Қазақ - Ресей саудасы
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 XVIII ғ. Қазақстан экономикалық қатынастары
1.1 XVIII ғасырдағы қазақ даласындағы сауданың
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1.2 Қазақстан – Ресей арасындағы сауда
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 XIX ғ. Қазақстандағы сауда-экономикалық қатынастардың дамуы
2.1 XIX ғасырдағы сауда сипатының
өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Жәрмеңкелік
сауда ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАНӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КIРIСПЕ
Диплом тақырыбының өзектілігі. Қазақстанны қоғамдық-саяси, әлеуметтік-
экономикалық өмірінде өзгерістер болып жатқанда, оның өткен тарихи
кезеңдерін түсіну мен зерттеудің маңыздылығын артатындығы белгілі. Еліміз
тәуелсіздік алған уақыттан бергі жылдарда қоғамда көптеген өзгерістер,
жаңарулар болды. Өткен ғасырдың соңғы онжылдығынын бері ел экономикасын
қазіргі заман талаптарына сәйкес дамыту шаралары жүргізілуде. Осыған орай,
нарықтық шаруашылықтың ұлттық жобасын құрудың белсенді ізденістері
басталды. Бүгінгі таңда ел экономиксына кең ауқымды қолдау көрсету , оның
аясын кеңейту мәселелері жолға қойылып отыр. Ел басымыз Н. Ә. Назарбаев
Қазақстан халқына жолдауы Қазақстан-2050 Стратегиясы қалыптасқан
мемлекеттің жаңа саяси бағыты: Жаһандық дағдарыстың жалғасуының әсерінен
әлемде болып жатқан өзгерістер бізді үрейлендірмейді. Біз оларға дайынбыз.
Біздің ендігі міндетіміз – егемендік жылдары қол жеткізгеннің барлығын
сақтай отырып, ХХІ ғасырда орнықты экономикамызды дамытуды жалғастыру [1,
4 б.]. Бұл міндетті жүзеге асыруда әлемнін дамыған елдерінің тәжірбиесіне
сүйенумен қатар, отандық экономикамыздың даму тарихына да аса назар
аударудың мәні зор. Қазақстанға ресейлік отарлау процесімен қатар енген
капиталисттік қатынастардын ерекшеліктерің анықтау, бүгінгі нарықтық
қатынастардың заңдылықтарын түсінуге мүмкіндік береді. Сондықтан,
Қазақстанның экономикасының қалыптасуы мен дамуы тарихын терең зерттеу -
заман талабынан туындап отырған өзекті мәселелердің бірі болып табылып
отыр.
Қазақстанның отарлық кезеңінің тарихына, әсіресе оның түйінді
мәселелерінің бірі, отандық экономикасына тигізген әсері негізінен еліміз
тәуелсіздік алғаннан соң, яғни 1991 жылдан кейін баса назар аудара бастады.
Бұл түсінікті де, өйткені шет аймақ халыктарының сол кезде отар елдер
халықтары аталатынындай, жабайылар тарихы мәселелері өткен кездерде
империялық өктемдіктің және марксизмнің қасан қағидасы, тоталитаризм, жеке
адамға табынушылық идеологиясының ықпалымен көрінеу бұрмалаушылыққа
ұшыратылды
Патша үкіметінің қазақ даласынын нарығындағы жүргігін саясатының бірі
ұлт ретінде бөлініс болып табылып отыр. Мысалы З.С. Абдирасилованың
еңбегіне сүйенетің болсақ, XIX ғасырдың екінші жартысында кейбір қазақ
жеріне түрлі ұлт өкілдерінің қоныс аударуы нәтижесінде, экономикалық
ортының әлеуметтік және ұлттық құрамы әр түрлі блды. Әлеуметтік және ұлттық
әр түрлілігіне қарамастан, олардың кәсіпкерлікпен айналысуларына үкімет
тарапынан кедергілер туындаған жоқ. Дегенмен, орыс сауда-кәсіпкерлері
ерекше қолдауға ие болды [2, 23 б.]. Қазіргі танда Ел басымыздың салихалы
саясаты, мемлекет ішінде көп ұлттардын басын қосып, мәдени, әлеуметтік,
сонын ішінде экономикалық бағыттары бойынша ешқендай ұлтық бөлініске жол
бермеуі, ел ішіндегі бейбітшілік пен экономикалық климаттың қолайлы
жағдайларының болуының белгісі.
Қазіргі танда жапы қазақтар туралы, олардың мемлекеттің ішкі, сыртқы
экономикасының жүйесі туралы көптеген сынпікірлер, сонымен қоса қазақ
экономикасының құлдырау себебі, қазақ халқының менталитетіңде жалқаулық
қасиетінің болуы туралы айтылып жатыр. Менің ойымша, мұндай көзқарасты
қалыптастыруға бағатындар Қазақстанның мемлекеттігін де, оның тарихын да
мойындағысы келмейтің кердең кеудемсоқтар дер едім. Тұғыры биік еліміздің
тәуелсіздік алғанымызбен, тарихи деректерді, соның ішінде экономикалық
деректерді дұрыс талқылау тақырыптың өзектілігін тнытады.
Егеменді мемлекеттің аймақтық саясатын анықтай түсу өте қажетті
зандылық. Осы саясаттың негізгі қөрсеткіші болып өндірушілер мен
тұтынушылардың экономикалық бостандығы мен шығармашылық іскерлігі
есептеледі. Тауар өндіруші түбінде тек тұтынушы алдында ғана экономикалық
жауаптымын деп есептеуі керек [3, 7 б.].
Аймақтар мен шаруашылық бірліктерінің өзін-өзі дамытудың міндетті
түрдегі жағдайлары мыналар болып есептеледі: өзін-өзі басқару, серіктік
қалаудағы бостандық, өндіріс құрал-жабдықтар рыногы, валюталық қаражат және
басқа элементтер.
Қазақтардың XVIII-XIX ғасырлардағы материалдық мәдениетінің жай-күйі
қоғамның экономикалық дамуы деңгейімен анықталады. Оның дамуы барысына
көшпелі қазақтар экономикасының дамуындағы басты фактор ретінде көшпелі мал
шаруашылығы әсер етті.
Бұл жағынан алғанда егіншілік, сауда дамуының, көрші халықтардың
прогресті ықпалының да маңызы аз болған жоқ [4, 52б.].
Материалдық мәдениеттің маңызды элементтерінің бірі мал шарушылығымен,
егіншілікпен, үй кәсіпшілігімен және қолөнерімен байланысты еңбек құралдары
болып табылады. Көшпелі мал шаруашылығына күрделі еңбек құралдары керек
болған жоқ.Жылқы ұстау үшін құрық, арқан пайдаланылды, қайыстан немесе
жылқының жал-құйрығынан тұсау мен шілдер жасалды;құлындар мен боталарды
байлау үшін жуан арқандар, ноқталар пайдаланылды; мал суаруға қауға, науа
және т.б. дайындалды [5, 88 б.].
Барлық осы айтылған қарапайым еңбек құралдарын, ер-тұрман әбзелдерін
қоспағанда, мал өсірушілер өздері жасап алып отырды.
XVIII ғасырдың аяғында қазақ даласына орыстардың қысқа шөп дайындауға
арналған шалғылары біртіндеп тарала берді. XIX ғасырдың орта шегінде
шалғымен қоса темір айыр да кеңінен қолданыла бастады.
Қазақстан аумағында суармалы және тәлімді егіншіліктің ежелгі ошақтары
ертеден болып келген еді. Осыған байланысты қазақтарда егіншілік
құралдарының қарапайым түрлері болды.
Мәселен, тіс ағаш, мала, егін оратын орақ, ағаштан жасалған аша, ағаш
күрек, сыпыртқы егіншілік құралдарына жатады. Егісті суару үшін суды
көтеріп шығаратын әртүрлі аспаптар – атпа, шығыр, сондай-ақ кетпендер мен
күректер пайдаланылды, оларды жергілікті ұсталар өздері істеді[4, 58 б.].
Соңғы кездері Қазақстанның саяси-экономикалық және қоғамдық өмірінде
болып жатқан сан-алуан өзгерістер іскерліктің көптеген түрін тудырып,
оларды жүзеге асырумен қоғамдыжанталастыруда. Шетелдіктердің тәжірибесі
көрсетіп отырғандай, олардың капиталдарының нығаюының бір көрінісі — ол
сақтандыру нарығының дамуы болып табылады.
Сақтандыру нарығы тек жеке капиталды ғана емес елдің макроэкономикалық
көрсеткіштеріне де әсерін тигізуде. Мысалға, сақтану дәрежесі оның
сақтанушысының мәртебесін көрсетеді.
Тіпті, қазіргі кезде шетелдегі сақтандыру түрлері көптігі соншалық,
соған байланысты олардың тұтынушыларының көлемін де көрсетеді.
Бірақ өкінішке орай, сол кезде олардың дамып кетуін тежеген —
заңнаманың нашар дамуы болды. Олардың заңнамасы тұрақты емес, әр жыл сайын
өзгеріс енгізілуде, не үкімет тарапынан еш жағдай қарастырылмаған, тіпті
сақтандыру саласының дамуын көздейтін бағдарламалар жасалынбаған. Тақырып
осы аталған және дипломдық жұмыстың барысында әлі де қозғалатын
мәселелермен өзекті болып келеді [5, 89 б.].
Ақшасыз айырбас саудасы ХVIIІ ғасыр және ХІХ ғасырдың бірінші
жартысында бүкіл дала өңірінің, сонымен қатар, Ертіс жүйесі тау-кен
зауыттарының оң жағасын қамтыды.
ХVIIІ ғасырда қазақтармен екі арадағы айырбас саудасына негізінен Сібір
казактары қатысты.
Ұлттық экономиканың жоспарлы экономикадан нарықтық қатынастар
негізіндегі экономикаға өтуіне байланысты еліміздің қысқа мерзімді кезеңде
әлем таныған дамыған елдер қатарына қосылуы үшін ұзақ мерзімді
стратегиялармен жақсы жасалған мемлекеттік бағдарламалардың алатын орны,
жалпы экономиканы жоспарлауда еліміз үшін қажет басым салаларды дамыту
бүгіндегі маңызды қызметтің бірі.
Экономика ұлттың дамуының басты басымдығы, ал экономикалық өсiмнiң
тұрақты дамуы және мемлекеттiң әлемдiк рыноктағы орны бүгiнгi жаһандану
заманында ел экономикасының бәсекеге қабiлеттiлiгi арқылы анықталады.
Сондықтан, ендiгi жерде Қазақстан Республикасының және ұлттық экономика
салаларының алдындағы негiзгi мiндетi бәсекеге қабiлеттi экономиканың
қалыптастыру болып табылады.
Мемлекеттiң бәсекелестiк қабiлетi елдiң халықаралық аренадағы ролi мен
беделiнiң артуынан, мемлекеттiң өз азаматтарының өзектi проблемаларын шешу
қабiлетiнен, мемлекет ұсынатын қызметтер мен өнеркәсiп өнiмдерiнiң
сапасының әлемдiк деңгейде артуымен көрiнiс табады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Біз бұл жұмысымызда еліміз
тәуелсіз алғаннан кейінгі тарихи ой жүйесіндегі түбірлі өзгерістер
негізінде мәселенің өзектілігі мен қажеттілігін айқындай отырып, екі
ғасырдан астам (XVIII- XIX ғ.ғ.), Қазақстанның экономикалық даму
мәселелерінің зерттелу дәрежесін талдау мен бағалауды және алда тұрған
проблемаларды анықтап, оларды нақты деректік мәліметтер негізінде шешу
жолдарын ұсынуды мақсат еттік. Бұл мақсаттарға жету үшін төмендегі
мәселелерге басты назар аудардық:
← XVIII ғасырдағы қазақ даласындағы сауданың дамуыy зерттеу;
← Қазақстан – Ресей арасындағы сауда қатынастарына талдау жасау;
← XIX ғасырдағы сауда сипатының өзгеруін анықтау;
← Жәрмеңкелік сауданың рөлін анықтау;
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейi. Қазақстанның XVIII - XIX ғасырдағы
Қазақстанның экономикалық жағдайы.
Қазақстанның экономикалық даму ерекшелігі әр түрлі аспектілері бойынша
қарастырылады. XVIII - XIX ғасырда қалыптасқан тарихнаманы, жалпылама
эклномикалық мәліметтер беретін Г. В. Колмогоровтын А.И.Левшин,
А.Н.Тетеревников, еңбектері құрайды. Г. В. Колмогоров қазақ қоғамындағы
экономикалық қатынастарға, қазақ даласындағы сауданың дамуына сипаттама
жасады.
Қазақ өлкесінің отар аймаққа айналуы, патша әкімшілігінің отарлау
саясаты жөніндегі еңбектер XIX ғасырдың соңында жарыққа шықты. Оның ішінде
стратегиялық маңызды аймақтар мәселесі, оларды игеру жолдары И.В.Аничков,
И.И.Гейер еңбектерінде зерттелгені атап айтқан жөн [2, 5 б.]. Аталған
авторлардың еңбектері сол кезеңдегі қазақ қоғамына капиталисттік
қатынастардың енуі, экономиканың тарихына қатысты фактілік деректер береді.
Отар өлкедегі тұрпайы экономикалық қанауды тоқтатып, еркін капиталисттік
дамуды ұсынған авторлар да кездеседі.
XVIII – XIX ғасырдағы орыс зерттеушілерінің Қазақстанның экономикалық
жағдайын талдауға арналған еңбектері біраз зерттелді. XIX ғасырдың бірінші
жартысындағы орыстардың тарихнамасында Қазақстанның Ресеймен экономикалық
байланыстарының көрсетілуіне және XIX ғасырдың бірінші жартысында
орыстардың қазақ халқымен және Орта Азия иеліктерімен саудасының орталығы
ретінде Орынбордың дамуы туралы революцияға дейінгі зерттеулерге
И.В.Ерофеева мен Ж.Қ.Қасымбаевтың мақалалары арналады. XVIII – XIX
ғасырдағы Орта Азия мен Қазақстан халықтарының шаруашылық тарихы
тарихнамасының мәселелері және Қазақстандағы осы уақыттағы аграрлық
өзгерістер тарихнамасы Б.В.Лунинның мақаласы мен О.М.Мұхатованың докторлық
дисертациясының арнайы зерттеу объектісі болды [6, 3 б.].
Тұрақты тұрғын үйлер мен мал қоралары пайда болғаны, болыстар мен
ауылдарға бөлiнген жерлердiң шекарасы айқындала бастағаны туралы
М.Тынышпаевтың еңбектерінен байқауға болады.
XIX ғасырдың басы мен ортасы аралығында Е. Бекмаханов қазақ жерін
отарлау саясатын күшейуі, өз енбектерінде анық көрсеткен. Мысалы, Аға
Сұлтан Мұса Шорманов Сібір үкіметі орындарының талабы бойынша аронайы
берген жазбасында қазақтардын қонысын былай сипаттайды: Ірі қара мал қысқы
уақытты қамысты, селеулі, шилі шабындықтарда, қойлар мүгі, жусан бар таулы
алқаптарда және ойпаң, сорта жерлерде, түйелер шиі, қияға, көгі бар таулы
өңірлерде жайылады, ал жылқа жазда шөбі тапталмаған жерлерге бағылады. [7,
59 б.]. Араға ұзақ уақыт салмай, патша үкметі қазақтардан жайлымы мол,
құнарлы жерлерді тартып алады.
Жоғарыдағы аталып өткен Ж. Қ. Қасымбаевқа оралатын болас, ол Қытаймен
сауда қатынастары туралы қажетті ақпараттар қалдырған, Азия департаментіне
Құлжадағы Ресей консулының табыс еткен мәліметтер бойынша, 1882 жала олар
Шыңжаннан: 12000 қой, жылқы және түйе терісі, 45000 елтірі, 600 пұт жылқы
қылын, 400 пұт ешкі түбітін, 8500 пұт жүн, түлкінің 800, бұлғының 200
терісін алып келген [8, 503 б.].
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. – XVIII ғасырдың басын және XIX
ғасырдың соңына дейіңгі уақытты қамтиды.
Диплом жұмысының ғылыми жаналығы. Қарастырылып отырған кезеңдегі
Қазақстан жеріндегі экономикалық ерекшеліктер ескеріле отырып, жергілікті
экономикалық жағдайының қалыптасу және даму тарихына кешенді түрде талдау
жүргізілді. Сонымен бірге:
- қазақ даласындағы жергілңкті кәсіпкерлікті дамытудағы әлеуметтік және
этникалық құрылымының ықпалына талдау жасалынды.
- XVIII – XIX ғасырлар аралығын қамтитын, Қазақстанның экономикалық
тарихына байланысы бар дереккөздеріне зерделеу жүргізіліп, талдау
жасалынды.
Диплом жұмысының әдіснамалық негізі. Экономикалық теориядағы сауда және
кәсіпкерліктің әдістері мен теориясы мәселелеріне байланысты айтылған
тұжырымда Г.Ө.Жолдасбаева, А.Қ.Мейірбеков, Қ.Ә.Әлімбетовтардың зерттеулері
экономикалық ой тұрғысынан отандық нұсқасын жасауға мүмкіндік берді.
Бүгінгі таңдағы кең таралып отырған фундаменталдық әдіснамалық бағыттар
мен ықпалды ілімдік тарихи экономикалық еңбектерге талдау жасау мен баға
беру тәсілдері болып табылады. Орыс зерттеушілерінің тұғырнамалық
көзқарастарын ерекшелеу, оның қалыптасу себептері мен барысын талдау және
оның түрлері туралы әдіснамалық пайымдаулары негізге алынды. Алдыға
қойылған мақсаттарға жету мен міндеттерді шешу жалпы ғылыми тәсілдер мен
әдістерге (топтау, және типологиялау, талдау және синтез жасау, жүйелеу)
сүйену арқылы жасалды.
Диплом жұмысының құрылымы. Бұл дипломдық жұмыс құрылымы кіріспе
бөлімінен, 2 тараудан, әр тарауы 2 тармақшадан, қорытынды бөлімнен,
пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
1 XVIII ғасырда Қазақстан экономикалық қатынастар
1.1 XVIII ғасырдағы қазақ даласындағы сауданың дамуы
Дүниежүзілік экономиканы құрайтын ұлттық шаруашылықтар бір-бірімен
халықаралық экономикалық байланыстар жүйесімен тығыз байланысқан. Бұл
байланыстар халыкаралық географиялық еңбек бөлінісі негізінде дамиды[5, 102
б.].
Алғашқы мемлекеттер арасында халықаралық экономикалық қарым-
қатынастардың ең байырғы түрі — сыртқы сауда қатынастары орнай бастады.
Дамыған елдер жаппай өнім өндіре бастаған индустриялық кезеңде сыртқы
сауданың маңызы күрт артты.
Қазіргі заманда кез келген ел экономикасының ажырамас бөлігіне айналған
сыртқы экономикалық байланыстардың құрылымы күрделеніп, аясы кеңейе түсті
[8, 87 б.].
Соған қарамастан, сыртқы сауда халықаралық экономикалық байланыстардың
негізгі түрі болып табылады. Халықаралық экономикалық байланыс жүйесі
сыртқы саудадан басқа несие-қаржылық қатынастар, жұмыс күшімен алмасу,
халықаралық туризм, экономикалық және ғылыми-техникалық ынтымақтастықты
камтиды.
XVIII ғасырдың басында қазақ қоғамының өндіргіш күштері өте баяу
дамыды, өндірістік қатынастар бұрынғысынша патриархаттық – феодалдық
қалпында еді. Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы көбіне
табиғаттың стихиялық күштеріне байланысты болды. Феодалдыққа негізделген
тәуелді мал өсіруші шаруалардың еңбек өнімділігі мардымсыз еңбек болып қала
берді[9, 55 б.].
Қазақ қоғамының экономикалық базисі негізікөшпелі мал шаруашылығы
Қазақстан территориясында мемлекеттің дамуы мен нығаюының алғы шарттарының
жасалуына едәуір кедергі болды.
XVIII ғасырдың басында Қазақ хандығы ішкі-сыртқы аса ауыр жағдайға тап
болды. Қазақ хандығына үстемдік еткен әскери феодалдық шонжарлар арасында
ішкі тартыс пен алауыздық ұлғая берді. Қазақ хандығы өз ішінен үш жүзге
(үлкен жүз, орта жүз, кіші жүз) жіктелетін еді[8, 72 б.].
Бұл дәуірде әр жүзді билеген кіші хандар үш жүздің ұлы ханына (Қазақ
хандығының ханына) сөз жүзінде бағынғанымен, іс жүзінде өз алдына жеке
саясат жүргізе бастады. Әрбір жүздің қарауындағы ұлыстарды билеген
сұлтандар да дербестікке бой ұрды.
Сөйтіп, қазақ хандығы XVIII ғасырдың басында негізінен саяси жағынан
бытыраңқы ел болып қала берді [8, 91 б.].
Саяси берекесіздіктің экономикаға тигізген зардабы күшейіп, жүздердің
арасындағы шаруашылық байланыстар бұрынғыдан да әлсіреді.
Жоңғарфеодалдарының шапқыншылығы салдарынан көшпелі және жартылай көшпелі
аймақтармен қала-қыстақ арасындағы шаруашылық байланыс және сыртқы
базарлармен сауда-саттық байланыс үзіліп қалып отырды.
Бұл жағдайлар халықтың шаруашылығы мен тұрмысына қыруар қиыншылықтар
туғызды. Елдің экономикалық өмірінде үлкен рөл атқарып келген Оңтүстік
Қазақстандағы қолөнер мен сауда орталығы болған қалалар құлдырап кетті.
Дала ережесi өмiрге енгiзiлгеннен кейiн, көшпелi шаруашылықтың сипаты
өзгердi. Тауар-ақша қатынастарының дамуы көшпелiлердiң едәуiр бөлiгiн
жерсiз қалдырды, ал шұрайлы жайылымдық алқаптар ауқаттылардың қолына
шоғырланды.
Көшу ұзақтығы едәуiр қысқарып, табынның құрылымы және малды бағып-күту
жағдайлары өзгердi. Тұрақты тұрғын үйлер мен мал қоралары пайда болды.
Болыстар мен ауылдарға бөлiнген жерлердiң шекарасы айқындала бастады[9, 102
б.].
Сонымен, XVIII ғасырдың 20-жылдарында Қазақ хандығының бөлшектенуі және
қазақ жоңғар қатынасының шиеленісуі қазақ халқын қатты күйзелтті.
Қазақ жерлерін Ресейге косуды тездетуге байланысты стратегиялық
міндеттерді шешу, Кіші жүздің солтүстік-батыс аудандары мен Ұлы жүздің бір
бөлігін империяның шаруашылық дамуы жүйесіне біртіндеп тарту, Ресей
мануфактуралық өндірісінің өнімін өткізетін арзан, колайлы, жақын рыноктар
іздеу ішкі және сыртқы сауданың дамуы үшін қолайлы жағдай қалыптастырды.
Әскери-тірек пункттері ретінде құрылған Орск, Орынбор, Петропавл,
(Семей, Өскемен, сондай-ақ, бекіністер мен баска да қоныстар, көшпелі
қазақхалқы мен қазаққоныстарының тұрғындары арасында шаруашылық,
қатынастардың орнатылуына қарай Ресейдің Қазақстанмен, Орта Азия
иеліктерімен, Цин империясымен жөне Орталық Азияның басқа да елдерімен
сауда байланыстарын кеңейтуде барған сайын маңызды рөл атқара бастады.
Сол кездегі Қазақстанның тарихи-географиялық жағдайлары себепті екі
сауда орталығы: бір жағынан солтүстік-батыста Орск, Орынбор; екінші жағынан
Өскемен, Семей, Омбы, Петропавл, Ямышевск, Железинск және басқалары
кұрылып, шектес елдермен сауда да солар арқылы жүргізілді. Сондықтан
аталған орталықтар аркылы шет елдермен сауда дамуының кезеңдерін, мөлшерін,
мән-жайларын аймақтағы халықаралық қатынастардың ықпалымен өзгерістерге
ұшыраған сауда мәмілелерінің жағдайлары мен ауқымын анықтау, салыстыру
тұрғысынан қарастыру әбден дұрыс тәрізді.
Оңтүстік Оралдың аса ірі экономикалық орталығы ретінде Орынбор қаласы
маңызының артуы қайран қаларлық бекіністі қала ретінде пайда болып,
бастапқыда империяның аймақтағы мүдделерін қамтамасыз етуге арналған ол көп
уақыт өтпей-ақ үкімет ойлаған үмітті ақтады. Қазақстанның қазіргі
шекарасына неғұрлым жақын орналасқан Орск бекінісі де, басқаларымен, ең
алдымен саяси жағдайлармен қоса, саудаға арналды. Өзі ірге тепкен кезден-ақ
бекініс Ресейдің ішкі губернияларынан ортаазиялық елдерге тауарлар
жеткізуді қамтамасыз еткен келешегі зор өткізу пункті ретінде дамыды, ал
ортаазиялық елдердің керуендері өз тауарларын одан әрі көршілес Орынборға
жеткізіп отырды.
Тастан және ағаштан салынған бекіністі екі үйден тұратын керуен-сарай,
Орта Азия көпестерінің мүлкі мен тауарларының қауіпсіздігін, сақталуын
камтамасыз етті. Ресей және Азия саудагерлерінің арасындағы делдалдар,
сондай-ақ приказчиктер болып негізінен татарлар қызмет етті, олар
бұхаралықтармен діндес болатын, олардың сеніміне ие болуда неғұрлым ұтып
шығатын, сауданы өз қолдарында ұстау үшін барлық амалды қолданып, орыстарды
жібермеуге тырысты. Әкелінетін тауар үшін алынатын баж алымдары
мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін кебейтуде елеулі көмек болды. Мысалы,
1738—1742 жылдарда қазынаға 3872 сом 39 тиын түсті, сома көп болмағанымен,
оны содан кейінгі жылдарда көбейтуге үміт артқызды.
Орынбор губернаторы И.И.Неплюевтің сауда-кәсіпшілік ісін, шын мәнінде,
ақылмен және шеберлікпен жүргізгені сондай, Орта Азия көпестері, әсіресе
хиуалықтар өздері қазақ даласы арқылы жүріп өткен кезіндегі қиындықтар мен
қауіп-қатерге қарамастан, Орынборға тауарлардың түр-түрін әкеле бастады.
Орынбор өлкесіндегі айырбас сауданың негізгі түрі мал мен астық болды.
1745—1759 жылдар аралығында қазақтар Орынборға 49 697 жылқы мен құлын, 238
өгіз, 195 447 кой, 774 ешкі әкелді. Алайда айырбасталатын мал саны
әрқашанда ведомостарда әр түрлі себептермен толық көрсетілмеді, демек
жоғарыда келтірілген деректер, шынына келгенде, мұнан көбірек болды.
Н.И.Рычковтың деректеріне карағанда, айырбастау үшін қазақтар жыл сайын 30
000-нан 50 000-ға дейін қой, 10—15 мың жылқы айдап апарып отырған.
Айырбас сауданың ұлғаюына қарай үй малына жаңа тарифтік баға
қалыптасты: өгіз — 2 сомнан 4 сомға дейін, ешкі — 30 тиыннан 60 тиынға
дейін, қой 70 тиыннан сатылды, түйе 40 сомнан арзанға сатылмады. Қазақтар
малға, мал терісі мен аң терісіне айырбастап барқыт, мәуіті, камка, жібек
маталар, орамалдар, зер, кенеп,әсіресе, астық алды.
Азия халықтарымен бірден-бір сауда базары ғана Орынбор мен Орск болған
жоқ. Жоңғар хандығының әлсіреуі салдарынан 1750 жылы Троицк бекінісінде
айырбас сауда базары ашылды. XVIII ғасырдың 50-жылдарына қарай ойраттар
жасаған жексұрындықтар жүзінде тыйылған еді.
И.И.Неплюев пен А.И.Тевкелев Троицк бекінісінде айырбас сауданын бел
алуын қолдады.
Оның үстіне Троицк бекінісінде азиялық сауданын ашылуы Орта жүздің
ықпалды сұлтаны, бура-найман және атығай буындарын басқарған Абылайдың
тілегінен туған еді, оларға сауда жасау үшін Орынбордан гөрі, Троицкіге
бару жақынырақ болды, мұның өзі, әлбетте, Троицкіні Орта жүз қазақтарына
жақын, Оңтүстік Оралдың елеулі сауда рыногына айналдырды. Нақ сол жылы бір
ғана Қашғар жылқысы мен Ташкент тауарларын сатудан Троицк бекінісінде 9000
сом кедендік түсім жиналды; сонымен бірге оған 10 пұт күміс және бірнеше
пұт алтын апарылды.Нұралы хан кесек күміс пен алтынды Орынборда, Бұхарада
және Хиуада ортаазиялық көпестерден малға айырбастап алды.
Азия елдерімен сауда ісінің облыстағы жағдайын басқалардан көбірек
зерделеген А.И.Тевкелев те өзінің Әр түрлі қағаздарында алтын мен күміс
және едәуір мөлшерде жиналған баж ағылып келіп жатқанын атап өткен.
Сауда мәмілелерінің ауқымы, көп жағынан алғанда, Кіші жүз даласы арқылы
өтетін керуен жолының қауіпсіздік дәрежесіне және Хиуа мен Бұхара
көпестерінен белгілі бір алымдар алып, олардың Орынборға, Орскіге және
басқа қалаларға дейінгі қауіпсіздігін қамтамасыз еткен Нұралы ханға бағдар
алған ықпалды ру билеушілерінің көзқарасына байланысты болды. 1750 жылғы 10
қарашада Нұралы хан И.И.Неплюев пен А.И.Тевкелевке Хиуаға көпестер жіберу
туралы хабарлап, сауда жолының қауіпсіздігін камтамасыз етуге уәде берді
және өз ықпалындағы шектен тыс жерден өткен керуендердің тоналуына өзінің
жауапты еместігін айтып, былай деп жазды: ...маған келгендер ешқандай
қауіпсіз және өздерінің бар мүлкімен жөнелтілетін болады, ал басқалар
арқылы жүрсе, дала кең және мен білмейтін де бөгде жандар көп.
Сонымен Қазақстанның солтүстік-батыс шектеріндегі, әдетте, Орынбор
саудасы деген жинақтаушы ұғыммен сипатталатын сауда XVIII ғасырдын орта
шенінде өз дамуы және алыстағы азия иеліктермен карым-қатынасты кеңейту
үшін жаңа серпін алды. Башқұрт көтерілісінің басылуы, Жоңғарияның әлсіреуі
және оны кейіннен Цин империясының талқандауы өзара тиімді
экономикалыққарым-қатынасты тереңдету үшін жаңа мүмкіндіктер туғызды, ол
кейде отаршылдык, сынаржақты сипат алып, мысалы, жергілікті рыноктарда орыс
мануфактуралык өндірісінің сапасы нашар тауарлары сатылуынан және көшпелі
малының шын құнын нашар білген жағдайда, малдың Ресей тауарларына баламасыз
айырбасталуынан көрінді.
Орынбордың Шығыспен сауда орталығы ретіндегі рөлі біртіндеп әлсіреп,
Цин империясына, Монғолияға, Онтүстік-батыс Сібірге тікелей жақын
орналасқан сауда пункттеріне орын берді, алайда II Екатерина үкіметі
Орталық Азия халықтарымен сауданы қолдаудағы Орынбордың өткелдікрөлін
сақтауға едәуір іскерлік күш-жігер жұмсады: ...оның мөлшерін көбейтуге бар
күшті салуға және Орынбор тарапынан азияттармен коммерцияны қандай дәрежеге
дейін ізгі шешіммен өркендетуге болатынына ұмтылу керек, — деп мәлімдеді
императрица 1763 жылғы 18 наурызда Сенат алдында сөз сөйлегенде.
Ертіс, Есіл, Сібір шептерінің негізі қаланған кезден бастап оған
Қашғардан, Жаркенттен керуендер бет алды, ойраттар, бұхарлық көпестер,
монғолдар келіп жатты.
Қазақ халкымен, ал сол арқылы шектес елдермен де шаруашылық
қатынастарды кеңейтуге мүдделі болған Сібір губерниялық әкімшілігі
бекіністердің коменданттарына неше түрлі нұсқаулар жіберіп, соңғыларының
назарын азия халықтарын саудаға тартудың тиімділігіне аударды. Орынбор
өлкесіндегі сияқты, бұл да окімет орындарының қазынаға баж алымдарының
түсуін көбейтуге ұмтылуымен байланысты болды, сол үшін бекіністер мен
бекеттерде кеден тексерушілері ұсталды. Бірақ тұтас алғанда сауда ол кезде
жеткіліксіз болды, сондықтан да баж түсімі аз жиналды.
Патша өкіметі саудаға ойраттарды тартуға ұмтылды. Сонау 1729 жылы Сібір
губерниялық кеңсесі Сырткы істер алқасының нұсқамасында Ямышевск және Семей
бекіністері аркылы Жоңғариямен сауданың тиімділігін мойындаған еді.
Неғұрлым тұрақты сауда қатынастарын жолға қою мүмкіндіктерін анықтау үшін
1734 жылы Өскемен бекінісінен Жонғарияға керуен жарақталып жіберіліп, ол
жақтан аман-есен, әр түрлі сыйлықтар алып оралды.
Жоңғарияның өзі де шекаралық бекіністер мен қазақтардың қоныстарында
сауданы кеңейтуге мүдделілік көрсетті. 1732 жылы Қалдан-Церен өзінің
жақында келген мейманы майор Угримовпен бірге өз өкілі Зогду ханды Мәскеуге
жіберді, онымен бірге Семей бекінісіне жоңғар көпестерінің үлкен тобы
келді. Елшілік Мәскеуден 1736 жылы Тобыл арқылы бағалы сыйлықтар алып
оралды, 1738 жылы Семей бекінісіне қызметкерлерімен бірге 250 көпес керуені
келді: олардың бір бөлігі – Ямышевск бекінісіне, екіншісі одан да әрі —
Томскіге бет алды.
Жоңғар көпестерінің қалаларда және басқа да ішкі қоныстарда болуын
кұптаған Сібір әкімшілігі ойраттардың тауарларын Ірбіт жәрменкесіне де жиі
жіберіп отырды, сол арқылы азиялық саудагерлер тарапынан бәсеке тууынан
қауіптенген орыс көпестерінің дереу теріс пікірін туғызды.
Шекаралық өңірде әскери-саяси жағдайдың шиеленісуі шекаралық сауданың
жай-күйін едәуір қиындатты. Орыс көпестерінің өздері сібір губернаторына
ойраттардың екі бекіністе — Ямышевск және Семей бекіністерінде ғана тауар
сатып алып, өз тауарларын айырбастауына рұқсат етуді ұсынды. Осының ізінше
бұхара және ойрат көпестерінің сібір қалалары мен слабодаларына баруына
тыйым салынды. Тек Қалдан-Цереннің өз тауарлары үшін ерекшелік жасалып,
олар Тобылға жіберілетін болды. Баж салығының көлемі ұлғайтылды. Ямышевск
бекінісінің деректерін келтірелік: 1754 ж. - 125 сом 56 тиын, 1755 ж. - 394
сом, 1756 ж. - 894 сом 52 тиын. Салыстыру үшін мына цифрларды келтіре
кетелік: Семей бекінісі бойынша азия ұлт өкілдері саудагерлерінен
(қазақтардан басқа) алынатын баж салығының көлемі 15 жыл ішінде 1755—1770
жылдар аралығында 15 770 сомды, Ямышевск бекінісінде 13 385 сом 70 тиынды
құраған.
Ойраттар Қазақстанға шапқыншылық жасаған жылдарда керуен жолдарымен
және белгілі жолаушы бағыттарымен жүру қауіпті болды, соның салдарынан
шектес елдермен сауда біршама зиян шекті. Жоңғар хандығы талқандалғаннан
кейін жағдай өзгерді. 1757-1788 жылдары Орта жүз қазақтары сауда жасауға
бөлінген екі бекініс — Семей және Ямышевск бекіністерімен шектелмей, басқа
да Ертіс және Сібір бекіністеріне жиі бара бастады. Алайда XVIII ғасырдың
40-жылдарының орта шенінде енгізілген шектеулер қазақ саудагерлерінің бүкіл
шекаралық шеп бойын- да еркін сауда жасауына барлық уақытта бірдей
мүмкіндік бере қоймады, ол туралы 1758 жылғы 13 желтоқсанда генерал-майор
А.И.Тевкелев Мемлекеттік сыртқы істер алқасына хабарлап, шепке жақын
жерлерде көшіп жүретін қазақтар қашық болғандықтан Ямышевск және Семей
бекіністеріне бара алмайды деп атап өтті. Қазақ қоныстарына жақын барлық
бекіністерде сауданың, кеңейтілуіне басқа тұрғын жерлерден тамақ қорларының
әкелмеуінен біраз мұқтаждык көріп отырған ауылдар мүдделі болды. 1759
жылдың желтоқсанында Петропавлск бекінісінің ашылуын да осымен түсіндіру
керек, онда бірден-ақ даланың таулы жағынан айырбас сарайы кұрылып,
көпестердің дүкендер ашуына рұксат етілді.
1760 жылы Сібірдің жаңа губернаторы Д.И.Чичерин Мемлекеттік кәсіпкерлік
алқаның алдында бүкіл Сібір шебі бойында айырбас сарайларын ашу туралы
өтініш жасап, ол қанағаттандырылды. 1756 жылы Өскемен бекінісінде де
айырбас сарайы кұрылды, оның жанында тексерушілері мен күзетшілері бар
кеден бекеті жұмыс істей бастады. Айырбас сарайларында мал өнімдерін
өткізген қазақтар саны көбейді. Мәселен, сол жылғы 20 тамыз бен 14 қазан
аралығында тек Ямышевск бекінісінде ғана байырғы тұрғындардан 350 адам,
соның ішінде Абылай сұлтан мен Қазыбек би иеліктерінен 158 адам сауда
жасады.
1766 жылдың желтоқсанында Мемлекеттік кәсіпкерлік алқа Сібір шебінің
қолбасшысы генерал-поручик И.И.Шпрингердің рапортын қарады, онда шекаралық
бекіністерге үлкен керуендермен шығып, сауда жүргізуге болатындығын
растайтын қызықты мәліметтер бар. Оның үстіне бұхара мұсылмандарымен
сауданы кеңейту туралы бастаманы Әбілмәмбет хан жасаған.
Ойрат қаупі жойылғаннан кейін аймақта орнаған тыныштық жағдай азия
елдерінен ғана емес, Ресейдің ішкі губернияларынан да көптеген көпестердің
келуіне себепші болды. Мұнда Қазаннан, Тобылдан, Тараздан, Түменнен,
Орынбордан келген саудагерлерді жиі кездестіруге болатын еді. Олар қант,
шелек, қалайы ыдыс, темір бұйымдар жөне басқа тауарлар әкелді. Алтайдың тау-
кен зауыты кәсіпорындарына және Цин империясына мейлінше жақын орналасқан
Өскемен бекінісінің рөлі жыл өткен сайын арта түсті, оған көпестер ағылып
келіп жатты.
Қарастырылып отырған кезеңде Ресей Цин империясымен шекаралық шептер
арқылы сауда жүргізген азын-аулақ елдердің бірі болып қала берді. Оның ең
басты орталығы Кяхта-Маймачэн ауданы болып қалды. Алайда жақында жаулап
алынған аудандарға, мысалы, Шыңжаңға орыс саудагерлерінің баруы әлі де қиын
еді.
1777 жылы Орынбор, Троицк және Семей кедендеріне арналған жаңа тариф
жарияланды, онда азиялық көпестердің тауарларына баж төмендетілді. Оған
қосымша мақта-мата бұйымдарын, жібекті және іріқараны баж төлемей әкелуге
рұқсат етілді, бұл мал иесі қазақтарға да, Ресей жағына өткізілуі жылдан-
жылға ұлғайып келе жатқан әр түрлі малды арзан бағаға топ-тобымен сатып
алушы ортаазиялық саудагерлер мен орыс көпестеріне де тиімді болды.
Мәселен, Атығай, Бура-Найман, Уақ болыстарының қазақтары Ямышевск бекінісі
мен оған жақын орналасқан редуттар мен форпостар арқылы: 1780 ж. -44 000,
1781 ж. - 50 900, 1782 ж. - 82 100, 1784 ж. - 87 500; Железинск бекінісі
арқылы: 1770 ж. - 300,1778 ж. - 5400, 1780 ж. - 15 000, 1784 ж. - 28 000
жылқы айдап өткен.
Азиялық көпестердің бекіністі мекендерге келуін дәріптей отырып,
шекаралық өкімет орындары кеден бекеттері арқылы Кәсіпкерлік министрлігі
тыйым салған тауарлардың сатуға жіберілмеуін үнемі қадағалап отырды.
Мәселен, Сібір шебінің инспекторы генерал-майор И.Лавров 1802 жылғы 1
тамызда Семей кеденінің басқарушысынан азиялықтар атыс қаруы, оқ-дәрі,
қорғасын, ресей теңгесі және солдат мәуітісі сияқты тыйым салынған заттарды
қолданбағанын растауды сұрады.
Орыстардың қазақ жерлерін біртіндеп игеруі үрдісінде XIX ғасырдың
бірінші ширегінде Петропавлдың, жоғарғы Ертіс бекіністерінің Ресейдің
Шыңжаңмен, Кашмирмен жөне Тибетпен сауда-экономикалық байланыстарының
маңызды өткізу пункті ретіндегі рөлі арта түседі.
Шыңжаңмен сауданың негізгі көлемін Шығыс Қазақстанның қалалары мен
басқа да қоныстарында ірге тепкен ортаазиялық көпестер жүргізді. 1818 жылы
30 сәуірде Ташкент көпестері Миркұрбан Ниязов пен Ахмадия Әміровтің керуені
қазақ даласы арқылы Шәуешек пен Құлжаға барып, аман-есен қайтып оралды.
Сонымен катар, қытай шегінен үш өзі сияқты саудагермен бірге грузин дворяны
Семен Мадатов оралды, ол өздерінің пайдалы сауда жасағанын айтты, олардың
керуені орасан көп тауар артылған 200 аттан құралған.
Сонымен, қалаларда және шекаралық қоныстарда құрылған айырбас
сарайлары, кедендер Қазақ даласынан, ішкі губерниялардан және шектес
елдерден жылдан-жылға саудагерлер тартып, аймақта саяси ахуалды қалпына
түсіруде елеулі рөл атқарды. Бекіністер арқылы сауда жасау қазынаға және
азиялық саудагерлерге елеулі кіріс келтірді, номадтардың мануфактуралық
тауарлар мен астыққа деген қажеттерін қанағаттандырды, сауда жасаушы
тараптардың экономикалық мүдделерінің ортақ және жақын екенін көрсетті.
XVIII-ғасырдағысауданың дамуы-XVIII ғасырдаҚазақстанменшекаралас
аймақтардақазақ,жоңғаржәнеРесейменО рта Азиятұрғындары арасында сауда-саттық
ісі жедел дамыды.Ресейдің XVIII ғасырдағы зерттеуші ғалымы Георги
қазақтардын саудасы туралы былай деп жазды:Олар (қазақтар) өздерінің
тұрмысына қажетті нәрселердің барлығын да Ресеймен,Бұхармен,Хиуаменжәне
басқа да көрші елдермен сауда жасау арқылы алып тұрады.
Қазақтар менЖоңғарияарасында күштісауда-саттықбайланысы орнаған
болатын. Алайда ол екі ел арасындағы соғыстар кезінде үзіліп қалып отырды.
Қазақтар түлкі мен қарсақ терісін жоңғарларға түйе және астыққа
айырбастайтын. ЖоңғаркөпестеріЕртісөңіріндегі бекіністерге жиі келіп
тұратын[6, 72 б.].
Кейде жоңғарлардың өздері де қазақ ұлыстарынаастықәкеліп жүрді. Ал
қазақтар Жоңғария аумағына түйе мен астық сатып алу үшін үнемі барып
тұратын.Жоңғарлар талқандалғаннан кейін олардың орнын қытай көпестері
басты.Орта жүздіңмал өсіретін қазақтарыҚытайқалаларына жылқы айдап апаратын
болды. Оларды күміс бұйымдар мен қант-шайға, жібек матаға айырбастады.
Қытай үкіметі өз армиясы үшін жылқы сатып алуға мүдделі болды. Ал
Қазақстанда жылқыМонғолиямен ШығысТүркістандағыжылқыдан екі есе арзан еді.
Қытайлықтарсауда-саттықты шекара аймағына өздерінің ықпалын күшейту үшін
пайдаланды.ҚазақстанҚытай үшінқолөнербұйымдары мен шай өнімдерін өткізетін
ірі рынокқа айналды[12, 102 б.].
1758жылы Абылай сұлтанның өтініші бойыншаҮрімшіқаласында қазақтардың
Қытаймен сауда-саттығы басталды. Сол жылы қытайлықтар 300-ге жуық қазақ
жылқысын сатып алды. Мұның өзі екі мемлекеттің арасындағы тұрақты сауда-
саттықтың бастамасы болды.
Сауда-саттық негізінен бұрынғы Жоңғария аумағында жүріп жатты. Қытай
жағынан сауда жасаушылар тек әскери қызметкерлер меншенеуніктереді.
Қытайлықтардың арасында қарапайым тұрғындар саудаға араласқан жоқ. Қытай
жағы қазақ тауарлары үшінмонополиялықтөмен баға белгілеп отырды. Ал өздері
саудаға сапасыз тауарлар ұсынудан танбады. Мұның өзі қазақ саудагерлерінің
наразылығын туғызды. Тек Абылай ханның араласуы ғана қытайлықтарды
саудадағы теңсіздіктерді қайта қарап, оны жоюға мәжбүр етті [13, 48 б.].
Орта Азияныңсаудагерлері қазақ ұлыстарының аумағында баяғыдан бері
сауда жасайтын. Олардыбұхаралықтардеп атайтын. Бұхаралықтардың сауда
керуендері кең-байтақ қазақ даласын басып өтіп,
сонауОрынборменТроицкігедейін, сондай-ақ БатысСібірдіңқалаларына дейін
жететін.
Орта азиялық тауарлар түрлі кілемдер, барқыт маталар, бақша
дақылдарының өнімдері, күміс және алтын бұйымдардан тұратын. Уақыт өте келе
ортаазиялық көпестер СібірдіңТүмен,Тобыл,ТаразжәнеОмбыси яқты әр түрлі
қалаларында тұрақты тұратын болып алды. Қазақтар мен жоңғарлардың көшіп-
қонып жүрген далаларында, сондай-ақ татарлардың елді мекендерінде Ресейдің
шығаратын тауарларымен де сауда жасайтын болды[12, 131 б.].
Олар көбінесе қазақ даласындаРесеймемлекетінің атынан дипломатиялық
қызметтер де атқарды. Ресейге сіңірген қызметі үшін олар әскери міндет
атқарудан босатылды,баж салығынтөлемей-ақ сауда жасай беру құқығына ие
болды. Бұхаралықтар ерекше ауыр қылмыс жасамаған жағдайда сотқа
тартылмайтын.
Уақыт өте келе бұхаралықтарПетропавл,СемейжәнеӨске менқалаларына көшіп
бара бастады.
Орта Азиядан келгендер сауда-саттық жасаумен қатар көшпелі қазақтар мен
отырықшы Сібір татарлары арасында ислам дінін уағыздаумен де белсене
айналысты[11, 136 б.].
ХVІІІ ғасырда қазақтардың арасында құл саудасы кеңінен тараған жоқ еді.
Қазаққоғамындағықұлдықпатриархалдық (үй ішілік) әрі көмекші сипатта болды.
Мұның себебі - қазақтар өздерінің малын бағуды құлдарға сеніп тапсыра алған
жоқ. Сондай-ақ әскери жорыққа кеткен кездерінде ауылда көп құл қалдыру да
қауіпті болатын.Құлдардың қатарын толтырып отырудың негізгі қайнар көзі
көрші халықтармен жүргізілетін соғыстар еді. Мәселен, қазақ даласындағы
құлдардың саны Жоңғария мемлекеті жойылғаннан соң едәуір арта
түсті.1771жылғыШаңды жорықтанкейін Еділқалмақтары қатарынан еріксіз
құлдарға айналғандар аз болған жоқ.
Ресейліктерден құлдыққа түскендер Орта Азиядағы құл базарларында
сатылатын. Сонымен қатар, Орта Азиядан құлдыққа түскендер Орал, Есіл және
Ертіс шекара шебіндегі бекіністерде сатылып кететін[10, 93 б.].
Көптеген құлдар Ресейдің Ірбіт жәрмеңкесінде сатылатын. Ересек
құлдардың орташа бағасы 25 сомнан 50 сомға дейін, ал балалардың бағасы -10
сомнан 25 сомға дейін жететін.
XVIII ғасырдың аяқ кезінде Қазақстандағы құлдықтың бар екенін патша
үкіметі де танып мойындаған. Мәселен, Жәмішев және Семей бекіністерінде
жергілікті билік өкілдері жұмысшы күші ретінде құл сатып алып отырған.
Сібір казактары қазақ ұлыстарынан тұтқын алып құлға айналдыру үшін жиі-жиі
қарулы жорықтар жасап тұрған.
Ақшасыз айырбас саудасы ХVIIІ ғасыр және ХІХ ғасырдың бірінші
жартысында бүкіл дала өңірінің, сонымен қатар, Ертіс жүйесі тау-кен
зауыттарының оң жағасын қамтыды. ХVIIІ ғасырда қазақтармен екі арадағы
айырбас саудасына негізінен Сібір казактары қатысты[12, 134 б.].
Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі сауда жүйесінің қалыптасуының тарихи және
саяси алғышарттары қарастырылады. Қазақстанның оңтүстік өлкесінің Ресей
империясына, ортаазиялық хандықтарға (Бұхар, Хиуа), Қытайдың батыс
аудандарына географиялық жағынан жақындығы, оның сыртқы сауда саясатындағы
ролін анықтады, орыс үкіметінің саяси және экономикалық позицияларының
күшеюіне ықпал етті. Ресейдің Қазақстанға қатысты экономикалық саясаты
XVIII ғ. екінші жартысы мен XIX ғасырдың өне бойында, орыстардың Азия
территориясын отарлауы мен игеруі кезінде қалыптасты. XIX ғасырдың
ортасынан бастап, Ресей текстильді және өңдейтін кәсіпорындарының шикізат
пен өткізу рыногына деген қажеттіліктерінің артуы Қазақстан территориясында
сенімді сауда жүйесін құруды талап етті. Басыбайлық құқық жойылғаннан
кейін, Ресейдегі капитализм тез даму мүмкіндігіне ие болды. Бірақ, халықтың
сатып алу мүмкіндігінің төмендігінен туындаған, ішкі нарықтың тарлығы,
патша үкіметін, буржуазия мен көпестердің мүдделері үшін жаңа өткізу
нарықтары мен шикізат көздерін іздестіруге итермеледі. А.А. Халфиннің
еңбегінде көрсетілгендей бұл кезеңде Ресей әлемдік рынокта Европаға ауыл
шаруашылық шикізатты шығарса ал, Азия рыногында, керісінше металл және
тоқыма бұйымдарының, өңделген терілердің (дайын фабрика-заводтық
өнімдердің) экспортері болды. Осы мәселеге байланысты, зерттеуші А.И.
Верегин былай деп мәлімдеді: Приведя в безопастность торговлю нашу в
Средней Азии, мы приобретаем со временем легчайший способ вознаграждать те
потери, которые вынуждены сносить по европейской торговле... [24].
Сонымен, патшалы Ресейдің Орта Азияға, оның ішінде Қазақстан жеріне
енуі, Ұлыбритания арасындағы бақталастық жағдайында жүрді. Осылайша,
Ресейдің жаулап алушылық саясатының ұмтылысы нақты стратегиялық, саяси,
сауда-экономикалық үстемдікке ие болу мен мол пайда табуға деген
ұмтылыстарын айқын көруге болады.
1.2 Қазақ – Ресей саудасы
Қазақ-Ресей байланысының ұзақ тарихы бар. Ол сонау ХVIII ғасырдан
бастау алады. Ол кезеңде олар, негізінен, дипломатиялық және сауда-саттық
қатынастарымен шектелді. Мәселен, Орта жүз қазақтарының ХVIII ғасырда
Строгановтармен сауда байланыстарының болғаны мәлім. ХVIII —ХIХ ғасырларда
Батыс Сібірдің әскери жоне шенеуніктік тобы қазақтарды қырғыздар деп кате
атап келді. Орыс империясының Батыс Сібірді баса-көктеп шығысқа қарай жылжи
түсуіне бір кезде Сібірді мекен еткен ер жүрек қырғыздар (нағыз қырғыздар)
табан тіресе қарсылық көрсеткен болатын. Сол қырғыздардың атын орыстардың
кейінгі кезде қазақтарға қателесіп бергені анықталды. Түбі бірге туысқан
екі халықтың шынында тілі де бір, көшпелі өмір салты да, әдет-ғұрыптары мен
салт-дәстүрлері де өте үқсас екені рас. Кейіннен бұлар, яғни қазақтар мен
қырғыздардың, өз алдына бөлек туысқан екі халық екеніне көз жеткізген
орыстар қазақтарды қырғыз-қайсақтар немесе жалпылама қырғыздар деп атап
кетті, ал нағыз шын қырғыздарды тау-тас қырғыздары, қара қырғыздар
немесе буруттар деп атады. Қазақтарға олардың байырғы тарихи өз аты
қайтарылмады. Өйткені Ресейде бұл кезде казак деген ұқсас атпен әскери
сословие пайда болған еді.
Қазақ хандығының Ресеймен белсенді араласқан байланысы ХВЫЫЫ ғасырдың
алғашқы үштен біріндегі кезеңге сәйкес келеді. Ондай байланысқа екі жақ та
мүдделі болды. Қазақтардың билеушілері өздерінің солтүстіктегі көршісімен
сауда-саттық байланысын орнатуға көбірек мүдделілік танытты. Олар өз
тарапынан Ресеймен әскери одақ құруға бірнеше рет әрекет жасады. Өйткені
шығысындағы Жоңғариямен әскери-саяси тұрғыда қарама-қарсылық туындай
бастаған болатын. Ресеймен әскери одақ құру әрекеті алғаш рет ХVIII
ғасырдың бас кезінде жасалды. 1716 жылы Қайып хан Ресейге елші жіберіп,
жоңғарларға қарсы бірлескен күрес жүргізуді көздеді, кейінгі жылдарда да
қазақ елшілері бірнеше рет барып қайтты. Орыстармен әскери одақ құру
әрекеттерін Кіші жүздің ханы Әбілқайыр да жасап көрді. Алайда Ресей
Швециямен болған ұзақ та ауыр соғыстан кейін қазақ хандарының ұсынысына
кұлық білдіре қойған жоқ. Патша үкіметі Қазақстанды бірқатар себептерге
байланысты өзінің геосаяси ықпалына алуды көкседі. Өйткені Қазақстан ол
үшін Орта Азияға, Үндістанға, Ауғанстанға, Азияның басқа да мемлекеттеріне
әскери іс-әрекеттері одан әрі ілгері жылжытуға қолайлы плацдарм еді.
Ресейді өзінің Қазақстан мен Орта Азия бағытындағы сыртқы саяси қызметін
күшейте түсуге мәжбүр еткен және бір нәрсе ағылшын-орыс бәсекелестігінің
тигізген ықпалы болдьі. Қазақстан сонымен қатар Ресей экономикасының барған
сайын күш алып келе жатқан зауыт-фабриқалары шығарған өнімдерді өткізетін
орасан зор рынок болып та саналатын. Бұл тұрғыдан алып қарағанда, қазақ
даласы келешекте Ресейге әр түрлі шикізат, жер асты қазба байлық түрлерін,
мал өнімдерін көптеп бере алатын бай аймаққа айналуы тиіс еді. Ақырында,
Ресей басқа да кез келген империя сияқты номадтарды (жергілікті байырғы
халықты) алым-салық төлеп тұрудың қайнар көзі деп білді.
Міне, осының бәрі де қордалана келіп, Ресей империясының Қазақ
хандығымен шекаралас аймақтардағы дипломатиялық, барлау және әскери
әрекеттер жүргізуіне негізгі түрткі болған себептер еді.
XVIII ғасырдың 20-жылдарында казақ-орыс қатынастары белсенді түрде жүре
бастады. Әбілқайыр ханның бастауымен Кіші жүздің көптеген тайпалары Жайыққа
жақындап, одан әрі оң жақ жағаға шығуға тырысты. Бұл жағдай орыс
бодандығындағы башқұрттар және қалмақтармен жаугершілікке әкеп соқты.
Шекаралық келіспеушіліктерді реттеу мақсатында Кіші жүз басшылары 1726 жылы
Ресейге елшілік жібереді.
Әбілқайыр ханның бірінші жіберген елшілігі нәтижесіз аяқталып, екінші
рет (1730 ж.) елшілік жібереді. Ондағы мақсаты — Орта Азияда, қазақ халқы
арасында өзінің ықпалын нығайтуды ойлады. Кіші жүздің Ресейге қосылуынан
(1731-1732) кейін қазақтарды орыс бодандығында ұстау және оларды басқару
жөніндегі жоспар жасалынды, сонымен қатар башқұрт жерлерін қорғау, сауда
қатынастарын жүргізу үшін Орынбор қаласын салу жоспарланды. Ресей мен
Қазақстанның арасында сауда байланыстарын орнатуға қолайлы жағдайлар орныға
бастады. Қазақ ұлыстарына Ресей саудасы үлкен қажеттілік еді. Түркістан,
Ташкент өңірінен айрылған қазақтың көпшелі ұлыстары үшін рынок аса қажет
болды. [7;515]
XVIII ғасырдың 40-жылдарының аяғында Орынборда 150 сауда дүңгіршектері
және қоймалары салынды, ал 1754 жылы қазақтарға және азиялық көпестерге
арналған күзде, қыста және жазда сауда жасайтын арнайы орындар ашылды.
Сонымен қатар бұған ұқсас сауда орындары Семей, Жөміш, Троицк жерлерінде де
салынды. Бұл тұрақтар алғашқыда бекініс ретінде тұрғызылып, кейіннен Ресей
мен Қазақстанның арасында сауда орталықтарына айналды. 1750 жылдары Ресей
империясы мен қазақ елі арасындағы сауданың өсу қарқыны байқалды.
Қазақстанның экономикасында Семей, Орск (Жаманқала), Гурьев, Орал
(Теке), т.б. бекіністер маңызды рөл атқарды. Ортаазиялық және Шығыс
Түркістанның көпестері көп мөлшерде мақта-маталар, ыдыстар, көкөністер,
кілемдер, қару-жарақ, нан және күріш әкеліп отырды. Көшпелілердің
отырықшылыққа көше бастауына сауданың дамуы себеп болды. Енді көшпелілер
қалалардағы және елді мекендердегі сауда орталықтарына, жәрмеңкелерге бара
бастады. Жердің тарылуы, бекініс шептерінің көптеп салынуынан, соғыс
ауыртпалығынан қазақтардың шаруашылығында мал саны күрт азайып кетті, ол
көшпелілікті құлдырауына әкеп соқтырды.
Қазақ халқының Ресеймен арадағы байланысының алғашқы бағыттарының бірі
сауда қарым-қатынасы болды. Оның жолға қойылып, екі халық арасындағы
байланыстың басталуы негізінен қазақ жерінің орыс мемлекеті құрамына қосыла
бастау кезеңінен-ақ іске асырылды. Осы аталған уақыттан бастап қазақ
даласының Шығыс, Алтай өлкесі де осындай екі жақты қарым-қатынасқа
тартылып, уақыт өткен сайын ол кең қарқынмен дами түсті [7, 62 б.].
ХVIIІ ғасырдың бірінші ширегінен басталатын аталған аймақтағы сауда
қатынасы алғашында негізінен айырбас ретінде жүрді. Жергілікті қазақтардың
осы саладағы саудаланатын басты тауары мал және оның өнімдері болды.
Бұлар Ресейлік өнеркәсіптік тауарларына, астыққа, әртүрлі ыдыстарға,
әшекей бұйымдарына, шай, қант, жеміс, т.б. тағамдарға, күнделікті қажетті
мүліктерге кеңінен ауыстырылды. Осы мерзімнен басталған қазақ-орыс
саудасының жергілікті халық тұрмысының дамуындағы маңызы да арта түсті.
Ақшасыз айырбас саудасы ХVIIІ ғасыр және ХІХ ғасырдың бірінші
жартысында бүкіл дала өңірінің, сонымен қатар, Ертіс жүйесі тау-кен
зауыттарының оң жағасын қамтыды. ХVIIІ ғасырда қазақтармен екі арадағы
айырбас саудасына негізінен Сібір казактары қатысты [8, 56 б.].
...Орыс — қазақ айырбас саудасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 XVIII ғ. Қазақстан экономикалық қатынастары
1.1 XVIII ғасырдағы қазақ даласындағы сауданың
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1.2 Қазақстан – Ресей арасындағы сауда
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 XIX ғ. Қазақстандағы сауда-экономикалық қатынастардың дамуы
2.1 XIX ғасырдағы сауда сипатының
өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Жәрмеңкелік
сауда ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАНӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КIРIСПЕ
Диплом тақырыбының өзектілігі. Қазақстанны қоғамдық-саяси, әлеуметтік-
экономикалық өмірінде өзгерістер болып жатқанда, оның өткен тарихи
кезеңдерін түсіну мен зерттеудің маңыздылығын артатындығы белгілі. Еліміз
тәуелсіздік алған уақыттан бергі жылдарда қоғамда көптеген өзгерістер,
жаңарулар болды. Өткен ғасырдың соңғы онжылдығынын бері ел экономикасын
қазіргі заман талаптарына сәйкес дамыту шаралары жүргізілуде. Осыған орай,
нарықтық шаруашылықтың ұлттық жобасын құрудың белсенді ізденістері
басталды. Бүгінгі таңда ел экономиксына кең ауқымды қолдау көрсету , оның
аясын кеңейту мәселелері жолға қойылып отыр. Ел басымыз Н. Ә. Назарбаев
Қазақстан халқына жолдауы Қазақстан-2050 Стратегиясы қалыптасқан
мемлекеттің жаңа саяси бағыты: Жаһандық дағдарыстың жалғасуының әсерінен
әлемде болып жатқан өзгерістер бізді үрейлендірмейді. Біз оларға дайынбыз.
Біздің ендігі міндетіміз – егемендік жылдары қол жеткізгеннің барлығын
сақтай отырып, ХХІ ғасырда орнықты экономикамызды дамытуды жалғастыру [1,
4 б.]. Бұл міндетті жүзеге асыруда әлемнін дамыған елдерінің тәжірбиесіне
сүйенумен қатар, отандық экономикамыздың даму тарихына да аса назар
аударудың мәні зор. Қазақстанға ресейлік отарлау процесімен қатар енген
капиталисттік қатынастардын ерекшеліктерің анықтау, бүгінгі нарықтық
қатынастардың заңдылықтарын түсінуге мүмкіндік береді. Сондықтан,
Қазақстанның экономикасының қалыптасуы мен дамуы тарихын терең зерттеу -
заман талабынан туындап отырған өзекті мәселелердің бірі болып табылып
отыр.
Қазақстанның отарлық кезеңінің тарихына, әсіресе оның түйінді
мәселелерінің бірі, отандық экономикасына тигізген әсері негізінен еліміз
тәуелсіздік алғаннан соң, яғни 1991 жылдан кейін баса назар аудара бастады.
Бұл түсінікті де, өйткені шет аймақ халыктарының сол кезде отар елдер
халықтары аталатынындай, жабайылар тарихы мәселелері өткен кездерде
империялық өктемдіктің және марксизмнің қасан қағидасы, тоталитаризм, жеке
адамға табынушылық идеологиясының ықпалымен көрінеу бұрмалаушылыққа
ұшыратылды
Патша үкіметінің қазақ даласынын нарығындағы жүргігін саясатының бірі
ұлт ретінде бөлініс болып табылып отыр. Мысалы З.С. Абдирасилованың
еңбегіне сүйенетің болсақ, XIX ғасырдың екінші жартысында кейбір қазақ
жеріне түрлі ұлт өкілдерінің қоныс аударуы нәтижесінде, экономикалық
ортының әлеуметтік және ұлттық құрамы әр түрлі блды. Әлеуметтік және ұлттық
әр түрлілігіне қарамастан, олардың кәсіпкерлікпен айналысуларына үкімет
тарапынан кедергілер туындаған жоқ. Дегенмен, орыс сауда-кәсіпкерлері
ерекше қолдауға ие болды [2, 23 б.]. Қазіргі танда Ел басымыздың салихалы
саясаты, мемлекет ішінде көп ұлттардын басын қосып, мәдени, әлеуметтік,
сонын ішінде экономикалық бағыттары бойынша ешқендай ұлтық бөлініске жол
бермеуі, ел ішіндегі бейбітшілік пен экономикалық климаттың қолайлы
жағдайларының болуының белгісі.
Қазіргі танда жапы қазақтар туралы, олардың мемлекеттің ішкі, сыртқы
экономикасының жүйесі туралы көптеген сынпікірлер, сонымен қоса қазақ
экономикасының құлдырау себебі, қазақ халқының менталитетіңде жалқаулық
қасиетінің болуы туралы айтылып жатыр. Менің ойымша, мұндай көзқарасты
қалыптастыруға бағатындар Қазақстанның мемлекеттігін де, оның тарихын да
мойындағысы келмейтің кердең кеудемсоқтар дер едім. Тұғыры биік еліміздің
тәуелсіздік алғанымызбен, тарихи деректерді, соның ішінде экономикалық
деректерді дұрыс талқылау тақырыптың өзектілігін тнытады.
Егеменді мемлекеттің аймақтық саясатын анықтай түсу өте қажетті
зандылық. Осы саясаттың негізгі қөрсеткіші болып өндірушілер мен
тұтынушылардың экономикалық бостандығы мен шығармашылық іскерлігі
есептеледі. Тауар өндіруші түбінде тек тұтынушы алдында ғана экономикалық
жауаптымын деп есептеуі керек [3, 7 б.].
Аймақтар мен шаруашылық бірліктерінің өзін-өзі дамытудың міндетті
түрдегі жағдайлары мыналар болып есептеледі: өзін-өзі басқару, серіктік
қалаудағы бостандық, өндіріс құрал-жабдықтар рыногы, валюталық қаражат және
басқа элементтер.
Қазақтардың XVIII-XIX ғасырлардағы материалдық мәдениетінің жай-күйі
қоғамның экономикалық дамуы деңгейімен анықталады. Оның дамуы барысына
көшпелі қазақтар экономикасының дамуындағы басты фактор ретінде көшпелі мал
шаруашылығы әсер етті.
Бұл жағынан алғанда егіншілік, сауда дамуының, көрші халықтардың
прогресті ықпалының да маңызы аз болған жоқ [4, 52б.].
Материалдық мәдениеттің маңызды элементтерінің бірі мал шарушылығымен,
егіншілікпен, үй кәсіпшілігімен және қолөнерімен байланысты еңбек құралдары
болып табылады. Көшпелі мал шаруашылығына күрделі еңбек құралдары керек
болған жоқ.Жылқы ұстау үшін құрық, арқан пайдаланылды, қайыстан немесе
жылқының жал-құйрығынан тұсау мен шілдер жасалды;құлындар мен боталарды
байлау үшін жуан арқандар, ноқталар пайдаланылды; мал суаруға қауға, науа
және т.б. дайындалды [5, 88 б.].
Барлық осы айтылған қарапайым еңбек құралдарын, ер-тұрман әбзелдерін
қоспағанда, мал өсірушілер өздері жасап алып отырды.
XVIII ғасырдың аяғында қазақ даласына орыстардың қысқа шөп дайындауға
арналған шалғылары біртіндеп тарала берді. XIX ғасырдың орта шегінде
шалғымен қоса темір айыр да кеңінен қолданыла бастады.
Қазақстан аумағында суармалы және тәлімді егіншіліктің ежелгі ошақтары
ертеден болып келген еді. Осыған байланысты қазақтарда егіншілік
құралдарының қарапайым түрлері болды.
Мәселен, тіс ағаш, мала, егін оратын орақ, ағаштан жасалған аша, ағаш
күрек, сыпыртқы егіншілік құралдарына жатады. Егісті суару үшін суды
көтеріп шығаратын әртүрлі аспаптар – атпа, шығыр, сондай-ақ кетпендер мен
күректер пайдаланылды, оларды жергілікті ұсталар өздері істеді[4, 58 б.].
Соңғы кездері Қазақстанның саяси-экономикалық және қоғамдық өмірінде
болып жатқан сан-алуан өзгерістер іскерліктің көптеген түрін тудырып,
оларды жүзеге асырумен қоғамдыжанталастыруда. Шетелдіктердің тәжірибесі
көрсетіп отырғандай, олардың капиталдарының нығаюының бір көрінісі — ол
сақтандыру нарығының дамуы болып табылады.
Сақтандыру нарығы тек жеке капиталды ғана емес елдің макроэкономикалық
көрсеткіштеріне де әсерін тигізуде. Мысалға, сақтану дәрежесі оның
сақтанушысының мәртебесін көрсетеді.
Тіпті, қазіргі кезде шетелдегі сақтандыру түрлері көптігі соншалық,
соған байланысты олардың тұтынушыларының көлемін де көрсетеді.
Бірақ өкінішке орай, сол кезде олардың дамып кетуін тежеген —
заңнаманың нашар дамуы болды. Олардың заңнамасы тұрақты емес, әр жыл сайын
өзгеріс енгізілуде, не үкімет тарапынан еш жағдай қарастырылмаған, тіпті
сақтандыру саласының дамуын көздейтін бағдарламалар жасалынбаған. Тақырып
осы аталған және дипломдық жұмыстың барысында әлі де қозғалатын
мәселелермен өзекті болып келеді [5, 89 б.].
Ақшасыз айырбас саудасы ХVIIІ ғасыр және ХІХ ғасырдың бірінші
жартысында бүкіл дала өңірінің, сонымен қатар, Ертіс жүйесі тау-кен
зауыттарының оң жағасын қамтыды.
ХVIIІ ғасырда қазақтармен екі арадағы айырбас саудасына негізінен Сібір
казактары қатысты.
Ұлттық экономиканың жоспарлы экономикадан нарықтық қатынастар
негізіндегі экономикаға өтуіне байланысты еліміздің қысқа мерзімді кезеңде
әлем таныған дамыған елдер қатарына қосылуы үшін ұзақ мерзімді
стратегиялармен жақсы жасалған мемлекеттік бағдарламалардың алатын орны,
жалпы экономиканы жоспарлауда еліміз үшін қажет басым салаларды дамыту
бүгіндегі маңызды қызметтің бірі.
Экономика ұлттың дамуының басты басымдығы, ал экономикалық өсiмнiң
тұрақты дамуы және мемлекеттiң әлемдiк рыноктағы орны бүгiнгi жаһандану
заманында ел экономикасының бәсекеге қабiлеттiлiгi арқылы анықталады.
Сондықтан, ендiгi жерде Қазақстан Республикасының және ұлттық экономика
салаларының алдындағы негiзгi мiндетi бәсекеге қабiлеттi экономиканың
қалыптастыру болып табылады.
Мемлекеттiң бәсекелестiк қабiлетi елдiң халықаралық аренадағы ролi мен
беделiнiң артуынан, мемлекеттiң өз азаматтарының өзектi проблемаларын шешу
қабiлетiнен, мемлекет ұсынатын қызметтер мен өнеркәсiп өнiмдерiнiң
сапасының әлемдiк деңгейде артуымен көрiнiс табады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Біз бұл жұмысымызда еліміз
тәуелсіз алғаннан кейінгі тарихи ой жүйесіндегі түбірлі өзгерістер
негізінде мәселенің өзектілігі мен қажеттілігін айқындай отырып, екі
ғасырдан астам (XVIII- XIX ғ.ғ.), Қазақстанның экономикалық даму
мәселелерінің зерттелу дәрежесін талдау мен бағалауды және алда тұрған
проблемаларды анықтап, оларды нақты деректік мәліметтер негізінде шешу
жолдарын ұсынуды мақсат еттік. Бұл мақсаттарға жету үшін төмендегі
мәселелерге басты назар аудардық:
← XVIII ғасырдағы қазақ даласындағы сауданың дамуыy зерттеу;
← Қазақстан – Ресей арасындағы сауда қатынастарына талдау жасау;
← XIX ғасырдағы сауда сипатының өзгеруін анықтау;
← Жәрмеңкелік сауданың рөлін анықтау;
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейi. Қазақстанның XVIII - XIX ғасырдағы
Қазақстанның экономикалық жағдайы.
Қазақстанның экономикалық даму ерекшелігі әр түрлі аспектілері бойынша
қарастырылады. XVIII - XIX ғасырда қалыптасқан тарихнаманы, жалпылама
эклномикалық мәліметтер беретін Г. В. Колмогоровтын А.И.Левшин,
А.Н.Тетеревников, еңбектері құрайды. Г. В. Колмогоров қазақ қоғамындағы
экономикалық қатынастарға, қазақ даласындағы сауданың дамуына сипаттама
жасады.
Қазақ өлкесінің отар аймаққа айналуы, патша әкімшілігінің отарлау
саясаты жөніндегі еңбектер XIX ғасырдың соңында жарыққа шықты. Оның ішінде
стратегиялық маңызды аймақтар мәселесі, оларды игеру жолдары И.В.Аничков,
И.И.Гейер еңбектерінде зерттелгені атап айтқан жөн [2, 5 б.]. Аталған
авторлардың еңбектері сол кезеңдегі қазақ қоғамына капиталисттік
қатынастардың енуі, экономиканың тарихына қатысты фактілік деректер береді.
Отар өлкедегі тұрпайы экономикалық қанауды тоқтатып, еркін капиталисттік
дамуды ұсынған авторлар да кездеседі.
XVIII – XIX ғасырдағы орыс зерттеушілерінің Қазақстанның экономикалық
жағдайын талдауға арналған еңбектері біраз зерттелді. XIX ғасырдың бірінші
жартысындағы орыстардың тарихнамасында Қазақстанның Ресеймен экономикалық
байланыстарының көрсетілуіне және XIX ғасырдың бірінші жартысында
орыстардың қазақ халқымен және Орта Азия иеліктерімен саудасының орталығы
ретінде Орынбордың дамуы туралы революцияға дейінгі зерттеулерге
И.В.Ерофеева мен Ж.Қ.Қасымбаевтың мақалалары арналады. XVIII – XIX
ғасырдағы Орта Азия мен Қазақстан халықтарының шаруашылық тарихы
тарихнамасының мәселелері және Қазақстандағы осы уақыттағы аграрлық
өзгерістер тарихнамасы Б.В.Лунинның мақаласы мен О.М.Мұхатованың докторлық
дисертациясының арнайы зерттеу объектісі болды [6, 3 б.].
Тұрақты тұрғын үйлер мен мал қоралары пайда болғаны, болыстар мен
ауылдарға бөлiнген жерлердiң шекарасы айқындала бастағаны туралы
М.Тынышпаевтың еңбектерінен байқауға болады.
XIX ғасырдың басы мен ортасы аралығында Е. Бекмаханов қазақ жерін
отарлау саясатын күшейуі, өз енбектерінде анық көрсеткен. Мысалы, Аға
Сұлтан Мұса Шорманов Сібір үкіметі орындарының талабы бойынша аронайы
берген жазбасында қазақтардын қонысын былай сипаттайды: Ірі қара мал қысқы
уақытты қамысты, селеулі, шилі шабындықтарда, қойлар мүгі, жусан бар таулы
алқаптарда және ойпаң, сорта жерлерде, түйелер шиі, қияға, көгі бар таулы
өңірлерде жайылады, ал жылқа жазда шөбі тапталмаған жерлерге бағылады. [7,
59 б.]. Араға ұзақ уақыт салмай, патша үкметі қазақтардан жайлымы мол,
құнарлы жерлерді тартып алады.
Жоғарыдағы аталып өткен Ж. Қ. Қасымбаевқа оралатын болас, ол Қытаймен
сауда қатынастары туралы қажетті ақпараттар қалдырған, Азия департаментіне
Құлжадағы Ресей консулының табыс еткен мәліметтер бойынша, 1882 жала олар
Шыңжаннан: 12000 қой, жылқы және түйе терісі, 45000 елтірі, 600 пұт жылқы
қылын, 400 пұт ешкі түбітін, 8500 пұт жүн, түлкінің 800, бұлғының 200
терісін алып келген [8, 503 б.].
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. – XVIII ғасырдың басын және XIX
ғасырдың соңына дейіңгі уақытты қамтиды.
Диплом жұмысының ғылыми жаналығы. Қарастырылып отырған кезеңдегі
Қазақстан жеріндегі экономикалық ерекшеліктер ескеріле отырып, жергілікті
экономикалық жағдайының қалыптасу және даму тарихына кешенді түрде талдау
жүргізілді. Сонымен бірге:
- қазақ даласындағы жергілңкті кәсіпкерлікті дамытудағы әлеуметтік және
этникалық құрылымының ықпалына талдау жасалынды.
- XVIII – XIX ғасырлар аралығын қамтитын, Қазақстанның экономикалық
тарихына байланысы бар дереккөздеріне зерделеу жүргізіліп, талдау
жасалынды.
Диплом жұмысының әдіснамалық негізі. Экономикалық теориядағы сауда және
кәсіпкерліктің әдістері мен теориясы мәселелеріне байланысты айтылған
тұжырымда Г.Ө.Жолдасбаева, А.Қ.Мейірбеков, Қ.Ә.Әлімбетовтардың зерттеулері
экономикалық ой тұрғысынан отандық нұсқасын жасауға мүмкіндік берді.
Бүгінгі таңдағы кең таралып отырған фундаменталдық әдіснамалық бағыттар
мен ықпалды ілімдік тарихи экономикалық еңбектерге талдау жасау мен баға
беру тәсілдері болып табылады. Орыс зерттеушілерінің тұғырнамалық
көзқарастарын ерекшелеу, оның қалыптасу себептері мен барысын талдау және
оның түрлері туралы әдіснамалық пайымдаулары негізге алынды. Алдыға
қойылған мақсаттарға жету мен міндеттерді шешу жалпы ғылыми тәсілдер мен
әдістерге (топтау, және типологиялау, талдау және синтез жасау, жүйелеу)
сүйену арқылы жасалды.
Диплом жұмысының құрылымы. Бұл дипломдық жұмыс құрылымы кіріспе
бөлімінен, 2 тараудан, әр тарауы 2 тармақшадан, қорытынды бөлімнен,
пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
1 XVIII ғасырда Қазақстан экономикалық қатынастар
1.1 XVIII ғасырдағы қазақ даласындағы сауданың дамуы
Дүниежүзілік экономиканы құрайтын ұлттық шаруашылықтар бір-бірімен
халықаралық экономикалық байланыстар жүйесімен тығыз байланысқан. Бұл
байланыстар халыкаралық географиялық еңбек бөлінісі негізінде дамиды[5, 102
б.].
Алғашқы мемлекеттер арасында халықаралық экономикалық қарым-
қатынастардың ең байырғы түрі — сыртқы сауда қатынастары орнай бастады.
Дамыған елдер жаппай өнім өндіре бастаған индустриялық кезеңде сыртқы
сауданың маңызы күрт артты.
Қазіргі заманда кез келген ел экономикасының ажырамас бөлігіне айналған
сыртқы экономикалық байланыстардың құрылымы күрделеніп, аясы кеңейе түсті
[8, 87 б.].
Соған қарамастан, сыртқы сауда халықаралық экономикалық байланыстардың
негізгі түрі болып табылады. Халықаралық экономикалық байланыс жүйесі
сыртқы саудадан басқа несие-қаржылық қатынастар, жұмыс күшімен алмасу,
халықаралық туризм, экономикалық және ғылыми-техникалық ынтымақтастықты
камтиды.
XVIII ғасырдың басында қазақ қоғамының өндіргіш күштері өте баяу
дамыды, өндірістік қатынастар бұрынғысынша патриархаттық – феодалдық
қалпында еді. Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы көбіне
табиғаттың стихиялық күштеріне байланысты болды. Феодалдыққа негізделген
тәуелді мал өсіруші шаруалардың еңбек өнімділігі мардымсыз еңбек болып қала
берді[9, 55 б.].
Қазақ қоғамының экономикалық базисі негізікөшпелі мал шаруашылығы
Қазақстан территориясында мемлекеттің дамуы мен нығаюының алғы шарттарының
жасалуына едәуір кедергі болды.
XVIII ғасырдың басында Қазақ хандығы ішкі-сыртқы аса ауыр жағдайға тап
болды. Қазақ хандығына үстемдік еткен әскери феодалдық шонжарлар арасында
ішкі тартыс пен алауыздық ұлғая берді. Қазақ хандығы өз ішінен үш жүзге
(үлкен жүз, орта жүз, кіші жүз) жіктелетін еді[8, 72 б.].
Бұл дәуірде әр жүзді билеген кіші хандар үш жүздің ұлы ханына (Қазақ
хандығының ханына) сөз жүзінде бағынғанымен, іс жүзінде өз алдына жеке
саясат жүргізе бастады. Әрбір жүздің қарауындағы ұлыстарды билеген
сұлтандар да дербестікке бой ұрды.
Сөйтіп, қазақ хандығы XVIII ғасырдың басында негізінен саяси жағынан
бытыраңқы ел болып қала берді [8, 91 б.].
Саяси берекесіздіктің экономикаға тигізген зардабы күшейіп, жүздердің
арасындағы шаруашылық байланыстар бұрынғыдан да әлсіреді.
Жоңғарфеодалдарының шапқыншылығы салдарынан көшпелі және жартылай көшпелі
аймақтармен қала-қыстақ арасындағы шаруашылық байланыс және сыртқы
базарлармен сауда-саттық байланыс үзіліп қалып отырды.
Бұл жағдайлар халықтың шаруашылығы мен тұрмысына қыруар қиыншылықтар
туғызды. Елдің экономикалық өмірінде үлкен рөл атқарып келген Оңтүстік
Қазақстандағы қолөнер мен сауда орталығы болған қалалар құлдырап кетті.
Дала ережесi өмiрге енгiзiлгеннен кейiн, көшпелi шаруашылықтың сипаты
өзгердi. Тауар-ақша қатынастарының дамуы көшпелiлердiң едәуiр бөлiгiн
жерсiз қалдырды, ал шұрайлы жайылымдық алқаптар ауқаттылардың қолына
шоғырланды.
Көшу ұзақтығы едәуiр қысқарып, табынның құрылымы және малды бағып-күту
жағдайлары өзгердi. Тұрақты тұрғын үйлер мен мал қоралары пайда болды.
Болыстар мен ауылдарға бөлiнген жерлердiң шекарасы айқындала бастады[9, 102
б.].
Сонымен, XVIII ғасырдың 20-жылдарында Қазақ хандығының бөлшектенуі және
қазақ жоңғар қатынасының шиеленісуі қазақ халқын қатты күйзелтті.
Қазақ жерлерін Ресейге косуды тездетуге байланысты стратегиялық
міндеттерді шешу, Кіші жүздің солтүстік-батыс аудандары мен Ұлы жүздің бір
бөлігін империяның шаруашылық дамуы жүйесіне біртіндеп тарту, Ресей
мануфактуралық өндірісінің өнімін өткізетін арзан, колайлы, жақын рыноктар
іздеу ішкі және сыртқы сауданың дамуы үшін қолайлы жағдай қалыптастырды.
Әскери-тірек пункттері ретінде құрылған Орск, Орынбор, Петропавл,
(Семей, Өскемен, сондай-ақ, бекіністер мен баска да қоныстар, көшпелі
қазақхалқы мен қазаққоныстарының тұрғындары арасында шаруашылық,
қатынастардың орнатылуына қарай Ресейдің Қазақстанмен, Орта Азия
иеліктерімен, Цин империясымен жөне Орталық Азияның басқа да елдерімен
сауда байланыстарын кеңейтуде барған сайын маңызды рөл атқара бастады.
Сол кездегі Қазақстанның тарихи-географиялық жағдайлары себепті екі
сауда орталығы: бір жағынан солтүстік-батыста Орск, Орынбор; екінші жағынан
Өскемен, Семей, Омбы, Петропавл, Ямышевск, Железинск және басқалары
кұрылып, шектес елдермен сауда да солар арқылы жүргізілді. Сондықтан
аталған орталықтар аркылы шет елдермен сауда дамуының кезеңдерін, мөлшерін,
мән-жайларын аймақтағы халықаралық қатынастардың ықпалымен өзгерістерге
ұшыраған сауда мәмілелерінің жағдайлары мен ауқымын анықтау, салыстыру
тұрғысынан қарастыру әбден дұрыс тәрізді.
Оңтүстік Оралдың аса ірі экономикалық орталығы ретінде Орынбор қаласы
маңызының артуы қайран қаларлық бекіністі қала ретінде пайда болып,
бастапқыда империяның аймақтағы мүдделерін қамтамасыз етуге арналған ол көп
уақыт өтпей-ақ үкімет ойлаған үмітті ақтады. Қазақстанның қазіргі
шекарасына неғұрлым жақын орналасқан Орск бекінісі де, басқаларымен, ең
алдымен саяси жағдайлармен қоса, саудаға арналды. Өзі ірге тепкен кезден-ақ
бекініс Ресейдің ішкі губернияларынан ортаазиялық елдерге тауарлар
жеткізуді қамтамасыз еткен келешегі зор өткізу пункті ретінде дамыды, ал
ортаазиялық елдердің керуендері өз тауарларын одан әрі көршілес Орынборға
жеткізіп отырды.
Тастан және ағаштан салынған бекіністі екі үйден тұратын керуен-сарай,
Орта Азия көпестерінің мүлкі мен тауарларының қауіпсіздігін, сақталуын
камтамасыз етті. Ресей және Азия саудагерлерінің арасындағы делдалдар,
сондай-ақ приказчиктер болып негізінен татарлар қызмет етті, олар
бұхаралықтармен діндес болатын, олардың сеніміне ие болуда неғұрлым ұтып
шығатын, сауданы өз қолдарында ұстау үшін барлық амалды қолданып, орыстарды
жібермеуге тырысты. Әкелінетін тауар үшін алынатын баж алымдары
мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін кебейтуде елеулі көмек болды. Мысалы,
1738—1742 жылдарда қазынаға 3872 сом 39 тиын түсті, сома көп болмағанымен,
оны содан кейінгі жылдарда көбейтуге үміт артқызды.
Орынбор губернаторы И.И.Неплюевтің сауда-кәсіпшілік ісін, шын мәнінде,
ақылмен және шеберлікпен жүргізгені сондай, Орта Азия көпестері, әсіресе
хиуалықтар өздері қазақ даласы арқылы жүріп өткен кезіндегі қиындықтар мен
қауіп-қатерге қарамастан, Орынборға тауарлардың түр-түрін әкеле бастады.
Орынбор өлкесіндегі айырбас сауданың негізгі түрі мал мен астық болды.
1745—1759 жылдар аралығында қазақтар Орынборға 49 697 жылқы мен құлын, 238
өгіз, 195 447 кой, 774 ешкі әкелді. Алайда айырбасталатын мал саны
әрқашанда ведомостарда әр түрлі себептермен толық көрсетілмеді, демек
жоғарыда келтірілген деректер, шынына келгенде, мұнан көбірек болды.
Н.И.Рычковтың деректеріне карағанда, айырбастау үшін қазақтар жыл сайын 30
000-нан 50 000-ға дейін қой, 10—15 мың жылқы айдап апарып отырған.
Айырбас сауданың ұлғаюына қарай үй малына жаңа тарифтік баға
қалыптасты: өгіз — 2 сомнан 4 сомға дейін, ешкі — 30 тиыннан 60 тиынға
дейін, қой 70 тиыннан сатылды, түйе 40 сомнан арзанға сатылмады. Қазақтар
малға, мал терісі мен аң терісіне айырбастап барқыт, мәуіті, камка, жібек
маталар, орамалдар, зер, кенеп,әсіресе, астық алды.
Азия халықтарымен бірден-бір сауда базары ғана Орынбор мен Орск болған
жоқ. Жоңғар хандығының әлсіреуі салдарынан 1750 жылы Троицк бекінісінде
айырбас сауда базары ашылды. XVIII ғасырдың 50-жылдарына қарай ойраттар
жасаған жексұрындықтар жүзінде тыйылған еді.
И.И.Неплюев пен А.И.Тевкелев Троицк бекінісінде айырбас сауданын бел
алуын қолдады.
Оның үстіне Троицк бекінісінде азиялық сауданын ашылуы Орта жүздің
ықпалды сұлтаны, бура-найман және атығай буындарын басқарған Абылайдың
тілегінен туған еді, оларға сауда жасау үшін Орынбордан гөрі, Троицкіге
бару жақынырақ болды, мұның өзі, әлбетте, Троицкіні Орта жүз қазақтарына
жақын, Оңтүстік Оралдың елеулі сауда рыногына айналдырды. Нақ сол жылы бір
ғана Қашғар жылқысы мен Ташкент тауарларын сатудан Троицк бекінісінде 9000
сом кедендік түсім жиналды; сонымен бірге оған 10 пұт күміс және бірнеше
пұт алтын апарылды.Нұралы хан кесек күміс пен алтынды Орынборда, Бұхарада
және Хиуада ортаазиялық көпестерден малға айырбастап алды.
Азия елдерімен сауда ісінің облыстағы жағдайын басқалардан көбірек
зерделеген А.И.Тевкелев те өзінің Әр түрлі қағаздарында алтын мен күміс
және едәуір мөлшерде жиналған баж ағылып келіп жатқанын атап өткен.
Сауда мәмілелерінің ауқымы, көп жағынан алғанда, Кіші жүз даласы арқылы
өтетін керуен жолының қауіпсіздік дәрежесіне және Хиуа мен Бұхара
көпестерінен белгілі бір алымдар алып, олардың Орынборға, Орскіге және
басқа қалаларға дейінгі қауіпсіздігін қамтамасыз еткен Нұралы ханға бағдар
алған ықпалды ру билеушілерінің көзқарасына байланысты болды. 1750 жылғы 10
қарашада Нұралы хан И.И.Неплюев пен А.И.Тевкелевке Хиуаға көпестер жіберу
туралы хабарлап, сауда жолының қауіпсіздігін камтамасыз етуге уәде берді
және өз ықпалындағы шектен тыс жерден өткен керуендердің тоналуына өзінің
жауапты еместігін айтып, былай деп жазды: ...маған келгендер ешқандай
қауіпсіз және өздерінің бар мүлкімен жөнелтілетін болады, ал басқалар
арқылы жүрсе, дала кең және мен білмейтін де бөгде жандар көп.
Сонымен Қазақстанның солтүстік-батыс шектеріндегі, әдетте, Орынбор
саудасы деген жинақтаушы ұғыммен сипатталатын сауда XVIII ғасырдын орта
шенінде өз дамуы және алыстағы азия иеліктермен карым-қатынасты кеңейту
үшін жаңа серпін алды. Башқұрт көтерілісінің басылуы, Жоңғарияның әлсіреуі
және оны кейіннен Цин империясының талқандауы өзара тиімді
экономикалыққарым-қатынасты тереңдету үшін жаңа мүмкіндіктер туғызды, ол
кейде отаршылдык, сынаржақты сипат алып, мысалы, жергілікті рыноктарда орыс
мануфактуралык өндірісінің сапасы нашар тауарлары сатылуынан және көшпелі
малының шын құнын нашар білген жағдайда, малдың Ресей тауарларына баламасыз
айырбасталуынан көрінді.
Орынбордың Шығыспен сауда орталығы ретіндегі рөлі біртіндеп әлсіреп,
Цин империясына, Монғолияға, Онтүстік-батыс Сібірге тікелей жақын
орналасқан сауда пункттеріне орын берді, алайда II Екатерина үкіметі
Орталық Азия халықтарымен сауданы қолдаудағы Орынбордың өткелдікрөлін
сақтауға едәуір іскерлік күш-жігер жұмсады: ...оның мөлшерін көбейтуге бар
күшті салуға және Орынбор тарапынан азияттармен коммерцияны қандай дәрежеге
дейін ізгі шешіммен өркендетуге болатынына ұмтылу керек, — деп мәлімдеді
императрица 1763 жылғы 18 наурызда Сенат алдында сөз сөйлегенде.
Ертіс, Есіл, Сібір шептерінің негізі қаланған кезден бастап оған
Қашғардан, Жаркенттен керуендер бет алды, ойраттар, бұхарлық көпестер,
монғолдар келіп жатты.
Қазақ халкымен, ал сол арқылы шектес елдермен де шаруашылық
қатынастарды кеңейтуге мүдделі болған Сібір губерниялық әкімшілігі
бекіністердің коменданттарына неше түрлі нұсқаулар жіберіп, соңғыларының
назарын азия халықтарын саудаға тартудың тиімділігіне аударды. Орынбор
өлкесіндегі сияқты, бұл да окімет орындарының қазынаға баж алымдарының
түсуін көбейтуге ұмтылуымен байланысты болды, сол үшін бекіністер мен
бекеттерде кеден тексерушілері ұсталды. Бірақ тұтас алғанда сауда ол кезде
жеткіліксіз болды, сондықтан да баж түсімі аз жиналды.
Патша өкіметі саудаға ойраттарды тартуға ұмтылды. Сонау 1729 жылы Сібір
губерниялық кеңсесі Сырткы істер алқасының нұсқамасында Ямышевск және Семей
бекіністері аркылы Жоңғариямен сауданың тиімділігін мойындаған еді.
Неғұрлым тұрақты сауда қатынастарын жолға қою мүмкіндіктерін анықтау үшін
1734 жылы Өскемен бекінісінен Жонғарияға керуен жарақталып жіберіліп, ол
жақтан аман-есен, әр түрлі сыйлықтар алып оралды.
Жоңғарияның өзі де шекаралық бекіністер мен қазақтардың қоныстарында
сауданы кеңейтуге мүдделілік көрсетті. 1732 жылы Қалдан-Церен өзінің
жақында келген мейманы майор Угримовпен бірге өз өкілі Зогду ханды Мәскеуге
жіберді, онымен бірге Семей бекінісіне жоңғар көпестерінің үлкен тобы
келді. Елшілік Мәскеуден 1736 жылы Тобыл арқылы бағалы сыйлықтар алып
оралды, 1738 жылы Семей бекінісіне қызметкерлерімен бірге 250 көпес керуені
келді: олардың бір бөлігі – Ямышевск бекінісіне, екіншісі одан да әрі —
Томскіге бет алды.
Жоңғар көпестерінің қалаларда және басқа да ішкі қоныстарда болуын
кұптаған Сібір әкімшілігі ойраттардың тауарларын Ірбіт жәрменкесіне де жиі
жіберіп отырды, сол арқылы азиялық саудагерлер тарапынан бәсеке тууынан
қауіптенген орыс көпестерінің дереу теріс пікірін туғызды.
Шекаралық өңірде әскери-саяси жағдайдың шиеленісуі шекаралық сауданың
жай-күйін едәуір қиындатты. Орыс көпестерінің өздері сібір губернаторына
ойраттардың екі бекіністе — Ямышевск және Семей бекіністерінде ғана тауар
сатып алып, өз тауарларын айырбастауына рұқсат етуді ұсынды. Осының ізінше
бұхара және ойрат көпестерінің сібір қалалары мен слабодаларына баруына
тыйым салынды. Тек Қалдан-Цереннің өз тауарлары үшін ерекшелік жасалып,
олар Тобылға жіберілетін болды. Баж салығының көлемі ұлғайтылды. Ямышевск
бекінісінің деректерін келтірелік: 1754 ж. - 125 сом 56 тиын, 1755 ж. - 394
сом, 1756 ж. - 894 сом 52 тиын. Салыстыру үшін мына цифрларды келтіре
кетелік: Семей бекінісі бойынша азия ұлт өкілдері саудагерлерінен
(қазақтардан басқа) алынатын баж салығының көлемі 15 жыл ішінде 1755—1770
жылдар аралығында 15 770 сомды, Ямышевск бекінісінде 13 385 сом 70 тиынды
құраған.
Ойраттар Қазақстанға шапқыншылық жасаған жылдарда керуен жолдарымен
және белгілі жолаушы бағыттарымен жүру қауіпті болды, соның салдарынан
шектес елдермен сауда біршама зиян шекті. Жоңғар хандығы талқандалғаннан
кейін жағдай өзгерді. 1757-1788 жылдары Орта жүз қазақтары сауда жасауға
бөлінген екі бекініс — Семей және Ямышевск бекіністерімен шектелмей, басқа
да Ертіс және Сібір бекіністеріне жиі бара бастады. Алайда XVIII ғасырдың
40-жылдарының орта шенінде енгізілген шектеулер қазақ саудагерлерінің бүкіл
шекаралық шеп бойын- да еркін сауда жасауына барлық уақытта бірдей
мүмкіндік бере қоймады, ол туралы 1758 жылғы 13 желтоқсанда генерал-майор
А.И.Тевкелев Мемлекеттік сыртқы істер алқасына хабарлап, шепке жақын
жерлерде көшіп жүретін қазақтар қашық болғандықтан Ямышевск және Семей
бекіністеріне бара алмайды деп атап өтті. Қазақ қоныстарына жақын барлық
бекіністерде сауданың, кеңейтілуіне басқа тұрғын жерлерден тамақ қорларының
әкелмеуінен біраз мұқтаждык көріп отырған ауылдар мүдделі болды. 1759
жылдың желтоқсанында Петропавлск бекінісінің ашылуын да осымен түсіндіру
керек, онда бірден-ақ даланың таулы жағынан айырбас сарайы кұрылып,
көпестердің дүкендер ашуына рұксат етілді.
1760 жылы Сібірдің жаңа губернаторы Д.И.Чичерин Мемлекеттік кәсіпкерлік
алқаның алдында бүкіл Сібір шебі бойында айырбас сарайларын ашу туралы
өтініш жасап, ол қанағаттандырылды. 1756 жылы Өскемен бекінісінде де
айырбас сарайы кұрылды, оның жанында тексерушілері мен күзетшілері бар
кеден бекеті жұмыс істей бастады. Айырбас сарайларында мал өнімдерін
өткізген қазақтар саны көбейді. Мәселен, сол жылғы 20 тамыз бен 14 қазан
аралығында тек Ямышевск бекінісінде ғана байырғы тұрғындардан 350 адам,
соның ішінде Абылай сұлтан мен Қазыбек би иеліктерінен 158 адам сауда
жасады.
1766 жылдың желтоқсанында Мемлекеттік кәсіпкерлік алқа Сібір шебінің
қолбасшысы генерал-поручик И.И.Шпрингердің рапортын қарады, онда шекаралық
бекіністерге үлкен керуендермен шығып, сауда жүргізуге болатындығын
растайтын қызықты мәліметтер бар. Оның үстіне бұхара мұсылмандарымен
сауданы кеңейту туралы бастаманы Әбілмәмбет хан жасаған.
Ойрат қаупі жойылғаннан кейін аймақта орнаған тыныштық жағдай азия
елдерінен ғана емес, Ресейдің ішкі губернияларынан да көптеген көпестердің
келуіне себепші болды. Мұнда Қазаннан, Тобылдан, Тараздан, Түменнен,
Орынбордан келген саудагерлерді жиі кездестіруге болатын еді. Олар қант,
шелек, қалайы ыдыс, темір бұйымдар жөне басқа тауарлар әкелді. Алтайдың тау-
кен зауыты кәсіпорындарына және Цин империясына мейлінше жақын орналасқан
Өскемен бекінісінің рөлі жыл өткен сайын арта түсті, оған көпестер ағылып
келіп жатты.
Қарастырылып отырған кезеңде Ресей Цин империясымен шекаралық шептер
арқылы сауда жүргізген азын-аулақ елдердің бірі болып қала берді. Оның ең
басты орталығы Кяхта-Маймачэн ауданы болып қалды. Алайда жақында жаулап
алынған аудандарға, мысалы, Шыңжаңға орыс саудагерлерінің баруы әлі де қиын
еді.
1777 жылы Орынбор, Троицк және Семей кедендеріне арналған жаңа тариф
жарияланды, онда азиялық көпестердің тауарларына баж төмендетілді. Оған
қосымша мақта-мата бұйымдарын, жібекті және іріқараны баж төлемей әкелуге
рұқсат етілді, бұл мал иесі қазақтарға да, Ресей жағына өткізілуі жылдан-
жылға ұлғайып келе жатқан әр түрлі малды арзан бағаға топ-тобымен сатып
алушы ортаазиялық саудагерлер мен орыс көпестеріне де тиімді болды.
Мәселен, Атығай, Бура-Найман, Уақ болыстарының қазақтары Ямышевск бекінісі
мен оған жақын орналасқан редуттар мен форпостар арқылы: 1780 ж. -44 000,
1781 ж. - 50 900, 1782 ж. - 82 100, 1784 ж. - 87 500; Железинск бекінісі
арқылы: 1770 ж. - 300,1778 ж. - 5400, 1780 ж. - 15 000, 1784 ж. - 28 000
жылқы айдап өткен.
Азиялық көпестердің бекіністі мекендерге келуін дәріптей отырып,
шекаралық өкімет орындары кеден бекеттері арқылы Кәсіпкерлік министрлігі
тыйым салған тауарлардың сатуға жіберілмеуін үнемі қадағалап отырды.
Мәселен, Сібір шебінің инспекторы генерал-майор И.Лавров 1802 жылғы 1
тамызда Семей кеденінің басқарушысынан азиялықтар атыс қаруы, оқ-дәрі,
қорғасын, ресей теңгесі және солдат мәуітісі сияқты тыйым салынған заттарды
қолданбағанын растауды сұрады.
Орыстардың қазақ жерлерін біртіндеп игеруі үрдісінде XIX ғасырдың
бірінші ширегінде Петропавлдың, жоғарғы Ертіс бекіністерінің Ресейдің
Шыңжаңмен, Кашмирмен жөне Тибетпен сауда-экономикалық байланыстарының
маңызды өткізу пункті ретіндегі рөлі арта түседі.
Шыңжаңмен сауданың негізгі көлемін Шығыс Қазақстанның қалалары мен
басқа да қоныстарында ірге тепкен ортаазиялық көпестер жүргізді. 1818 жылы
30 сәуірде Ташкент көпестері Миркұрбан Ниязов пен Ахмадия Әміровтің керуені
қазақ даласы арқылы Шәуешек пен Құлжаға барып, аман-есен қайтып оралды.
Сонымен катар, қытай шегінен үш өзі сияқты саудагермен бірге грузин дворяны
Семен Мадатов оралды, ол өздерінің пайдалы сауда жасағанын айтты, олардың
керуені орасан көп тауар артылған 200 аттан құралған.
Сонымен, қалаларда және шекаралық қоныстарда құрылған айырбас
сарайлары, кедендер Қазақ даласынан, ішкі губерниялардан және шектес
елдерден жылдан-жылға саудагерлер тартып, аймақта саяси ахуалды қалпына
түсіруде елеулі рөл атқарды. Бекіністер арқылы сауда жасау қазынаға және
азиялық саудагерлерге елеулі кіріс келтірді, номадтардың мануфактуралық
тауарлар мен астыққа деген қажеттерін қанағаттандырды, сауда жасаушы
тараптардың экономикалық мүдделерінің ортақ және жақын екенін көрсетті.
XVIII-ғасырдағысауданың дамуы-XVIII ғасырдаҚазақстанменшекаралас
аймақтардақазақ,жоңғаржәнеРесейменО рта Азиятұрғындары арасында сауда-саттық
ісі жедел дамыды.Ресейдің XVIII ғасырдағы зерттеуші ғалымы Георги
қазақтардын саудасы туралы былай деп жазды:Олар (қазақтар) өздерінің
тұрмысына қажетті нәрселердің барлығын да Ресеймен,Бұхармен,Хиуаменжәне
басқа да көрші елдермен сауда жасау арқылы алып тұрады.
Қазақтар менЖоңғарияарасында күштісауда-саттықбайланысы орнаған
болатын. Алайда ол екі ел арасындағы соғыстар кезінде үзіліп қалып отырды.
Қазақтар түлкі мен қарсақ терісін жоңғарларға түйе және астыққа
айырбастайтын. ЖоңғаркөпестеріЕртісөңіріндегі бекіністерге жиі келіп
тұратын[6, 72 б.].
Кейде жоңғарлардың өздері де қазақ ұлыстарынаастықәкеліп жүрді. Ал
қазақтар Жоңғария аумағына түйе мен астық сатып алу үшін үнемі барып
тұратын.Жоңғарлар талқандалғаннан кейін олардың орнын қытай көпестері
басты.Орта жүздіңмал өсіретін қазақтарыҚытайқалаларына жылқы айдап апаратын
болды. Оларды күміс бұйымдар мен қант-шайға, жібек матаға айырбастады.
Қытай үкіметі өз армиясы үшін жылқы сатып алуға мүдделі болды. Ал
Қазақстанда жылқыМонғолиямен ШығысТүркістандағыжылқыдан екі есе арзан еді.
Қытайлықтарсауда-саттықты шекара аймағына өздерінің ықпалын күшейту үшін
пайдаланды.ҚазақстанҚытай үшінқолөнербұйымдары мен шай өнімдерін өткізетін
ірі рынокқа айналды[12, 102 б.].
1758жылы Абылай сұлтанның өтініші бойыншаҮрімшіқаласында қазақтардың
Қытаймен сауда-саттығы басталды. Сол жылы қытайлықтар 300-ге жуық қазақ
жылқысын сатып алды. Мұның өзі екі мемлекеттің арасындағы тұрақты сауда-
саттықтың бастамасы болды.
Сауда-саттық негізінен бұрынғы Жоңғария аумағында жүріп жатты. Қытай
жағынан сауда жасаушылар тек әскери қызметкерлер меншенеуніктереді.
Қытайлықтардың арасында қарапайым тұрғындар саудаға араласқан жоқ. Қытай
жағы қазақ тауарлары үшінмонополиялықтөмен баға белгілеп отырды. Ал өздері
саудаға сапасыз тауарлар ұсынудан танбады. Мұның өзі қазақ саудагерлерінің
наразылығын туғызды. Тек Абылай ханның араласуы ғана қытайлықтарды
саудадағы теңсіздіктерді қайта қарап, оны жоюға мәжбүр етті [13, 48 б.].
Орта Азияныңсаудагерлері қазақ ұлыстарының аумағында баяғыдан бері
сауда жасайтын. Олардыбұхаралықтардеп атайтын. Бұхаралықтардың сауда
керуендері кең-байтақ қазақ даласын басып өтіп,
сонауОрынборменТроицкігедейін, сондай-ақ БатысСібірдіңқалаларына дейін
жететін.
Орта азиялық тауарлар түрлі кілемдер, барқыт маталар, бақша
дақылдарының өнімдері, күміс және алтын бұйымдардан тұратын. Уақыт өте келе
ортаазиялық көпестер СібірдіңТүмен,Тобыл,ТаразжәнеОмбыси яқты әр түрлі
қалаларында тұрақты тұратын болып алды. Қазақтар мен жоңғарлардың көшіп-
қонып жүрген далаларында, сондай-ақ татарлардың елді мекендерінде Ресейдің
шығаратын тауарларымен де сауда жасайтын болды[12, 131 б.].
Олар көбінесе қазақ даласындаРесеймемлекетінің атынан дипломатиялық
қызметтер де атқарды. Ресейге сіңірген қызметі үшін олар әскери міндет
атқарудан босатылды,баж салығынтөлемей-ақ сауда жасай беру құқығына ие
болды. Бұхаралықтар ерекше ауыр қылмыс жасамаған жағдайда сотқа
тартылмайтын.
Уақыт өте келе бұхаралықтарПетропавл,СемейжәнеӨске менқалаларына көшіп
бара бастады.
Орта Азиядан келгендер сауда-саттық жасаумен қатар көшпелі қазақтар мен
отырықшы Сібір татарлары арасында ислам дінін уағыздаумен де белсене
айналысты[11, 136 б.].
ХVІІІ ғасырда қазақтардың арасында құл саудасы кеңінен тараған жоқ еді.
Қазаққоғамындағықұлдықпатриархалдық (үй ішілік) әрі көмекші сипатта болды.
Мұның себебі - қазақтар өздерінің малын бағуды құлдарға сеніп тапсыра алған
жоқ. Сондай-ақ әскери жорыққа кеткен кездерінде ауылда көп құл қалдыру да
қауіпті болатын.Құлдардың қатарын толтырып отырудың негізгі қайнар көзі
көрші халықтармен жүргізілетін соғыстар еді. Мәселен, қазақ даласындағы
құлдардың саны Жоңғария мемлекеті жойылғаннан соң едәуір арта
түсті.1771жылғыШаңды жорықтанкейін Еділқалмақтары қатарынан еріксіз
құлдарға айналғандар аз болған жоқ.
Ресейліктерден құлдыққа түскендер Орта Азиядағы құл базарларында
сатылатын. Сонымен қатар, Орта Азиядан құлдыққа түскендер Орал, Есіл және
Ертіс шекара шебіндегі бекіністерде сатылып кететін[10, 93 б.].
Көптеген құлдар Ресейдің Ірбіт жәрмеңкесінде сатылатын. Ересек
құлдардың орташа бағасы 25 сомнан 50 сомға дейін, ал балалардың бағасы -10
сомнан 25 сомға дейін жететін.
XVIII ғасырдың аяқ кезінде Қазақстандағы құлдықтың бар екенін патша
үкіметі де танып мойындаған. Мәселен, Жәмішев және Семей бекіністерінде
жергілікті билік өкілдері жұмысшы күші ретінде құл сатып алып отырған.
Сібір казактары қазақ ұлыстарынан тұтқын алып құлға айналдыру үшін жиі-жиі
қарулы жорықтар жасап тұрған.
Ақшасыз айырбас саудасы ХVIIІ ғасыр және ХІХ ғасырдың бірінші
жартысында бүкіл дала өңірінің, сонымен қатар, Ертіс жүйесі тау-кен
зауыттарының оң жағасын қамтыды. ХVIIІ ғасырда қазақтармен екі арадағы
айырбас саудасына негізінен Сібір казактары қатысты[12, 134 б.].
Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі сауда жүйесінің қалыптасуының тарихи және
саяси алғышарттары қарастырылады. Қазақстанның оңтүстік өлкесінің Ресей
империясына, ортаазиялық хандықтарға (Бұхар, Хиуа), Қытайдың батыс
аудандарына географиялық жағынан жақындығы, оның сыртқы сауда саясатындағы
ролін анықтады, орыс үкіметінің саяси және экономикалық позицияларының
күшеюіне ықпал етті. Ресейдің Қазақстанға қатысты экономикалық саясаты
XVIII ғ. екінші жартысы мен XIX ғасырдың өне бойында, орыстардың Азия
территориясын отарлауы мен игеруі кезінде қалыптасты. XIX ғасырдың
ортасынан бастап, Ресей текстильді және өңдейтін кәсіпорындарының шикізат
пен өткізу рыногына деген қажеттіліктерінің артуы Қазақстан территориясында
сенімді сауда жүйесін құруды талап етті. Басыбайлық құқық жойылғаннан
кейін, Ресейдегі капитализм тез даму мүмкіндігіне ие болды. Бірақ, халықтың
сатып алу мүмкіндігінің төмендігінен туындаған, ішкі нарықтың тарлығы,
патша үкіметін, буржуазия мен көпестердің мүдделері үшін жаңа өткізу
нарықтары мен шикізат көздерін іздестіруге итермеледі. А.А. Халфиннің
еңбегінде көрсетілгендей бұл кезеңде Ресей әлемдік рынокта Европаға ауыл
шаруашылық шикізатты шығарса ал, Азия рыногында, керісінше металл және
тоқыма бұйымдарының, өңделген терілердің (дайын фабрика-заводтық
өнімдердің) экспортері болды. Осы мәселеге байланысты, зерттеуші А.И.
Верегин былай деп мәлімдеді: Приведя в безопастность торговлю нашу в
Средней Азии, мы приобретаем со временем легчайший способ вознаграждать те
потери, которые вынуждены сносить по европейской торговле... [24].
Сонымен, патшалы Ресейдің Орта Азияға, оның ішінде Қазақстан жеріне
енуі, Ұлыбритания арасындағы бақталастық жағдайында жүрді. Осылайша,
Ресейдің жаулап алушылық саясатының ұмтылысы нақты стратегиялық, саяси,
сауда-экономикалық үстемдікке ие болу мен мол пайда табуға деген
ұмтылыстарын айқын көруге болады.
1.2 Қазақ – Ресей саудасы
Қазақ-Ресей байланысының ұзақ тарихы бар. Ол сонау ХVIII ғасырдан
бастау алады. Ол кезеңде олар, негізінен, дипломатиялық және сауда-саттық
қатынастарымен шектелді. Мәселен, Орта жүз қазақтарының ХVIII ғасырда
Строгановтармен сауда байланыстарының болғаны мәлім. ХVIII —ХIХ ғасырларда
Батыс Сібірдің әскери жоне шенеуніктік тобы қазақтарды қырғыздар деп кате
атап келді. Орыс империясының Батыс Сібірді баса-көктеп шығысқа қарай жылжи
түсуіне бір кезде Сібірді мекен еткен ер жүрек қырғыздар (нағыз қырғыздар)
табан тіресе қарсылық көрсеткен болатын. Сол қырғыздардың атын орыстардың
кейінгі кезде қазақтарға қателесіп бергені анықталды. Түбі бірге туысқан
екі халықтың шынында тілі де бір, көшпелі өмір салты да, әдет-ғұрыптары мен
салт-дәстүрлері де өте үқсас екені рас. Кейіннен бұлар, яғни қазақтар мен
қырғыздардың, өз алдына бөлек туысқан екі халық екеніне көз жеткізген
орыстар қазақтарды қырғыз-қайсақтар немесе жалпылама қырғыздар деп атап
кетті, ал нағыз шын қырғыздарды тау-тас қырғыздары, қара қырғыздар
немесе буруттар деп атады. Қазақтарға олардың байырғы тарихи өз аты
қайтарылмады. Өйткені Ресейде бұл кезде казак деген ұқсас атпен әскери
сословие пайда болған еді.
Қазақ хандығының Ресеймен белсенді араласқан байланысы ХВЫЫЫ ғасырдың
алғашқы үштен біріндегі кезеңге сәйкес келеді. Ондай байланысқа екі жақ та
мүдделі болды. Қазақтардың билеушілері өздерінің солтүстіктегі көршісімен
сауда-саттық байланысын орнатуға көбірек мүдделілік танытты. Олар өз
тарапынан Ресеймен әскери одақ құруға бірнеше рет әрекет жасады. Өйткені
шығысындағы Жоңғариямен әскери-саяси тұрғыда қарама-қарсылық туындай
бастаған болатын. Ресеймен әскери одақ құру әрекеті алғаш рет ХVIII
ғасырдың бас кезінде жасалды. 1716 жылы Қайып хан Ресейге елші жіберіп,
жоңғарларға қарсы бірлескен күрес жүргізуді көздеді, кейінгі жылдарда да
қазақ елшілері бірнеше рет барып қайтты. Орыстармен әскери одақ құру
әрекеттерін Кіші жүздің ханы Әбілқайыр да жасап көрді. Алайда Ресей
Швециямен болған ұзақ та ауыр соғыстан кейін қазақ хандарының ұсынысына
кұлық білдіре қойған жоқ. Патша үкіметі Қазақстанды бірқатар себептерге
байланысты өзінің геосаяси ықпалына алуды көкседі. Өйткені Қазақстан ол
үшін Орта Азияға, Үндістанға, Ауғанстанға, Азияның басқа да мемлекеттеріне
әскери іс-әрекеттері одан әрі ілгері жылжытуға қолайлы плацдарм еді.
Ресейді өзінің Қазақстан мен Орта Азия бағытындағы сыртқы саяси қызметін
күшейте түсуге мәжбүр еткен және бір нәрсе ағылшын-орыс бәсекелестігінің
тигізген ықпалы болдьі. Қазақстан сонымен қатар Ресей экономикасының барған
сайын күш алып келе жатқан зауыт-фабриқалары шығарған өнімдерді өткізетін
орасан зор рынок болып та саналатын. Бұл тұрғыдан алып қарағанда, қазақ
даласы келешекте Ресейге әр түрлі шикізат, жер асты қазба байлық түрлерін,
мал өнімдерін көптеп бере алатын бай аймаққа айналуы тиіс еді. Ақырында,
Ресей басқа да кез келген империя сияқты номадтарды (жергілікті байырғы
халықты) алым-салық төлеп тұрудың қайнар көзі деп білді.
Міне, осының бәрі де қордалана келіп, Ресей империясының Қазақ
хандығымен шекаралас аймақтардағы дипломатиялық, барлау және әскери
әрекеттер жүргізуіне негізгі түрткі болған себептер еді.
XVIII ғасырдың 20-жылдарында казақ-орыс қатынастары белсенді түрде жүре
бастады. Әбілқайыр ханның бастауымен Кіші жүздің көптеген тайпалары Жайыққа
жақындап, одан әрі оң жақ жағаға шығуға тырысты. Бұл жағдай орыс
бодандығындағы башқұрттар және қалмақтармен жаугершілікке әкеп соқты.
Шекаралық келіспеушіліктерді реттеу мақсатында Кіші жүз басшылары 1726 жылы
Ресейге елшілік жібереді.
Әбілқайыр ханның бірінші жіберген елшілігі нәтижесіз аяқталып, екінші
рет (1730 ж.) елшілік жібереді. Ондағы мақсаты — Орта Азияда, қазақ халқы
арасында өзінің ықпалын нығайтуды ойлады. Кіші жүздің Ресейге қосылуынан
(1731-1732) кейін қазақтарды орыс бодандығында ұстау және оларды басқару
жөніндегі жоспар жасалынды, сонымен қатар башқұрт жерлерін қорғау, сауда
қатынастарын жүргізу үшін Орынбор қаласын салу жоспарланды. Ресей мен
Қазақстанның арасында сауда байланыстарын орнатуға қолайлы жағдайлар орныға
бастады. Қазақ ұлыстарына Ресей саудасы үлкен қажеттілік еді. Түркістан,
Ташкент өңірінен айрылған қазақтың көпшелі ұлыстары үшін рынок аса қажет
болды. [7;515]
XVIII ғасырдың 40-жылдарының аяғында Орынборда 150 сауда дүңгіршектері
және қоймалары салынды, ал 1754 жылы қазақтарға және азиялық көпестерге
арналған күзде, қыста және жазда сауда жасайтын арнайы орындар ашылды.
Сонымен қатар бұған ұқсас сауда орындары Семей, Жөміш, Троицк жерлерінде де
салынды. Бұл тұрақтар алғашқыда бекініс ретінде тұрғызылып, кейіннен Ресей
мен Қазақстанның арасында сауда орталықтарына айналды. 1750 жылдары Ресей
империясы мен қазақ елі арасындағы сауданың өсу қарқыны байқалды.
Қазақстанның экономикасында Семей, Орск (Жаманқала), Гурьев, Орал
(Теке), т.б. бекіністер маңызды рөл атқарды. Ортаазиялық және Шығыс
Түркістанның көпестері көп мөлшерде мақта-маталар, ыдыстар, көкөністер,
кілемдер, қару-жарақ, нан және күріш әкеліп отырды. Көшпелілердің
отырықшылыққа көше бастауына сауданың дамуы себеп болды. Енді көшпелілер
қалалардағы және елді мекендердегі сауда орталықтарына, жәрмеңкелерге бара
бастады. Жердің тарылуы, бекініс шептерінің көптеп салынуынан, соғыс
ауыртпалығынан қазақтардың шаруашылығында мал саны күрт азайып кетті, ол
көшпелілікті құлдырауына әкеп соқтырды.
Қазақ халқының Ресеймен арадағы байланысының алғашқы бағыттарының бірі
сауда қарым-қатынасы болды. Оның жолға қойылып, екі халық арасындағы
байланыстың басталуы негізінен қазақ жерінің орыс мемлекеті құрамына қосыла
бастау кезеңінен-ақ іске асырылды. Осы аталған уақыттан бастап қазақ
даласының Шығыс, Алтай өлкесі де осындай екі жақты қарым-қатынасқа
тартылып, уақыт өткен сайын ол кең қарқынмен дами түсті [7, 62 б.].
ХVIIІ ғасырдың бірінші ширегінен басталатын аталған аймақтағы сауда
қатынасы алғашында негізінен айырбас ретінде жүрді. Жергілікті қазақтардың
осы саладағы саудаланатын басты тауары мал және оның өнімдері болды.
Бұлар Ресейлік өнеркәсіптік тауарларына, астыққа, әртүрлі ыдыстарға,
әшекей бұйымдарына, шай, қант, жеміс, т.б. тағамдарға, күнделікті қажетті
мүліктерге кеңінен ауыстырылды. Осы мерзімнен басталған қазақ-орыс
саудасының жергілікті халық тұрмысының дамуындағы маңызы да арта түсті.
Ақшасыз айырбас саудасы ХVIIІ ғасыр және ХІХ ғасырдың бірінші
жартысында бүкіл дала өңірінің, сонымен қатар, Ертіс жүйесі тау-кен
зауыттарының оң жағасын қамтыды. ХVIIІ ғасырда қазақтармен екі арадағы
айырбас саудасына негізінен Сібір казактары қатысты [8, 56 б.].
...Орыс — қазақ айырбас саудасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz