиғи кешенге, сондай-ақ оның жекелеген
бөлімдеріне бағытталған барлық қатынастарды жатқызамыз. Сондықтан жер, су,
тау, орман, фауналық, атмосфералық ауа қатынастары біршама дербестікке ие
болады және жер, су, тау, орман, флора-фауналық, атмосфералық ауа құқығының
мәні болып табылады, өзінің жалпы белгілері бойынша табиғат ресурстары
қатынастарына жатады, олар экологиялық қатынастар құрамына кіреді. Сондай-
ақ экологиялық қатынастарға объектісі табиғат кешені, табиғи орта болып
табылатын қатынастарды жатқызу керек, мұның өзі қорықтардың, экологиялық
апат аймақтарының құқықтық режимін реттеу мысалынан ерекше көрінеді.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен
(үш тарау), қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер, тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН МӘНІ
1.1 Экология құқығының түсінігі, пәні және әдістері
Құқық саласының сипаттамасын реттеу экологиялық құқықтың мәнін
анықтаудан басталады. Құқық теориясынан біз мынаны білеміз: белгілі бір
саланы реттеудің мәні қоғамдық қатынастар болып табылады, олар іштей
бірлікпен, ерекшелігімен, жақындық белгісімен, кейбір басқа да
қасиеттерімен сипатталады және адам қызметінің белгілі бір саласын реттеуге
бағытталған. Осы қисынды ұстана отырып мынаны мойындау керек: экологиялық
құқықтың адамзат қоғамы мен табиғаттың, мемлекеттің және оның
субъектілерінің табиғат ресурстарын пайдалану мен сақтау тұрғысындағы өзара
әрекетінің саласында туындайтын экологиялық қатынастар болып табылады.
Экологиялық құқық мәнінің ұғымын ғалымдар ертеректе зерттеген. Ресей
оқулықтарын ерекше атап көрсеткен жөн, олардан біз мынадай анықтамаларды
ұшыратамыз: "Экологиялық құқықтың мәні қоғам мен табиғаттың өзара әрекеті
саласындағы қоғамдық қатынастар болып табылады, олар тұтастай алғанда
табиғи объектілер мен қоршаған табиғи ортаны қорғау тұрғысында туындап,
дамиды", "Экологиялық құқықтың мәні - бұл экологиялық-құқықтық нормалардың
қолданылуы саласында қалыптасатын тарихи тұрғыда қәзіргі және болашақтағы
ұрпақтар мүдделері үшін қоршаған ортаны сақтап қалу мақсатында табиғи
объектілерді (экологиялық жүйелерді) сақтау, жақсарту, қалпына келтіру,
тиімді пайдалану тұрғысында міндетті түрде мемлекеттің қатысуы жағдайында
азаматтар мен ұйымдар арасындағы өндірістік қатынастармен байланысты
болуы".
Сонымен ҚР-ның экологиялық құқығы дегеніміз - айналадағы табиғи
ортаны қорғауға байланысты қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық
ережелердің жиынтығын зерттейтін оқу пәні немесе ғылым саласын айтамыз.
Экологиялық құқықтың белгісі экологиялық қатынастарды құқықтық реттеуі
әдістерінің болуы. Құқық теориясынан мына жайттар белгілі: құқық саласының
әдісі ретінде қоғамдық қатынастарға қатысушыларға ықпал ету тәсілдері, осы
қатынастарды реттеу тәсілдері танылады. Экологиялық құқық біршама жуықта
ғана дербес ала ретінде танылуымен байланысты экологиялық құқық әдісін
анықтау тұрғысында әлі де болса бірегей пікір болмай отыр [11, 29].
Экологиялық құқық әдісі туралы мәселе елеулі ғылыми проблема болып
табылады және ол жеке зерттелуі тиіс. Әдістің ерекшелігі құқық саласы мен
реттеу мәні сипаттамасынан бастау алумен анықталады. Экологиялық құқықтың
анықтауыш белгісі саланың кешенділігі ұғымынан, табиғат ресурстарын
пайдаланудың ішкі салалық процесстерін ортақ мақсатқа - адамның тіршілігі
үшін жарамды табиғат сапасын сақтаудан бастау алады. Ғалымдар мынаны
дәлелдеп отыр. экологиялық құқық құрамына жататын жекелеген салалардың
(жер, су, тау және т.б.) өз жүйесі, өз мәні мен өз әдісі болады. Алайда
экологиялық құқық әдісі - бұл неғұрлым күрделі құбылыс.Экологиялық құқықтың
әдістеріне мыналар жатады:
Экологияландыру әдісі. Бұл әдістің мазмұнынан экологиялық құқық
қатынастарын құқықтық реттеу тәсілін ұғынған жөн, бұл ретте қоршаған табиғи
ортаға немесе оның жекелеген ресурсын пайдалану немесе кез келген
шаруашылық және өзге де ықпал ету бүкіл табиғат сапасын сақтау мақсатына
бағындырылуға тиіс. Пайдалы қазындыларды өндіру, өнеркәсіп объектілерін
салу кезінде, республика аумағына шетелдік өнеркәсіп технологияларын әкелу
кезінде, ғарыш объектілерін пайдаланған кезде және т.б. кездерде барлық
жерде экологияландыру әдісі қолданылады.
Тараптардың теңдігі әдісі. Бұл әдіс, егер экологиялық құқық
қатынасының мазмұны азаматтық құқықтық мәмілелер, заладың орнын толтыру
болып табылатын жағдайларда қолданылады. Бұл қатынастардың субъектілері,
әдетте бірдей жағдайда болады, бір-біріне тәуелсіз құқықтар мен
міндеттердің бірдей көлеміне ие болады. Оларды тек шарт қана
байланыстырады.
Биліктің ықпал ету әдісі. Бұл әдіс субъектілер бағынышты, тәуелді
болған, олардың құқықтары мен міндеттерінің көлемі жоғары тұрған субъекті
анықтаған жағдайда экологиялық құқық қатынастарында қолданылады. Айталық,
ҚР-сы аумағында табиғат ресурстарын пайдалану жөніндегі барлық құқық
қатынастары іс жүзінде мемлекеттік орган беретін рұқсаттың (лицензияның)
негізінде жүзеге асырылады, бұл орган осы қатынастың туындауына, өзгеруіне
және тоқтатылуына ықпал етеді. Биліктің ықпал ету әдісі табиғат ресурстарын
пайдалану жағдайында, кінәлі адамдарды жауапкершілікке тарту жөнінде
министрліктер мен ведомстволар басқаруды жүзеге асыру кезінде, бекітілген
табиғат қорғау шараларын жүзеге асыру кезінде қолданылады.
Мәжбүрлеу әдісі. Бұл әдіс кінәлі адамды жауапкершілікке тарту
жөніндегі қатынастарды реттеу кезінде қолданылады. Бұл әдіс биліктің ықпал
ету әдісінің құрамдас бөлігі ретінде толық заңды түрде қарастырылады,
себебі кінәлі адам мемлекет белгілеген тәртіп ережесін бұзған кезде құқық
қатынасын реттеу болып табылады.
Экономикалық әдіс. Бұл әдістің көмегімен табиғат ресурстарын
пайдаланғаны үшін, қоршаған табиғи ортаны ластағаны үшін төлемдерді алу
жөніндегі құқық қатынастары реттеледі.
Халықаралық-құқықтық әдіс. Экологиялық қатынастарды реттеудің
халықаралық-құқықтық әдісі қажет әдіс, себебі экологиялық құқықпен табиғат
ресурстары қорғалады және пайдаланылады, олар бірнеше мемлекеттің аумағы
бойынша көшіп отырады. Объектиті құрылым ретінде табиғат кешені
мемлекеттерге, құқықтық режимге тәуелді болмайды, бірақ ол табиғат
процесстеріне тәуелді болады, олар әр алуан мемлекеттердің аумағы арқылы
өтеді. Бір мемлекеттің меншігі болмайтын табиғат объектілері бар, қайта
бүкіл адамзатқа тиесілі болады (әлемдік мұхит, ауа, озон қабаты және т.б.).
Қазақстан Республикасының заңнамасы бұл жағдайларда қәзіргі халықаралық
экологиялық конвенциялар мен шарттарға бағынады. Атап айтқанда осы
жағдайларда халықаралық әдіс қолданылатын болады [10, 142].
Сөйтіп экологиялық құқықта негізгі әдіс ретінде экологияландыру әдісі
танылады, қалған әдістер қосымша әдістер болып биғи ресурстарды тиімді
пайдалану — коғамның экономикалық даму барысын жетілдірудін міндетті
шарты.
Біздің елімізде табиғатты қорғау және оның байлықтарын тиімді
пайдалану коғамның дамуының конституциялык қағидаларына енгізілген, ол
әрбір адамның парызы ретінде жалпы-мемлекеттік, жалпыхалықтық міндет болып
табылады.
Экологиялык құқық — бұл осы кезең мен болашактын адамдардың мүдделері
үшін коғам мен табиғат аясындағы қарым-катынасқа байланысты коғамдық
қатынастарды ретгейтін жана құкык салаларының бірі болып табылады.
Экология — бұл біздің жалпы және жалғыз үйіміз — Жер туралы ғылым.
Алғашқы рет бұл ғылыми терминді 1866 жылы неміс ғалымы Геккель ұсынып
және ұзак уақыт бойы тек биология ғылымы негізінде тар аяда колданылды. Ол
өзінін әйгілілігіне XX ғасырдың екінші жартысында ие болды, өйткені тура
осы кезден бастап адам мен орта және қоғам мен табиғат арасындағы
қатынастар шиеленісе түсті. Экология — тірі организмдер мен олардың өмір
сүру негізі қоршаған табиғи орта арасындағы қарым-катынасты анықтайтын ілім
ретінде колданылады.
Табиғат — санада және санадан тыс жүретін объективті анықтылық және
адам жаратылысының өмір сүру ортасы. Ол адамға байланысты негізгі 3 түрлі
қызметті атқарады:
1. Жердегі өмірге кажетті биологиялық жағдайды қамтамасыз ететін
экологиялық қызмет;
2. Адамдардың материалдық кажеттіліктерін қанағаттандырудың қайнар
көзі болып табылатын экономикалык кызмет;
3. Адамның жан дүниесінің қалыптасуына әсер ететін негіз — құлықтылык
қызмет [5, 67].
Адам — табиғаттың эволюциялық даму нәтижесінін өнімі. Табиғатқа
қатынасына байланысты ол — оның әсерін байқайтын, өмірдің жаратылысынан
тәуелді болатын, оны қоршаған ортаның объектісі ретінде және табиғи
ресурстарды пайдаланатын, өзінің шаруашылық қажеттіліктерін шешу үшін
табиғатты бейімдеуші субъект ретінде танылады.
Қоғам мен табиғаттың өзара байланысы негізі 2 нысандағы қоғамдық
қатынастар негізінде — табиғат ресурстарын пайдалану мен табиғатты қорғауда
көрініс табады. Табиғат ресурстарын пайдалану — материалдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға бағытталған қоғамнын экономикалық мүддесімен анықталады.
Табиғатты қорғау — қазіргі кезең және болашак ұрпақтар үшін коршаған табиғи
ортаның сапасымен байланысты қоғамның экологиялық даму мүддесі болып
табылады. Бірақ, тірі организмдердің (соның ішінде адамның да, қоғамның да)
жалпы қоршаған ортамен емес, табиғи ортамен байланысты екендігін де көрсету
керек. Сондықтан, экологияны сөзбе-сөз түсіну үшін,тек табиғи ортамен ғана
өзара қарым-қатынас болған жағдайды айту керек. Міне тек осы жерде ғана
табиғатты дамыту (жақсарту) туралы, экологиялык заңдарды сақтауға аса назар
аудару керек. Қоршаған ортада — бұл әлеуметтік экологияның заты емес.
Әлеуметтік экологияға, оның құрамдас бөлігі ретінде құқықтык экология
кіреді. Құқықтық экология деп — қоғам мен табиғаттың өзара байланысынан
туындайтын коғамдық (экологиялық) қатынастарды реттейтін нормалардың
жиынтығын айтамыз. Құкықтық экологияның анықталуының бірі болып, экология
құқығы танылады. Экология құқығы — бұл қазіргі және болашақ ұрпақ үшін
коршаған табиғи ортаны тиімді пайдалану мен корғауға байланысты қоғам мен
табиғаттың карым-қатынасын анықтайтын қоғамдық (экологиялық) қатынастарды
реттейтін нормалардың жиынтығы.
Мемлекеттің экологиялық қызметінің дамуы — экология қүкығы деген атқа
ие болған жаңа қүқықтык бірліктің кұрыл-уына алып келді. Құқық саласының
құрылу процесі объективті түрде негізделінеді, яғни табиғатты қорғау немесе
коршаған ортаны қорғау туралы басты реттеуші заңньщ болуы және болмауына
байланысты емес. Бұндай заңның түрлерінің болуы берілген бірлестіктің ішкі
даму процестерінің нәтижесі болып табылады, егер оның өмір сүруі халықтың
түбегейлі кажеттіліктерінен туындайтын болса.
Экология құқығы, құқык саласы ретінде біздің ортақ үйіміз өмір сүру
мүдделері үшін коғам мен табиғат арасындағы үйлесімді байланыстарға жету
мақсатында экологиялык қоғамдық қатынастарды жүзеге асыратын арнайы
тәсілдерді реттейтін құкықтық нормалардың жүйесін құрайды.
Кез келген жүйе — біріккен, жүйе құрайтын факторларды ретке келтіруші
көптеген элементтерден тұрады.
Экология құқығының әдістері — қоғам мен табиғат арасындағы үйлесімді
байланыска жетуге бағытталған, олар табиғатқа да, коғамға да катысты
зандылықтардың құкықтык, реттелуінің сақталуына негізделеді. Экология
құқығы 3 негізде окытылады: пән ретінде, сала ретінде, ғылым ретінде.
Экология құқығы сала ретінде — экологиялык құкықты сала, пән ретіндегі
танудың ғылыми ілімдерінің жүйесін құрайды. Экологиялық құқыкты — құқык
саласы ретінде тану үшін біз белгілі бір зандарға жүгінеміз, оның
нормаларына түсінік береміз [7, 98].
Экологиялық құкықты оқу пәні ретінде біз, теориялык және тәжірибелік
сұрақтарын камтитын оқыту әдістемесіне және де кұқық нормалары мен олардың
тәжірибе жүзінде жүзеге асыру қажеттілігін білуге мән береміз.
Қазақстан Республикасы азаматтарының қолайлы қоршаған ортаға құқығы -
Қазақстан Республикасындағы жалпы табиғатты пайдалану құқығының негізгі
бөлігі және азаматгардың денсаулығын сақтауға байланысты конституциялық
құқықтардың құрамдас бөлігі болып табылады .
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша азаматтардың құқықтары
табиғатты корғауға байланысты тазарту шараларын кең түрде жүргізумен
қамтамасыз етіледі.
Қоршаған ортаны тазарту — адамның өмір сүру ортасының сапасы мен
адамның денсаулығы үшін шаруашылык кызметтердің зиянды салдарын жою және
ескертуге бағытталған техникалық ұйымдастырылған, құқықтық, санитарлық-
гигиеналық шаралардың жиынтығын құрайды. Азаматтың қолайлы қоршаған ортаға
құқыктарының объектісі болып, табиғи ресурстар табылады: таза атмосфералық
ауа, су, табиғи аймақтар, ормандар, ұлттық табиғи парктер, рекреациялық
аймақтар, санаториялык-курорттық орындар, т. б. Азаматтардың бұл құкықтары
Қазақстан Республикасының зандарында ары қарай дамуы көзделген.
Азаматтардың қолайлы қоршаған ортаға құқықтарына — адамдар және оны
қоршаған орта үшін зиянды салдарын төмендетуге және ескертуге, халықтың
демалысқа, еңбек пен тұрмысты жақсарту шарттарына, қоршаған ортаны
жақсартуға бағытталған мемлекеттік органдардың, кәсіпорындардың,
мекемелердің, ұйымдардың және басқа да қоғамдык ұйымдардың санитарлық-
гигиеналық шараларды жүргізу міндеттілігі сәйкес келеді.
1997 жылы 15 шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасының қоршаған
ортаны қорғау туралы заңының 5-бабына сәйкес, азаматтардын. қоршаған
ортаны қорғауға байланысты құқықтары мен міндеттері көрсетілген [15,134].
Әрбір азаматтың және ҚР-ның аумағында тұратын азаматтығы жоқ адамдардың,
сондай-ақ шетелдіктердің өз өмірі мен денсаулығына қолайлы қоршаған ортаға,
оның жай-күйі туралы дұрыс ақпарат алуға, қоршаған ортаны қорғау туралы
зандардың бұзылуы салдарынан өз денсаулығы мен мүлкіне келтірілген залалдың
өтеуін алуға құқы бар.
Азаматтардың:
— белгіленген тәртіппен табиғи ресурстарды пайдалануға, оларды корғау
және толықтыру жөніндегі шараларды жүзеге асыруға, қоршаған ортаны қорғау
мен сауықтыруға катысуға;
— қоршаған ортаны қорғайтын қоғамдық бірлестіктер мен қоғамдық қорлар
құруға;
— қоршаған ортаны қорғау жөніндегі жиналыстарға, митингілерге,
пикеттерге, шерулер мен демонстрацияларға, референдумдарға қатысуға;
— коршаған орта мәселелері бойынша мемлекеттік, органдар мен ұйымдарға
хаттар, шағымдар, арыздар мен ұсыныстар беруге және оларды карауды талап
етуге;
— коғамдық экологиялық сараптама өткізу туралы ұсыныс жасап, оған
қатысуға;
— кәсіпорындарды, құрылыстар мен экологиялық жағынан зиянды әсерге де
объектілерді орналастыру, салу, кайта құру және пайдалануға беру туралы,
сондай-ак занды және жеке тұлғалардың қоршаған орта мен адам денсаулығына
теріс ықпал ететін шаруашылық және өзгеде қызметін шектеу, тоқтата тұру
және тоқтату туралы шешімдердің әкімшілік немесе сот тәртібімен күшін жоюды
талап етуге;
— айыпты ұйымдарды, лауазымды адамдар мен азаматтарды жауапқа тарту
туралы мәселелер қоюға, қоршаған ортаны қорғау туралы заңдардын бұзылуы
салдарынан өз денсаулығы мен мүлкіне келтірілген залалдың өтелуі туралы
сотка талап арызы беруге;
Қоршаған ортаны қорғау жөніндегі заңдарды бұзғаны үшін заң алдындағы
жауаптылық Қазакстанда экологиялық заңдардың бұзылуы кең тараған. Қоршаған
ортаны корғауға байланысты мемлекет белгіліген ережелерді бұзу заң бойынша
жауапкершілікке соқтырады. Өкінішке орай, елімізде экологиялык заңдарды
бұзатын жағдайлар жиі кездеседі.
Экологиялык құқық бұзушылық дегеніміз — жеке және заңды тұлғалардың
(мекеме, ұйым, ұжым), мемлекеттің экологиялык кұкыктары мен заңды
мүдделеріне қол сұғатын, сонымен бірге коршаған табиғи ортаға зиян
келтірудің нақты қаупін тудыратын кінәлі, құқықка қайшы келетін әрекет
немесе әрекетсіздік түріндегі іс-қимыл.
Экологиялық кұкык бұзушылық белгілерін қарастырайық:
- Құқық бұзушылық кінәсінің болуы. Кінә — ол құқық бұзушынын жасаған
кұкыкка карсы әрекетіне психикалық қатынасы, ол касақана не абайсызда болуы
мүмкін. Мысалы, заңсыз аңға шығу, ормандағы ағаштарды заңсыз кесу тек
қасаканалы болады, ал судың, жердің, ауаның ластануы абайсызда болуы мүмкін
[3, 149].
- Құқық бұзушының құқыққа қарсы мінез-құлқы. Бұл экологиялық
нормалардын және баска да заңдардың бұзылуын білдіреді.
- Экологиялық құқық бұзушылыктың қоғамға қауіптілігі коршаған табиғи
ортаға, жеке және заңды тұлғалардың, мемлекеттің экологиялық құқықтары мен
заңды мүдделеріне келтіретін нақты зиянның болуы немесе келтіру қаупінің
болуын қарастырады.
- Құкыкка қарсы әрекет пен келтірілген зиян арасындағы себепті
байланыстың болуы.
- Кұкык бұзушыға заңды жауаптылык шараларын қолдану, яғни жазалану
белгілері қолданылады.
Экологиялық құқық бұзушының жасалған уақытта, әдетте, қоршаған ортаға,
адамдардың өмірі мен денсаулығына, экономика мүдделеріне көп аспектілі зиян
келтіріледі. Экологиялык зиянның болуы экологиялык құқык бұзушылықтың
болуына парапар келеді. Бұл зиян бірден байкалмай, ұзак уакытқа созылуымен
ерекшеленеді. Сонымен катар қоршаған ортаға келтірілген зиянның орнын
толтыру мүмкін емес. Экологиялык зиян табиғаттың жай-күйінің өзіне әсер
етеді.
Экологиялық кұкық бұзушылық жасағаны үшін жауаптылық 16 жастан
басталады. Кейбір кезде, мысалы, мемлекет корғауындағы табиғи кешендер
немесе объектілерді касакана жойғаны немесе бүддіргені үшін 14 жастан
басталады.
Экологиялық кұкык бұзушылық әр түрлі болады. Олар келтірілген зиянның
сипатына қарай мынадай түрлерге бөлінеді:
- қоршаған табиғи ортаны және жекелеген табиғи объектілерді (орман,
су, жер койнауы және т.б.) ластау;
- табиғи объектілерді бүлдіру, бұзу, жою (жерді бүлдіру, Қызыл Кітапқа
енгізілген жануарларды жою, орманды ағын сулармен қүрту және т.б.);
- табиғи корлардың азып-тозуы;
- табиғи ресурстарды тиімсіз (мақсатсыз) пайдалану (мысалы, суды
ысырапсыз пайдалану жөне т.б.).
Экологиялык кұқық бұзушылық жасағаны үшін оның артынан әкімшілік,
қылмыстық, азаматтық құқықтық, тәртіптік және материалдық жауаптылық
басталуы үшін.
Әкімшілік жауаптылықтың басталуына әкелетін экологиялық құкық
бұзушылықтың тізімі Әкімшілік құкық бұзушылық туралы кодексте белгіленген.
Оған мыналар жатады: табиғи ресурстардың, қоршаған ортаның ластануы, азаюы;
табиғи ресурстардың бүлінуі, жойылуы; кәсіпорын, құрылыс ғимараттарын және
басқа да объектілерді жоспарлау, орналастыру, салу, қайта өндеу және
пайдалануға дайындау, пайдалану кезінде экологиялық талаптарды бұзу. Мұндай
істерді соттар, ішкі істер органдарында, Мемлекеттік өртке қарсы қызмет
органдары, Қазақстан Республикасының Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны
корғау министр-лігі органдары және т.б. карастырады. Осыған байланысты
жазалар (санкциялар) қолданылады: айыппұл төлейді, ескерту жасайды және
мүлкін тәркілейді [2, 128].
Қоршаған табиғи ортаға келтірілген зиян үшін жауаптылықтың ең қатаң
түрі қылмыстық жауаптылыққа тарту болып табылады. Экологиялық қылмыс
жасағаны үшін қолданылады. Экологиялық кылмыстардың барлық түрі Қазакстан
Республикасының Қылмыстық кодексінде көрсетілген. Олар мыналар: атмосфераны
ластау, теңіз айлағын ластау, жерді бүлдіру, заңсыз аң аулау, атом
энергетика объектілерінде қауіпсіздік ережелерін бұзу, экоцид және т.б.
қылмыстар.
Экоцид — өсімдік немесе жануарлар әлемін жаппай кыру, атмосфера, жер
және су ресурстарын уландыру, сонымен қатар экологиялык апаттарды тудыратын
немесе себепші болатын әрекеттерді жасаған адам ҚР ҚК 161 бабына сәйкес он
жылдан он бес жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Азаматтық-құқықтық жауаптылық азаматтарға экологиялық зиянның орнын
толтыру үшін ақшалай немесе мүліктік айыппұл салуды көздейді. Ол кінәліні
кылмыстык, әкімшілік немесе баска да жауаптылықка тартуға қара-мастан
бастала береді.
Тәртіптік жауаптылыққа— кәсіпорындарда табиғатты корғау шараларын
өткізуге жауапты және өзіне жүктелген міндеттерді орындай алмайтын
лауазымды кызметкерлер тартылады.
Материалдық жауаптылық деп кәсіпорын қызметкері өзіне жүктелген еңбек
міндеттерін дұрыс орындамағаны нәтижесінде оның кінәсінен кәсіпорынға
келтірілген мүліктік зиянды өндіруді айтамыз.
Сонымен, экологиялык мәселелерді бірігіп шешу қажет. Табиғаттың
ластануы, бүлінуі аясындағы өзекті мәселелерді тек мемлекеттер мен
халыкаралык ұйымдар бірлесе отырып қана шеше алады.
Жылдан жылға экологиялык кылмыстар мен өзге де құқық бұзушылыктар саны
өсуде. Олардың коғамдық қауіпсіздік жағдайына ықпалы да жоғарылап бара
жатыр. Экология саласындағы кылмыстар елдің экономикасына ғана зиян
келтіріп коймай, сондай-ақ адам тіршілігіне биологиялық негізін жояды.
Әрдайым экологиялық құқық бұзушылықтың салдары экологиялық-құқыктық
жауаптылықка әкеліп соқтырып отырады. Мұндай жауаптылықтың бес түрі бар —
әкімшілік, қылмыстык, азаматтық-құкықтық, тәртіптік. материалддық
жауаптылықтар.
1.2 Экологиялық құқықтық қатынастардың объектілері мен субъектілері
Экологиялық қатынастар дегеніміз - бұл объектісі табиғат пен оның
құрамындағы элементтер болып табылатын қатынастарды айтамыз. Осының
негізінде біз экологиялық қатынастарға бүкіл табиғи кешенге, сондай-ақ оның
жекелеген бөлімдеріне бағытталған барлық қатынастарды жатқызамыз. Сондықтан
жер, су, тау, орман, фауналық, атмосфералық ауа қатынастары біршама
дербестікке ие болады және жер, су, тау, орман, фауналық, атмосфералық ауа
құқығының мәні болып табылады, өзінің жалпы белгілері бойынша табиғат
ресурстары қатынастарына жатады, олар экологиялық қатынастар құрамына
кіреді. Сондай-ақ экологиялық қатнастарға объектісі табиғат кешені, табиғи
орта болып табылатын қатынастарды жатқызу керек, мұның өзі қорықтардың,
экологиялық апат аймақтарының құқықтық режимін реттеу мысалынан ерекше
көрінеді.
Алайда бұл орайда мынаны ескеру керек: "жер, жер қойнауы, су, орман,
жануарлар әлемі, ауа" ұғымы мен "табиғи ресурс" ұғымы арасында айырмашылық
бар. Әр бір су экологиялық қатынастардың объектісі бола бермейді, "орман"
экологиялық құқықпен реттеле бермейді. Мұның бәрі, егер аталған объектілер
табиғат ресурстары болып, мына белгілерге сай келген жағдайда ғана мүмкін
болады:
1) шығу тегінің табиғи сипаты. Табиғат ресурсы жасанды жолмен
алынбауы тиіс, ол табиғат туындысының нәтижесі болып таыбалды;
2) ол қоршаған табиғатпен табиғи байланыста болып, онда белгілі бір
экологиялық қызмет атқаруға тиіс.
Егер белгілі бір қоғамдық қатынаста табиғат объектісі табиғи ортадан
алынатын болса, онда ол экологиялық құқықтың объектісі болудан қалады. Ол
мүліктік қатынастардың объектісі, яғни азаматтық құқықтың объектісі болуға,
тауар болуға тиіс. Табиғаттан алынған оған адам еңбегі жұмсалады және ол
"бағалану" қасиетіне ие болады, оған құндылық ұғымы беріледі. Өзендегі "су"
және елді мекеннің ауыз су жүйесіндегі "су" (крандағы су) өзінің физикалық
қасеттері жағынан біртекті өнім болып табылады, бірақ әр алуан заңдармен
реттелетін болады. "Өзендегі су" - бұл табиғи ресурс, оны пайдалану мен
қорғау экологиялық қатынастардың объектісі болып табылады. "Крандағы су" -
бұл объект табиғи ортадан алынған және бұл қоғамдық қатынастар санитарлық-
гигиеналық және коммуналдық заңнамамен реттелетін болады.
Сөйтіп, мынадай қорытынды жасауға болады: экологиялық қатынастарға
объектісі табиғат пен табиғат ресурстары болатын, белгілі бір өлшемдерге
сай келетін қоғамдық қатынастарды жатқызуға болады [12, 129].
Экологиялық қатынастар субъектілеріне мыналар жатады:
1. Қазақстан Республикасы - біздің мемлекетіміз табиғат
ресурстарының меншік иесі бола отырып, экологиялық қатынастардың субъектісі
болып таыбалды және табиғат пайдалану мен табиғатты қорғау мәселелері
бойынша құқық қатынастарында міндетті тарап ретінде қатысады;
2. Шетелдік мемлекеттер - Қазақстанның табиғат ресурстарын
пайдалану мәселелері бойынша экологиялық қатынастардың субъектілері болып
табылады, республикаға табиғи ортаға келтірген залалы үшін жауап береді
(шекаралық су объектілері бойынша бірлесіп су пайдалануы және т.б.);
3. Халықаралық ұйымдар - экологиялық қатынастардың субъектілері
ретінде халықаралық ұйымдарға мамандандырылған экологиялық ұйымдарды (ЮНЕП,
МСОП), сондай-ақ экологиялық проблемаларды шешуде белгілі бір қызметті
орындайтын ұйымдарды (Біріккен Ұлттар Ұйымы, Сорос қоры және т.б.)
жатқызуға болады;
4. Заңды тұлғалар - бұл топта тұлғалардың кең ауқымын атауға
болады. Бұл кез келген меншік нысанының заңды тұлғалары - мемлекеттік
кәсіпорындар, ұйымдар, мекемелер, шетелдік кәсіпорындар және т.б.
5. Жеке тұлғалар - бұл арада Қазақстан Республикасының
азаматтарын, шетел азаматтары, азаматтығы жоқ адамдарды атауға болады. Олар
табиғат пайдаланушылар, экологиялық құқықтарға ие бола алады және
экологиялық заңнаманы бұзғаны үшін жауапты болады.
Табиғат объектілеріне меншік құқығының субъектілері деп мыналар
танылады: бірінші кезекте мемлекеттің өзі, одан әрі жеке және заңды
тұлғалар.
Мемлекет жекеше заңды және жеке тұлғалардан өзгеше барлық табиғат
ресурстарының меншік иесі бола алады. Осымен байланысты табиғат
объектілеріне мемлекеттік меншік табиғат ресурстарына меншік нысандарының
құрылымында басымдыққа ие болады.
Қазақстанда жуық уақыттан бері жерге жеке меншік енгізілді,
сөйтіп меншіктің сан алуан нысандары заң актілерімен баянды етілді. Жерге
жеке меншікті енгізу аса күшті күрес жағдайында өтті және Қазақстан
қоғамында үлкен серпіліс туғызды.
Қазақстан Республикасының Жер кодексінің 20-бабына сәйкес жерге
меншік құқығының субъектілері деп мыналар танылады:
1. Республика аумағындағы жерге мемлекеттік меншік құқығының
субъектісі - Қазақстан Республикасы;
2. Жер учаскелеріне жеке меншік құқығының субъектісі жер кодексімен
белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде - азаматтар және мемлекеттік
емес заңды тұлғалар. Бұл ретте, осы Кодексте өзгеше белгіленбесе, азаматтар
деп Қазақстан Республикасы азаматтары, сондай-ақ шетелдіктер мен азаматтығы
жоқ тұлғалар ұғынылады.
Алайда бұдан бұрын аталып көрсетілгендей, табиғат объектілерінің
барлығы жеке меншікте бола алмайды.Мысалы, ерекше қорғалатын табиғи
аумақтар және т.б.
Қазақстан Республикасы азаматтарының жеке меншігінде шаруа қожалығын,
өзіндік қосалқы шаруашылық жүргізу, орман өсіру, бағбандық, жеке тұрғын үй
және саяжай құрылысы үшін, сондай-ақ үйлерді олардың мақсатына сәйкес
қызмет көрсетуге арналған жерді қоса алғанда, өндірістік және өндірістік
емес, соның ішінде тұрғын үйлерді және олардың кешендерін салуға берілген
немесе олар салынған жер учаскелері болуы мүмкін.
Шет ел азаматтарының, азаматтығы жоқ адамдардың және шет елдік заңды
тұлғалардың жеке меншігіндегі үйлерді, олардың мақсатына сәйкес қызмет
көрсетуге арналған жерді қоса алғанда, өндірістік және өндірістік емес,
оның ішінде тұрғын үйлерді және олардың кешендерін салуға немесе олар
салынған жер учаскелері болуы мүмкін. Сөйтіп, шет ел азаматарына,
азаматтығы жоқ адамдарға және шет елдік заңды тұлғаларға тауарлы ауыл
шаруашылығын жүргізуге және орман өсіруге арналған жер берілмейді [14,
238].
Сонымен бірге, мемлекет меншігінде болатын ауыл шаруашылығы
мақсатындағы жер учаскелері тек Қазақстан Республикасы азаматтарына ғана
шаруа қожалығын жүргізу үшін және Қазақстан Республикасының мемлекеттік
емес заңды тұлғаларына тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу және
орман өсіру үшін беріледі.
Меншік құқығының объектілеріне жер, орман, су, жер қойнауы,өсімдіктер
мен жануарлар дүниесі жатады. Бұған сондай-ақ кешенді объект ретінде ерекше
қорғалатын табиғи аумақтар (мемлекеттік табиғат қорықтары, ұлттық табиғат
парктері және т.б.) жатады.
Табиғи ресурстар ретінде табиғат объектілерін мынадай топтарға бөлуге
болады:
1. Сарқылмайтын объектілер - бұл кешілігі жуық болашақта күтілмейтін
табиғи ресрстар (күн энергиясы, атмосфералық ауа, жел энергиясы және т.б.).
Сарқылмайтын ресрустар мыналарға бөлінеді:
а) жаңартылатын, яғни қалпына келтірілетін табиғат ресурстары
(өсімдіктер, жануарлар);
б) жаңартылмайтын, яғни жуық болашақта қалпына келтірілмейтін
табиғат ресурстары (пайдалы қазындылардың көпшілігі);
в) ауыстырылатын (мысалы, көмір күн энергиясымен ауыстырылуы мүмкін)
және ауыстырылмайтын (су, ауа және т.б.);
2. Сарқылатын объектілер - бұл босалқылары толық жойылу қатерінде
тұрған табиғат ресрстары.
Табиғат объектілері қоршаған ортадан бөлінбейтін белгісімен
сипататалды. Егер, бөліну бола қалса, айталық ағаш кесілетін болса, онда
табиғат объектісіне құқық тоқталады, сөйтіп тауар құндылығына меншік құқығы
туындайды, біздің жағдайымызда ағашқа құқық туындайды. Бұдан басқа табиғи
ресрутарға меншік құқығы тек табиғаттың заттай және көрнекті объектілеріне
туындайды. Сондықтан, атмосфералық ауа, күн және жел энергиясы сияқты
табиғаттың объектілері кінің болса да меншігінде бола алмайды.
1.3 Экологиялық құқықтың принциптері және жүйесі
Құқық саласының принциптерімен негізгі басшылыққа алатын ережелер
танылады, оларға сәйкес белгілі бір қоғмдық қатынастар реттеледі. Егемен
Қазақстанның қазіргі осы заманғы құқығында құқықтың әрбір саласы үшін
құқықтық принциптердің өз жүйесінің болуы сипатты болады. Бұл Қазақстанның
жалпы құқықтық принциптерінің қолданылуын теріске шығармайды, бұл
принциптер республика Конституциясында ббаянды етілген – бұл ізгілікшілдік,
құқықтың мемлекеттің, халық билігінің, заңдылықтың, жариялылықтығын,
азаматтардың тең құқылы және т.б. принциптері. Ал біздің зерделеуіміздің
мәні экологиялық құқықтың айрықша принциптері болып табылады.
Құқық саласының принциптерінің заңнамада баянды етілуі заңды құбылыс
немесе экологиялық құқықтық тәжірибені талдау нәтижесінде анықталуы да
мүмкін. Экологиялық құқық принциптері жүйесін анықтаудың күрделілігі
олардың саалуандылығында болып табылады. Қандай да бір нақты экологиялық
құқық қатынасынан (мысалы, көмірсутегі пайдалы қазындыларын өндіру кезінде)
біз жалпы экологиялық құқық принциптерінің жер және тау құқығының
принциптерімен астасуын ұшыратамыз. Ал экологиялық құқықтың әрбір кіші
саласында (жер, тау, су және т.б. салаларына) құқықтық принциптердің өз
жүйесі мен экологиялық құқықтық принциптерінің жалпы жүйесі сәйкес келеді.
Қазақстан Республикасының Қоршаған ортаны қорғау туралы заңының 3
бабында былай делінген: қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты ұтымды
пайдалану мына принциптер негізінде жүзеге асырылады:
- адамның өмірі мен денсаулығын қорғаудың басымдығы, халықтың өмірі,
еңбегі мен демалысы үшін қолайлы қоршаған ортаны сақтау және қалпына
келтіру;
- Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастар жағдайында тұрақты
дамуға көшуі, адамдардың қазіргі және болашақ ұрпақтарының салауатты және
қолайлы қоршаған ортаға деген қажеттерін қанағаттандыру мақсатында қоршаған
ортаның әлеуметтік-экономикалық міндеттері мен проблемаларын теңдестіре
отырып шешу;
- Экологиялық жағдайы қолайсыз аймақтардағы экологиялық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету және бұзылған табиғи экологиялық жүйелерді қалпына келтіру;
- Табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану және молықтыру, табиғатты
пайдаланғаны үшін кезең-кезеңмен ақы төлеуді енгізу және қоршаған қорғауға
экономикалық жағынан ынталандыруды енгізу;
- Биологиялық алуан түрлікті және экологиялық, ғылыми және мәдени
жағынан ерекше маңызы бар қоршаған орта объектілерін сақтауды қамтамасыз
ету;
- Қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды мемлекеттік реттеу мен
мемлекеттік бақылау, оларды бұзғаны үшінжауапкершіліктің ымырасыздығы;
- Қоршаған ортаға нұқсан келтіруге жол бермеу, қоршаған ортаға ықпал
ету мүмкіндігін бағалау;
- Халықтың, қоғамдық бірлестіктер мен жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының қоршаған ортану саласына белсенді түрде және демократиялық
жолмен қатысуы;
- Халықаралық құқық негізінде қоршаған ортаны қорғау саласындағы
халықаралық ынтымақтастық принциптерін сақтау негізінде жүзеге асырылады.
Жоғарыда аталған принциптердің мазмұның қарастыралық. Адамның өмірі
денсаулығын қорғау принципі, оның өмірі үшін қолайлы қоршаған табиғи
қамтамасыз ету экологиялық заңнаманың өзекті мәні, табиғат пен қоғамның
арасындағы қоғамдық қатынастардың бүкіл кешенін құқықтық реттеу үшін негіз
болып табылады. Бұл принцип мынаны білдіреді:мемлекет өзінің табиғатпен
қатынасын адам қызметі адамның өзінің денсаулығы мен өміріне зиян
келтірмеуі үшін, бұл өзара қатынас адам үшін қолайлы жағдайлар жасайтындай
етіп құруға тиіс, сондықтан атап айтқанда осы мақсатқа барлық экологиялық
қатынстарбағындырылуға тиіс. Өз кезегінде, қазіргі шындық қоршаған табиғи
ортаның ластануы нәтижесінде экологиялық апаттардың жаппай уланулардың,
биологиялық жаңа белгілердің пайдаа болуының және қырылудың талай
мысалдарын келтіреді, бұл адам денсаулығы мен өміріне төнген қатер фактісін
толық растайды.
Әлеуметтік-экономикалық міндеттер мен қоршаған орта проблемаларын
теңдестіре отырып шешу принципі экологиялық мүдделердің басымдығы
жағдайында ғылыми негізделген қоғамның экономикалық мүдделерін экологиялық
мүдделермен ұштастыруды орындаумен қамтамасыз етіледі. Мысалы, қоғамның
экономикалық мүдделері табиғи ресурстарды пайдалану саласында анықталады,
сондықтан бұл арада біз қоғамның табиғатқа пәрменді ықпалын көреміз.
Сонымен бірге табиғат та адамның ықпалына да пәрменді түрде жжауап береді,
бұл ретте осы табиғатта оны өмір жағдайларынан айырады. Біз адамзат
табиғатты, демек өзін де қорғай отырып, өзінің экологиялық мүдделерін қалай
құратының көреміз. Бұл орайда оның қызметі біз зерттеген адамның тіршілік
ету жағдайларын сақтау принципіне негізделеді. Адамзаттың табиғатқа енжар
қарау жай күйінде болуға мүмкіндігі жоқ. Сондықтан қоғам өзінің
экономикалық және экологиялық дүдделерін ұштастыруы керек, бұл орайда
соңғысы әманда басым рөл атқаруға тиіс. Сонымен біргеэкологиялық заңнама
осы принципті көрсете отырып, табиғат ресурстарын қорғау жөніндегі
нормаларға бағындырып, осы ресурстарды пайдалану жөніндегі өз нормасына ие
болады, сөйтіп, оларды тәуелділік жағдайына қояды.
Қолайсыз экологиялық жағдайдағы аумақтарда экологиялық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету принципі, біздің ойымызша, неғұрлым мәлімдемелі сипат алады.
Әрине, экологиялық қатынастар субъектілерінің қызметі осы принципке сәйкес
құрылуға тиіс, мемлекет өзінің бақылаушылық рөлін жұзеге асырады;
Экологиялық заңнама жүйесінде осы принципті орындауды қамтамасыз ететін
нормалар бар. Алайда, осыған қарамастан, экологиялық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету принципі мәлімдемелі, өйткені тек осы принципке тән құқықтық
жүзеге асыру тетігі жоқ. Сондықтан да бұл принципті экологиялық заңдылық
принциптердің жалпы жүйесінен бөлек қарастырылыды.
Табиғатты пайдаланғаны үшін ақы төлеуді кезең-кезеңімен енгізу
принципі мен қоршаған ортаны қорғауды экономикалық жағынан ынталандыруды
енгізу республикада нарықтық қатынастарды қалыптастыруға сәйкес келеді.
Бүгінгі таңда мынадай жағдайларды көріп отырмыз, Қазақстан
Республикасындағы қазіргі экономикалық қатынастар табиғат ресурстарын
пайдалану жөнінде тұтас бірқатар қатынастардың өмірге келуін туғызып отыр,
олардың негізі тауар-ақша сипаттамаларына құралған. Табиғат ресурстарын
жалға алу шарттары, жер иеленуді өмір бойы мұраға алу заң шығарушыны
табиғат пайдаланудың тегіндігі мәселесіне өзінің көзқарасын қайта қарауға
мәжбүр етті. Мынаны атап көрсету қажет: заң әдебиетінде де ғалымдар
табиғатты ұтымды пайдалауну принципін сақтаудың елеулі кепілі ретінде ақылы
табиғат пайдалануды енгізуді жақтаған пікірді барған сайын жиі айта
бастады. Осыдан 20 жыл бұрын айтылған бұл ғалымдардың ұсыныстары қазіргі
кезде тамаша шешімін тапты, жерді, жер қойнауы мен ормандарды пайдалануға
салықты енгізген кездее табиғат пайдаланушыларды табиғат ресурстарын аздап
жалға алуға мәжбүр етеді.
Бұл арада мынаны атап көрсеткен жөн: су, жер қойнауы, ормандар
бұрынғысынша тек мемлекеттік меншік болып қалады және азаматтық айналымнан
алынатын болады.
Жалпы табиғат пайдаланудың тегіндігі Қазақстан Республикасы
азаматтарының табиғатты пайдалануға құқықтарының кепілі, салауатты қоршаған
табиғи ортаға адамның конституциялық құқығын баянды ету болып табылады.
Табиғат қорғау тиімділігін арттыруға бағытталған шараларды көтермелеу
принципі дегеніміз табиғат сапасын сақтау жөніндегі табиғатты
пайдаланушылардың қызметін көтермелеу тетігін құру деген мағынаны
білдіреді.
Құқық саласының принциптерімен негізгі басшылыққа алатын ережелер
танылады, оларға сәйкес белгілі бір қатынастар реттеледі.
Қазақстан Республикасының экологиялық саясаты - қоғам мен
табиғаттың өзара қатынасы мәселесі бойынша объективті дұрыс әдіснамалық
база дерексіз ұғым болып табылмайды, қайта адамның табиғатпен мемлекеттің
қоршаған ортамен қатынасын қалай құру керек? – деген мағынада таза қажетті
практикалық іске асыруы болып табылады. Біз мынаны түсінеміз: бұл процесс
емес, онда көптеген факторлар болады, оны нақты жүзеге асыру ең
дұрыс ілімдерден, көзқарастармен әдістемелерден алшақ болуы мүмкін.
Экологиялық ілімді мемлекет, оның органдары тікелей қызметінде
пайдаланылады. Бұл қатынастар үшін сипатты болатын билік сипаты болып
табылады, ол қоғамдық өмірдің нақты саласында мемлекет жүргізетін саясат
арқылы көрінісін табады. Саясат термині негізінен мемлекеттік басқару,
мемлекеттің мақсаттары және сол мақсатқа жетудің ең жақсы құралдары туралы
ғылым... ретінде үғынылады. Саясатты талдыау кезінде екі ерекше құбылысты:
билік пен мемлекетті негізге алу керек. Саясат қызмет ретінде қоғам
дамуының ұзақ мерзімді (стратегиялық) және ағымдағы (тактикалық)
анықтамасын көздейді.
Қазақстанның саясаттану ғылымында, біздің ойымызша экологиялық
саясат сияқты саяси құбылыстың сипаттамасына немқұрайлықпен аз көңіл
бөлінген. Оның құрамындағы элементтер, негізгі артықшылықтары, іске асыру
тетігін дамыту стратегиясы. Құқықтану саласындағы мамандарға арналған оқу
құралы осы проблеманы толық шешуді мойнына ала алмайды. Ал бұл мәселеден
айналып өте алмаймыз. Қазақстанның экологиялық дамуының негізгі
тұжырымдасын білмей тұрып, біз экологиялық заңнама жүйесін құра алмаймыз,
қайсыбір заңды қабылдау артықшылығын анықтай алмаймыз, тіпті экологиялық
қатынастарды реттеудің құқықтық әдістері мемлекеттің қоғамдық өмірдің осы
саласына ықпал ету тиімділігін қандай тәсілдермен шешу керек деп есептейді,
оның түсінігінде экологиялық проблеманы қалай шешу керек дегенге байланысты
болады.
Құқықтық көзқарас тұрғысынан экологиялық саясат анықтамасын қоғам
мен мемлекеттің нақты экологиялық мақсаттары міндеттерін орындауға
бағытталған қазіргі, қисыны жағынан өзара байланысты жүйені, белгілі бір
ресми құжат ретінде рәсімделге құқық мәртебесі бар құжатты ұғынған жөн. Іс
жүзінде республиканың Үкіметті экологиялық басымдықты жариялайды, адам
өмірінің экологияқ жағдайларын жақсартуды өзінің мақсаты етіп алға қояды
(Қазақстан Республикасының Конституциясының 31 бабы), сонымен бірге
экономикалық дағдарыстан шығудың бағдарлмасын жасай отырып, табиғы
ресурстарды пайдалануды күшейту саясатын жүргізеді. Біздің көзқарасымыз
бойынша, істің мұндай жағдайы Қазақстанның осы замаңғы экологиялық
саясатының шынайы мазмүны болып табылады.
Мынаны атап өту көрсету керек: біздің мемлекетімізде экологиялық
саясаттың құқықтық негіін жасауғы ұмтылыс жасалды.
Қазақ КСР қоршаған табиғи ортаны қорғау туралы заңында (1991жыл)
Республика Жоғарғы Кеңесінің құзыретіне табиғатты қорғау және табиғатты
ұтымды пайдалану саласындағы мемлекеттік саясатты анықтау жатты (9 бап).
Мемлекеттік экологиялық бағдарламаны жасау мен жүзеге асыру Министрлер
Кабинетіне жұктелді, ал оны жүзеге асыруды қамтамасыз етуге халық
депутаттарының жергілікті кеңестері жауап беретін болды (10-11 баптар).
1994 жылы ҚР Экология және биорессурстар министрлігі Қазақстан
Республикасының мемлекеттік экологиялық саясатының негіздері жобаын жасап,
Министрлер кабинетіне жолдады. 1994 жылғы шілде айында Министрлер Кабинеті
Реформаларды терендету және экономиқалық дағдарыстан шығу жөніндегі Үкімет
іс-қимылының бағдарламасын дайындады, оған Экологиялық саясаттың ХІІІ
тарауы енгізілген. Онда негізгі бағыттар ретінде экологиялық заңнаманың
дамыған жүйесін құру баянды етілді, экологиялық басқарма жүйесін құру,
экологиялық бақылаудың бірыңғай жүйесін енгізу көзделген. Алайды осы құжат
тардың елеулі маңызына қарамастан олардың бірде-бірі бекітілмеді немесе
қандай да бір мемлекеттік деңгейде қабылданбай қалды.
1996 жылғы 30 сәуірде ҚР Қауіпсіздік Кеңесі Қазақстан Республикасының
экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасын қабылдады. Бұл құжат Қазақстан
Президентінің №2967 өкімімен мақұлданған болатын. Экологиялық қауіпсіздік
тұжырымдасы мемлекет таныған принциптер мен басымдықтарының жүйесі болып
табылды, олардың негізінде сыртқы және ішкі экологиялық саясат, құқықтық
және экономикалық тетіктер, сондай-ақ, қолайлы қоршаған орта мен тұрақты
экономикалық және адам дамуын қамтамасыз ету мен сақтау үшін, табиғы
зілзалалар мен өнеркәсіптік авариялардың алдың алудың алудың қажетті қызмет
бағыттары қалыптастырылды. Сонымен бір мезгілде, экологиялық қауіпсіздік
Тұжырымдамада Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігі бағыттарының бірі, құрамдас
бөлігі, стратегиялық іргелі компонент ретінде анықталды. Заңнамалық
тұрғыдан бұл Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі заңмен (1998)
дәлелденген, онда экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету деген 21-бап
бар.
Меншік нысанына қарамастан, тиісінше мемлекеттік органдардың,
үйымдардың, лауазымды адамдар мен азаматтардың міндеті мыналар болып
табылады:
- қоршаған ортаны қорғау, табиғат ресурстарын ұтымды пайдалану және
қорғау;
- Қазақстанға экологиялық жағынан қауіпті технологияларды, заттар мен
материалдарды бақылаусыз әкелуге жол берме;
- ел аумағының радиоактивтік, химиялық ластануына, бактериологиялық
зақымдануына жол бермеу;
- экологиялық жағынан қауіпті және жетілмеген технологияларды қолдану
көлемін қысқарту;
- шаруашылық және өзге де қызметтің келеңсіз экологиялық салдарын
жою.
Тұжырымдамада Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздігінің
экологиялық саясаттыың кейбір элементтері белгіленген. Онда, атап айтқанда,
былай делінген: экологиялық қауіпсіздіктің мемлекеттік саясаты экологиялық
принциптердің жүйесіне негізделген. Бірыңғай экологиялық саясатты жүргізу
үшін табиғат қорғау органдарының құзыретін, олардың қызметінің нысандары
мен әдістерін жетілдіру керек, әрбір облыс үшін қоршаған ортаны қорғаудыың
аумақтық схемаларын (ҚОҚАКС) жасау үсынылды, оларда қоршаған ортаға ықпал
етуді төмендету, табиғатты тұрақты пайдалану жөніндегі және қорғалатын
аумақтардың жүйесін құру жөніндегі қызметтің негізгі бағыттары белгіленген.
Аумақтық облыстық схемалар негізінде мемлекет көлемінде жаһандық экологилық
бағдарламалар жасау керек:
- ұзақ мерзімді бағдарлама – республиканың экологиялық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету үшін ХХІ ғасырға арналған Қазақстанның Күн тәртібі;
- кезек күттірмейтін бағдарлама – Қоршаған ортаны қорғау және тұрақты
даму жөніндегі іс-қимылдардың Ұлттық жоспары (ҚОҚІ және ТДҰЖ) (3.1 – бап
Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің институттары мен тетіктері).
Экологиялық саясаттың элементтері арасынан Тұжырымдамада нормативтік-
құқықтық базаны жетілдіру; экологиялық басқаруға қатысу жөнінде қоғамдық
ұйымдарды тарту, табиғат қоршау шараларын жүргізуге қаржы-экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында халықаралық экологиялық
қауәпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында халықаралық ынтымақтастықты дамыту
қажеттгін атап көрсетеді.
Осы талапты ескере отырып, 2003 жылғы 3 желтоқсанда Қазақстан
Республикасының Президентінің №1241 Жарлығымен Қазақстан Республикасының
2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздігі Тұжырымдамасы
мақұлданды. Бұл құжаттың түбегейлі өзгеше мазмұны мен бағыты бар. Бұл ресми
мәлімдеу нормаларын, жалпы жарияланған экологиялық басымдықтарды
бәсеңдетуден, белгілі бір аумаққа таңылған нақты ұзақ мерзімдік проблема
мен шаралардың болуынан айқын көрінді.
Бірінші кезенде (2004-2007 жылдары) 2005-2007 жылдарға арналған
қоршаған ортаны қорғау бағдарламасы қабылданып, іске асырылған болды,
қоршаған ортаны қорғау, экологиялық сақтандыру, өндіріс пен тұтыну
қалдықтары, экологиялық аудит мәселелерін реттеуге бағытталған заң актілері
шығарылатын болады, қоршаған орта мен табиғат ресурстары мониторнигінің
бірыңғай жүйесі жасалады.
Сонымен бірге, мынадай бағдарламаларды жүзеге асыру жоспарланан:
2004-2010 жылдарға арналған төтенше жағдайлардың алдын алу мен оларды
жоюдың мемлекеттік жүйесін дамыту;
2015 жылға дейін Қазақстан Республикасында парник газдары
шығырындыларын төмендету жөніндегі, сумен жабдықтау жөніндегі; шөлейттенуге
қарсы күрес жөніндегі іс қимылдар; халықтың ішкі көші-қоны мен өңірдің
аумағын шаруашылыққа пайдалану; экологиялық апат; тарихи ластануды жою
жөніндегі бағдарлама; өнеркәсіптік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ 5
ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН МӘНІ 5
1.1 Экология құқығының түсінігі, пәні және әдістері 5
1.2 Экологиялық құқықтық қатынастардың объектілері мен субъектілері 12
1.3 Экологиялық құқықтың принциптері және жүйесі 15
2 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ҚАЙНАР КӨЗДЕРІ 24
2.1 Экологиялық құқықтың қайнар көздерінің түсінігі және 24
классификациясы 24
2.2 Табиғат объектілеріне меншік құқығының түсінігі, меншік 32
құқығының туындауының және тоқтатылуының негіздері 32
2.3. Қоршаған ортаны қорғау саласында мемлекеттік басқаруды
жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың жүйесі мен құзіреті 38
3 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЗАҢНАМАНЫ БҰЗҒАНЫ ҮШІН 53
ЖАУАПКЕРШІЛІКТЕР 53
3.1 Экология заңдарын бұзудың түсінігі және белгілері 53
3.2 Экологиялық әкімшілік және тәртіптік жауапкершіліктер 55
3.3 Экологиялық азаматтық жауапкершілік 57
ҚОРЫТЫНДЫ 81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 83
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Дипломдық жұмыс Экологиялық-құқықтық
қатынастарға арналған. Зерттеу жұмысында экологиялық құқықтың негіздеріне,
ұғымына, қағидаларына, түсінігіне, сондай-ақ, Республикамыздағы экология
аясындағы заңдардың қалыптасу тарихын, даму жолдарын, олардың мемлекеттік
реттеуді қамтамасыз ететін кейбір нормалар қарастырылған.
Экологиялық құқық – қоршаған табиғи ортаның сапасын жақсарту, қорғау,
сауықтыру, экологиялық зиянды зардаптардың алдын алу мақсатында қоғам мен
табиғаттың өзара әсер жүйесіндегі қоғамдық (экологиялық) қатынастарды
реттейтін экологиялық-құқықтық нормалар жиынтығы:
Экологиялық құқықтың мәні - бұл экологиялық-құқықтық нормалардың
қолданылуы саласында қалыптасатын тарихи тұрғыда қазіргі және болашақтағы
ұрпақтар мүдделері үшін қоршаған ортаны сақтап қалу мақсатында табиғи
объектілерді (экологиялық жүйелерді) сақтау, жақсарту, қалпына келтіру,
тиімді пайдалану тұрғысында міндетті түрде мемлекеттің қатысуы жағдайында
азаматтар мен ұйымдар арасындағы өндірістік қатынастармен байланысты болуы.
Сонымен Қазақстан Республикасының экологиялық құқығы дегеніміз -
айналадағы табиғи ортаны қорғауға байланысты қоғамдық қатынастарды
реттейтін құқықтық ережелердің жиынтығын зерттейтін оқу пәні немесе ғылым
саласын айтамыз.
Экологиялық құқық әдісі туралы мәселе елеулі ғылыми проблема
болып табылады және ол жеке зерттелуі тиіс. Әдістің ерекшелігі құқық саласы
мен реттеу мәні сипаттамасынан бастау алуымен анықталады. Экологиялық
құқықтың анықтауыш белгісі саланың кешенділігі ұғымынан, табиғат
ресурстарын пайдаланудың ішкі салалық процестерін ортақ мақсатқа - адамның
тіршілігі үшін жарамды табиғат сапасын сақтаудан бастау алады. Ғалымдар
мынаны дәлелдеп отыр. экологиялық құқық құрамына жататын жекелеген
салалардың (жер, су, тау және т.б.) өз жүйесі, өз мәні мен өз әдісі болады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми зерттелу дәрежесі - Зерттеуде экологиялық
құқыққа байланысты Қазақстан Республикасының нормативтік актілері
пайдаланылған, сонымен бірге зерттеу жұмысын жүргізу барысында заңгер-
ғалымдардың, құқық теоретиктерінің еңбектері, ондағы тұжырымдар,
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен нормативтік құқықтық актілері
назарға алынған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері - айналадағы қоршаған орта
мен қоғам, адамзат арасында қазіргі кезде болып жатқан құқықтық
қатынастарды талқылап, оларды дамыту.
Зерттеу объектісі - бұл объектісі табиғат пен оның құрамындағы
элементтер болып табылатын қатынастарды айтамыз. Осының негізінде біз
экологиялық қатынастарға бүкіл табиғи кешенге, сондай-ақ оның жекелеген
бөлімдеріне бағытталған барлық қатынастарды жатқызамыз. Сондықтан жер, су,
тау, орман, фауналық, атмосфералық ауа қатынастары біршама дербестікке ие
болады және жер, су, тау, орман, флора-фауналық, атмосфералық ауа құқығының
мәні болып табылады, өзінің жалпы белгілері бойынша табиғат ресурстары
қатынастарына жатады, олар экологиялық қатынастар құрамына кіреді. Сондай-
ақ экологиялық қатынастарға объектісі табиғат кешені, табиғи орта болып
табылатын қатынастарды жатқызу керек, мұның өзі қорықтардың, экологиялық
апат аймақтарының құқықтық режимін реттеу мысалынан ерекше көрінеді.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен
(үш тарау), қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер, тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН МӘНІ
1.1 Экология құқығының түсінігі, пәні және әдістері
Құқық саласының сипаттамасын реттеу экологиялық құқықтың мәнін
анықтаудан басталады. Құқық теориясынан біз мынаны білеміз: белгілі бір
саланы реттеудің мәні қоғамдық қатынастар болып табылады, олар іштей
бірлікпен, ерекшелігімен, жақындық белгісімен, кейбір басқа да
қасиеттерімен сипатталады және адам қызметінің белгілі бір саласын реттеуге
бағытталған. Осы қисынды ұстана отырып мынаны мойындау керек: экологиялық
құқықтың адамзат қоғамы мен табиғаттың, мемлекеттің және оның
субъектілерінің табиғат ресурстарын пайдалану мен сақтау тұрғысындағы өзара
әрекетінің саласында туындайтын экологиялық қатынастар болып табылады.
Экологиялық құқық мәнінің ұғымын ғалымдар ертеректе зерттеген. Ресей
оқулықтарын ерекше атап көрсеткен жөн, олардан біз мынадай анықтамаларды
ұшыратамыз: "Экологиялық құқықтың мәні қоғам мен табиғаттың өзара әрекеті
саласындағы қоғамдық қатынастар болып табылады, олар тұтастай алғанда
табиғи объектілер мен қоршаған табиғи ортаны қорғау тұрғысында туындап,
дамиды", "Экологиялық құқықтың мәні - бұл экологиялық-құқықтық нормалардың
қолданылуы саласында қалыптасатын тарихи тұрғыда қәзіргі және болашақтағы
ұрпақтар мүдделері үшін қоршаған ортаны сақтап қалу мақсатында табиғи
объектілерді (экологиялық жүйелерді) сақтау, жақсарту, қалпына келтіру,
тиімді пайдалану тұрғысында міндетті түрде мемлекеттің қатысуы жағдайында
азаматтар мен ұйымдар арасындағы өндірістік қатынастармен байланысты
болуы".
Сонымен ҚР-ның экологиялық құқығы дегеніміз - айналадағы табиғи
ортаны қорғауға байланысты қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық
ережелердің жиынтығын зерттейтін оқу пәні немесе ғылым саласын айтамыз.
Экологиялық құқықтың белгісі экологиялық қатынастарды құқықтық реттеуі
әдістерінің болуы. Құқық теориясынан мына жайттар белгілі: құқық саласының
әдісі ретінде қоғамдық қатынастарға қатысушыларға ықпал ету тәсілдері, осы
қатынастарды реттеу тәсілдері танылады. Экологиялық құқық біршама жуықта
ғана дербес ала ретінде танылуымен байланысты экологиялық құқық әдісін
анықтау тұрғысында әлі де болса бірегей пікір болмай отыр [11, 29].
Экологиялық құқық әдісі туралы мәселе елеулі ғылыми проблема болып
табылады және ол жеке зерттелуі тиіс. Әдістің ерекшелігі құқық саласы мен
реттеу мәні сипаттамасынан бастау алумен анықталады. Экологиялық құқықтың
анықтауыш белгісі саланың кешенділігі ұғымынан, табиғат ресурстарын
пайдаланудың ішкі салалық процесстерін ортақ мақсатқа - адамның тіршілігі
үшін жарамды табиғат сапасын сақтаудан бастау алады. Ғалымдар мынаны
дәлелдеп отыр. экологиялық құқық құрамына жататын жекелеген салалардың
(жер, су, тау және т.б.) өз жүйесі, өз мәні мен өз әдісі болады. Алайда
экологиялық құқық әдісі - бұл неғұрлым күрделі құбылыс.Экологиялық құқықтың
әдістеріне мыналар жатады:
Экологияландыру әдісі. Бұл әдістің мазмұнынан экологиялық құқық
қатынастарын құқықтық реттеу тәсілін ұғынған жөн, бұл ретте қоршаған табиғи
ортаға немесе оның жекелеген ресурсын пайдалану немесе кез келген
шаруашылық және өзге де ықпал ету бүкіл табиғат сапасын сақтау мақсатына
бағындырылуға тиіс. Пайдалы қазындыларды өндіру, өнеркәсіп объектілерін
салу кезінде, республика аумағына шетелдік өнеркәсіп технологияларын әкелу
кезінде, ғарыш объектілерін пайдаланған кезде және т.б. кездерде барлық
жерде экологияландыру әдісі қолданылады.
Тараптардың теңдігі әдісі. Бұл әдіс, егер экологиялық құқық
қатынасының мазмұны азаматтық құқықтық мәмілелер, заладың орнын толтыру
болып табылатын жағдайларда қолданылады. Бұл қатынастардың субъектілері,
әдетте бірдей жағдайда болады, бір-біріне тәуелсіз құқықтар мен
міндеттердің бірдей көлеміне ие болады. Оларды тек шарт қана
байланыстырады.
Биліктің ықпал ету әдісі. Бұл әдіс субъектілер бағынышты, тәуелді
болған, олардың құқықтары мен міндеттерінің көлемі жоғары тұрған субъекті
анықтаған жағдайда экологиялық құқық қатынастарында қолданылады. Айталық,
ҚР-сы аумағында табиғат ресурстарын пайдалану жөніндегі барлық құқық
қатынастары іс жүзінде мемлекеттік орган беретін рұқсаттың (лицензияның)
негізінде жүзеге асырылады, бұл орган осы қатынастың туындауына, өзгеруіне
және тоқтатылуына ықпал етеді. Биліктің ықпал ету әдісі табиғат ресурстарын
пайдалану жағдайында, кінәлі адамдарды жауапкершілікке тарту жөнінде
министрліктер мен ведомстволар басқаруды жүзеге асыру кезінде, бекітілген
табиғат қорғау шараларын жүзеге асыру кезінде қолданылады.
Мәжбүрлеу әдісі. Бұл әдіс кінәлі адамды жауапкершілікке тарту
жөніндегі қатынастарды реттеу кезінде қолданылады. Бұл әдіс биліктің ықпал
ету әдісінің құрамдас бөлігі ретінде толық заңды түрде қарастырылады,
себебі кінәлі адам мемлекет белгілеген тәртіп ережесін бұзған кезде құқық
қатынасын реттеу болып табылады.
Экономикалық әдіс. Бұл әдістің көмегімен табиғат ресурстарын
пайдаланғаны үшін, қоршаған табиғи ортаны ластағаны үшін төлемдерді алу
жөніндегі құқық қатынастары реттеледі.
Халықаралық-құқықтық әдіс. Экологиялық қатынастарды реттеудің
халықаралық-құқықтық әдісі қажет әдіс, себебі экологиялық құқықпен табиғат
ресурстары қорғалады және пайдаланылады, олар бірнеше мемлекеттің аумағы
бойынша көшіп отырады. Объектиті құрылым ретінде табиғат кешені
мемлекеттерге, құқықтық режимге тәуелді болмайды, бірақ ол табиғат
процесстеріне тәуелді болады, олар әр алуан мемлекеттердің аумағы арқылы
өтеді. Бір мемлекеттің меншігі болмайтын табиғат объектілері бар, қайта
бүкіл адамзатқа тиесілі болады (әлемдік мұхит, ауа, озон қабаты және т.б.).
Қазақстан Республикасының заңнамасы бұл жағдайларда қәзіргі халықаралық
экологиялық конвенциялар мен шарттарға бағынады. Атап айтқанда осы
жағдайларда халықаралық әдіс қолданылатын болады [10, 142].
Сөйтіп экологиялық құқықта негізгі әдіс ретінде экологияландыру әдісі
танылады, қалған әдістер қосымша әдістер болып биғи ресурстарды тиімді
пайдалану — коғамның экономикалық даму барысын жетілдірудін міндетті
шарты.
Біздің елімізде табиғатты қорғау және оның байлықтарын тиімді
пайдалану коғамның дамуының конституциялык қағидаларына енгізілген, ол
әрбір адамның парызы ретінде жалпы-мемлекеттік, жалпыхалықтық міндет болып
табылады.
Экологиялык құқық — бұл осы кезең мен болашактын адамдардың мүдделері
үшін коғам мен табиғат аясындағы қарым-катынасқа байланысты коғамдық
қатынастарды ретгейтін жана құкык салаларының бірі болып табылады.
Экология — бұл біздің жалпы және жалғыз үйіміз — Жер туралы ғылым.
Алғашқы рет бұл ғылыми терминді 1866 жылы неміс ғалымы Геккель ұсынып
және ұзак уақыт бойы тек биология ғылымы негізінде тар аяда колданылды. Ол
өзінін әйгілілігіне XX ғасырдың екінші жартысында ие болды, өйткені тура
осы кезден бастап адам мен орта және қоғам мен табиғат арасындағы
қатынастар шиеленісе түсті. Экология — тірі организмдер мен олардың өмір
сүру негізі қоршаған табиғи орта арасындағы қарым-катынасты анықтайтын ілім
ретінде колданылады.
Табиғат — санада және санадан тыс жүретін объективті анықтылық және
адам жаратылысының өмір сүру ортасы. Ол адамға байланысты негізгі 3 түрлі
қызметті атқарады:
1. Жердегі өмірге кажетті биологиялық жағдайды қамтамасыз ететін
экологиялық қызмет;
2. Адамдардың материалдық кажеттіліктерін қанағаттандырудың қайнар
көзі болып табылатын экономикалык кызмет;
3. Адамның жан дүниесінің қалыптасуына әсер ететін негіз — құлықтылык
қызмет [5, 67].
Адам — табиғаттың эволюциялық даму нәтижесінін өнімі. Табиғатқа
қатынасына байланысты ол — оның әсерін байқайтын, өмірдің жаратылысынан
тәуелді болатын, оны қоршаған ортаның объектісі ретінде және табиғи
ресурстарды пайдаланатын, өзінің шаруашылық қажеттіліктерін шешу үшін
табиғатты бейімдеуші субъект ретінде танылады.
Қоғам мен табиғаттың өзара байланысы негізі 2 нысандағы қоғамдық
қатынастар негізінде — табиғат ресурстарын пайдалану мен табиғатты қорғауда
көрініс табады. Табиғат ресурстарын пайдалану — материалдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға бағытталған қоғамнын экономикалық мүддесімен анықталады.
Табиғатты қорғау — қазіргі кезең және болашак ұрпақтар үшін коршаған табиғи
ортаның сапасымен байланысты қоғамның экологиялық даму мүддесі болып
табылады. Бірақ, тірі организмдердің (соның ішінде адамның да, қоғамның да)
жалпы қоршаған ортамен емес, табиғи ортамен байланысты екендігін де көрсету
керек. Сондықтан, экологияны сөзбе-сөз түсіну үшін,тек табиғи ортамен ғана
өзара қарым-қатынас болған жағдайды айту керек. Міне тек осы жерде ғана
табиғатты дамыту (жақсарту) туралы, экологиялык заңдарды сақтауға аса назар
аудару керек. Қоршаған ортада — бұл әлеуметтік экологияның заты емес.
Әлеуметтік экологияға, оның құрамдас бөлігі ретінде құқықтык экология
кіреді. Құқықтық экология деп — қоғам мен табиғаттың өзара байланысынан
туындайтын коғамдық (экологиялық) қатынастарды реттейтін нормалардың
жиынтығын айтамыз. Құкықтық экологияның анықталуының бірі болып, экология
құқығы танылады. Экология құқығы — бұл қазіргі және болашақ ұрпақ үшін
коршаған табиғи ортаны тиімді пайдалану мен корғауға байланысты қоғам мен
табиғаттың карым-қатынасын анықтайтын қоғамдық (экологиялық) қатынастарды
реттейтін нормалардың жиынтығы.
Мемлекеттің экологиялық қызметінің дамуы — экология қүкығы деген атқа
ие болған жаңа қүқықтык бірліктің кұрыл-уына алып келді. Құқық саласының
құрылу процесі объективті түрде негізделінеді, яғни табиғатты қорғау немесе
коршаған ортаны қорғау туралы басты реттеуші заңньщ болуы және болмауына
байланысты емес. Бұндай заңның түрлерінің болуы берілген бірлестіктің ішкі
даму процестерінің нәтижесі болып табылады, егер оның өмір сүруі халықтың
түбегейлі кажеттіліктерінен туындайтын болса.
Экология құқығы, құқык саласы ретінде біздің ортақ үйіміз өмір сүру
мүдделері үшін коғам мен табиғат арасындағы үйлесімді байланыстарға жету
мақсатында экологиялык қоғамдық қатынастарды жүзеге асыратын арнайы
тәсілдерді реттейтін құкықтық нормалардың жүйесін құрайды.
Кез келген жүйе — біріккен, жүйе құрайтын факторларды ретке келтіруші
көптеген элементтерден тұрады.
Экология құқығының әдістері — қоғам мен табиғат арасындағы үйлесімді
байланыска жетуге бағытталған, олар табиғатқа да, коғамға да катысты
зандылықтардың құкықтык, реттелуінің сақталуына негізделеді. Экология
құқығы 3 негізде окытылады: пән ретінде, сала ретінде, ғылым ретінде.
Экология құқығы сала ретінде — экологиялык құкықты сала, пән ретіндегі
танудың ғылыми ілімдерінің жүйесін құрайды. Экологиялық құқыкты — құқык
саласы ретінде тану үшін біз белгілі бір зандарға жүгінеміз, оның
нормаларына түсінік береміз [7, 98].
Экологиялық құкықты оқу пәні ретінде біз, теориялык және тәжірибелік
сұрақтарын камтитын оқыту әдістемесіне және де кұқық нормалары мен олардың
тәжірибе жүзінде жүзеге асыру қажеттілігін білуге мән береміз.
Қазақстан Республикасы азаматтарының қолайлы қоршаған ортаға құқығы -
Қазақстан Республикасындағы жалпы табиғатты пайдалану құқығының негізгі
бөлігі және азаматгардың денсаулығын сақтауға байланысты конституциялық
құқықтардың құрамдас бөлігі болып табылады .
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша азаматтардың құқықтары
табиғатты корғауға байланысты тазарту шараларын кең түрде жүргізумен
қамтамасыз етіледі.
Қоршаған ортаны тазарту — адамның өмір сүру ортасының сапасы мен
адамның денсаулығы үшін шаруашылык кызметтердің зиянды салдарын жою және
ескертуге бағытталған техникалық ұйымдастырылған, құқықтық, санитарлық-
гигиеналық шаралардың жиынтығын құрайды. Азаматтың қолайлы қоршаған ортаға
құқыктарының объектісі болып, табиғи ресурстар табылады: таза атмосфералық
ауа, су, табиғи аймақтар, ормандар, ұлттық табиғи парктер, рекреациялық
аймақтар, санаториялык-курорттық орындар, т. б. Азаматтардың бұл құкықтары
Қазақстан Республикасының зандарында ары қарай дамуы көзделген.
Азаматтардың қолайлы қоршаған ортаға құқықтарына — адамдар және оны
қоршаған орта үшін зиянды салдарын төмендетуге және ескертуге, халықтың
демалысқа, еңбек пен тұрмысты жақсарту шарттарына, қоршаған ортаны
жақсартуға бағытталған мемлекеттік органдардың, кәсіпорындардың,
мекемелердің, ұйымдардың және басқа да қоғамдык ұйымдардың санитарлық-
гигиеналық шараларды жүргізу міндеттілігі сәйкес келеді.
1997 жылы 15 шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасының қоршаған
ортаны қорғау туралы заңының 5-бабына сәйкес, азаматтардын. қоршаған
ортаны қорғауға байланысты құқықтары мен міндеттері көрсетілген [15,134].
Әрбір азаматтың және ҚР-ның аумағында тұратын азаматтығы жоқ адамдардың,
сондай-ақ шетелдіктердің өз өмірі мен денсаулығына қолайлы қоршаған ортаға,
оның жай-күйі туралы дұрыс ақпарат алуға, қоршаған ортаны қорғау туралы
зандардың бұзылуы салдарынан өз денсаулығы мен мүлкіне келтірілген залалдың
өтеуін алуға құқы бар.
Азаматтардың:
— белгіленген тәртіппен табиғи ресурстарды пайдалануға, оларды корғау
және толықтыру жөніндегі шараларды жүзеге асыруға, қоршаған ортаны қорғау
мен сауықтыруға катысуға;
— қоршаған ортаны қорғайтын қоғамдық бірлестіктер мен қоғамдық қорлар
құруға;
— қоршаған ортаны қорғау жөніндегі жиналыстарға, митингілерге,
пикеттерге, шерулер мен демонстрацияларға, референдумдарға қатысуға;
— коршаған орта мәселелері бойынша мемлекеттік, органдар мен ұйымдарға
хаттар, шағымдар, арыздар мен ұсыныстар беруге және оларды карауды талап
етуге;
— коғамдық экологиялық сараптама өткізу туралы ұсыныс жасап, оған
қатысуға;
— кәсіпорындарды, құрылыстар мен экологиялық жағынан зиянды әсерге де
объектілерді орналастыру, салу, кайта құру және пайдалануға беру туралы,
сондай-ак занды және жеке тұлғалардың қоршаған орта мен адам денсаулығына
теріс ықпал ететін шаруашылық және өзгеде қызметін шектеу, тоқтата тұру
және тоқтату туралы шешімдердің әкімшілік немесе сот тәртібімен күшін жоюды
талап етуге;
— айыпты ұйымдарды, лауазымды адамдар мен азаматтарды жауапқа тарту
туралы мәселелер қоюға, қоршаған ортаны қорғау туралы заңдардын бұзылуы
салдарынан өз денсаулығы мен мүлкіне келтірілген залалдың өтелуі туралы
сотка талап арызы беруге;
Қоршаған ортаны қорғау жөніндегі заңдарды бұзғаны үшін заң алдындағы
жауаптылық Қазакстанда экологиялық заңдардың бұзылуы кең тараған. Қоршаған
ортаны корғауға байланысты мемлекет белгіліген ережелерді бұзу заң бойынша
жауапкершілікке соқтырады. Өкінішке орай, елімізде экологиялык заңдарды
бұзатын жағдайлар жиі кездеседі.
Экологиялык құқық бұзушылық дегеніміз — жеке және заңды тұлғалардың
(мекеме, ұйым, ұжым), мемлекеттің экологиялык кұкыктары мен заңды
мүдделеріне қол сұғатын, сонымен бірге коршаған табиғи ортаға зиян
келтірудің нақты қаупін тудыратын кінәлі, құқықка қайшы келетін әрекет
немесе әрекетсіздік түріндегі іс-қимыл.
Экологиялық кұкык бұзушылық белгілерін қарастырайық:
- Құқық бұзушылық кінәсінің болуы. Кінә — ол құқық бұзушынын жасаған
кұкыкка карсы әрекетіне психикалық қатынасы, ол касақана не абайсызда болуы
мүмкін. Мысалы, заңсыз аңға шығу, ормандағы ағаштарды заңсыз кесу тек
қасаканалы болады, ал судың, жердің, ауаның ластануы абайсызда болуы мүмкін
[3, 149].
- Құқық бұзушының құқыққа қарсы мінез-құлқы. Бұл экологиялық
нормалардын және баска да заңдардың бұзылуын білдіреді.
- Экологиялық құқық бұзушылыктың қоғамға қауіптілігі коршаған табиғи
ортаға, жеке және заңды тұлғалардың, мемлекеттің экологиялық құқықтары мен
заңды мүдделеріне келтіретін нақты зиянның болуы немесе келтіру қаупінің
болуын қарастырады.
- Құкыкка қарсы әрекет пен келтірілген зиян арасындағы себепті
байланыстың болуы.
- Кұкык бұзушыға заңды жауаптылык шараларын қолдану, яғни жазалану
белгілері қолданылады.
Экологиялық құқық бұзушының жасалған уақытта, әдетте, қоршаған ортаға,
адамдардың өмірі мен денсаулығына, экономика мүдделеріне көп аспектілі зиян
келтіріледі. Экологиялык зиянның болуы экологиялык құқык бұзушылықтың
болуына парапар келеді. Бұл зиян бірден байкалмай, ұзак уакытқа созылуымен
ерекшеленеді. Сонымен катар қоршаған ортаға келтірілген зиянның орнын
толтыру мүмкін емес. Экологиялык зиян табиғаттың жай-күйінің өзіне әсер
етеді.
Экологиялық кұкық бұзушылық жасағаны үшін жауаптылық 16 жастан
басталады. Кейбір кезде, мысалы, мемлекет корғауындағы табиғи кешендер
немесе объектілерді касакана жойғаны немесе бүддіргені үшін 14 жастан
басталады.
Экологиялық кұкык бұзушылық әр түрлі болады. Олар келтірілген зиянның
сипатына қарай мынадай түрлерге бөлінеді:
- қоршаған табиғи ортаны және жекелеген табиғи объектілерді (орман,
су, жер койнауы және т.б.) ластау;
- табиғи объектілерді бүлдіру, бұзу, жою (жерді бүлдіру, Қызыл Кітапқа
енгізілген жануарларды жою, орманды ағын сулармен қүрту және т.б.);
- табиғи корлардың азып-тозуы;
- табиғи ресурстарды тиімсіз (мақсатсыз) пайдалану (мысалы, суды
ысырапсыз пайдалану жөне т.б.).
Экологиялык кұқық бұзушылық жасағаны үшін оның артынан әкімшілік,
қылмыстық, азаматтық құқықтық, тәртіптік және материалдық жауаптылық
басталуы үшін.
Әкімшілік жауаптылықтың басталуына әкелетін экологиялық құкық
бұзушылықтың тізімі Әкімшілік құкық бұзушылық туралы кодексте белгіленген.
Оған мыналар жатады: табиғи ресурстардың, қоршаған ортаның ластануы, азаюы;
табиғи ресурстардың бүлінуі, жойылуы; кәсіпорын, құрылыс ғимараттарын және
басқа да объектілерді жоспарлау, орналастыру, салу, қайта өндеу және
пайдалануға дайындау, пайдалану кезінде экологиялық талаптарды бұзу. Мұндай
істерді соттар, ішкі істер органдарында, Мемлекеттік өртке қарсы қызмет
органдары, Қазақстан Республикасының Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны
корғау министр-лігі органдары және т.б. карастырады. Осыған байланысты
жазалар (санкциялар) қолданылады: айыппұл төлейді, ескерту жасайды және
мүлкін тәркілейді [2, 128].
Қоршаған табиғи ортаға келтірілген зиян үшін жауаптылықтың ең қатаң
түрі қылмыстық жауаптылыққа тарту болып табылады. Экологиялық қылмыс
жасағаны үшін қолданылады. Экологиялық кылмыстардың барлық түрі Қазакстан
Республикасының Қылмыстық кодексінде көрсетілген. Олар мыналар: атмосфераны
ластау, теңіз айлағын ластау, жерді бүлдіру, заңсыз аң аулау, атом
энергетика объектілерінде қауіпсіздік ережелерін бұзу, экоцид және т.б.
қылмыстар.
Экоцид — өсімдік немесе жануарлар әлемін жаппай кыру, атмосфера, жер
және су ресурстарын уландыру, сонымен қатар экологиялык апаттарды тудыратын
немесе себепші болатын әрекеттерді жасаған адам ҚР ҚК 161 бабына сәйкес он
жылдан он бес жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Азаматтық-құқықтық жауаптылық азаматтарға экологиялық зиянның орнын
толтыру үшін ақшалай немесе мүліктік айыппұл салуды көздейді. Ол кінәліні
кылмыстык, әкімшілік немесе баска да жауаптылықка тартуға қара-мастан
бастала береді.
Тәртіптік жауаптылыққа— кәсіпорындарда табиғатты корғау шараларын
өткізуге жауапты және өзіне жүктелген міндеттерді орындай алмайтын
лауазымды кызметкерлер тартылады.
Материалдық жауаптылық деп кәсіпорын қызметкері өзіне жүктелген еңбек
міндеттерін дұрыс орындамағаны нәтижесінде оның кінәсінен кәсіпорынға
келтірілген мүліктік зиянды өндіруді айтамыз.
Сонымен, экологиялык мәселелерді бірігіп шешу қажет. Табиғаттың
ластануы, бүлінуі аясындағы өзекті мәселелерді тек мемлекеттер мен
халыкаралык ұйымдар бірлесе отырып қана шеше алады.
Жылдан жылға экологиялык кылмыстар мен өзге де құқық бұзушылыктар саны
өсуде. Олардың коғамдық қауіпсіздік жағдайына ықпалы да жоғарылап бара
жатыр. Экология саласындағы кылмыстар елдің экономикасына ғана зиян
келтіріп коймай, сондай-ақ адам тіршілігіне биологиялық негізін жояды.
Әрдайым экологиялық құқық бұзушылықтың салдары экологиялық-құқыктық
жауаптылықка әкеліп соқтырып отырады. Мұндай жауаптылықтың бес түрі бар —
әкімшілік, қылмыстык, азаматтық-құкықтық, тәртіптік. материалддық
жауаптылықтар.
1.2 Экологиялық құқықтық қатынастардың объектілері мен субъектілері
Экологиялық қатынастар дегеніміз - бұл объектісі табиғат пен оның
құрамындағы элементтер болып табылатын қатынастарды айтамыз. Осының
негізінде біз экологиялық қатынастарға бүкіл табиғи кешенге, сондай-ақ оның
жекелеген бөлімдеріне бағытталған барлық қатынастарды жатқызамыз. Сондықтан
жер, су, тау, орман, фауналық, атмосфералық ауа қатынастары біршама
дербестікке ие болады және жер, су, тау, орман, фауналық, атмосфералық ауа
құқығының мәні болып табылады, өзінің жалпы белгілері бойынша табиғат
ресурстары қатынастарына жатады, олар экологиялық қатынастар құрамына
кіреді. Сондай-ақ экологиялық қатнастарға объектісі табиғат кешені, табиғи
орта болып табылатын қатынастарды жатқызу керек, мұның өзі қорықтардың,
экологиялық апат аймақтарының құқықтық режимін реттеу мысалынан ерекше
көрінеді.
Алайда бұл орайда мынаны ескеру керек: "жер, жер қойнауы, су, орман,
жануарлар әлемі, ауа" ұғымы мен "табиғи ресурс" ұғымы арасында айырмашылық
бар. Әр бір су экологиялық қатынастардың объектісі бола бермейді, "орман"
экологиялық құқықпен реттеле бермейді. Мұның бәрі, егер аталған объектілер
табиғат ресурстары болып, мына белгілерге сай келген жағдайда ғана мүмкін
болады:
1) шығу тегінің табиғи сипаты. Табиғат ресурсы жасанды жолмен
алынбауы тиіс, ол табиғат туындысының нәтижесі болып таыбалды;
2) ол қоршаған табиғатпен табиғи байланыста болып, онда белгілі бір
экологиялық қызмет атқаруға тиіс.
Егер белгілі бір қоғамдық қатынаста табиғат объектісі табиғи ортадан
алынатын болса, онда ол экологиялық құқықтың объектісі болудан қалады. Ол
мүліктік қатынастардың объектісі, яғни азаматтық құқықтың объектісі болуға,
тауар болуға тиіс. Табиғаттан алынған оған адам еңбегі жұмсалады және ол
"бағалану" қасиетіне ие болады, оған құндылық ұғымы беріледі. Өзендегі "су"
және елді мекеннің ауыз су жүйесіндегі "су" (крандағы су) өзінің физикалық
қасеттері жағынан біртекті өнім болып табылады, бірақ әр алуан заңдармен
реттелетін болады. "Өзендегі су" - бұл табиғи ресурс, оны пайдалану мен
қорғау экологиялық қатынастардың объектісі болып табылады. "Крандағы су" -
бұл объект табиғи ортадан алынған және бұл қоғамдық қатынастар санитарлық-
гигиеналық және коммуналдық заңнамамен реттелетін болады.
Сөйтіп, мынадай қорытынды жасауға болады: экологиялық қатынастарға
объектісі табиғат пен табиғат ресурстары болатын, белгілі бір өлшемдерге
сай келетін қоғамдық қатынастарды жатқызуға болады [12, 129].
Экологиялық қатынастар субъектілеріне мыналар жатады:
1. Қазақстан Республикасы - біздің мемлекетіміз табиғат
ресурстарының меншік иесі бола отырып, экологиялық қатынастардың субъектісі
болып таыбалды және табиғат пайдалану мен табиғатты қорғау мәселелері
бойынша құқық қатынастарында міндетті тарап ретінде қатысады;
2. Шетелдік мемлекеттер - Қазақстанның табиғат ресурстарын
пайдалану мәселелері бойынша экологиялық қатынастардың субъектілері болып
табылады, республикаға табиғи ортаға келтірген залалы үшін жауап береді
(шекаралық су объектілері бойынша бірлесіп су пайдалануы және т.б.);
3. Халықаралық ұйымдар - экологиялық қатынастардың субъектілері
ретінде халықаралық ұйымдарға мамандандырылған экологиялық ұйымдарды (ЮНЕП,
МСОП), сондай-ақ экологиялық проблемаларды шешуде белгілі бір қызметті
орындайтын ұйымдарды (Біріккен Ұлттар Ұйымы, Сорос қоры және т.б.)
жатқызуға болады;
4. Заңды тұлғалар - бұл топта тұлғалардың кең ауқымын атауға
болады. Бұл кез келген меншік нысанының заңды тұлғалары - мемлекеттік
кәсіпорындар, ұйымдар, мекемелер, шетелдік кәсіпорындар және т.б.
5. Жеке тұлғалар - бұл арада Қазақстан Республикасының
азаматтарын, шетел азаматтары, азаматтығы жоқ адамдарды атауға болады. Олар
табиғат пайдаланушылар, экологиялық құқықтарға ие бола алады және
экологиялық заңнаманы бұзғаны үшін жауапты болады.
Табиғат объектілеріне меншік құқығының субъектілері деп мыналар
танылады: бірінші кезекте мемлекеттің өзі, одан әрі жеке және заңды
тұлғалар.
Мемлекет жекеше заңды және жеке тұлғалардан өзгеше барлық табиғат
ресурстарының меншік иесі бола алады. Осымен байланысты табиғат
объектілеріне мемлекеттік меншік табиғат ресурстарына меншік нысандарының
құрылымында басымдыққа ие болады.
Қазақстанда жуық уақыттан бері жерге жеке меншік енгізілді,
сөйтіп меншіктің сан алуан нысандары заң актілерімен баянды етілді. Жерге
жеке меншікті енгізу аса күшті күрес жағдайында өтті және Қазақстан
қоғамында үлкен серпіліс туғызды.
Қазақстан Республикасының Жер кодексінің 20-бабына сәйкес жерге
меншік құқығының субъектілері деп мыналар танылады:
1. Республика аумағындағы жерге мемлекеттік меншік құқығының
субъектісі - Қазақстан Республикасы;
2. Жер учаскелеріне жеке меншік құқығының субъектісі жер кодексімен
белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде - азаматтар және мемлекеттік
емес заңды тұлғалар. Бұл ретте, осы Кодексте өзгеше белгіленбесе, азаматтар
деп Қазақстан Республикасы азаматтары, сондай-ақ шетелдіктер мен азаматтығы
жоқ тұлғалар ұғынылады.
Алайда бұдан бұрын аталып көрсетілгендей, табиғат объектілерінің
барлығы жеке меншікте бола алмайды.Мысалы, ерекше қорғалатын табиғи
аумақтар және т.б.
Қазақстан Республикасы азаматтарының жеке меншігінде шаруа қожалығын,
өзіндік қосалқы шаруашылық жүргізу, орман өсіру, бағбандық, жеке тұрғын үй
және саяжай құрылысы үшін, сондай-ақ үйлерді олардың мақсатына сәйкес
қызмет көрсетуге арналған жерді қоса алғанда, өндірістік және өндірістік
емес, соның ішінде тұрғын үйлерді және олардың кешендерін салуға берілген
немесе олар салынған жер учаскелері болуы мүмкін.
Шет ел азаматтарының, азаматтығы жоқ адамдардың және шет елдік заңды
тұлғалардың жеке меншігіндегі үйлерді, олардың мақсатына сәйкес қызмет
көрсетуге арналған жерді қоса алғанда, өндірістік және өндірістік емес,
оның ішінде тұрғын үйлерді және олардың кешендерін салуға немесе олар
салынған жер учаскелері болуы мүмкін. Сөйтіп, шет ел азаматарына,
азаматтығы жоқ адамдарға және шет елдік заңды тұлғаларға тауарлы ауыл
шаруашылығын жүргізуге және орман өсіруге арналған жер берілмейді [14,
238].
Сонымен бірге, мемлекет меншігінде болатын ауыл шаруашылығы
мақсатындағы жер учаскелері тек Қазақстан Республикасы азаматтарына ғана
шаруа қожалығын жүргізу үшін және Қазақстан Республикасының мемлекеттік
емес заңды тұлғаларына тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу және
орман өсіру үшін беріледі.
Меншік құқығының объектілеріне жер, орман, су, жер қойнауы,өсімдіктер
мен жануарлар дүниесі жатады. Бұған сондай-ақ кешенді объект ретінде ерекше
қорғалатын табиғи аумақтар (мемлекеттік табиғат қорықтары, ұлттық табиғат
парктері және т.б.) жатады.
Табиғи ресурстар ретінде табиғат объектілерін мынадай топтарға бөлуге
болады:
1. Сарқылмайтын объектілер - бұл кешілігі жуық болашақта күтілмейтін
табиғи ресрстар (күн энергиясы, атмосфералық ауа, жел энергиясы және т.б.).
Сарқылмайтын ресрустар мыналарға бөлінеді:
а) жаңартылатын, яғни қалпына келтірілетін табиғат ресурстары
(өсімдіктер, жануарлар);
б) жаңартылмайтын, яғни жуық болашақта қалпына келтірілмейтін
табиғат ресурстары (пайдалы қазындылардың көпшілігі);
в) ауыстырылатын (мысалы, көмір күн энергиясымен ауыстырылуы мүмкін)
және ауыстырылмайтын (су, ауа және т.б.);
2. Сарқылатын объектілер - бұл босалқылары толық жойылу қатерінде
тұрған табиғат ресрстары.
Табиғат объектілері қоршаған ортадан бөлінбейтін белгісімен
сипататалды. Егер, бөліну бола қалса, айталық ағаш кесілетін болса, онда
табиғат объектісіне құқық тоқталады, сөйтіп тауар құндылығына меншік құқығы
туындайды, біздің жағдайымызда ағашқа құқық туындайды. Бұдан басқа табиғи
ресрутарға меншік құқығы тек табиғаттың заттай және көрнекті объектілеріне
туындайды. Сондықтан, атмосфералық ауа, күн және жел энергиясы сияқты
табиғаттың объектілері кінің болса да меншігінде бола алмайды.
1.3 Экологиялық құқықтың принциптері және жүйесі
Құқық саласының принциптерімен негізгі басшылыққа алатын ережелер
танылады, оларға сәйкес белгілі бір қоғмдық қатынастар реттеледі. Егемен
Қазақстанның қазіргі осы заманғы құқығында құқықтың әрбір саласы үшін
құқықтық принциптердің өз жүйесінің болуы сипатты болады. Бұл Қазақстанның
жалпы құқықтық принциптерінің қолданылуын теріске шығармайды, бұл
принциптер республика Конституциясында ббаянды етілген – бұл ізгілікшілдік,
құқықтың мемлекеттің, халық билігінің, заңдылықтың, жариялылықтығын,
азаматтардың тең құқылы және т.б. принциптері. Ал біздің зерделеуіміздің
мәні экологиялық құқықтың айрықша принциптері болып табылады.
Құқық саласының принциптерінің заңнамада баянды етілуі заңды құбылыс
немесе экологиялық құқықтық тәжірибені талдау нәтижесінде анықталуы да
мүмкін. Экологиялық құқық принциптері жүйесін анықтаудың күрделілігі
олардың саалуандылығында болып табылады. Қандай да бір нақты экологиялық
құқық қатынасынан (мысалы, көмірсутегі пайдалы қазындыларын өндіру кезінде)
біз жалпы экологиялық құқық принциптерінің жер және тау құқығының
принциптерімен астасуын ұшыратамыз. Ал экологиялық құқықтың әрбір кіші
саласында (жер, тау, су және т.б. салаларына) құқықтық принциптердің өз
жүйесі мен экологиялық құқықтық принциптерінің жалпы жүйесі сәйкес келеді.
Қазақстан Республикасының Қоршаған ортаны қорғау туралы заңының 3
бабында былай делінген: қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты ұтымды
пайдалану мына принциптер негізінде жүзеге асырылады:
- адамның өмірі мен денсаулығын қорғаудың басымдығы, халықтың өмірі,
еңбегі мен демалысы үшін қолайлы қоршаған ортаны сақтау және қалпына
келтіру;
- Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастар жағдайында тұрақты
дамуға көшуі, адамдардың қазіргі және болашақ ұрпақтарының салауатты және
қолайлы қоршаған ортаға деген қажеттерін қанағаттандыру мақсатында қоршаған
ортаның әлеуметтік-экономикалық міндеттері мен проблемаларын теңдестіре
отырып шешу;
- Экологиялық жағдайы қолайсыз аймақтардағы экологиялық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету және бұзылған табиғи экологиялық жүйелерді қалпына келтіру;
- Табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану және молықтыру, табиғатты
пайдаланғаны үшін кезең-кезеңмен ақы төлеуді енгізу және қоршаған қорғауға
экономикалық жағынан ынталандыруды енгізу;
- Биологиялық алуан түрлікті және экологиялық, ғылыми және мәдени
жағынан ерекше маңызы бар қоршаған орта объектілерін сақтауды қамтамасыз
ету;
- Қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды мемлекеттік реттеу мен
мемлекеттік бақылау, оларды бұзғаны үшінжауапкершіліктің ымырасыздығы;
- Қоршаған ортаға нұқсан келтіруге жол бермеу, қоршаған ортаға ықпал
ету мүмкіндігін бағалау;
- Халықтың, қоғамдық бірлестіктер мен жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының қоршаған ортану саласына белсенді түрде және демократиялық
жолмен қатысуы;
- Халықаралық құқық негізінде қоршаған ортаны қорғау саласындағы
халықаралық ынтымақтастық принциптерін сақтау негізінде жүзеге асырылады.
Жоғарыда аталған принциптердің мазмұның қарастыралық. Адамның өмірі
денсаулығын қорғау принципі, оның өмірі үшін қолайлы қоршаған табиғи
қамтамасыз ету экологиялық заңнаманың өзекті мәні, табиғат пен қоғамның
арасындағы қоғамдық қатынастардың бүкіл кешенін құқықтық реттеу үшін негіз
болып табылады. Бұл принцип мынаны білдіреді:мемлекет өзінің табиғатпен
қатынасын адам қызметі адамның өзінің денсаулығы мен өміріне зиян
келтірмеуі үшін, бұл өзара қатынас адам үшін қолайлы жағдайлар жасайтындай
етіп құруға тиіс, сондықтан атап айтқанда осы мақсатқа барлық экологиялық
қатынстарбағындырылуға тиіс. Өз кезегінде, қазіргі шындық қоршаған табиғи
ортаның ластануы нәтижесінде экологиялық апаттардың жаппай уланулардың,
биологиялық жаңа белгілердің пайдаа болуының және қырылудың талай
мысалдарын келтіреді, бұл адам денсаулығы мен өміріне төнген қатер фактісін
толық растайды.
Әлеуметтік-экономикалық міндеттер мен қоршаған орта проблемаларын
теңдестіре отырып шешу принципі экологиялық мүдделердің басымдығы
жағдайында ғылыми негізделген қоғамның экономикалық мүдделерін экологиялық
мүдделермен ұштастыруды орындаумен қамтамасыз етіледі. Мысалы, қоғамның
экономикалық мүдделері табиғи ресурстарды пайдалану саласында анықталады,
сондықтан бұл арада біз қоғамның табиғатқа пәрменді ықпалын көреміз.
Сонымен бірге табиғат та адамның ықпалына да пәрменді түрде жжауап береді,
бұл ретте осы табиғатта оны өмір жағдайларынан айырады. Біз адамзат
табиғатты, демек өзін де қорғай отырып, өзінің экологиялық мүдделерін қалай
құратының көреміз. Бұл орайда оның қызметі біз зерттеген адамның тіршілік
ету жағдайларын сақтау принципіне негізделеді. Адамзаттың табиғатқа енжар
қарау жай күйінде болуға мүмкіндігі жоқ. Сондықтан қоғам өзінің
экономикалық және экологиялық дүдделерін ұштастыруы керек, бұл орайда
соңғысы әманда басым рөл атқаруға тиіс. Сонымен біргеэкологиялық заңнама
осы принципті көрсете отырып, табиғат ресурстарын қорғау жөніндегі
нормаларға бағындырып, осы ресурстарды пайдалану жөніндегі өз нормасына ие
болады, сөйтіп, оларды тәуелділік жағдайына қояды.
Қолайсыз экологиялық жағдайдағы аумақтарда экологиялық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету принципі, біздің ойымызша, неғұрлым мәлімдемелі сипат алады.
Әрине, экологиялық қатынастар субъектілерінің қызметі осы принципке сәйкес
құрылуға тиіс, мемлекет өзінің бақылаушылық рөлін жұзеге асырады;
Экологиялық заңнама жүйесінде осы принципті орындауды қамтамасыз ететін
нормалар бар. Алайда, осыған қарамастан, экологиялық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету принципі мәлімдемелі, өйткені тек осы принципке тән құқықтық
жүзеге асыру тетігі жоқ. Сондықтан да бұл принципті экологиялық заңдылық
принциптердің жалпы жүйесінен бөлек қарастырылыды.
Табиғатты пайдаланғаны үшін ақы төлеуді кезең-кезеңімен енгізу
принципі мен қоршаған ортаны қорғауды экономикалық жағынан ынталандыруды
енгізу республикада нарықтық қатынастарды қалыптастыруға сәйкес келеді.
Бүгінгі таңда мынадай жағдайларды көріп отырмыз, Қазақстан
Республикасындағы қазіргі экономикалық қатынастар табиғат ресурстарын
пайдалану жөнінде тұтас бірқатар қатынастардың өмірге келуін туғызып отыр,
олардың негізі тауар-ақша сипаттамаларына құралған. Табиғат ресурстарын
жалға алу шарттары, жер иеленуді өмір бойы мұраға алу заң шығарушыны
табиғат пайдаланудың тегіндігі мәселесіне өзінің көзқарасын қайта қарауға
мәжбүр етті. Мынаны атап көрсету қажет: заң әдебиетінде де ғалымдар
табиғатты ұтымды пайдалауну принципін сақтаудың елеулі кепілі ретінде ақылы
табиғат пайдалануды енгізуді жақтаған пікірді барған сайын жиі айта
бастады. Осыдан 20 жыл бұрын айтылған бұл ғалымдардың ұсыныстары қазіргі
кезде тамаша шешімін тапты, жерді, жер қойнауы мен ормандарды пайдалануға
салықты енгізген кездее табиғат пайдаланушыларды табиғат ресурстарын аздап
жалға алуға мәжбүр етеді.
Бұл арада мынаны атап көрсеткен жөн: су, жер қойнауы, ормандар
бұрынғысынша тек мемлекеттік меншік болып қалады және азаматтық айналымнан
алынатын болады.
Жалпы табиғат пайдаланудың тегіндігі Қазақстан Республикасы
азаматтарының табиғатты пайдалануға құқықтарының кепілі, салауатты қоршаған
табиғи ортаға адамның конституциялық құқығын баянды ету болып табылады.
Табиғат қорғау тиімділігін арттыруға бағытталған шараларды көтермелеу
принципі дегеніміз табиғат сапасын сақтау жөніндегі табиғатты
пайдаланушылардың қызметін көтермелеу тетігін құру деген мағынаны
білдіреді.
Құқық саласының принциптерімен негізгі басшылыққа алатын ережелер
танылады, оларға сәйкес белгілі бір қатынастар реттеледі.
Қазақстан Республикасының экологиялық саясаты - қоғам мен
табиғаттың өзара қатынасы мәселесі бойынша объективті дұрыс әдіснамалық
база дерексіз ұғым болып табылмайды, қайта адамның табиғатпен мемлекеттің
қоршаған ортамен қатынасын қалай құру керек? – деген мағынада таза қажетті
практикалық іске асыруы болып табылады. Біз мынаны түсінеміз: бұл процесс
емес, онда көптеген факторлар болады, оны нақты жүзеге асыру ең
дұрыс ілімдерден, көзқарастармен әдістемелерден алшақ болуы мүмкін.
Экологиялық ілімді мемлекет, оның органдары тікелей қызметінде
пайдаланылады. Бұл қатынастар үшін сипатты болатын билік сипаты болып
табылады, ол қоғамдық өмірдің нақты саласында мемлекет жүргізетін саясат
арқылы көрінісін табады. Саясат термині негізінен мемлекеттік басқару,
мемлекеттің мақсаттары және сол мақсатқа жетудің ең жақсы құралдары туралы
ғылым... ретінде үғынылады. Саясатты талдыау кезінде екі ерекше құбылысты:
билік пен мемлекетті негізге алу керек. Саясат қызмет ретінде қоғам
дамуының ұзақ мерзімді (стратегиялық) және ағымдағы (тактикалық)
анықтамасын көздейді.
Қазақстанның саясаттану ғылымында, біздің ойымызша экологиялық
саясат сияқты саяси құбылыстың сипаттамасына немқұрайлықпен аз көңіл
бөлінген. Оның құрамындағы элементтер, негізгі артықшылықтары, іске асыру
тетігін дамыту стратегиясы. Құқықтану саласындағы мамандарға арналған оқу
құралы осы проблеманы толық шешуді мойнына ала алмайды. Ал бұл мәселеден
айналып өте алмаймыз. Қазақстанның экологиялық дамуының негізгі
тұжырымдасын білмей тұрып, біз экологиялық заңнама жүйесін құра алмаймыз,
қайсыбір заңды қабылдау артықшылығын анықтай алмаймыз, тіпті экологиялық
қатынастарды реттеудің құқықтық әдістері мемлекеттің қоғамдық өмірдің осы
саласына ықпал ету тиімділігін қандай тәсілдермен шешу керек деп есептейді,
оның түсінігінде экологиялық проблеманы қалай шешу керек дегенге байланысты
болады.
Құқықтық көзқарас тұрғысынан экологиялық саясат анықтамасын қоғам
мен мемлекеттің нақты экологиялық мақсаттары міндеттерін орындауға
бағытталған қазіргі, қисыны жағынан өзара байланысты жүйені, белгілі бір
ресми құжат ретінде рәсімделге құқық мәртебесі бар құжатты ұғынған жөн. Іс
жүзінде республиканың Үкіметті экологиялық басымдықты жариялайды, адам
өмірінің экологияқ жағдайларын жақсартуды өзінің мақсаты етіп алға қояды
(Қазақстан Республикасының Конституциясының 31 бабы), сонымен бірге
экономикалық дағдарыстан шығудың бағдарлмасын жасай отырып, табиғы
ресурстарды пайдалануды күшейту саясатын жүргізеді. Біздің көзқарасымыз
бойынша, істің мұндай жағдайы Қазақстанның осы замаңғы экологиялық
саясатының шынайы мазмүны болып табылады.
Мынаны атап өту көрсету керек: біздің мемлекетімізде экологиялық
саясаттың құқықтық негіін жасауғы ұмтылыс жасалды.
Қазақ КСР қоршаған табиғи ортаны қорғау туралы заңында (1991жыл)
Республика Жоғарғы Кеңесінің құзыретіне табиғатты қорғау және табиғатты
ұтымды пайдалану саласындағы мемлекеттік саясатты анықтау жатты (9 бап).
Мемлекеттік экологиялық бағдарламаны жасау мен жүзеге асыру Министрлер
Кабинетіне жұктелді, ал оны жүзеге асыруды қамтамасыз етуге халық
депутаттарының жергілікті кеңестері жауап беретін болды (10-11 баптар).
1994 жылы ҚР Экология және биорессурстар министрлігі Қазақстан
Республикасының мемлекеттік экологиялық саясатының негіздері жобаын жасап,
Министрлер кабинетіне жолдады. 1994 жылғы шілде айында Министрлер Кабинеті
Реформаларды терендету және экономиқалық дағдарыстан шығу жөніндегі Үкімет
іс-қимылының бағдарламасын дайындады, оған Экологиялық саясаттың ХІІІ
тарауы енгізілген. Онда негізгі бағыттар ретінде экологиялық заңнаманың
дамыған жүйесін құру баянды етілді, экологиялық басқарма жүйесін құру,
экологиялық бақылаудың бірыңғай жүйесін енгізу көзделген. Алайды осы құжат
тардың елеулі маңызына қарамастан олардың бірде-бірі бекітілмеді немесе
қандай да бір мемлекеттік деңгейде қабылданбай қалды.
1996 жылғы 30 сәуірде ҚР Қауіпсіздік Кеңесі Қазақстан Республикасының
экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасын қабылдады. Бұл құжат Қазақстан
Президентінің №2967 өкімімен мақұлданған болатын. Экологиялық қауіпсіздік
тұжырымдасы мемлекет таныған принциптер мен басымдықтарының жүйесі болып
табылды, олардың негізінде сыртқы және ішкі экологиялық саясат, құқықтық
және экономикалық тетіктер, сондай-ақ, қолайлы қоршаған орта мен тұрақты
экономикалық және адам дамуын қамтамасыз ету мен сақтау үшін, табиғы
зілзалалар мен өнеркәсіптік авариялардың алдың алудың алудың қажетті қызмет
бағыттары қалыптастырылды. Сонымен бір мезгілде, экологиялық қауіпсіздік
Тұжырымдамада Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігі бағыттарының бірі, құрамдас
бөлігі, стратегиялық іргелі компонент ретінде анықталды. Заңнамалық
тұрғыдан бұл Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі заңмен (1998)
дәлелденген, онда экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету деген 21-бап
бар.
Меншік нысанына қарамастан, тиісінше мемлекеттік органдардың,
үйымдардың, лауазымды адамдар мен азаматтардың міндеті мыналар болып
табылады:
- қоршаған ортаны қорғау, табиғат ресурстарын ұтымды пайдалану және
қорғау;
- Қазақстанға экологиялық жағынан қауіпті технологияларды, заттар мен
материалдарды бақылаусыз әкелуге жол берме;
- ел аумағының радиоактивтік, химиялық ластануына, бактериологиялық
зақымдануына жол бермеу;
- экологиялық жағынан қауіпті және жетілмеген технологияларды қолдану
көлемін қысқарту;
- шаруашылық және өзге де қызметтің келеңсіз экологиялық салдарын
жою.
Тұжырымдамада Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздігінің
экологиялық саясаттыың кейбір элементтері белгіленген. Онда, атап айтқанда,
былай делінген: экологиялық қауіпсіздіктің мемлекеттік саясаты экологиялық
принциптердің жүйесіне негізделген. Бірыңғай экологиялық саясатты жүргізу
үшін табиғат қорғау органдарының құзыретін, олардың қызметінің нысандары
мен әдістерін жетілдіру керек, әрбір облыс үшін қоршаған ортаны қорғаудыың
аумақтық схемаларын (ҚОҚАКС) жасау үсынылды, оларда қоршаған ортаға ықпал
етуді төмендету, табиғатты тұрақты пайдалану жөніндегі және қорғалатын
аумақтардың жүйесін құру жөніндегі қызметтің негізгі бағыттары белгіленген.
Аумақтық облыстық схемалар негізінде мемлекет көлемінде жаһандық экологилық
бағдарламалар жасау керек:
- ұзақ мерзімді бағдарлама – республиканың экологиялық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету үшін ХХІ ғасырға арналған Қазақстанның Күн тәртібі;
- кезек күттірмейтін бағдарлама – Қоршаған ортаны қорғау және тұрақты
даму жөніндегі іс-қимылдардың Ұлттық жоспары (ҚОҚІ және ТДҰЖ) (3.1 – бап
Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің институттары мен тетіктері).
Экологиялық саясаттың элементтері арасынан Тұжырымдамада нормативтік-
құқықтық базаны жетілдіру; экологиялық басқаруға қатысу жөнінде қоғамдық
ұйымдарды тарту, табиғат қоршау шараларын жүргізуге қаржы-экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында халықаралық экологиялық
қауәпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында халықаралық ынтымақтастықты дамыту
қажеттгін атап көрсетеді.
Осы талапты ескере отырып, 2003 жылғы 3 желтоқсанда Қазақстан
Республикасының Президентінің №1241 Жарлығымен Қазақстан Республикасының
2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздігі Тұжырымдамасы
мақұлданды. Бұл құжаттың түбегейлі өзгеше мазмұны мен бағыты бар. Бұл ресми
мәлімдеу нормаларын, жалпы жарияланған экологиялық басымдықтарды
бәсеңдетуден, белгілі бір аумаққа таңылған нақты ұзақ мерзімдік проблема
мен шаралардың болуынан айқын көрінді.
Бірінші кезенде (2004-2007 жылдары) 2005-2007 жылдарға арналған
қоршаған ортаны қорғау бағдарламасы қабылданып, іске асырылған болды,
қоршаған ортаны қорғау, экологиялық сақтандыру, өндіріс пен тұтыну
қалдықтары, экологиялық аудит мәселелерін реттеуге бағытталған заң актілері
шығарылатын болады, қоршаған орта мен табиғат ресурстары мониторнигінің
бірыңғай жүйесі жасалады.
Сонымен бірге, мынадай бағдарламаларды жүзеге асыру жоспарланан:
2004-2010 жылдарға арналған төтенше жағдайлардың алдын алу мен оларды
жоюдың мемлекеттік жүйесін дамыту;
2015 жылға дейін Қазақстан Республикасында парник газдары
шығырындыларын төмендету жөніндегі, сумен жабдықтау жөніндегі; шөлейттенуге
қарсы күрес жөніндегі іс қимылдар; халықтың ішкі көші-қоны мен өңірдің
аумағын шаруашылыққа пайдалану; экологиялық апат; тарихи ластануды жою
жөніндегі бағдарлама; өнеркәсіптік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz