Кирилов Әбілқайыр ханның кепілгер тұтқындары
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31. XVIII ғасырдағы Қазақстан
территориясындағы ғылыми
экспедициялар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 101.1. Қазақстанда ғылыми – зерттеу
экспедицияларды ұйымдастырудың себептері мен
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 10
1.2. Орынбор (қырғыз-қайсақ) экспедициясының
қызметі ... ... ... ... ... ... .11
1.3. Азиялық Ресейді зерттеу мен игерудегі XVIII ғасырдағы академиялық
экспедициялардың мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
2. XIX ғасырдағы Қазақстан территориясындағы ғылыми
экспедициялар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.1. XIX ғасырда Қазақстан табиғатын физикалық – географиялық зерттеу және
өңірдің территориясын картаға түсіру жұмыстары (картографиясы) ... 33
2.2. А. Бутаковтың Арал теңізін ашуы және зерттеуі
... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.3. Г.Н. Потанинның Шығыс Қазақстанға саяхаты ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
2.4.Ф.А. Щербин (1896-1903) экспедициясының Қазақстанның дала аймақтарын
статистикалық зерттеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
2.5 Ғылыми экспедициялардың негізгі
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тарихты зерделеу, одан тағылым алу –
ұлттық сана-сезімді қалыптастыру, әрі оны дамыту, рухты шыңдау жолдарының
бірі. Тарихтың адам бойына берер рухы – өткен өмірде болған шындықты ашу,
оның жай-күйін, сипатын анықтау. Тамары терең қазақ тарихының түрлі
кезеңдерін зерттеп, зерде танымына түйінделетін қорытындыларды саралап,
бағамдап отыру – ұлт ісінің бір парасы. Себебі ел бірлігін сақтау және оның
болашақтағы даму арналарын болжау өткен тарихты зерделемей, одан тағылым
алмай жүзеге аспайтынын адамзат баласы әлдеқашан түйсінген. Әсіресе, өзге
елдің отарында болған ұлттың тарихтан алар сабағы отаршылдық езгісінде
болмаған ұлттарға қарағанда ерекше болуы тиіс. Ал ондай сабақ тек азаттық
алғанда ғана мүмкін болады. Қазақ халқының азаттыққа қол жеткізіп, тәуелсіз
ел болуы еліміздің саяси, әлеуметтік-экономикалық дамуымен қатар өз
мәдениеті мен тарихын саралауға, одан рухани күш алуға жол ашты. Төл
тарихтың ең бір күрделі кезеңі – Қазақ хандығының Ресей империясының
құрамында болған дәуір. Қазақстанды жаулап алу процесінің және отаршылдық
саясатының ерекшеліктерін қалпына келтіру заманауи тарихи ғылым үшін
маңызды болып табылады. XVIII - XIX ғғ. Қазақстан территориясында табиғи
байлықтар мен пайдалы қазбаларды, климат ерекшеліктерін анықтау мақсатымен
жүргізілген ғылыми экспедициялардан алынған мәліметтердің маңызы ерекше.
Бүгінгі таңда Қазақстанның табиғи және мәдени тарихын зерттеуге
қызығушылық жылдан жылға артып келе жатыр. Орта Азия, Қазақстан мен Алтай
халықтарының Батыс және Шығыс елдерімен әскери– саяси және мәдени
байланыстарын, сауда–экономикалық дамуын, табиғи–географиялық байлықтарының
түрлі қырларын ашатын көптеген зерттеулер мен мақалалар жарық көрді. Ресей
тарапынан жүргізілген отарлық саясаттың тарихын, сан алуан қыр-сырын, амал-
айласын, тіпті, ұлт дамуына тигізген пайдасын да тану – азаттық дәуірді
кешіп отырған бүгінгі таңның өзекті істерінің бірі деп санауға болады.
Мәселенің тарихнамасы. Ғылыми экспедицияға қатысушылар ғылыми
экспедиция тарихының алғашқы зерттеушілері болды. Олардың қатарында
Башқұртстанға экспедиция есепшісі ретінде келген П.И. Рычков болды. Сол
жерде қызмет бойынша біртіндеп жоғарылап, Оралдың қазынашылық зауыттарының
бастығы лауазымын иеленді. Ол Башқұртстанның тарихы, географиясы мен
экономикасы туралы көптеген еңбектер жазды. История Оренбургская және
Топография Оренбургская, то есть обстоятельное описание Оренбургской
губернии ең маңызды еңбектері болып табылады.
Автор История Оренбургская (1730 - 1750 жж.) еңбегін Орынбор
губерниясының қалануымен бастаған. Еңбектің кіріспе бөлімі 1744 жылдың 11
наурыз күнімен қойылған. Бұл еңбектің бастапқы атауы Известие о начале и
состояние Оренбургской комиссии деп аталды. Атауының жанында Собрано из
происходивших по той комиссии и дел в Оренбурге в 1744 году деп жазылған.
П.И. Рычковтың бұл зерттеуі 1759 жылы академик Г.Ф. Миллердің Сочинения и
переводы, к пользе увеселению служащих журналында алғаш жарияланды. Бұл
еңбек 1896 жылы Орынборда жеке кітап түрінде басылып шықты.
История Оренбургская еңбегінде Ресейдің оңтүстік – шығыс
шекарасындағы жағдай сипатталады және І Петрдің Қазақстан мен Орта Азияға
қатысты жоспарлары туралы, қазақтардың Кіші жүзінің ханы Әбілқайырдың Ресей
бодандығын қабылдау арманы туралы, А.И. Тевкелевтің Кіші Жүзге өкілдігі
туралы, Орынбор экспедициясының ұйымдастырылуы туралы, И.К. Кирилловтың
қызметі туралы, Башқұртстандағы жағдай туралы және т.б. баяндалады. П.И.
Рычковтың еңбегінің экспедицияның ресми мәліметтері негізінде жазылуы
еңбектің жағымды қыры болып табылады. Сонымен қатар автор экспедиция
шенеуніктерінің бірі ретінде суреттелген жағдайлардың бақылануын өз
борышына алды. Бұл еңбектің құндылығын арта түседі. Бірақ еңбекте көптеген
кемшіліктер бар. Яғни, экспедицияның қызметі толық сипатталмаған және
автордың кей сындарымен келіспеуге де болады [1].
П.И. Рычковтың Топография Оренбургская, то есть обстоятельное описание
Оренбургской губернии еңбегі үлкен қызығушылық тудырады. Оның бірінші
бөлімінде губернияның атауы түсіндіріледі, аймақтың халық құрамы және
табиғи – климаттық жағдайы сипатталады. Башқұрт, қазақ, қалмақтар мен басқа
халықтарға қатысты тарихи мәліметтер құнды болып табылады. Автор аймақтың
түрлі этникалық топтарының әлеуметтік құрылымын және шаруашылығының
ерекшеліктерін қарастырады. Топография Оренбургской ... еңбегінің екінші
бөлімінде аймақтың үкіметтік отаршылдығы назар ортасына алынады. Бұнда
Рычков бекіністердің іргетасын сипаттайды, гарнизондардың шаруашылық өмірін
талдайды, әскери қызметкерлердің санын анықтайды.
Сонымен П.И. Рычковтың еңбектері кемшіліктердің болуына қарамастан
Орынбор экспедициясының тарихы бойынша алғашқы ғылыми зерттеу жұмысы болып
табылады. Және бұл еңбексіз үкіметтік іс – шараның қызметін қайта құру
мүмкін емес.
И. Дебудың Топографическое статистическое описание Оренбургской
губернии в нынешнем ее состоянии шығармасы П.И. Рычковтың еңбектерінің
жалғасы болып табылады. Біздің мәселеміз үшін кітаптың Положение и
первоначальное основание военных заселений бөлімі қызығушылық танытады.
Бұл бөлімде 1837 жағдай бойынша Орынбор губерниясының бекіністері мен қала
бөліктері сипатталады және әр мақаланың басында автор соңғылардың пайда
болуы туралы қысқаша тарихи анықтама береді. Олар П.И. Рычковтың
Топография материалдары мен мұрағатта Дебу тапқан фактілер бойынша
құрастырылған. Автордың ойы бойынша тұрғындарды өзге халықтардың
шапқыншылығынан қорғау Орынбор экспедициясын ұйымдастырудың басты себебі
болып табылады. Бұл сынның айқын дәлелі болмағандықтан, онымен келіспеуге
болады. Автор Орынбор аймағының өз тіршілігі үшін И.К. Кириловке борышты
деп есептейді. Автордың ойы бойынша И.К. Кириловтың өлімі қажет көркеюді
соңына жеткізуге кедергі болды [2].
Бұл кезеңде В.С. Юматовтың Мысли об истории Оренбургской губернии
еңбегі жарық көрді [3]. Автор Әбілқайыр ханның орыс бодандығын қабылдауын
терең зерттеді. Бұл Экспедицияны зерттеудің себебі болып табылады. Автордың
ойы бойынша Экспедиция жоспарының жүзеге асуы көптеген қиыншылықтар
тудырды. Оның ішінде башқұрттардың көтерілісін де атап кетуге болады.
Башқұрттардың азық – түлік керуеніне шабуыл жасауы басты шығын болды және
осылайша жаңа салынған бекіністерде аштық тудырды. B.C. Юматов И.К.
Кириловтың аталған қиыншылықтарға қарамастан Орынбор қаласын салғаны туралы
жазды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Башқұртстан тарихы бойынша бірқатар ірі
зерттеулер пайда болды. Бұл зерттеулерде Орынбор экспедициясының жеке
аспектілері қарастырылады. Осылайша В.М. Черемшанский Описание
Оренбургской губернии в хозяйственно-статистическом, этнографическом и
промышленном отношениях [4] атты еңбегінде Ресей империясының жаңа
жерлерді игеру бойынша саясаты толық сипаттайды. Бұл саяси бағыт І Петрмен
жүзеге асырылды. Автор ресей императорының Қазақстан мен Орта Азияда
қалаларды негіздеу, Арал теңізінде кеме қатынасын ашу мен кемежайды құру
қажеттілігі туралы ойды алғаш ұсынғанын айтады. Оңтүстік – шығыста бұл
мақсаттардың өмірде жүзеге асуы XVIII ғ. 30 жж. басталды және И.К.
Кириловтың атымен байланысты болды. Сенаттың обер – хатшысы барлық күштің
басты мақсатын келесідей анықтады: ... орта азия жерлеріне сауда жолдарын
ашу және ұйымдастыру.
Экспедицияның қатысушылары туралы қызықты ақпараттармен П.П.
Пекарскийдің Новые известия о В.Н. Татищеве еңбегінде танысуға болады
[5]. П.П. Пекарский аймақтағы Экспедицияның қызметін зерттеу арқылы И.К.
Кириловтың өз мақсатына толық жете алмағандығын жазады. Азияда сауданы
кеңейту мен мемлекетті байыту үшін кен орындарды іздеудің орнына жергілікті
халықпен қажырлы күрес жүргізу қажет болды. Себебі халық өз байтақ елін
дербес билеу құқығын қорғау шешімін қабылдады.
XIX ғғ. 80-90 жж. біздің тақырыбымызға қатысты көптеген еңбектер
жарыққа шықты. Орынборлық экспедиция Ф.М. Стариковтың Историко-
статистический очерк Оренбургского казачьего войска [6] еңбегінде І Петр
жоспарының жүзеге асырылуының көрінісі болып табылады. Бірақ бұл іс
толығымен И.К. Кириловпен және оның қызметкерлерімен жүзеге асты.
Қызметкерлер өздерін императордың мұрагерлері ретінде есептеді. Автор
Орынбор экспедициясын ұйымдастыруда Әбілқайырдың орнының маңыздылығын
айтады. Себебі Әбілқайыр өз басына түскен ауыр жағдайлардың салдарынан орыс
бодандығын алу үшін Ресейге жүгінді. Кирилов Әбілқайыр ханның өтінішін
қолдану арқылы үкіметке өз жобасын ұсынды. Автор Орынборды сауда –
өндірістік қала ретінде орнатылуына ерекше назар аударды. Ф.М. Стариков
Башқұртстанды орыстандыру мен отарлауды күшейтуді Орынбормен
байланыстырғандығын ашық жазып көрсетеді. Кітапта Кириловтың жобасы да
сипатталады. Автор Кириловтың өз жоспарына оңай жеткісі келетінін, бірақ
өмір өзінің түзетулерін енгізгені туралы айтады.
В.Н. Витевскийдің И.И. Неплюев и Оренбургский край в прежнем его
составе до 1758 г. [7] еңбегі үлкен қызығушылыққа ие. Автор Орынбор
аймағындағы И.И. Неплюевтің қызметін сипаттау арқылы біздің тақырыпқа басты
назар аударады. Еңбек мұрағаттық және жарияланған материалдар негізінде
жазылған. Автор Орынбор экспедициясының қызметі мен ұйымдастырылуын толық
ашты. Тарихнамада ең алғаш болып Орынбор экспедициясының пайда болуын
Башқұртстанның тарихымен тығыз байланыстырады. Орыс қоныстанушыларының
қауіпсіздігін қамтамасыз ету мен башқұрттардың бағынуын орнату Орынбор
экспедициясының маңызды міндеттерінің бірі болып табылады. І Петр бұл
міндетке алғаш назар аударды. Бірақ күтпеген өлім жоспарды жүзеге асыруға
кедергі тудырды. І Петрдің мақсаты Азияға жолды толық ашу және башқұрт
халқын бағындыру болды. Бұл мақсатты оның сыбайластары И.К. Кирилов пен
В.Н. Татищев жүзеге асырды. Витевский Орынборды әкімшілік және өндірістік
қала ретінде орнату қажеттілігін Орынбор арқылы Бұқар жерлерін жаулап алу
мақсатымен байланысты болғанын айтады. Қиыншылықтарға қарамастан Кирилов
пен Татищев өз мақсаттарына жетті деп айтуға болады.
А. Алекторованың История Оренбургской губернии [8] зерттеуінде
Орынбор экспедициясын ұйымдастыру себептері, Орынбор мен Верхояицктің
қалануы қарастырылады. Автор Орынбор экспедициясын ұйымдастыруда үкіметті
мәжбүрлеудегі Әбілқайырдың рөлін ерекше атайды. Еңбекте Орынбор мен
Верхояицктің салынуы туралы материал талқыланады. Алекторов азық – түлікті
дайындауда қияншылықтардың болғандығын анықтады.
Орынбор тарихшысы А.И. Добромысловтың еңбектері назарға тұрарлық.
Тургайская область [9] еңбегінде Орынбор экспедициясының қызметі мен
ұйымдастырылуын, Ресейдің Шығыста жандану себебін ашып сипаттайды.
Қорыта келгенде қазанға дейінгі кезеңде аталған тақырып бойынша
көптеген әдебиеттер жарыққа шықты. П.И. Рычковтан бастап барлық авторларда
ортақ концепция болды. Олар Ресей өз шекарасын табиғи түрде кеңейткенін, ал
Кирилов І Петрдің ұлы істерін жүзеге асыру үшін бар мүмкіндікті
жасағандығын айтады. Авторлар И.К. Кириловты өз елінің патриоты мен ұлы
географы деп атап ерекше бағалайды. Бірақ көп жағдайда олар тақырыпты
біржақты баяндады. Көтеріліске дейінгі авторлар башқұрттардың І Петрдің ұлы
істерінің жүзеге асуында кедергі жасағандығын айтады. Авторлардың бұл
еңбектерінде тақырыптың барлық аспектілері толық баяндалмаған.
Профессор В. В. Цыбульский өзінің Научные экспедиции по Казахстану
еңбегінде Алтай мен заманауи Қазақстан территориясының кейбір бөлігінде
өткен ғасырдың екінші жартысында өз зерттеулерін жүргізген үш әйгілі
ғалымдар мен саяхатшылардың қызметімен таныстыруды мақсат етті. Кітап
Қазақстанның ғылыми зерттеу тарихының қызықты оқиғаларына арналған. Яғни,
жаратылыстану, этнография және басқа да ғылымдардың дамуында үлес қосқан
ХІХ ғасырдың әйгілі ғалымдары А. Гумбольдт, П. Чихачев пен Г. Щуровский.
Бұл кезде тұңғыш рет бұл саяхатшылардың бағыт картасының түпнұсқасының
үзіндісі мен біздің республикамыздың сол кездегі жағдайының сипаттамасы
жарияланды[10] .
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Отандық тарихн ғылымында аталмыш
тақырыптың зерттелу деңгейін шартты түрде үш кезеңге бөлуге болады. Бірінші
кезеңге ХХ ғасырдың бас кезіндегі Ә.Бөкейхан, С. Асфендияров,
Қ.Кемеңгерұлы, М.Тынышпаев, Ә.Ермеков, С.Садуақасов т.б. сынды Алаш
зиялыларының Ресей отаршылдығын сипаттап жазған еңбектерлері мен
зерттеулерін жатқызуға болады. Екінші кезең – кеңестік дәуірде жарияланған
ғылыми зерттеу еңбектер. Үшінші кезең – тәуелсіздік алғаннан кейінгі жаңа
дәуірдің ғылыми зерттеулері.
Көк жүзіндегі Үркер шоқ жұлдызындай шоғыр топ-Алаш зиялылары Ресей
отаршылдығының тарихын тануға үлкен еңбек сіңірді. Алаш қаламгерлерінің
еңбектеріне патша өкіметінің қазақ жерін жаулап алу себептері оның салдарын
сипаттау орын алды. Мысалы, Алаш зиялысы Қошке Кемеңгерұлы: Үкіметтің
тарихи зорлықтарының жемісі қазақтың құбыжығы, қорқатын құдайы –
протокол, не жылтыр түйме, не картоз болды. Осы үшеуі жүрген жерде
қазақ албастыдан қашқандай зымырап қашатын болды [11, 57],-деп отаршылдық
бұғауында болған қазақ халқыны қандай күй кешкенін ашына жазды. Алаш
оқығандарының мақалалары мен монографиялық еңбектерінің басым көпшілігінде
Ресей отарында болған елдің ауыр жай-күйі сипатталды.
Тотаритарлық жүйенің толық орнаған ХХ ғасырдың 30-50 жж. аралығында
кеңес үкіметі құрамындағы жекелеген ұлттардың тарихын зерттеу жұмысына көп
зиян тигізді. Бұл саясаттың салдарынан қазақ халқы да тыс қалмады. Дей
тұрғанмен,, ХХ ғасырдың 40-жылдарында қазақтың Ресей империясы тұсында орын
алған ұлт-азаттық қозғалыстарды зерттеген бірнеше іргелі зерттеулер жарық
көрді. Олар: М.П.Вяткиннің Батыр Сырым [12] және Е.Бекмахановтың
Қазақстан XIX ғасырдың 20-40 жылдары [13] атты монографиялық еңбектер
еді.
Кеңестің дәуірдің 50-60-жылдары, әсіресе, билікке сталинизмді сынай
келген Н.Хрущевтің тұсында орнаған жылымық кезінде қазақ тарихшылары
Ресей империясының құрамында болған кезеңіне қайта оралып, жаңа зерттеулер
жүргізе бастады. Ондай зертеулердің қатарына Н.А. Халфиннің [14], Н.Г.
Апполованың [15] еңбектерін атауға болады. Айталық, Г.Н.Апполованың
Экономические и политические связи Казахстана с Россией в XVIII - начале
XIX веков атты монографиясында Орынбор өлкесіне орыс халықтарын
орналастыру және Орынбор шекара комиссиясының (алғашқыда Орынбор
экспедициясы) Ресейдің шаруашылық қызметіне қазақтарды тарту үшін қандай іс-
шаралар қолданылғаны көрсетілді.
Кеңестік кезеңнің 60-80 жж. аралығы тарихи-этнографиялық зерттеулер
сериясының жариялануымен ерекшеленді. Атап айтқанда, Э.А. Масановтың Очерк
истории и этнографического изучения казахского народа в СССР атты
еңбегінің [16] ғылыми мән-маңызы зор болды. Аталмыш еңбекте автор орыс және
бірнеше шығыс тілдерінде сақталған қазақтар жайлы алғашқы этнографиялық
мәліметтерді саралаудан бастап ХХ ғасырдың ортасына дейінгі зерттеулерді
сараптаған. Мұндай бағыттағы зерттеулер кейінгі толқын тарихшылардың
арасында көріне бастады.
ХХ ғасырдың 70-90 жылдар аралығында С.Зимановтың, Н.Э.Масановтың ,
М.Қ.Қозыбаев, Н.Е.Бекмаханованың еңбектері жарық көреді. Жалпы, кеңестік
дәуір тұсында қазақ тарих ғылымы өз нысанасына, негізінен, саяси идеология
өлшемімен қарады. Кез-келген мұра таптық қалыпқа салынып, оның социалистік
мұраттарға қатысы барлығы, әлде жоқтығы жағынан қарастырылды.
90-жылдардан бастап қазақстандық тарихшылар жүріп өткен жолдың
ақтандақ беттерді анықталып, жаңа зерттеулер жарық көріп, тарих ғылымының
дамуына сүбелі үлестер қосылды.
Касымбаева Ж.К., Бейсенова А.С., Оглезневой Г.Н., Шалгимбеков А.Б.,
Апполовой Н.Г., Андреева И.Г., Кабульдинов З.Е., Сулейменов Р.В., Басин
В.Я., Артыкбаева Ж.О., т.б. кеңес және заманауи зерттеушілердің еңбектері
Қазақстанды ғылыми–зерттеушілік зерттеу ерекшеліктеріне арналды.
Зерттеу пәні – Қазақстанды зерттеу бойынша XVIII –XIX ғасырлардағы
ғылыми экспедициялардың қызметі.
Зерттеу объектісі – Қазақстанның табиғи – климаттық, географиялық,
әлеуметтік–экономикалық ерекшеліктерін зерттеу бойынша XVIII–XIX
ғасырлардағы ғылыми экспедициялар.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты -XVIII–XIX
ғғ. Қазақстан территориясында Ресей тарапынан жүргізілген экспедициялардың
ерекшеліктерін зерттеу және талдау.
Қойылған мақсат бойынша мынадай міндеттер анықталды:
• Орынбор (қырғыз - қайсақ) экспедициясының қызметін талдау;
• І Академиялық экспедицияның ерекшеліктерін анықтау;
• ІІ Академиялық экспедицияның нәтижелерін айқындау;
• XIX ғасырда Қазақстан табиғатын физикалық–географиялық зерттеу
кезеңдерін қарастыру;
• А. Бутаковтың Арал теңізін зерттеу қызметінің ерекшеліктеріне
сипаттама беру;
• Г.Н. Потанинның Шығыс Қазақстанға саяхатының мәнін анықтау;
• Ф.А. Щербин (1896-1903) экспедициясының Қазақстанның дала
аймақтарының статистикалық зерттеуін ұйымдастыруының негізгі
кезеңдерін талдау;
• Қазақстанды ғылыми зерттеудің негізгі нәтижелерін айқындау.
Жұмыстың әдіснамалық негізін оқиғалардың диалектикалық келісі,
объективтілік және тарихи принциптер құрайды. Біздің мәселеміз үшін жалпы
және жеке, жалпы ресейлік және аймақтық ерекшеліктерді салыстыру әдісін
қолдану маңызды болды. Себебі бұл әдіс Ресей мемлекетінің жүйесінде
оңтүстік – шығыс аймағының орнын терең түсінуге мүмкіндік береді. Біздің
мәселемізді зерттеудің арнайы әдістері ретінде салыстырмалы – тарихи және
мәселелі – хронологиялық келістер, талдау мен синтез таңдап алынды.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері XVIII – XIX ғ.ғ. қамтиды. Бұл кезең
Қазақстанды зерттеу бойынша ғылыми экспедициялар жанданып, аймақтағы
отарлау саясатының билігінің күшеюімен сәйкес келеді.
Диплом жұмысының құрылымы. Диссертация жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды бөлімнен, пайдаланған әдебиеттер мен деректер тізімінен,
қосымшалардан тұрады.
XVIII ғасырдағы Қазақстан аймақтарындағы ғылыми экспедициялар
1. Қазақстанда ғылыми-зерттеу экспедицияларын ұйымдастыру себептері
және алғышарттары
Қазақстан және Орта Азия тұрмыс тіршілігі мен мәдениетіөте ежелден
келе жатқан маңызды өлке болып табылады. Бұл өлке арқылы халықаралық
сауда, алыс-беріс жолдары өтті. Қазақстан аймағын мекендеген әртүрлі
халықтар егіншіліктің өсіп-өркендеуіне ие болғандығын археологтардың
қанжығысына ілінген суландыру құралдары дәлелдейді. Сонымен қатар сол бір
жұмбақ халықтардың өңдеген кен орындары мен басқа да тайпалар туралы
таңғажайып нарселер табылған.
Александр Македонский жорығына дейінгі ежелгі европалық ғалымдардың
осы өлке туралы бұлыңғыр болжамдары Гомердің Каспий теңізіндегі
финикиялықтардың жүзуінде, ежелгі грекиялық тарихшы Герадоттың (б.э.д. 490-
425 жж.) колхидяндардың Орталық Азия және Үндіге тауарға барып, оларды
Еуропаға тасығандығы жөнінде Тарих атты классикалық еңбегінде баяндалады.
Грек және рим жазушылары Аристобул, Патрокл, Эратосфен, Полибий (б.э.д.),
Мела, Арриан, Птолемей, Курций, Дионисий, Марцеллин (б.э.б.) Оксус (араб.
Жейхун, қазіргі Әмудария) еңбектерінде аталады. Орталық Азия арқылы Азия
мен Еуропа арасындағы сауда-саттықтың жандануы Страбонның (б.э.д.64-63 ж.
– э.б. 23-24 ж. ) География енбегінде айтылады.
Араб ғылымы мен мәдениеті өркендеген дәуірде араб географы және IX
жазушысы Ибн Хордадбехтің жазбаларында орыс көпестері құндыз және қара
күзен түлкі терілерін Волга, Каспий бойымен Орталық Азия арқылы Үнді және
Қытай елдеріне тасығандығы айтылған. Еуропалық елдердің ішінен Ресей
Орталық Азиямен, Қазақстанмен және онымен іргелес елдермен ертеден тығыз
байланыста болды. Қазақстан арқылы Қарақорымға (монғол хандарының астанасы)
өтетін жол болды. Сол жол арқылы орыс князі князь Ярослав Всеволодович, ол
уланып өлгеннен кейін оның атақты ұлы Александр Невский ұлы Күйік ханға
аттанды
Шыңғыс хан бастаған монғолдардың жаулап алушылық жорықтары, одан
кейінгі Әмір Темірдің (Тамерлан) Алтын Ордаға жасаған жорықтары Қазақстан
жерінен өтетін халықаралық сауда жолына елеулі нұсқан келтірді. 1380 жылы
орыс халқы екі жарым ғасырға созылған татар-монғол езгісін жойды. Бұған
үздіксіз азаттық күрес және де құлдық жағдайға түскен басқа халықтар
себепші болған. Содан кейін экономикалық-сауда және мәдени қарым-қатынасты
қалпына келтіру басталды. Патша Иван Грозный және оның мұрагерлері Ресей
мен Үнді, Қытай арасындағы бұрынғы сауда байланыстарын реттеу шараларын
қарастырды. Мәселен, орыс елшісі Федор Иванович Банков 1865 жылы Қытайға
Шығыс Қазақстан арқылы бақыт алып, Зайсан және Қара Ертіс көлдерінде болды.
Орыс патшасы І Петр 1682 жылы мемлекет басшысы болғаннан кейін Ресей үшін
теңіз жолының маңыздылығын Каспий арқылы Азия елдері екендігін бағалады,
Иван Грозный тұсында Ресейдің сол жағалауы өзіне тиесілі болатын. 1713 жылы
І Петр құрылған астанасы Петерборда бір ұлықты түркменнен Әмудария
жағалауында ірі алтын құм жатқандығы туралы мәлімет алды. І Петрдан кейін
1713 жылдан бастап жыл сайын қызметші адамдарын барлық азиат елдеріндегі
қырғыз және түркмен далаларынан ключ и врата іздеуге ерекше
тапсырмалармен жіберіп отырды. 1714 жылы ол екі экспедицияны жіберді:
біріншісі Сібірден Ертіс өзені бойымен Иркети қаласына (бүгінгі Жаркент),
екіншісі Каспий теңізі арқылы Дарья өзені сағаларын іздеу үшін.
Біріншісін— капитан Бухгольц, екіншісін — поручик Бекович-Черкасский
басқарды. 1715 жылы Петр Волын Персиясына елші ретінде Каспий теңізіне
құятын өзендердің басымы қандай және қайда тапсырмасымен бағытталды. 1716
жылы Петр екінші рет Черкасскийді Каспий теңізінің шығыс жағалауларына
гидрографикалық жұмыс жасауға жібереді. Бірінші гидрографикалық карта
құруға теңіз офицерлері А. Котин және М. Травин қатысты. 1718 жылы патша
Каспий теңізінің гидрографикалық қызметі басшысы ретінде В. А. Урусовты
тағайындайды, 1719 жылы осы жағалауды сипттау үшін капитан-лейтенанта К. П.
Верден басшылығымен экспедиция ұйымдастырылды. Оның қарамағында лейтенант
Урусов және Петр сүйіктісі Ф. И. Соймонов болды. Экспедицияға Қазанда
жасалған гидрографикалық кемелер берілді.
1720 жылы экспедиция барлық Каспий теңізінің навигациялық картасын
бірінші құруда жақсы нәтижемен аяқтады. І Петрдің жоғары бағалауынан кейін
карта мыс табаққа таңбаланды, оның бір көшірмесін ол1721 жылдың ақпанында
өзі 1717 жылдың желтоқсанынан құрметті мүшесі болып сайланған Франция ғылым
Академиясына жібереді. Аталған карта 1722—23 жылдары орыс армиясы мен
флотының Персид жорықтарында айрықша рөл атқарды. Петрдің аталмыш жорығында
амашыларының бірі болған Мурза Тевкелев орыс патшасының Қазақ даласы
Азияның кілті мен қақпасы деген сөзін мына бір сөзін өз естелігінде атап
өтеді.
Осы жылдары І Петрдің бастамасымен Оралда, одан Алтайда шойын қорыту,
мыс балқыту және де басқа өндіріс орындары салынады. Бұл әрекеттер
феодалдық-крепостнойлық қарым-қатынастың күйреуіне әкеліп, аз зерттелген
шеткері аймақтарды біртұтас нарық шеңберіне тартты. Соның нәтижесінде шеткі
аймақтардың табиғи байлықтарын және нарығын зерттеу белсенділігі артты.
1.2 Орынбор (қырғыз-қайсақ) экспедициясының қызметі
Орынбор экспедициясы - Орыс империясынын ХҮІІІ ғасырдың 30-жылдарында
империяның оңтүстік-шығыс шетіндегі аса ірі іс-шарасы. Ол империяның
әлеуметтік-экономикалық және саяси маңызды үдерістеріне байланысты
туындады. Ресей империясының экономикасы ХҮІІІ ғасырдың алғашқы ширегінде
тігін өндірісінің дамуымен, тауар-ақша айналымының өсуімен, мемлекеттің шет
аймақтарда жер өңдеуді қолға алуымен сипатталады. Осы жаңашыл көріністер
феодалдық қоғамның қайшылықтарының өсуіне әкеліп соқты. Басты жанжалдардың
бірі феодалдар мен шаруалардың қайшылығының өршуі, тұтастай алғанда,
мемлекет пен шаруалар арасындағы қарама- қайшылық.
Елдегі саяси жагдайды тұрақтандыру үшін патша өкіметі XVIIІ ғасырдың
алғашқы ширегінде сыртты саясатты қолға алды. Елдің жер көлемін жаңа жерлер
мен халықтарды қосып алып ұлғайту елдегі қарама-қайшылықты азайтуға тиіс
болды. Сол арқылы феодалдық елдің тірегі дворяндардың жер иеліктерін
ұлғайтып, шаруалардың бір бөлігін шет жақтарға көшіруді камтамасыз ету
болды. Өз кезегінде жаңа жерлер жаңадан қосылған халықтардан салық жинау
аркылы мемлекеттің бюджетіне түсетін акшалай қорды ұлгайтуға әкеліп соғады.
Оның үстіне табиги ресурстарды темір, мыс, бағалы металдар зерттеу және
сауданы дамыту арқылы қазынаны толтыруга болатын еді.
XVIIІ ғасырдың басындағы оқиғалар Ресейдің сыртқы саясаты оңтүстікке
және солтүстік-батысқа бағытталғанын көрсетеді. 1687-1689, 1695-1696, 1700-
1721 жылдары Ресей, Қара жане Балтық теңіздеріне шығу үшін, Түркия мен
Швецияға қарсы соғыс ашты. Солтүстіктегі соғыстың нәтижесінде Ресей Балтық
жағалауының едәуір бөлігін өзіне қаратып алды. Осылайша Петр 1 Еуропаға
"терезе"ашып, Еуропадағы маңызды аймақты империяға қаратады.
Солтүстік бағытқа жол ашылған соң, орыс императоры өз назарын шығысқа
аударды. Ол Ресейдің жаңа жерлерді бағындыруының бірнеше жолын қарастырады.
Ресейдің Азия мен Еуропа арасындағы сауда-саттыққа делдал болуына Петр 1
үлкен маңыз береді. Атап өтетін жайт, Ресейде Шығыс елдеріндегі жерлерде
қымбат металдар алтын, күміс өте көп деп есептелді. Патша өкіметінің тағы
бір маңызды мақсаты, Үндістанмен сауда-саттықты жолға қою үшін, Қазақстан
мен Орта Азия хандықтарына бақылау орнату болды.
Экспедиция басшысы Сенат оберь-хатшысы И.Кириловтың өз сөзімен
айтсақ:...мемлекеттің шығысындағы шет аймақтарын дала көшпенділерінің
тоқтаусыз шабуылдарынан қорғау үшін салынған форпостарды бақылау мақсатын
жүзеге асырады және орыс тауарларын Үндістан және Бұхараға шығаруға,
сонымен қатар осы күнге дейін ешкімнің қолы сұғылмаған жаңа жерлердің
қоймаларын Отанымыздың пайдасы үшін зерттеп, игеру жолы ашылады. Бұл пайым
империяның мүддесімен толық үйлесетін.
Бұл жерде атап өтетін болсақ, ХVII ғ аяғында Орта Азиямен байланыс
орнату үшін бірқатар жұмыс жасалған. ХVII ғ. 90 жылдардың басында Хиуа ханы
І Петрге Каспий теңізінің батыс жағалауына бекініс салғызуды ұсынды. Ол
бекініс керуен сауда-саттығының дамуына ықпал етуі керек еді. Алайда бұл
ұсыныс назардан тыс қалды. Дегенмен, аталған жағдай Каспий теңізі
жағалауларының сипаттамасын жүзеге асыруға түрткі болды. Соның нәтижесінде
1704 жылы аталмыш аймақтың картасы құрастырылды.
Кіші жүз қазақтарының бір бөлігінің Ресей бодандығын қабылдауынан
кейін Кіші жүздегі қазақ жерлерінің шекарасында патшалық ұстанымды
біртіндеп бекіту үшін 1734жылы Қырғыз-қайсақ комиссиясы құрылады және оны
Сенаттың обер-хатшысы, І Петрдің серіктестерінің бірі- И.К.Кириллов
басқарды [17]. 1743ж 1 мамырдағы императрица Анна Ивановнаның
резолюциясымен үкімет И.К.Кириловтың ұсынысын құптады. Онда жобаның
меншіктеу туралы айтылған, сондай-ақ жоғарыда сипатталған барлық істерді
жіберуге Иван Кириловты белгілеп, онымен Алексей Тевкелевтің болуын, яғни
тез арада жіберіп, толық нұсқау мен бұйрық беру деп жазылды. Экспедицияның
болашақ жетекшісі мещан қатарынан шыққан. Қызметін тыңшылық бұйрығымен
бастаған, өзінің назарын 1Петрге аударған кезінде Сенат копиист аударылды.
Ұзамай ол Сенат хатшысы болып тағайындалды, содан кейін 1727 жылы обер-
хатшысы болып ауысты және де 1734 жылы 18 мамырда экспедиция құрамына стат
кеңесші ретінде тағайындалды [9]. Оның көмекшісі болып орыс әскері
полковнигі атағына ие болған А.И.Тевкелев тағайындалды. Соңғы атағы Кіші
жүздің бөлігі Ресей бодандығын формальдық келтіру туралы Ресей патшалығының
тапсырмасын сәтті орындағаны үшін берілді. 1734 жылғы мамырдағы жарғымен
И.К.Кирилов стат кеңесшісі, А.И.Тевкелев -полковник шенімен ақталды.
Сонымен қатар біріншісі 3000 рубль, ал екіншісі 1000 рубль ақшалай өтем
алды.
Экспедиция құрамы әр түрлі мамандардан тұрды: геодезистер,
картографтар, суретші-гравершілер (оймашылар), ботаниктер, сауда адамдары
құрлысшылар, солдаттар. Барлығы 95 ерікті адамдарды құрады [18]. Олардың
ішінде есепші ретінде әйгілі ғалым, саяхатшы Петр Рычков те болған.
И.Кирилов бастаған Орынбор экспедициясы 1735 жылдың тамыз айында Ор
өзенінің Жайыққа құлайтын құйлысына жетіп, бекініс қабырғаларын салуға
кіріседі. Сол жылдың 31-тамызында артиллерия салюті беріліп, тоғыз бекінісі
бар Орынбор қала-бекінісінің негізі қаланды [18, 25].
Бір қызығы, Орынбор қала-бекінісін салу ұсынысы Ресей патшалығының
түпкі саясатын дәл ұғына алмаған Әбілқайыр ханның идеясы болатын. Кіші жүз
ханы Әбілқайыр өз құзырындағы орданың арасында тәртіпсіздік пайда болған
жағдайда бекіністен пана табуды және қазақ даласында өз беделін ныңайту
үшін өзінің ұстанымын нығайтуды көздеді.
И.Кирилловтың жобасын қолдаған және оның жұмысын бастауға күш салған
кісі – құпия кеңесші А.П. Бестужев–Рюмин болды. Кирилов кең өкілеттікке ие
болды. Мысалы, оған Уфимдегі әскер де бағынған еді. Кирилов экспедициясын
ұйымдастырудың қажеттілігіне әр түрлі түсінік берді, оның ішінде Қазақ
даласына бекінгісі келген жоңғарлардың алдын алу мәселесіне басты мән
берілді. Бұл туралы кейін қазақ даласы арқылы Еділден қашқан торғауыт
қалмақтарын қайтаруға қатысқан И. Рычков былай деп жазған еді: Кирриловқа
жоңғар билеушілерін қазақ ордасына жібермей, олардың Ресей қоластына келуін
жолға қою тапсырылды. Олай болмаған жағдайда, жоңғарлар Сібірдегі қауіпті
көршіге айналуы мүмкін еді [1, 8].
Кириловтің картография, этнография салаларынан терең танымы бар
болатын және онда қазақтарды орыс бодандығына енгізудің өзіндік жоспары
бар болатын. Ол І Петрдің Азиялық мемлекеттермен қарым-қатынасы саясатының
жобасын сақтап, патшайымға Ресей патшалығының Орынбор өлкесі және аралас
аймақтармен ұстанымын нығайту, Әбілқайырдың өтініші бойынша бекіністі салу
және жаңадан иеленген азаматтарды басқаруға қатысты өзінің көзқарасын
жеткізді. Сондай-ақ ол қазақ даласын империя қоластына қаратудан түсетін
экономикалық және саяси пайданың негізгі белгісін де анықтап берді.
Кириллов басқарған экспедицияға берілген ең басты нұсқаулар мынадай
болды:
Біріншіден, оған жаңа қала салып, экспедицияның барлық күшін сол
қаланың құрылысына жұмсау керек болды.
Екіншіден, ол қазақ және қарақалпақ хандарымен дипломатиялық байланыс
жасауға, яғни қазақтарды сыйлықтармен немесе қатаң тәртіппен, болмаса
қорқыту арқылы бағындырып ұстай отырып, Кіші және Орта жүз хандарын ант
етуге мәжбүрлеуге тиіс еді [19, 186-187]. Жаңа қала Әбілқайыр ханның
өтінішімен салынғанымен, ханға арналған үйді қала сыртында салынуы керек.
Үшіншіден, Жайық өзені қазақтармен арадағы шекара болып, қазақтарға
өзеннің оң жақ жағалауына өту рұқсат етілмеуі тиіс.
Төртіншіден, соттың істі қарауы орыс және қазақ шенеуніктерінен сот
құру. Мысалы, оған мүшелікке хан балаларынемесе сұлтандар мен билерді
тарту.
Бесіншіден, бірінші кезекте керуенді тауарлармен Бұқарға, одан да
алысқа жіберу. Яғни Азияның әр түрлі жерлерінен саудагерлерді Ресейге
тартуға тырысу. Ал керуендерді жіберу кезінде оған геодезия мамандарын қосу
керек, себебі олар жаңа жерлерді тексерумен және суретке түсірумен
айналысты, яғни олар әскери іздеушілердің қызметін орындады.
Алтыншыдан, экспедиция әртүрлі кен орындары жайлы мәлімет жинау керек
еді, оның ішінде алтын іздеумен айналысу. Ал зерттеу жұмыстарын ешқандай
дерексіз, орыс саудагерлерінің мүмкіншіліктерімен әлеуеттерін пайдалана
отырып бастау болжанды.
Жетіншіден, Арал теңізі жағалауында әскери база құрып, оларға оқтары
бар кеме беруді жүзеге асыру.
Сегізіншіден, қазақтың жылқыларының жақсы қасиеттері көп болғандықтан,
оларды орыс атты әскерлері үшін белсенді сатып алу тапсырылды [19 , 188].
Бұдан да басқа қосымша нұсқаулар да берілді. Орынбор экспедициясы
мазасыз қазақтар мен башқұрттарды бақылау және аңду керек еді, ал егер
олардың бірі болмаса бірі бас көтерген болса, оларды бір-біріне айдап
салып, орыс әскерлерін сақтап қалуға тырысу қажет болды [19, 188].
Бастапқы үш жылда Орынбор экспедициясы өз жұмысында белсенділік
танытпады. Себебі отарлау тәртібіне қарсы шыққан башқұрттар ісі, экспедиция
басшысының резиденциясының Самара қаласында орналасып, басшылық орталықтың
қазақ даласынан алыс болуы экспедиция жұмысының жандануына жол бермеді.
Оның үстіне Орынборда орналасқан шағын әскери бөлімнің материалдық жағдайы
да ауыр болды . Әскери бөлімнің материалдық жағдайын көтеру үшін 1736
жылдың 11-ақпанында Сенаттың шешімімен барлық башқұрт территориясындағы
жерлерден жер алуға және оны өзінің меншігіне бекіту құқығы сынды
жеңілдіктер берілді. Әскерилерге бұл жеңілдіктер башқұрттардың көтерілісін
басу үшін жасалған еді.
Экспедицияға Орта Азияның өзге халықтары туралы мәлімет жинау
тапсырылады. Әсіресе, жоңғарлардың Ресей бодандығын алған халықтардан салық
жинауға мүмкіндік бермеуді жолға қою, хиуалықтармен шайқасып жатқан
Әбілқайырға әскермен немесе қару-жарақтармен ешбір көмек бермеу тапсырылды.
И.Кириловтың міндетін Орынбор өлкесінің атақты зерттеушісі Алекторов
қысқаша былай деп атап өтті: орыстардың үстемділігін орнату үшін өте жақсы
жоспар таңдалды, оның басты мақсаты Башқұрт өлкесінің оңтүстігі бойынша
бекініс ортануға талпыну; бұл талпыныс арқылы мынадай үш мақсатқа қол
жеткізу жоспарланды: башқұрттарды сабасына түсіру, қазақ даласына бақылау
жасау және қазақ пен башқұрт арасындағы байланысты үзу еді [8, 16].
Жобаның негізгі ережесі үкіметтің құрастырған Ор сағасының жанындағы
қаланың құрылысы және Орынбор қаласының дәрежесі үшін жіберілген
41тармақтан статс кеңесшісі Иван Кириловтың нұсқаулықтары әрі қарай
дамуына рұқсат алды. Осы құжаттар бойынша болашақ қалаға Орынбор атауы
берілді. Биік дәрежелік Орынборға әртүрлі халық топтарын көшіру үшін кең
мүмкіндік берілді. Оның ішінде орыс, сондай-ақ шетелдер қатарынан көпестер,
қолөнершілердің жергілікті сауда-өнеркәсіптік келісімін қалыптастыруға
ерекше назар аударылды. Қалада башқұрт, қазақ, қарақалпақ, қалмақ, басқа да
Орта азия халықтарының өкілдеріне, сондай-ақ грек, армян, индустарға
сатуға және әртүрлі қолөнерді кәсіп етуге рұқсат етілді. Алайда Орынборға
адам басы салығын төлейтін крестьяндар және әртүрлі қашқын адамдар
көшірілді. Аталған шектеулік дворян әулетінің мүдделігімен жасалды.
Орынборға көшіп келгендерге әртүрлі жеңілдіктер көрсетілді: аула және
құрылыс жерлерінің қайтарымсыз қолдану, қазыналық орман құрылысына 10 жыл
бойы пайызсыз материал сатып алу; түнеу міндеттерінен босату. Орынборға
көпестерді тарту үшін алғашқы үш жылда (1735-1738) олардың тауарларынан
жарна алмау рұқсат етілді.
Бұндай іс-шаралармен Анна Ивановнаның үкіметі Орынборды Ресейдің Орта
Азиямен, Қазақстанмен және шығыс елдерімен сауда-саттық орнатудың маңызды
орны ету еді. Экспедиция қызметінің бірінші кезеңінде патша үкіметі
саясатының негізгі жолы осылай анықталды. Жоғарыда атап өтілген үкіметтік
құжаттардың пайда болуынан кейін Орынбор экспедициясының жеке құрамын
қалыптастыру және оның тағайындау орнына тез жетуі үшін барлық
қажеттіліктермен қамтамасыз ету басталды. 1734 жылы 28 мамырда Кирилов
экспедицияның қажеттіліктеріне қатысты жоғары лауазымды есімге ұсыныс
құрастырды. Ол бұл жерде патшайымнан экспедиция офицерлерінің шенін
жоғарлатуға, ал солдаттар мен азаматтық тұлғаларға жалақы қосуды сұрады,
оның пікірінше бұл қызметке еріксіздер емес, нағыз құмарлар кіре алуы
үшін. Экспедицияға бөлінген жоғары резолюциядан басқа әртүрлі әскери және
азамат мамандар қажет болды. Сондықтан ұсынысқа 9 артиллерлік, 26 теңіз
офицерлерін қатыстыру талабына сәйкес адамдардың қолы қосымша енгізілді.
Сонымен қатар сәулетші, бухгалтер, дін қызметшісі, аудармашы, геодезис
мамандар, ботаник, математик-астроном, дәріханашы және көптеген кеңсешілер
қажет болды. Сұраныстағы мамандардың саны 100 адамды құрады. Патшайымның
келісімін алған соң, И.К.Кирилов 3маусым күні Сенатқа анлогиялық атаулы
қол қоюға өтініш берді. Кирилов үшін маңызды әскери-саяси міндетті орындау
үшін барлық жағдайлар жасалды: оған бекініс орнтау үшін көмекке бірнеше
инженерлер, картаны сызу үшін геодезис мамандар және үш теңіз офицері және
матростар берілді. И.Кирилов жалақысына қоса 3000 рубль көлемінде, ал
Тевкелев 1000рубль біржолғы ақшалай сыйақы алды. Ал сыйлықтар мен басқа да
төтенше қажеттіліктерге 15000 рубль бөлінді [19, 186].
Мәскеуде оған тау, артиллериялық шенеуніктер, тарихнамашы, ботаник,
дәріханашы, суретші, емші, сондай-ақ Славян-латын мектебінің студенттері,
басқа мамандықтардың бір топ шенеуніктері (теңіз тапсырмашысы, мичман,
штурман, боцман, 6 матрос, 10 прапорщик, 2 унтер-офицер, 13капрал, 2
поручик, 4 подпоручик, бухгалтер, кеңсеші және т.б). Қазан қаласында оның
қол астына біртұтас полк және қажетті артеллериялар саны берілді, сондай-ақ
кейін басқа да әскер құрамасы қосылды, яғни олар: пензиялық пехот полкі,
уфим гарнизоны, вологдалық полк, сондай-ақ, уфимдік дворяндар мен казактар
отряды. Экспедициялық корпусқа Уфа, Мензелинс және Бирск жасөспірімдер
қатарынан да енгізілді. Татар тілін білгендерге басымдылық берілді [1, 8].
1734-1737 жылдары кезеңінде бұл компания Орынбор комиссиясы ретінде,
1737-1744 жылдар арасында Орынбор экспедициясы, ал 1744 жылы Орынбор
губерниясы ретінде қызмет етті [1, 10].
Экспедиция сәттілігінің маңызды шарттарының бірі өлкенің тыныштығы
болатын. Мұны үкімет жақсы білетін және де осындай тыныштықты сақтау үшін
жергілікті тұрғындардың айтқандарына кей кезде көну керек болды. Мысал
ретінде 1734 жылдың 31 мамырындағы Сенат жарғысының шығу тарихын атап өтуге
болады.
1733 жылдың басында төрт башқұрттың және де өлкенің басқа да орыс
емес халықтарының атынан Санк-Петергбургке Ахмет Бөрібаев молда бастаған
үш таңдаулы өкіл барады. Олар башқұрттардың жері тартып алынып жатқаны,
жергілікті басшылықтың жүгенсіздігі, сот билігі мен басқаруды тәртіпке
келтіруді арыз етіп барады. Бірақ оларды Москва салқын қабылдап, Санкт-
Петербургке жібермейді. Үкімет аталмыш өтінішті Орынбор экспедициясын құру
туралы шешім қабылдағаннан кейін қарайдыү 1734 жылдың 31 мамырында Сенаттың
шешімі шығып, келушілердің өтініші қаралады.
И.К. Кириловтың 1734 жылдың 18 мамырындағы Бүкіл қаланы жайландыру мен
халықты қоныстандыру және төңіректегі халықпен байланыс орнату бойынша
өкімдер туралы нұсқауында үкімет өзінің ұсыныстары үшін әрекет
стратегиясын анықтады. Экспедиция жетекшілеріне жергілікті тұрғындарды
қадағалау міндеті жүктелді. Оларға ...башқұрт тархандары мен мещеряктарын
Экспедиция қызметіне киіндіру, ал типтәрлар мен қоқы бастарды жұмысқа
киіндіру, реніш болмау үшін әділ болу, ал ...башқұрттарды ызаландырмау
кеңесі берілді. Сонымен қатар көзге түскен башқұрт пен қазақ феодалдарын 3
рубльдан 10 рубльға дейінгі қарапайым жиектемелі қылышпен марапаттады.
И.К. Кириловтың реформаторлық сапалары ең алдымен басқарманың шет
аймақтық аппаратының лауазымдық тұлғаларымен өзара қарым– қатынасында
байқалды. Кириловтың жергілікті әкімшілік өкілдерінің әрекетімен қысқа
мерзімдік танысуы оны жергілікті өзіндік басқарудың бүкіл құрылымын
жетілдіруге және Уфа әскербасының әрекетін реттеу шараларына тікелей
араласуға мәжбүрледі. Бұл лауазымдағы әскербасы Кошелев Экспедицияның
келуіне дейін адамгершіліксіз әрекеттерімен бірнеше рет байқалған. Аталған
оқиғаны В.Н. Татищев пен Уфа шет аймақтық кеңсесінің хатшысы Михаил
Безобразов өз жолдауында баяндаған. 1734 жылдың 14 желтоқсанында Сенат И.К.
Кириловке Уфа әскербасының адамгершіліксіз әрекеттері мен қарақшылық
туралы жалған хабарларды жинау мен кабинетке жеткізу туралы тергеу
жүргізуді тапсырды. Бұл шешім уфалық әскербасыларға алғаш рет бақылаудың
орталық мекемелердің қарамағынан емес, керісінше жергілікті деңгейде
орнағанын дәлелдейді.
И.К. Кириловтың қиянат етушілікті тергеу нәтижесі бойынша шет аймақтық
әкімшіліктің башқұрт тұрғындарын басқару жүйесін жете зерттеу қажеттілігі
туындады. Өзінің зерттеулері негізінде ол Уфа уезін басқарудағы
тәртіпсіздіктерді және өзінің Уфа қаласында болған кездегі әрекеті туралы
кабинетке жеткізуді құрастырып, 1735 жылдың 13 қаңтарында Сенатқа жіберді.
Бұл құжат танымал мемлекеттік қайраткермен қолға алынған Башқұртстанды
басқару жүйесін арнайы зерттеудің алғашқы әрекеті болып табылады.
Кирилов картография, этнография ғылымдарында хабардар болуы негізінде
қазақтардың Ресей бодандығын алу әрекеті бойынша өзінің жоспарын құрды. Ол
І Петрдің азиаттық мемлекеттермен өзара қарым – қатынас бойынша жоспарын
сақтады және патшаханымға Орынбор аймағы мен көршілес аймақтардағы Ресей
империясының позициясын күшейту туралы, Әбілқайырдың сұранысы бойынша
бекініс салу туралы, қайта алынған бодандарды дұрыс басқару туралы өзінің
пікірін ұсынды. Сонымен қатар, қазақ далаларының қосылуынан алуға болатын
экономикалық және саяси пайда үлестерді сипаттап берді [19, 186-187].
Кириловтың маңызды әскери – саяси міндетті орындауы үшін барлық
жағдайлар құрылды. Оған көмекке бекіністі құру үшін бірнеше инженерлерді,
картаны сызу үшін бірнеше геодезистерді, кемені құру және басқару үшін
кемешісі мен кеме жұмысшылары бар теңіз офицерлерін берді. И.К. Кирилов
марапаттаудан басқа 3000 рубль көлемінде бірреттік ақшалай сыйақыны, ал
Тевкелев 1000 рубль сыйақысын иеленді. Ал сыйлықтар мен басқа да төтенше
қажеттіліктер үшін қосымша 15000 рубль бөлінді [19, 186].
Оған Мәскеуде тау, артиллериялық, тарихнамашы, ботаника ғылымының
маманы, дәріханашы, балгер, суретші шенеуніктері, Славян – латын
мектептерінің шәкірттері мен басқа мамандықтар шенеуніктерінің бүкіл тобы
(теңіз поручигі, мичман, штурман, боцман, 6 теңізші, 10 прапорщик, 2 унтер
– офицер, 13 капрал, 2 поручик, 4 подпоручик, есепші, кеңсеші және тағы
басқалар) қосылды [9, 18].
Қазан қаласында бүкіл полк пен артиллерия Кирилов қарамағына қосылды.
Кейін Кирилов құрамына басқа әскери бірігулердің енуі арқылы әрекет әскери
сипатқа ие болды. Әскери бірігулер құрамына пензендік жаяу әскер полкы,
уфалық гарнизон, вологодтық полк және де уфа дворяндары мен казактары
бағынды. Экспедициялық корпусқа Уфа, Мензелинск пен Бирсктен шыққан
жасөспірімдер де кірді.
Орынбордың салынуына зор маңыз берілді. Қашқын әскерлер мен шаруаларды
қоспағанда бүкіл ұлт өкілдеріне, саудагерлерге қоныстануға рұқсат берілді.
Және алғашқы үш жылда, яғни 1735 жыл мен 1738 жыл аралығында бүкіл
жерлерге хабар таратылды... еш тауардан қазнаға салық... салмау... ал
ақшасыз қоныстанғысы келетіндерге қора, қойма, қамба мен дүңгіршектерді
беру.., бірақ қазнадан құрылысқа қажет болатын орман, тас қорларымен
қамтамасыз ету; бұл көмек үшін біздің қазнаға ақшаны үстемесіз төлеуге
міндетті және орналасу бойынша он жылды қамтиды [1, 11].
Жалпылай алғанда экспедиция 2700 адамнан құралды, олардың 2500
әскерлер болды. Комиссия Кіші жүзді жан – жақты зерттеу бойынша үкіметтік
тапсырыс алды. Соның негізінде олар жерлерді картаға түсірді және табиғи
ресурстарды барлауды жүргізді [19, 186].
1734 – 1735 жылдың қыс аралығында әскери күштерді жинау мен азық –
түлікті дайындау бойынша күшейтілген дайындық жұмыстары жүрді. 1734 жылдың
11 сәуірінде жасақ Уфадан Орь өзенінің сағасына жылжыды. Бірақ бұрынғы
еркінен айырылғысы келмейтін, жаңа бекіністің құрылуына қарсы болған
башқұрттар бұл экспедицияның жұмыс жоспары туралы біліп шайқасқа
дайындалды. А. И. Добромыслов бұл оқиғаны келесідей сипаттады: башқұрттар
Орьдағы қаланың құрылуы мен Башқұрстанның шығыс шекарасында орыс отарының
пайда болу салдарынан олардың жан – жақты орыстармен қоршалатындығын,
осылайша біржола Ресей құрамына енетінін түсінді [9, 19].
Аймақты зерттеуші Алекторов бұл оқиғаны келесідей сипаттайды:
аймақтың көптеген бұратана халқы Орынбордың қалануына кедергі келтіруді
ойластырды... осы мақсатпен мешіттерде құрылтайлар ұйымдастырды...
Башқұрттар халық атынан башқұрттардың Орынбор жаңа қаласын және
қырғыздармен шекарада қандай болмасын бекіністер салуды болдырмайтынын, Орь
өзеніне жеткізбейтінін хабарлау үшін Уфадағы Кириловке үш өкілін жіберді
[8, 20]. Үш өкіл Кирилов адамдарымен ұсталып, қатаң жазаланды. Біреуін
өлімге дейін сабады. Бірақ Кирилов адамдары көтерілістің басты жетекшілері
туралы біле алмады [8, 21].
Башқұрттар Орынбор экспедициясының жұмысына кескілескен қарсылық
көрсетті. Мысалы, Саянтасы ауылы тұрғындарының жазасы өте ауыр болды:
әйелдері мен балалары бар мыңдаған ауыл тұрғындары атылды және найзалармен
түйреп өлтірілді; жүз бес адамды бір қамбаға жинап... отпен өрттелді...
бүкіл ауыл өрттелді... Осылайша Саянтасы ауылы мен оның тұрғындары бар
әйелдерімен және балаларымен, кішіден үлкенге дейін бір түн ішінде өрттелді
және қарумен өлтірілді, ал тұрақтары күлге айналды [9, 21].
Бұндай айуандық басқа жерлерде де жалғасты. Басым бөлігі өлтірілді,
кейбіреулері абақтыға отырғызылды, ал қалған бөлігі әскерге жіберілді.
Мысалы, 5000 башқұрт Роговик қаласының ауданына Остзей полкына берілді.
Башқұрттардың қозғалысы басып – жаншылғаннан кейін бекіністердің салынуы
біртіндеп басталды. И. Кирилов бастауындағы әскери – экспедициялық корпус
Уфадан 10 верстқа алшақтаған кезде башқұрт депутациясымен жолықты.
Башқұрттар олардың қайта оралуын талап етті, талапты орындамаған жағдайда
қарсылық көрсетумен қорқытты. Башқұрттармен бірнеше реттік және қантөгіс
қарсыластықтарынан кейін ғана Кирилов 1735 жылдың 6 тамызында Орь өзенінің
сағасына жетті [9, 19].
1735 жылдың 15 тамызында 4 бастионы бар бекініс салынды, 30 тамызда
әскери гарнизон енгізілді, 31 тамызда артиллерия енгізілді және осы күні
ғибадаттан кейін ресми түрде бекініс салынды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31. XVIII ғасырдағы Қазақстан
территориясындағы ғылыми
экспедициялар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 101.1. Қазақстанда ғылыми – зерттеу
экспедицияларды ұйымдастырудың себептері мен
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 10
1.2. Орынбор (қырғыз-қайсақ) экспедициясының
қызметі ... ... ... ... ... ... .11
1.3. Азиялық Ресейді зерттеу мен игерудегі XVIII ғасырдағы академиялық
экспедициялардың мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
2. XIX ғасырдағы Қазақстан территориясындағы ғылыми
экспедициялар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.1. XIX ғасырда Қазақстан табиғатын физикалық – географиялық зерттеу және
өңірдің территориясын картаға түсіру жұмыстары (картографиясы) ... 33
2.2. А. Бутаковтың Арал теңізін ашуы және зерттеуі
... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.3. Г.Н. Потанинның Шығыс Қазақстанға саяхаты ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
2.4.Ф.А. Щербин (1896-1903) экспедициясының Қазақстанның дала аймақтарын
статистикалық зерттеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
2.5 Ғылыми экспедициялардың негізгі
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тарихты зерделеу, одан тағылым алу –
ұлттық сана-сезімді қалыптастыру, әрі оны дамыту, рухты шыңдау жолдарының
бірі. Тарихтың адам бойына берер рухы – өткен өмірде болған шындықты ашу,
оның жай-күйін, сипатын анықтау. Тамары терең қазақ тарихының түрлі
кезеңдерін зерттеп, зерде танымына түйінделетін қорытындыларды саралап,
бағамдап отыру – ұлт ісінің бір парасы. Себебі ел бірлігін сақтау және оның
болашақтағы даму арналарын болжау өткен тарихты зерделемей, одан тағылым
алмай жүзеге аспайтынын адамзат баласы әлдеқашан түйсінген. Әсіресе, өзге
елдің отарында болған ұлттың тарихтан алар сабағы отаршылдық езгісінде
болмаған ұлттарға қарағанда ерекше болуы тиіс. Ал ондай сабақ тек азаттық
алғанда ғана мүмкін болады. Қазақ халқының азаттыққа қол жеткізіп, тәуелсіз
ел болуы еліміздің саяси, әлеуметтік-экономикалық дамуымен қатар өз
мәдениеті мен тарихын саралауға, одан рухани күш алуға жол ашты. Төл
тарихтың ең бір күрделі кезеңі – Қазақ хандығының Ресей империясының
құрамында болған дәуір. Қазақстанды жаулап алу процесінің және отаршылдық
саясатының ерекшеліктерін қалпына келтіру заманауи тарихи ғылым үшін
маңызды болып табылады. XVIII - XIX ғғ. Қазақстан территориясында табиғи
байлықтар мен пайдалы қазбаларды, климат ерекшеліктерін анықтау мақсатымен
жүргізілген ғылыми экспедициялардан алынған мәліметтердің маңызы ерекше.
Бүгінгі таңда Қазақстанның табиғи және мәдени тарихын зерттеуге
қызығушылық жылдан жылға артып келе жатыр. Орта Азия, Қазақстан мен Алтай
халықтарының Батыс және Шығыс елдерімен әскери– саяси және мәдени
байланыстарын, сауда–экономикалық дамуын, табиғи–географиялық байлықтарының
түрлі қырларын ашатын көптеген зерттеулер мен мақалалар жарық көрді. Ресей
тарапынан жүргізілген отарлық саясаттың тарихын, сан алуан қыр-сырын, амал-
айласын, тіпті, ұлт дамуына тигізген пайдасын да тану – азаттық дәуірді
кешіп отырған бүгінгі таңның өзекті істерінің бірі деп санауға болады.
Мәселенің тарихнамасы. Ғылыми экспедицияға қатысушылар ғылыми
экспедиция тарихының алғашқы зерттеушілері болды. Олардың қатарында
Башқұртстанға экспедиция есепшісі ретінде келген П.И. Рычков болды. Сол
жерде қызмет бойынша біртіндеп жоғарылап, Оралдың қазынашылық зауыттарының
бастығы лауазымын иеленді. Ол Башқұртстанның тарихы, географиясы мен
экономикасы туралы көптеген еңбектер жазды. История Оренбургская және
Топография Оренбургская, то есть обстоятельное описание Оренбургской
губернии ең маңызды еңбектері болып табылады.
Автор История Оренбургская (1730 - 1750 жж.) еңбегін Орынбор
губерниясының қалануымен бастаған. Еңбектің кіріспе бөлімі 1744 жылдың 11
наурыз күнімен қойылған. Бұл еңбектің бастапқы атауы Известие о начале и
состояние Оренбургской комиссии деп аталды. Атауының жанында Собрано из
происходивших по той комиссии и дел в Оренбурге в 1744 году деп жазылған.
П.И. Рычковтың бұл зерттеуі 1759 жылы академик Г.Ф. Миллердің Сочинения и
переводы, к пользе увеселению служащих журналында алғаш жарияланды. Бұл
еңбек 1896 жылы Орынборда жеке кітап түрінде басылып шықты.
История Оренбургская еңбегінде Ресейдің оңтүстік – шығыс
шекарасындағы жағдай сипатталады және І Петрдің Қазақстан мен Орта Азияға
қатысты жоспарлары туралы, қазақтардың Кіші жүзінің ханы Әбілқайырдың Ресей
бодандығын қабылдау арманы туралы, А.И. Тевкелевтің Кіші Жүзге өкілдігі
туралы, Орынбор экспедициясының ұйымдастырылуы туралы, И.К. Кирилловтың
қызметі туралы, Башқұртстандағы жағдай туралы және т.б. баяндалады. П.И.
Рычковтың еңбегінің экспедицияның ресми мәліметтері негізінде жазылуы
еңбектің жағымды қыры болып табылады. Сонымен қатар автор экспедиция
шенеуніктерінің бірі ретінде суреттелген жағдайлардың бақылануын өз
борышына алды. Бұл еңбектің құндылығын арта түседі. Бірақ еңбекте көптеген
кемшіліктер бар. Яғни, экспедицияның қызметі толық сипатталмаған және
автордың кей сындарымен келіспеуге де болады [1].
П.И. Рычковтың Топография Оренбургская, то есть обстоятельное описание
Оренбургской губернии еңбегі үлкен қызығушылық тудырады. Оның бірінші
бөлімінде губернияның атауы түсіндіріледі, аймақтың халық құрамы және
табиғи – климаттық жағдайы сипатталады. Башқұрт, қазақ, қалмақтар мен басқа
халықтарға қатысты тарихи мәліметтер құнды болып табылады. Автор аймақтың
түрлі этникалық топтарының әлеуметтік құрылымын және шаруашылығының
ерекшеліктерін қарастырады. Топография Оренбургской ... еңбегінің екінші
бөлімінде аймақтың үкіметтік отаршылдығы назар ортасына алынады. Бұнда
Рычков бекіністердің іргетасын сипаттайды, гарнизондардың шаруашылық өмірін
талдайды, әскери қызметкерлердің санын анықтайды.
Сонымен П.И. Рычковтың еңбектері кемшіліктердің болуына қарамастан
Орынбор экспедициясының тарихы бойынша алғашқы ғылыми зерттеу жұмысы болып
табылады. Және бұл еңбексіз үкіметтік іс – шараның қызметін қайта құру
мүмкін емес.
И. Дебудың Топографическое статистическое описание Оренбургской
губернии в нынешнем ее состоянии шығармасы П.И. Рычковтың еңбектерінің
жалғасы болып табылады. Біздің мәселеміз үшін кітаптың Положение и
первоначальное основание военных заселений бөлімі қызығушылық танытады.
Бұл бөлімде 1837 жағдай бойынша Орынбор губерниясының бекіністері мен қала
бөліктері сипатталады және әр мақаланың басында автор соңғылардың пайда
болуы туралы қысқаша тарихи анықтама береді. Олар П.И. Рычковтың
Топография материалдары мен мұрағатта Дебу тапқан фактілер бойынша
құрастырылған. Автордың ойы бойынша тұрғындарды өзге халықтардың
шапқыншылығынан қорғау Орынбор экспедициясын ұйымдастырудың басты себебі
болып табылады. Бұл сынның айқын дәлелі болмағандықтан, онымен келіспеуге
болады. Автор Орынбор аймағының өз тіршілігі үшін И.К. Кириловке борышты
деп есептейді. Автордың ойы бойынша И.К. Кириловтың өлімі қажет көркеюді
соңына жеткізуге кедергі болды [2].
Бұл кезеңде В.С. Юматовтың Мысли об истории Оренбургской губернии
еңбегі жарық көрді [3]. Автор Әбілқайыр ханның орыс бодандығын қабылдауын
терең зерттеді. Бұл Экспедицияны зерттеудің себебі болып табылады. Автордың
ойы бойынша Экспедиция жоспарының жүзеге асуы көптеген қиыншылықтар
тудырды. Оның ішінде башқұрттардың көтерілісін де атап кетуге болады.
Башқұрттардың азық – түлік керуеніне шабуыл жасауы басты шығын болды және
осылайша жаңа салынған бекіністерде аштық тудырды. B.C. Юматов И.К.
Кириловтың аталған қиыншылықтарға қарамастан Орынбор қаласын салғаны туралы
жазды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Башқұртстан тарихы бойынша бірқатар ірі
зерттеулер пайда болды. Бұл зерттеулерде Орынбор экспедициясының жеке
аспектілері қарастырылады. Осылайша В.М. Черемшанский Описание
Оренбургской губернии в хозяйственно-статистическом, этнографическом и
промышленном отношениях [4] атты еңбегінде Ресей империясының жаңа
жерлерді игеру бойынша саясаты толық сипаттайды. Бұл саяси бағыт І Петрмен
жүзеге асырылды. Автор ресей императорының Қазақстан мен Орта Азияда
қалаларды негіздеу, Арал теңізінде кеме қатынасын ашу мен кемежайды құру
қажеттілігі туралы ойды алғаш ұсынғанын айтады. Оңтүстік – шығыста бұл
мақсаттардың өмірде жүзеге асуы XVIII ғ. 30 жж. басталды және И.К.
Кириловтың атымен байланысты болды. Сенаттың обер – хатшысы барлық күштің
басты мақсатын келесідей анықтады: ... орта азия жерлеріне сауда жолдарын
ашу және ұйымдастыру.
Экспедицияның қатысушылары туралы қызықты ақпараттармен П.П.
Пекарскийдің Новые известия о В.Н. Татищеве еңбегінде танысуға болады
[5]. П.П. Пекарский аймақтағы Экспедицияның қызметін зерттеу арқылы И.К.
Кириловтың өз мақсатына толық жете алмағандығын жазады. Азияда сауданы
кеңейту мен мемлекетті байыту үшін кен орындарды іздеудің орнына жергілікті
халықпен қажырлы күрес жүргізу қажет болды. Себебі халық өз байтақ елін
дербес билеу құқығын қорғау шешімін қабылдады.
XIX ғғ. 80-90 жж. біздің тақырыбымызға қатысты көптеген еңбектер
жарыққа шықты. Орынборлық экспедиция Ф.М. Стариковтың Историко-
статистический очерк Оренбургского казачьего войска [6] еңбегінде І Петр
жоспарының жүзеге асырылуының көрінісі болып табылады. Бірақ бұл іс
толығымен И.К. Кириловпен және оның қызметкерлерімен жүзеге асты.
Қызметкерлер өздерін императордың мұрагерлері ретінде есептеді. Автор
Орынбор экспедициясын ұйымдастыруда Әбілқайырдың орнының маңыздылығын
айтады. Себебі Әбілқайыр өз басына түскен ауыр жағдайлардың салдарынан орыс
бодандығын алу үшін Ресейге жүгінді. Кирилов Әбілқайыр ханның өтінішін
қолдану арқылы үкіметке өз жобасын ұсынды. Автор Орынборды сауда –
өндірістік қала ретінде орнатылуына ерекше назар аударды. Ф.М. Стариков
Башқұртстанды орыстандыру мен отарлауды күшейтуді Орынбормен
байланыстырғандығын ашық жазып көрсетеді. Кітапта Кириловтың жобасы да
сипатталады. Автор Кириловтың өз жоспарына оңай жеткісі келетінін, бірақ
өмір өзінің түзетулерін енгізгені туралы айтады.
В.Н. Витевскийдің И.И. Неплюев и Оренбургский край в прежнем его
составе до 1758 г. [7] еңбегі үлкен қызығушылыққа ие. Автор Орынбор
аймағындағы И.И. Неплюевтің қызметін сипаттау арқылы біздің тақырыпқа басты
назар аударады. Еңбек мұрағаттық және жарияланған материалдар негізінде
жазылған. Автор Орынбор экспедициясының қызметі мен ұйымдастырылуын толық
ашты. Тарихнамада ең алғаш болып Орынбор экспедициясының пайда болуын
Башқұртстанның тарихымен тығыз байланыстырады. Орыс қоныстанушыларының
қауіпсіздігін қамтамасыз ету мен башқұрттардың бағынуын орнату Орынбор
экспедициясының маңызды міндеттерінің бірі болып табылады. І Петр бұл
міндетке алғаш назар аударды. Бірақ күтпеген өлім жоспарды жүзеге асыруға
кедергі тудырды. І Петрдің мақсаты Азияға жолды толық ашу және башқұрт
халқын бағындыру болды. Бұл мақсатты оның сыбайластары И.К. Кирилов пен
В.Н. Татищев жүзеге асырды. Витевский Орынборды әкімшілік және өндірістік
қала ретінде орнату қажеттілігін Орынбор арқылы Бұқар жерлерін жаулап алу
мақсатымен байланысты болғанын айтады. Қиыншылықтарға қарамастан Кирилов
пен Татищев өз мақсаттарына жетті деп айтуға болады.
А. Алекторованың История Оренбургской губернии [8] зерттеуінде
Орынбор экспедициясын ұйымдастыру себептері, Орынбор мен Верхояицктің
қалануы қарастырылады. Автор Орынбор экспедициясын ұйымдастыруда үкіметті
мәжбүрлеудегі Әбілқайырдың рөлін ерекше атайды. Еңбекте Орынбор мен
Верхояицктің салынуы туралы материал талқыланады. Алекторов азық – түлікті
дайындауда қияншылықтардың болғандығын анықтады.
Орынбор тарихшысы А.И. Добромысловтың еңбектері назарға тұрарлық.
Тургайская область [9] еңбегінде Орынбор экспедициясының қызметі мен
ұйымдастырылуын, Ресейдің Шығыста жандану себебін ашып сипаттайды.
Қорыта келгенде қазанға дейінгі кезеңде аталған тақырып бойынша
көптеген әдебиеттер жарыққа шықты. П.И. Рычковтан бастап барлық авторларда
ортақ концепция болды. Олар Ресей өз шекарасын табиғи түрде кеңейткенін, ал
Кирилов І Петрдің ұлы істерін жүзеге асыру үшін бар мүмкіндікті
жасағандығын айтады. Авторлар И.К. Кириловты өз елінің патриоты мен ұлы
географы деп атап ерекше бағалайды. Бірақ көп жағдайда олар тақырыпты
біржақты баяндады. Көтеріліске дейінгі авторлар башқұрттардың І Петрдің ұлы
істерінің жүзеге асуында кедергі жасағандығын айтады. Авторлардың бұл
еңбектерінде тақырыптың барлық аспектілері толық баяндалмаған.
Профессор В. В. Цыбульский өзінің Научные экспедиции по Казахстану
еңбегінде Алтай мен заманауи Қазақстан территориясының кейбір бөлігінде
өткен ғасырдың екінші жартысында өз зерттеулерін жүргізген үш әйгілі
ғалымдар мен саяхатшылардың қызметімен таныстыруды мақсат етті. Кітап
Қазақстанның ғылыми зерттеу тарихының қызықты оқиғаларына арналған. Яғни,
жаратылыстану, этнография және басқа да ғылымдардың дамуында үлес қосқан
ХІХ ғасырдың әйгілі ғалымдары А. Гумбольдт, П. Чихачев пен Г. Щуровский.
Бұл кезде тұңғыш рет бұл саяхатшылардың бағыт картасының түпнұсқасының
үзіндісі мен біздің республикамыздың сол кездегі жағдайының сипаттамасы
жарияланды[10] .
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Отандық тарихн ғылымында аталмыш
тақырыптың зерттелу деңгейін шартты түрде үш кезеңге бөлуге болады. Бірінші
кезеңге ХХ ғасырдың бас кезіндегі Ә.Бөкейхан, С. Асфендияров,
Қ.Кемеңгерұлы, М.Тынышпаев, Ә.Ермеков, С.Садуақасов т.б. сынды Алаш
зиялыларының Ресей отаршылдығын сипаттап жазған еңбектерлері мен
зерттеулерін жатқызуға болады. Екінші кезең – кеңестік дәуірде жарияланған
ғылыми зерттеу еңбектер. Үшінші кезең – тәуелсіздік алғаннан кейінгі жаңа
дәуірдің ғылыми зерттеулері.
Көк жүзіндегі Үркер шоқ жұлдызындай шоғыр топ-Алаш зиялылары Ресей
отаршылдығының тарихын тануға үлкен еңбек сіңірді. Алаш қаламгерлерінің
еңбектеріне патша өкіметінің қазақ жерін жаулап алу себептері оның салдарын
сипаттау орын алды. Мысалы, Алаш зиялысы Қошке Кемеңгерұлы: Үкіметтің
тарихи зорлықтарының жемісі қазақтың құбыжығы, қорқатын құдайы –
протокол, не жылтыр түйме, не картоз болды. Осы үшеуі жүрген жерде
қазақ албастыдан қашқандай зымырап қашатын болды [11, 57],-деп отаршылдық
бұғауында болған қазақ халқыны қандай күй кешкенін ашына жазды. Алаш
оқығандарының мақалалары мен монографиялық еңбектерінің басым көпшілігінде
Ресей отарында болған елдің ауыр жай-күйі сипатталды.
Тотаритарлық жүйенің толық орнаған ХХ ғасырдың 30-50 жж. аралығында
кеңес үкіметі құрамындағы жекелеген ұлттардың тарихын зерттеу жұмысына көп
зиян тигізді. Бұл саясаттың салдарынан қазақ халқы да тыс қалмады. Дей
тұрғанмен,, ХХ ғасырдың 40-жылдарында қазақтың Ресей империясы тұсында орын
алған ұлт-азаттық қозғалыстарды зерттеген бірнеше іргелі зерттеулер жарық
көрді. Олар: М.П.Вяткиннің Батыр Сырым [12] және Е.Бекмахановтың
Қазақстан XIX ғасырдың 20-40 жылдары [13] атты монографиялық еңбектер
еді.
Кеңестің дәуірдің 50-60-жылдары, әсіресе, билікке сталинизмді сынай
келген Н.Хрущевтің тұсында орнаған жылымық кезінде қазақ тарихшылары
Ресей империясының құрамында болған кезеңіне қайта оралып, жаңа зерттеулер
жүргізе бастады. Ондай зертеулердің қатарына Н.А. Халфиннің [14], Н.Г.
Апполованың [15] еңбектерін атауға болады. Айталық, Г.Н.Апполованың
Экономические и политические связи Казахстана с Россией в XVIII - начале
XIX веков атты монографиясында Орынбор өлкесіне орыс халықтарын
орналастыру және Орынбор шекара комиссиясының (алғашқыда Орынбор
экспедициясы) Ресейдің шаруашылық қызметіне қазақтарды тарту үшін қандай іс-
шаралар қолданылғаны көрсетілді.
Кеңестік кезеңнің 60-80 жж. аралығы тарихи-этнографиялық зерттеулер
сериясының жариялануымен ерекшеленді. Атап айтқанда, Э.А. Масановтың Очерк
истории и этнографического изучения казахского народа в СССР атты
еңбегінің [16] ғылыми мән-маңызы зор болды. Аталмыш еңбекте автор орыс және
бірнеше шығыс тілдерінде сақталған қазақтар жайлы алғашқы этнографиялық
мәліметтерді саралаудан бастап ХХ ғасырдың ортасына дейінгі зерттеулерді
сараптаған. Мұндай бағыттағы зерттеулер кейінгі толқын тарихшылардың
арасында көріне бастады.
ХХ ғасырдың 70-90 жылдар аралығында С.Зимановтың, Н.Э.Масановтың ,
М.Қ.Қозыбаев, Н.Е.Бекмаханованың еңбектері жарық көреді. Жалпы, кеңестік
дәуір тұсында қазақ тарих ғылымы өз нысанасына, негізінен, саяси идеология
өлшемімен қарады. Кез-келген мұра таптық қалыпқа салынып, оның социалистік
мұраттарға қатысы барлығы, әлде жоқтығы жағынан қарастырылды.
90-жылдардан бастап қазақстандық тарихшылар жүріп өткен жолдың
ақтандақ беттерді анықталып, жаңа зерттеулер жарық көріп, тарих ғылымының
дамуына сүбелі үлестер қосылды.
Касымбаева Ж.К., Бейсенова А.С., Оглезневой Г.Н., Шалгимбеков А.Б.,
Апполовой Н.Г., Андреева И.Г., Кабульдинов З.Е., Сулейменов Р.В., Басин
В.Я., Артыкбаева Ж.О., т.б. кеңес және заманауи зерттеушілердің еңбектері
Қазақстанды ғылыми–зерттеушілік зерттеу ерекшеліктеріне арналды.
Зерттеу пәні – Қазақстанды зерттеу бойынша XVIII –XIX ғасырлардағы
ғылыми экспедициялардың қызметі.
Зерттеу объектісі – Қазақстанның табиғи – климаттық, географиялық,
әлеуметтік–экономикалық ерекшеліктерін зерттеу бойынша XVIII–XIX
ғасырлардағы ғылыми экспедициялар.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты -XVIII–XIX
ғғ. Қазақстан территориясында Ресей тарапынан жүргізілген экспедициялардың
ерекшеліктерін зерттеу және талдау.
Қойылған мақсат бойынша мынадай міндеттер анықталды:
• Орынбор (қырғыз - қайсақ) экспедициясының қызметін талдау;
• І Академиялық экспедицияның ерекшеліктерін анықтау;
• ІІ Академиялық экспедицияның нәтижелерін айқындау;
• XIX ғасырда Қазақстан табиғатын физикалық–географиялық зерттеу
кезеңдерін қарастыру;
• А. Бутаковтың Арал теңізін зерттеу қызметінің ерекшеліктеріне
сипаттама беру;
• Г.Н. Потанинның Шығыс Қазақстанға саяхатының мәнін анықтау;
• Ф.А. Щербин (1896-1903) экспедициясының Қазақстанның дала
аймақтарының статистикалық зерттеуін ұйымдастыруының негізгі
кезеңдерін талдау;
• Қазақстанды ғылыми зерттеудің негізгі нәтижелерін айқындау.
Жұмыстың әдіснамалық негізін оқиғалардың диалектикалық келісі,
объективтілік және тарихи принциптер құрайды. Біздің мәселеміз үшін жалпы
және жеке, жалпы ресейлік және аймақтық ерекшеліктерді салыстыру әдісін
қолдану маңызды болды. Себебі бұл әдіс Ресей мемлекетінің жүйесінде
оңтүстік – шығыс аймағының орнын терең түсінуге мүмкіндік береді. Біздің
мәселемізді зерттеудің арнайы әдістері ретінде салыстырмалы – тарихи және
мәселелі – хронологиялық келістер, талдау мен синтез таңдап алынды.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері XVIII – XIX ғ.ғ. қамтиды. Бұл кезең
Қазақстанды зерттеу бойынша ғылыми экспедициялар жанданып, аймақтағы
отарлау саясатының билігінің күшеюімен сәйкес келеді.
Диплом жұмысының құрылымы. Диссертация жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды бөлімнен, пайдаланған әдебиеттер мен деректер тізімінен,
қосымшалардан тұрады.
XVIII ғасырдағы Қазақстан аймақтарындағы ғылыми экспедициялар
1. Қазақстанда ғылыми-зерттеу экспедицияларын ұйымдастыру себептері
және алғышарттары
Қазақстан және Орта Азия тұрмыс тіршілігі мен мәдениетіөте ежелден
келе жатқан маңызды өлке болып табылады. Бұл өлке арқылы халықаралық
сауда, алыс-беріс жолдары өтті. Қазақстан аймағын мекендеген әртүрлі
халықтар егіншіліктің өсіп-өркендеуіне ие болғандығын археологтардың
қанжығысына ілінген суландыру құралдары дәлелдейді. Сонымен қатар сол бір
жұмбақ халықтардың өңдеген кен орындары мен басқа да тайпалар туралы
таңғажайып нарселер табылған.
Александр Македонский жорығына дейінгі ежелгі европалық ғалымдардың
осы өлке туралы бұлыңғыр болжамдары Гомердің Каспий теңізіндегі
финикиялықтардың жүзуінде, ежелгі грекиялық тарихшы Герадоттың (б.э.д. 490-
425 жж.) колхидяндардың Орталық Азия және Үндіге тауарға барып, оларды
Еуропаға тасығандығы жөнінде Тарих атты классикалық еңбегінде баяндалады.
Грек және рим жазушылары Аристобул, Патрокл, Эратосфен, Полибий (б.э.д.),
Мела, Арриан, Птолемей, Курций, Дионисий, Марцеллин (б.э.б.) Оксус (араб.
Жейхун, қазіргі Әмудария) еңбектерінде аталады. Орталық Азия арқылы Азия
мен Еуропа арасындағы сауда-саттықтың жандануы Страбонның (б.э.д.64-63 ж.
– э.б. 23-24 ж. ) География енбегінде айтылады.
Араб ғылымы мен мәдениеті өркендеген дәуірде араб географы және IX
жазушысы Ибн Хордадбехтің жазбаларында орыс көпестері құндыз және қара
күзен түлкі терілерін Волга, Каспий бойымен Орталық Азия арқылы Үнді және
Қытай елдеріне тасығандығы айтылған. Еуропалық елдердің ішінен Ресей
Орталық Азиямен, Қазақстанмен және онымен іргелес елдермен ертеден тығыз
байланыста болды. Қазақстан арқылы Қарақорымға (монғол хандарының астанасы)
өтетін жол болды. Сол жол арқылы орыс князі князь Ярослав Всеволодович, ол
уланып өлгеннен кейін оның атақты ұлы Александр Невский ұлы Күйік ханға
аттанды
Шыңғыс хан бастаған монғолдардың жаулап алушылық жорықтары, одан
кейінгі Әмір Темірдің (Тамерлан) Алтын Ордаға жасаған жорықтары Қазақстан
жерінен өтетін халықаралық сауда жолына елеулі нұсқан келтірді. 1380 жылы
орыс халқы екі жарым ғасырға созылған татар-монғол езгісін жойды. Бұған
үздіксіз азаттық күрес және де құлдық жағдайға түскен басқа халықтар
себепші болған. Содан кейін экономикалық-сауда және мәдени қарым-қатынасты
қалпына келтіру басталды. Патша Иван Грозный және оның мұрагерлері Ресей
мен Үнді, Қытай арасындағы бұрынғы сауда байланыстарын реттеу шараларын
қарастырды. Мәселен, орыс елшісі Федор Иванович Банков 1865 жылы Қытайға
Шығыс Қазақстан арқылы бақыт алып, Зайсан және Қара Ертіс көлдерінде болды.
Орыс патшасы І Петр 1682 жылы мемлекет басшысы болғаннан кейін Ресей үшін
теңіз жолының маңыздылығын Каспий арқылы Азия елдері екендігін бағалады,
Иван Грозный тұсында Ресейдің сол жағалауы өзіне тиесілі болатын. 1713 жылы
І Петр құрылған астанасы Петерборда бір ұлықты түркменнен Әмудария
жағалауында ірі алтын құм жатқандығы туралы мәлімет алды. І Петрдан кейін
1713 жылдан бастап жыл сайын қызметші адамдарын барлық азиат елдеріндегі
қырғыз және түркмен далаларынан ключ и врата іздеуге ерекше
тапсырмалармен жіберіп отырды. 1714 жылы ол екі экспедицияны жіберді:
біріншісі Сібірден Ертіс өзені бойымен Иркети қаласына (бүгінгі Жаркент),
екіншісі Каспий теңізі арқылы Дарья өзені сағаларын іздеу үшін.
Біріншісін— капитан Бухгольц, екіншісін — поручик Бекович-Черкасский
басқарды. 1715 жылы Петр Волын Персиясына елші ретінде Каспий теңізіне
құятын өзендердің басымы қандай және қайда тапсырмасымен бағытталды. 1716
жылы Петр екінші рет Черкасскийді Каспий теңізінің шығыс жағалауларына
гидрографикалық жұмыс жасауға жібереді. Бірінші гидрографикалық карта
құруға теңіз офицерлері А. Котин және М. Травин қатысты. 1718 жылы патша
Каспий теңізінің гидрографикалық қызметі басшысы ретінде В. А. Урусовты
тағайындайды, 1719 жылы осы жағалауды сипттау үшін капитан-лейтенанта К. П.
Верден басшылығымен экспедиция ұйымдастырылды. Оның қарамағында лейтенант
Урусов және Петр сүйіктісі Ф. И. Соймонов болды. Экспедицияға Қазанда
жасалған гидрографикалық кемелер берілді.
1720 жылы экспедиция барлық Каспий теңізінің навигациялық картасын
бірінші құруда жақсы нәтижемен аяқтады. І Петрдің жоғары бағалауынан кейін
карта мыс табаққа таңбаланды, оның бір көшірмесін ол1721 жылдың ақпанында
өзі 1717 жылдың желтоқсанынан құрметті мүшесі болып сайланған Франция ғылым
Академиясына жібереді. Аталған карта 1722—23 жылдары орыс армиясы мен
флотының Персид жорықтарында айрықша рөл атқарды. Петрдің аталмыш жорығында
амашыларының бірі болған Мурза Тевкелев орыс патшасының Қазақ даласы
Азияның кілті мен қақпасы деген сөзін мына бір сөзін өз естелігінде атап
өтеді.
Осы жылдары І Петрдің бастамасымен Оралда, одан Алтайда шойын қорыту,
мыс балқыту және де басқа өндіріс орындары салынады. Бұл әрекеттер
феодалдық-крепостнойлық қарым-қатынастың күйреуіне әкеліп, аз зерттелген
шеткері аймақтарды біртұтас нарық шеңберіне тартты. Соның нәтижесінде шеткі
аймақтардың табиғи байлықтарын және нарығын зерттеу белсенділігі артты.
1.2 Орынбор (қырғыз-қайсақ) экспедициясының қызметі
Орынбор экспедициясы - Орыс империясынын ХҮІІІ ғасырдың 30-жылдарында
империяның оңтүстік-шығыс шетіндегі аса ірі іс-шарасы. Ол империяның
әлеуметтік-экономикалық және саяси маңызды үдерістеріне байланысты
туындады. Ресей империясының экономикасы ХҮІІІ ғасырдың алғашқы ширегінде
тігін өндірісінің дамуымен, тауар-ақша айналымының өсуімен, мемлекеттің шет
аймақтарда жер өңдеуді қолға алуымен сипатталады. Осы жаңашыл көріністер
феодалдық қоғамның қайшылықтарының өсуіне әкеліп соқты. Басты жанжалдардың
бірі феодалдар мен шаруалардың қайшылығының өршуі, тұтастай алғанда,
мемлекет пен шаруалар арасындағы қарама- қайшылық.
Елдегі саяси жагдайды тұрақтандыру үшін патша өкіметі XVIIІ ғасырдың
алғашқы ширегінде сыртты саясатты қолға алды. Елдің жер көлемін жаңа жерлер
мен халықтарды қосып алып ұлғайту елдегі қарама-қайшылықты азайтуға тиіс
болды. Сол арқылы феодалдық елдің тірегі дворяндардың жер иеліктерін
ұлғайтып, шаруалардың бір бөлігін шет жақтарға көшіруді камтамасыз ету
болды. Өз кезегінде жаңа жерлер жаңадан қосылған халықтардан салық жинау
аркылы мемлекеттің бюджетіне түсетін акшалай қорды ұлгайтуға әкеліп соғады.
Оның үстіне табиги ресурстарды темір, мыс, бағалы металдар зерттеу және
сауданы дамыту арқылы қазынаны толтыруга болатын еді.
XVIIІ ғасырдың басындағы оқиғалар Ресейдің сыртқы саясаты оңтүстікке
және солтүстік-батысқа бағытталғанын көрсетеді. 1687-1689, 1695-1696, 1700-
1721 жылдары Ресей, Қара жане Балтық теңіздеріне шығу үшін, Түркия мен
Швецияға қарсы соғыс ашты. Солтүстіктегі соғыстың нәтижесінде Ресей Балтық
жағалауының едәуір бөлігін өзіне қаратып алды. Осылайша Петр 1 Еуропаға
"терезе"ашып, Еуропадағы маңызды аймақты империяға қаратады.
Солтүстік бағытқа жол ашылған соң, орыс императоры өз назарын шығысқа
аударды. Ол Ресейдің жаңа жерлерді бағындыруының бірнеше жолын қарастырады.
Ресейдің Азия мен Еуропа арасындағы сауда-саттыққа делдал болуына Петр 1
үлкен маңыз береді. Атап өтетін жайт, Ресейде Шығыс елдеріндегі жерлерде
қымбат металдар алтын, күміс өте көп деп есептелді. Патша өкіметінің тағы
бір маңызды мақсаты, Үндістанмен сауда-саттықты жолға қою үшін, Қазақстан
мен Орта Азия хандықтарына бақылау орнату болды.
Экспедиция басшысы Сенат оберь-хатшысы И.Кириловтың өз сөзімен
айтсақ:...мемлекеттің шығысындағы шет аймақтарын дала көшпенділерінің
тоқтаусыз шабуылдарынан қорғау үшін салынған форпостарды бақылау мақсатын
жүзеге асырады және орыс тауарларын Үндістан және Бұхараға шығаруға,
сонымен қатар осы күнге дейін ешкімнің қолы сұғылмаған жаңа жерлердің
қоймаларын Отанымыздың пайдасы үшін зерттеп, игеру жолы ашылады. Бұл пайым
империяның мүддесімен толық үйлесетін.
Бұл жерде атап өтетін болсақ, ХVII ғ аяғында Орта Азиямен байланыс
орнату үшін бірқатар жұмыс жасалған. ХVII ғ. 90 жылдардың басында Хиуа ханы
І Петрге Каспий теңізінің батыс жағалауына бекініс салғызуды ұсынды. Ол
бекініс керуен сауда-саттығының дамуына ықпал етуі керек еді. Алайда бұл
ұсыныс назардан тыс қалды. Дегенмен, аталған жағдай Каспий теңізі
жағалауларының сипаттамасын жүзеге асыруға түрткі болды. Соның нәтижесінде
1704 жылы аталмыш аймақтың картасы құрастырылды.
Кіші жүз қазақтарының бір бөлігінің Ресей бодандығын қабылдауынан
кейін Кіші жүздегі қазақ жерлерінің шекарасында патшалық ұстанымды
біртіндеп бекіту үшін 1734жылы Қырғыз-қайсақ комиссиясы құрылады және оны
Сенаттың обер-хатшысы, І Петрдің серіктестерінің бірі- И.К.Кириллов
басқарды [17]. 1743ж 1 мамырдағы императрица Анна Ивановнаның
резолюциясымен үкімет И.К.Кириловтың ұсынысын құптады. Онда жобаның
меншіктеу туралы айтылған, сондай-ақ жоғарыда сипатталған барлық істерді
жіберуге Иван Кириловты белгілеп, онымен Алексей Тевкелевтің болуын, яғни
тез арада жіберіп, толық нұсқау мен бұйрық беру деп жазылды. Экспедицияның
болашақ жетекшісі мещан қатарынан шыққан. Қызметін тыңшылық бұйрығымен
бастаған, өзінің назарын 1Петрге аударған кезінде Сенат копиист аударылды.
Ұзамай ол Сенат хатшысы болып тағайындалды, содан кейін 1727 жылы обер-
хатшысы болып ауысты және де 1734 жылы 18 мамырда экспедиция құрамына стат
кеңесші ретінде тағайындалды [9]. Оның көмекшісі болып орыс әскері
полковнигі атағына ие болған А.И.Тевкелев тағайындалды. Соңғы атағы Кіші
жүздің бөлігі Ресей бодандығын формальдық келтіру туралы Ресей патшалығының
тапсырмасын сәтті орындағаны үшін берілді. 1734 жылғы мамырдағы жарғымен
И.К.Кирилов стат кеңесшісі, А.И.Тевкелев -полковник шенімен ақталды.
Сонымен қатар біріншісі 3000 рубль, ал екіншісі 1000 рубль ақшалай өтем
алды.
Экспедиция құрамы әр түрлі мамандардан тұрды: геодезистер,
картографтар, суретші-гравершілер (оймашылар), ботаниктер, сауда адамдары
құрлысшылар, солдаттар. Барлығы 95 ерікті адамдарды құрады [18]. Олардың
ішінде есепші ретінде әйгілі ғалым, саяхатшы Петр Рычков те болған.
И.Кирилов бастаған Орынбор экспедициясы 1735 жылдың тамыз айында Ор
өзенінің Жайыққа құлайтын құйлысына жетіп, бекініс қабырғаларын салуға
кіріседі. Сол жылдың 31-тамызында артиллерия салюті беріліп, тоғыз бекінісі
бар Орынбор қала-бекінісінің негізі қаланды [18, 25].
Бір қызығы, Орынбор қала-бекінісін салу ұсынысы Ресей патшалығының
түпкі саясатын дәл ұғына алмаған Әбілқайыр ханның идеясы болатын. Кіші жүз
ханы Әбілқайыр өз құзырындағы орданың арасында тәртіпсіздік пайда болған
жағдайда бекіністен пана табуды және қазақ даласында өз беделін ныңайту
үшін өзінің ұстанымын нығайтуды көздеді.
И.Кирилловтың жобасын қолдаған және оның жұмысын бастауға күш салған
кісі – құпия кеңесші А.П. Бестужев–Рюмин болды. Кирилов кең өкілеттікке ие
болды. Мысалы, оған Уфимдегі әскер де бағынған еді. Кирилов экспедициясын
ұйымдастырудың қажеттілігіне әр түрлі түсінік берді, оның ішінде Қазақ
даласына бекінгісі келген жоңғарлардың алдын алу мәселесіне басты мән
берілді. Бұл туралы кейін қазақ даласы арқылы Еділден қашқан торғауыт
қалмақтарын қайтаруға қатысқан И. Рычков былай деп жазған еді: Кирриловқа
жоңғар билеушілерін қазақ ордасына жібермей, олардың Ресей қоластына келуін
жолға қою тапсырылды. Олай болмаған жағдайда, жоңғарлар Сібірдегі қауіпті
көршіге айналуы мүмкін еді [1, 8].
Кириловтің картография, этнография салаларынан терең танымы бар
болатын және онда қазақтарды орыс бодандығына енгізудің өзіндік жоспары
бар болатын. Ол І Петрдің Азиялық мемлекеттермен қарым-қатынасы саясатының
жобасын сақтап, патшайымға Ресей патшалығының Орынбор өлкесі және аралас
аймақтармен ұстанымын нығайту, Әбілқайырдың өтініші бойынша бекіністі салу
және жаңадан иеленген азаматтарды басқаруға қатысты өзінің көзқарасын
жеткізді. Сондай-ақ ол қазақ даласын империя қоластына қаратудан түсетін
экономикалық және саяси пайданың негізгі белгісін де анықтап берді.
Кириллов басқарған экспедицияға берілген ең басты нұсқаулар мынадай
болды:
Біріншіден, оған жаңа қала салып, экспедицияның барлық күшін сол
қаланың құрылысына жұмсау керек болды.
Екіншіден, ол қазақ және қарақалпақ хандарымен дипломатиялық байланыс
жасауға, яғни қазақтарды сыйлықтармен немесе қатаң тәртіппен, болмаса
қорқыту арқылы бағындырып ұстай отырып, Кіші және Орта жүз хандарын ант
етуге мәжбүрлеуге тиіс еді [19, 186-187]. Жаңа қала Әбілқайыр ханның
өтінішімен салынғанымен, ханға арналған үйді қала сыртында салынуы керек.
Үшіншіден, Жайық өзені қазақтармен арадағы шекара болып, қазақтарға
өзеннің оң жақ жағалауына өту рұқсат етілмеуі тиіс.
Төртіншіден, соттың істі қарауы орыс және қазақ шенеуніктерінен сот
құру. Мысалы, оған мүшелікке хан балаларынемесе сұлтандар мен билерді
тарту.
Бесіншіден, бірінші кезекте керуенді тауарлармен Бұқарға, одан да
алысқа жіберу. Яғни Азияның әр түрлі жерлерінен саудагерлерді Ресейге
тартуға тырысу. Ал керуендерді жіберу кезінде оған геодезия мамандарын қосу
керек, себебі олар жаңа жерлерді тексерумен және суретке түсірумен
айналысты, яғни олар әскери іздеушілердің қызметін орындады.
Алтыншыдан, экспедиция әртүрлі кен орындары жайлы мәлімет жинау керек
еді, оның ішінде алтын іздеумен айналысу. Ал зерттеу жұмыстарын ешқандай
дерексіз, орыс саудагерлерінің мүмкіншіліктерімен әлеуеттерін пайдалана
отырып бастау болжанды.
Жетіншіден, Арал теңізі жағалауында әскери база құрып, оларға оқтары
бар кеме беруді жүзеге асыру.
Сегізіншіден, қазақтың жылқыларының жақсы қасиеттері көп болғандықтан,
оларды орыс атты әскерлері үшін белсенді сатып алу тапсырылды [19 , 188].
Бұдан да басқа қосымша нұсқаулар да берілді. Орынбор экспедициясы
мазасыз қазақтар мен башқұрттарды бақылау және аңду керек еді, ал егер
олардың бірі болмаса бірі бас көтерген болса, оларды бір-біріне айдап
салып, орыс әскерлерін сақтап қалуға тырысу қажет болды [19, 188].
Бастапқы үш жылда Орынбор экспедициясы өз жұмысында белсенділік
танытпады. Себебі отарлау тәртібіне қарсы шыққан башқұрттар ісі, экспедиция
басшысының резиденциясының Самара қаласында орналасып, басшылық орталықтың
қазақ даласынан алыс болуы экспедиция жұмысының жандануына жол бермеді.
Оның үстіне Орынборда орналасқан шағын әскери бөлімнің материалдық жағдайы
да ауыр болды . Әскери бөлімнің материалдық жағдайын көтеру үшін 1736
жылдың 11-ақпанында Сенаттың шешімімен барлық башқұрт территориясындағы
жерлерден жер алуға және оны өзінің меншігіне бекіту құқығы сынды
жеңілдіктер берілді. Әскерилерге бұл жеңілдіктер башқұрттардың көтерілісін
басу үшін жасалған еді.
Экспедицияға Орта Азияның өзге халықтары туралы мәлімет жинау
тапсырылады. Әсіресе, жоңғарлардың Ресей бодандығын алған халықтардан салық
жинауға мүмкіндік бермеуді жолға қою, хиуалықтармен шайқасып жатқан
Әбілқайырға әскермен немесе қару-жарақтармен ешбір көмек бермеу тапсырылды.
И.Кириловтың міндетін Орынбор өлкесінің атақты зерттеушісі Алекторов
қысқаша былай деп атап өтті: орыстардың үстемділігін орнату үшін өте жақсы
жоспар таңдалды, оның басты мақсаты Башқұрт өлкесінің оңтүстігі бойынша
бекініс ортануға талпыну; бұл талпыныс арқылы мынадай үш мақсатқа қол
жеткізу жоспарланды: башқұрттарды сабасына түсіру, қазақ даласына бақылау
жасау және қазақ пен башқұрт арасындағы байланысты үзу еді [8, 16].
Жобаның негізгі ережесі үкіметтің құрастырған Ор сағасының жанындағы
қаланың құрылысы және Орынбор қаласының дәрежесі үшін жіберілген
41тармақтан статс кеңесшісі Иван Кириловтың нұсқаулықтары әрі қарай
дамуына рұқсат алды. Осы құжаттар бойынша болашақ қалаға Орынбор атауы
берілді. Биік дәрежелік Орынборға әртүрлі халық топтарын көшіру үшін кең
мүмкіндік берілді. Оның ішінде орыс, сондай-ақ шетелдер қатарынан көпестер,
қолөнершілердің жергілікті сауда-өнеркәсіптік келісімін қалыптастыруға
ерекше назар аударылды. Қалада башқұрт, қазақ, қарақалпақ, қалмақ, басқа да
Орта азия халықтарының өкілдеріне, сондай-ақ грек, армян, индустарға
сатуға және әртүрлі қолөнерді кәсіп етуге рұқсат етілді. Алайда Орынборға
адам басы салығын төлейтін крестьяндар және әртүрлі қашқын адамдар
көшірілді. Аталған шектеулік дворян әулетінің мүдделігімен жасалды.
Орынборға көшіп келгендерге әртүрлі жеңілдіктер көрсетілді: аула және
құрылыс жерлерінің қайтарымсыз қолдану, қазыналық орман құрылысына 10 жыл
бойы пайызсыз материал сатып алу; түнеу міндеттерінен босату. Орынборға
көпестерді тарту үшін алғашқы үш жылда (1735-1738) олардың тауарларынан
жарна алмау рұқсат етілді.
Бұндай іс-шаралармен Анна Ивановнаның үкіметі Орынборды Ресейдің Орта
Азиямен, Қазақстанмен және шығыс елдерімен сауда-саттық орнатудың маңызды
орны ету еді. Экспедиция қызметінің бірінші кезеңінде патша үкіметі
саясатының негізгі жолы осылай анықталды. Жоғарыда атап өтілген үкіметтік
құжаттардың пайда болуынан кейін Орынбор экспедициясының жеке құрамын
қалыптастыру және оның тағайындау орнына тез жетуі үшін барлық
қажеттіліктермен қамтамасыз ету басталды. 1734 жылы 28 мамырда Кирилов
экспедицияның қажеттіліктеріне қатысты жоғары лауазымды есімге ұсыныс
құрастырды. Ол бұл жерде патшайымнан экспедиция офицерлерінің шенін
жоғарлатуға, ал солдаттар мен азаматтық тұлғаларға жалақы қосуды сұрады,
оның пікірінше бұл қызметке еріксіздер емес, нағыз құмарлар кіре алуы
үшін. Экспедицияға бөлінген жоғары резолюциядан басқа әртүрлі әскери және
азамат мамандар қажет болды. Сондықтан ұсынысқа 9 артиллерлік, 26 теңіз
офицерлерін қатыстыру талабына сәйкес адамдардың қолы қосымша енгізілді.
Сонымен қатар сәулетші, бухгалтер, дін қызметшісі, аудармашы, геодезис
мамандар, ботаник, математик-астроном, дәріханашы және көптеген кеңсешілер
қажет болды. Сұраныстағы мамандардың саны 100 адамды құрады. Патшайымның
келісімін алған соң, И.К.Кирилов 3маусым күні Сенатқа анлогиялық атаулы
қол қоюға өтініш берді. Кирилов үшін маңызды әскери-саяси міндетті орындау
үшін барлық жағдайлар жасалды: оған бекініс орнтау үшін көмекке бірнеше
инженерлер, картаны сызу үшін геодезис мамандар және үш теңіз офицері және
матростар берілді. И.Кирилов жалақысына қоса 3000 рубль көлемінде, ал
Тевкелев 1000рубль біржолғы ақшалай сыйақы алды. Ал сыйлықтар мен басқа да
төтенше қажеттіліктерге 15000 рубль бөлінді [19, 186].
Мәскеуде оған тау, артиллериялық шенеуніктер, тарихнамашы, ботаник,
дәріханашы, суретші, емші, сондай-ақ Славян-латын мектебінің студенттері,
басқа мамандықтардың бір топ шенеуніктері (теңіз тапсырмашысы, мичман,
штурман, боцман, 6 матрос, 10 прапорщик, 2 унтер-офицер, 13капрал, 2
поручик, 4 подпоручик, бухгалтер, кеңсеші және т.б). Қазан қаласында оның
қол астына біртұтас полк және қажетті артеллериялар саны берілді, сондай-ақ
кейін басқа да әскер құрамасы қосылды, яғни олар: пензиялық пехот полкі,
уфим гарнизоны, вологдалық полк, сондай-ақ, уфимдік дворяндар мен казактар
отряды. Экспедициялық корпусқа Уфа, Мензелинс және Бирск жасөспірімдер
қатарынан да енгізілді. Татар тілін білгендерге басымдылық берілді [1, 8].
1734-1737 жылдары кезеңінде бұл компания Орынбор комиссиясы ретінде,
1737-1744 жылдар арасында Орынбор экспедициясы, ал 1744 жылы Орынбор
губерниясы ретінде қызмет етті [1, 10].
Экспедиция сәттілігінің маңызды шарттарының бірі өлкенің тыныштығы
болатын. Мұны үкімет жақсы білетін және де осындай тыныштықты сақтау үшін
жергілікті тұрғындардың айтқандарына кей кезде көну керек болды. Мысал
ретінде 1734 жылдың 31 мамырындағы Сенат жарғысының шығу тарихын атап өтуге
болады.
1733 жылдың басында төрт башқұрттың және де өлкенің басқа да орыс
емес халықтарының атынан Санк-Петергбургке Ахмет Бөрібаев молда бастаған
үш таңдаулы өкіл барады. Олар башқұрттардың жері тартып алынып жатқаны,
жергілікті басшылықтың жүгенсіздігі, сот билігі мен басқаруды тәртіпке
келтіруді арыз етіп барады. Бірақ оларды Москва салқын қабылдап, Санкт-
Петербургке жібермейді. Үкімет аталмыш өтінішті Орынбор экспедициясын құру
туралы шешім қабылдағаннан кейін қарайдыү 1734 жылдың 31 мамырында Сенаттың
шешімі шығып, келушілердің өтініші қаралады.
И.К. Кириловтың 1734 жылдың 18 мамырындағы Бүкіл қаланы жайландыру мен
халықты қоныстандыру және төңіректегі халықпен байланыс орнату бойынша
өкімдер туралы нұсқауында үкімет өзінің ұсыныстары үшін әрекет
стратегиясын анықтады. Экспедиция жетекшілеріне жергілікті тұрғындарды
қадағалау міндеті жүктелді. Оларға ...башқұрт тархандары мен мещеряктарын
Экспедиция қызметіне киіндіру, ал типтәрлар мен қоқы бастарды жұмысқа
киіндіру, реніш болмау үшін әділ болу, ал ...башқұрттарды ызаландырмау
кеңесі берілді. Сонымен қатар көзге түскен башқұрт пен қазақ феодалдарын 3
рубльдан 10 рубльға дейінгі қарапайым жиектемелі қылышпен марапаттады.
И.К. Кириловтың реформаторлық сапалары ең алдымен басқарманың шет
аймақтық аппаратының лауазымдық тұлғаларымен өзара қарым– қатынасында
байқалды. Кириловтың жергілікті әкімшілік өкілдерінің әрекетімен қысқа
мерзімдік танысуы оны жергілікті өзіндік басқарудың бүкіл құрылымын
жетілдіруге және Уфа әскербасының әрекетін реттеу шараларына тікелей
араласуға мәжбүрледі. Бұл лауазымдағы әскербасы Кошелев Экспедицияның
келуіне дейін адамгершіліксіз әрекеттерімен бірнеше рет байқалған. Аталған
оқиғаны В.Н. Татищев пен Уфа шет аймақтық кеңсесінің хатшысы Михаил
Безобразов өз жолдауында баяндаған. 1734 жылдың 14 желтоқсанында Сенат И.К.
Кириловке Уфа әскербасының адамгершіліксіз әрекеттері мен қарақшылық
туралы жалған хабарларды жинау мен кабинетке жеткізу туралы тергеу
жүргізуді тапсырды. Бұл шешім уфалық әскербасыларға алғаш рет бақылаудың
орталық мекемелердің қарамағынан емес, керісінше жергілікті деңгейде
орнағанын дәлелдейді.
И.К. Кириловтың қиянат етушілікті тергеу нәтижесі бойынша шет аймақтық
әкімшіліктің башқұрт тұрғындарын басқару жүйесін жете зерттеу қажеттілігі
туындады. Өзінің зерттеулері негізінде ол Уфа уезін басқарудағы
тәртіпсіздіктерді және өзінің Уфа қаласында болған кездегі әрекеті туралы
кабинетке жеткізуді құрастырып, 1735 жылдың 13 қаңтарында Сенатқа жіберді.
Бұл құжат танымал мемлекеттік қайраткермен қолға алынған Башқұртстанды
басқару жүйесін арнайы зерттеудің алғашқы әрекеті болып табылады.
Кирилов картография, этнография ғылымдарында хабардар болуы негізінде
қазақтардың Ресей бодандығын алу әрекеті бойынша өзінің жоспарын құрды. Ол
І Петрдің азиаттық мемлекеттермен өзара қарым – қатынас бойынша жоспарын
сақтады және патшаханымға Орынбор аймағы мен көршілес аймақтардағы Ресей
империясының позициясын күшейту туралы, Әбілқайырдың сұранысы бойынша
бекініс салу туралы, қайта алынған бодандарды дұрыс басқару туралы өзінің
пікірін ұсынды. Сонымен қатар, қазақ далаларының қосылуынан алуға болатын
экономикалық және саяси пайда үлестерді сипаттап берді [19, 186-187].
Кириловтың маңызды әскери – саяси міндетті орындауы үшін барлық
жағдайлар құрылды. Оған көмекке бекіністі құру үшін бірнеше инженерлерді,
картаны сызу үшін бірнеше геодезистерді, кемені құру және басқару үшін
кемешісі мен кеме жұмысшылары бар теңіз офицерлерін берді. И.К. Кирилов
марапаттаудан басқа 3000 рубль көлемінде бірреттік ақшалай сыйақыны, ал
Тевкелев 1000 рубль сыйақысын иеленді. Ал сыйлықтар мен басқа да төтенше
қажеттіліктер үшін қосымша 15000 рубль бөлінді [19, 186].
Оған Мәскеуде тау, артиллериялық, тарихнамашы, ботаника ғылымының
маманы, дәріханашы, балгер, суретші шенеуніктері, Славян – латын
мектептерінің шәкірттері мен басқа мамандықтар шенеуніктерінің бүкіл тобы
(теңіз поручигі, мичман, штурман, боцман, 6 теңізші, 10 прапорщик, 2 унтер
– офицер, 13 капрал, 2 поручик, 4 подпоручик, есепші, кеңсеші және тағы
басқалар) қосылды [9, 18].
Қазан қаласында бүкіл полк пен артиллерия Кирилов қарамағына қосылды.
Кейін Кирилов құрамына басқа әскери бірігулердің енуі арқылы әрекет әскери
сипатқа ие болды. Әскери бірігулер құрамына пензендік жаяу әскер полкы,
уфалық гарнизон, вологодтық полк және де уфа дворяндары мен казактары
бағынды. Экспедициялық корпусқа Уфа, Мензелинск пен Бирсктен шыққан
жасөспірімдер де кірді.
Орынбордың салынуына зор маңыз берілді. Қашқын әскерлер мен шаруаларды
қоспағанда бүкіл ұлт өкілдеріне, саудагерлерге қоныстануға рұқсат берілді.
Және алғашқы үш жылда, яғни 1735 жыл мен 1738 жыл аралығында бүкіл
жерлерге хабар таратылды... еш тауардан қазнаға салық... салмау... ал
ақшасыз қоныстанғысы келетіндерге қора, қойма, қамба мен дүңгіршектерді
беру.., бірақ қазнадан құрылысқа қажет болатын орман, тас қорларымен
қамтамасыз ету; бұл көмек үшін біздің қазнаға ақшаны үстемесіз төлеуге
міндетті және орналасу бойынша он жылды қамтиды [1, 11].
Жалпылай алғанда экспедиция 2700 адамнан құралды, олардың 2500
әскерлер болды. Комиссия Кіші жүзді жан – жақты зерттеу бойынша үкіметтік
тапсырыс алды. Соның негізінде олар жерлерді картаға түсірді және табиғи
ресурстарды барлауды жүргізді [19, 186].
1734 – 1735 жылдың қыс аралығында әскери күштерді жинау мен азық –
түлікті дайындау бойынша күшейтілген дайындық жұмыстары жүрді. 1734 жылдың
11 сәуірінде жасақ Уфадан Орь өзенінің сағасына жылжыды. Бірақ бұрынғы
еркінен айырылғысы келмейтін, жаңа бекіністің құрылуына қарсы болған
башқұрттар бұл экспедицияның жұмыс жоспары туралы біліп шайқасқа
дайындалды. А. И. Добромыслов бұл оқиғаны келесідей сипаттады: башқұрттар
Орьдағы қаланың құрылуы мен Башқұрстанның шығыс шекарасында орыс отарының
пайда болу салдарынан олардың жан – жақты орыстармен қоршалатындығын,
осылайша біржола Ресей құрамына енетінін түсінді [9, 19].
Аймақты зерттеуші Алекторов бұл оқиғаны келесідей сипаттайды:
аймақтың көптеген бұратана халқы Орынбордың қалануына кедергі келтіруді
ойластырды... осы мақсатпен мешіттерде құрылтайлар ұйымдастырды...
Башқұрттар халық атынан башқұрттардың Орынбор жаңа қаласын және
қырғыздармен шекарада қандай болмасын бекіністер салуды болдырмайтынын, Орь
өзеніне жеткізбейтінін хабарлау үшін Уфадағы Кириловке үш өкілін жіберді
[8, 20]. Үш өкіл Кирилов адамдарымен ұсталып, қатаң жазаланды. Біреуін
өлімге дейін сабады. Бірақ Кирилов адамдары көтерілістің басты жетекшілері
туралы біле алмады [8, 21].
Башқұрттар Орынбор экспедициясының жұмысына кескілескен қарсылық
көрсетті. Мысалы, Саянтасы ауылы тұрғындарының жазасы өте ауыр болды:
әйелдері мен балалары бар мыңдаған ауыл тұрғындары атылды және найзалармен
түйреп өлтірілді; жүз бес адамды бір қамбаға жинап... отпен өрттелді...
бүкіл ауыл өрттелді... Осылайша Саянтасы ауылы мен оның тұрғындары бар
әйелдерімен және балаларымен, кішіден үлкенге дейін бір түн ішінде өрттелді
және қарумен өлтірілді, ал тұрақтары күлге айналды [9, 21].
Бұндай айуандық басқа жерлерде де жалғасты. Басым бөлігі өлтірілді,
кейбіреулері абақтыға отырғызылды, ал қалған бөлігі әскерге жіберілді.
Мысалы, 5000 башқұрт Роговик қаласының ауданына Остзей полкына берілді.
Башқұрттардың қозғалысы басып – жаншылғаннан кейін бекіністердің салынуы
біртіндеп басталды. И. Кирилов бастауындағы әскери – экспедициялық корпус
Уфадан 10 верстқа алшақтаған кезде башқұрт депутациясымен жолықты.
Башқұрттар олардың қайта оралуын талап етті, талапты орындамаған жағдайда
қарсылық көрсетумен қорқытты. Башқұрттармен бірнеше реттік және қантөгіс
қарсыластықтарынан кейін ғана Кирилов 1735 жылдың 6 тамызында Орь өзенінің
сағасына жетті [9, 19].
1735 жылдың 15 тамызында 4 бастионы бар бекініс салынды, 30 тамызда
әскери гарнизон енгізілді, 31 тамызда артиллерия енгізілді және осы күні
ғибадаттан кейін ресми түрде бекініс салынды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz