Абылайдың Қытаймен соғысы
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. Аңыз жанры және тарих
шындық ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1.1 Сабалақ аңызы және тарихи өмір
шындығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Абылайдың жорықтары мен бейбіт өмірде атқарған істері және
тарихи
шындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .20
2. Абылай туралы аңыздардың фольклорлық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... 33
2.1 Абылай туралы аңыздағы тұрақты
мотивтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.2 Абылай туралы аңыздағы тұтастану құбылыстары ... ... ... ... ... ... ...45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 59
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Фольклордың көркемдік ерекшелігі, тағылымы
терең салаларының бірі – тарихи аңыздар. Олар - сан ғасырлар бойы халықтың
өткенін білуге, тануға деген сұранысы мен қызығушылығын өтеп келген бай
рухани қазына. Аңыздарда қазақ руханиятына қатысты көркемдік танымдармен
қатар ұлт пен мемлекеттің қалыптасуы мен дамуы тарихында болған оқиғалар
мен айтулы тұлғалар туралы хабар-деректер де сақталған. Ұлт тарихына алғаш
көңіл бөлген зерттеушілердің көне деректер мен мәліметтерді аңыздар
мазмұнынан алуға ұмтылғаны да белгілі. Зерттеушілер назарына маңызды дерек
көзі ретінде ілінген аңыздар қазақ фольклорлық мұраларының ішінде алғаш
жазбаға түсіп, қалың жұртшылықтың қызығушылығын өзіне ерте аударды. Аңыз
дерегіне деген елдің қызығушылығы бүгінгі тәуелсіздік тұсында арта түспесе,
кеміген емес.
Тарихи деректік, ақпараттық мәлімет тұрғысынан қызықты аңыздардың
көркем шығармашылық қазанында қайнап, сан ұрпақтың жан-дүниесінен, рухани
таным сүзгісінен өтіп шыққан тағылымы да аса маңызды. Аңыздарда халықтың
сан ғасырлар бойында жинаған рухани мұрасы, ұлттық дүниетанымы, саяси
көзқарастары, тарихи оқиғалар мен тұлғаларға берген бағасы қатар сақталып
жеткен.
Халықтың өткен тарихынан, сондай-ақ рухани танымынан мол хабар
беретін шығармалар қатарына ХҮІІІ ғасырдағы атақты тұлға Абылай хан туралы
аңыздарды жатқызуға болады. ХҮІІІ ғасыр – қазақ мемлекеттілігі,
тәуелсіздігі, азаттылығы қатал сынға түскен уақыт. Бір жағынан, жоңғар
қалмақтарының жойқын шабуылы, екінші жағынан, көрші мемлекеттердің Россия,
Қытай империялық пиғылмен қазақ жеріне көз салуы қазақ даласындағы саяси
жағдайды шиеленістіріп жіберді. Осындай сын кезеңде Абылай хан үлкен
мемлекет қайраткерлігіне тән ерік-жігер, батылдық, батырлық, ақыл-айла
танытты. Елдің тәуелсіздігін сақтап қалуға көп еңбек сіңірді. Өкінішке
қарай, мемлекет тарихында ерекше орны бар, даңқы алысқа тараған Абылай
ханның өзінің немесе замандасының қолымен жазылған толыққанды өмірбаяны,
атқарған қызметі туралы толымды деректер жоқтың қасы. ХҮІІІ ғасырдағы жазба
деректерде – Ресейдің сыртқы істер коллегиясының жазбалары мен Қытай
жылнамаларында болған оқиғаларды, орын алған фактілерді, алыс-беріс,
елшілік қарым-қатынастарды тіркеу секілді кеңселік қызметке тән жазбалар
орын алған. Сол кездегі орыс деректеріне Абылай 1740 жылдан, ал Қытай
жылнамаларына 1755 жылдар шамасынан бастап ілінеді. Оның есесіне Абылайдың
өмір жолын бейнелейтін фольклорлық шығармалар – тарихи аңыздар мен жырлар,
мадақ өлеңдер мен толғаулар мол сақталған. Осы аталған халық шығармаларының
ішінде Абылай хан туралы аңыздардың маңызы ерекше. Аңыздарда атақты ханға
қатысты тарихи деректер көркем суреттелген. Онда халықтың атақты
тұлғалардан күтетін үміті, тілегі ел болашағы үшін қам жеген көңіл-күйі,
арман-аңсарлары сақталған. Сол рухани мұраны зерттеу нысанасына алып,
тәуелсіз елдің жаңа мұраты тұрғысынан алып зерттеу - өзекті мәселе болып
саналады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Абылай ханның өмірбаянына,
қайраткерлігіне жеке зерттеушілер мен тарихшылардың баға беру жұмыстары ХІХ
ғасырдан бастап там-тұмдап қолға алынады. Бұл қатарда алғаш көзге түскендер
-А.И Левшин, Ш.Уәлиханов, М.Ж Көпеев, Құрбанғали Халид, Шәкәрім
Құдайбердіұлы секілді оқымысты зерттеушілер.
Абылай ханның қазақ халқының алдында атқарған саяси қызметіне алғаш
тарихи баға берген зерттеуші – тарихшы, этнограф А.И Левшин. Ол Абылайдың
қалмақты жеңуі, Ресей мен Қытай арасында саяси тиімді саясат жүргізе білуі
хақындағы істеріне сипаттама жасайды. А.И Левшин еңбегінде Абылайдың
өмірбаянын, толық тарихын жазу талпынысы байқалмайды. Себебі оның басты
мақсаты – қазақ халқының тарихы мен әдет-ғұрпын зерттеу болатын. Мұндай
көрініс қазақ даласын аралаған саяхатшылардың басым көпшілігіне тән белгі
еді. Өйткені ол тұста Ресей саясаты мен үкіметінің алдында қазақ өлкесінің
жалпы тарихын білу істері кеңірек қолға алынады. А.И Левшиннің еңбегі
Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей деген атпен
1832 жылы жарық көреді.
Абылайдың атқарған қызметімен қатар өмірбаянын жазу істері ХІХ
ғасырдың орта шенінен басталды. Бұл істің көш басында қазақ ішінен шыққан
европалық озық үлгідегі білімді игерген Ш.Уәлиханов болды. Ол өзінің атасы
болып келетін атақты ханның өмірбаяны мен қызметін ел аузындағы аңыз-
әңгімелер, тарихи көркем жырлар негізінде жазды.
Ш.Уәлиханов халық аңыздарында жалаң тарихи оқиға ғана суреттелмей,
онда тұтас дәуір шындығы және халықтың рухы мен ұғымдары, әдет-ғұрпы, өмір
салты баяндалатынын Абылай атты зерттеу мақаласында жазады.
Зерттеуші Абылай туралы аңыздарында тұтастану құбылысының жүретінін де
аңғарған. Ноғай Ордасы кезеңінде дүниеге келген халық аңыздарындағы басты
кейіпкерлер Асан Қайғы, Жиренше шешендер Әз-Жәнібек ханның маңайына
топтастырылған болса, XVІІІ ғасырдағы аңыздарда жоңғар шапқыншылығына қарсы
күрескен би-батырлардың Абылай хан жанына жиналатынын байқаған. Оның
қаламынан шыққан XVІІІ ғасырдың батырлары туралы тарихи аңыздар атты
жинағына атақты ханның тұсында өмір сүрген халық батырларының ерліктері,
жырау-шешендердің өнегелі істері туралы аңыздар жинастырылып берілген.
Жинақтағы он төрт аңыздың он екісі Абылай ханға қатысты айтылды.
Абылай ханға қатысты тарихи аңыздарды жинау және зерделеу жұмыстарына
Шоқанның досы Г.Н.Потаниннің де өзіндік қолтаңбасы бар. Г.Потанин
Ш.Уәлиханов сияқты тарихи оқиғалар мен тұлғалар туралы айтылатын аңыздарды
өзге ертегі, әпсана (легенда) жанрларынан бөліп алып, оны предания деп
атаған. Ол Алаша хан, Асан Қайғы, Сабалақ (Абылай ) туралы тарихи аңыздарды
жазбаға түсіреді.
Ерте жасынан ел арасындағы ескі сөздерді құмарта жинаған ақын,
этнограф фольклоршы Мәшһүр Жүсіп Көпеев, атақты ақын Шәкәрім, оқымысты
шежіреші Халид Құрбағалилар Абылайға қатысты деректерді аңыз-әңгімелерден
алған еді. Абылай туралы аңыздардың аталмыш тұлғалардың қаламына ілігуі ХІХ
ғ. аяғы мен ХХ ғасырдың басында жүзеге асады.
Зертеудің мақсаттары мен міндеттері. Зерттеу жұмысының алға қойған
басты мақсаты – Абылай хан туралы аңыздарды жүйелей, кешенді түрде
қарастырып, аңыздардың тарихилығы мен көркемдік белгілерін ашу. Осы
мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысында мынадай міндеттерді шешу көзделді:
- Абылай хан туралы аңыздарға әдебиеттану, фольклортану ғылымында
түрлі кезеңдерде берілген бағалар мен ғылыми пайым, көзқарас-
пікірлердің мәні мен маңызын көрсету;
- аңыз бен тарихи шындықтың арақатынасын талдап, атақты тұлға мен
оның фольклорлық бейнесі арасындағы байланысы мен
айырмашылықтарын көрсету;
- Абылай туралы кездесетін тұрақты мотивтер мен сюжеттердің
әлемдік және түркілік танымдағы түп негізі мен өзгерістерін
сипаттау;
- Абылай туралы аңыздардағы фольклорлық циклизация құбылыстарының
белгілері мен түрлерін көрсету, оның жанрлық ерекшеліктерін
талдау.
Зерттеудің нысаны – Абылай ханға қатысты аңыздар мен тарих жырлар,
жыраулар толғауы және өзге де тарихи-этнографиялық және дерекнамалық
материалдар.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеудің
негіздеріне тарих, әдебиеттану ғылымдарында қалыптасқан жалпытеориялық
танымдар алынып, аңыздар мәтінін талдауға жүйелеу, тарихи-салыстырмалы,
типологиялық әдістер қолданылды.
Дипломдық жұмыста қазақ фольклорын зерттеудегі іргелі теориялық және
әдіснамалық пайымдары басшылыққа алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмыс – Абылай туралы қазақ
тарихи аңыздарын жүйелі, кешенді зерттеуге арналған еңбек. Мұнда алғаш рет
аңыздардың сюжеттік құрамы анықталып, оны жүйелеу, кезеңдік белгілерін
сипаттау жұмыстары жүргізілді. Аңыздардың тарихи шындықпен арақатынасы,
тұрақты мотивтердің қатары белгіленіп, қызметі сипатталды және фольклорлық
тұтастану құбылысының мәселелері жан-жақты талданды. Аңыздың басты мақсаты
хабар-дерек беру болғанымен, оның мазмұнында тағылым-насихатқа, үгіт-
өсиетке құрылған мәнді де маңызды ғибраттар орын алатыны айқындалды. Сондай-
ақ диплом жұмысында аңыздардың болған оқиғалар мен фактілерді көркемдеп
баяндауы тұрғысынан қазақ шежірелерімен өзара жақындығы талданды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Зерттеу нәтижесінде
төмендегідей тұжырым жасалынды:
Абылай хан туралы аңыздар – белгілі бір оқиғалардың ізінен туған, бірақ
уақыт өте келе өзгерістерге ұшырап, халықтың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайына
сай мазмұндармен толықтырылып, көркемделген;
- Абылай сынды тарихи тұлға мен оның аңыздық бейнесінде фольклорлық
көркемдік шарттылықтың ерекшеліктеріне сай түзілетін үлкен
айырмашылықтар бар;
- Абылай хан туралы аңыздарда әлемдік және түркілік фольклорда жиі
кездесетін тұрақты мотивтер мен сюжеттер қатары мол. Олар атақты
ханның бейнесін эпикалық дәстүрге сай сомдауға елеулі қызмет
етеді;
- Абылай туралы аңыздардың көркемдік жүйесінде елеулі орын алатын
фольклорлық құбылыстың бірі – тұтастану. Тұтастану – халықтың
эпикалық санасымен тығыз байланысты және кейіпкерді фольклорлық
қаһарман ретінде суреттейтін көркемдік әдіс-тәсілдердің жиынтығы.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Дипломдық жұмыстың
қорытындыларын қазақ тарихына, фольклорына қатысты курстық жұмыстарға,
семинарларға пайдалануға болады.
Зерттеудің дерек көздері. Диплом жұмысына әр ғасырда жазбаға түскен
мынадай мәтіндер пайдаланылды:
- XVІІІ-ХІХ ғасырларда қазақ даласын әскери және мемлекеттік қызметтің
мақсатымен аралаған А.И.Левшин, Г.Н.Потанин сынды орыстың әскери
қызметкерлері мен шенеуніктерінің еңбектеріне түскен аңыздар;
- қазақтың көрнекті фольклортанушылары Ш.Уәлиханов, Мәшһүр Жүсіп
Көпейұлының жазбаларына іліккен аңыз нұсқалары;
- Шәкәрім Құдайбердіұлы, Халид Құрманғали сынды қазақ оқымыстыларының
тарихи-этнографиялық, тарихи-шежірелік еңбектеріне тіркелген аңыздар;
- Республиканың түрлі мерзімдік басылымдарда жарияланған аңыздық
мәтіндер.
Диплом құрылымы. Диплом кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Аңыз және тарихи шындық
1.1 Сабалақ аңызы және тарихи өмір шындығы
Фольклордың тарихи шындықпен қарым-қатынасының ғылыми зердедегі танымы
өте күрделі және сан қырлы: фольклор мен тарих, тарихи шындық пен
фольклор деген мәселелер ерте кезден бастап арнайы зерттеу нысанасы болып
келеді. Фольклорлық шығармалардан таза тарих жасаушылар мектебі болғаны
да белгілі. Мұндай ғылыми талпыныстың себебі де негізсіз емес еді, өйткені
фольклор – бір жағынан филологиялық, екінші жағынан тарихи да мәні бар
мұра.
Қос ғылымының тоғысында тұрған фольклор тарихи оқиғалар мен өмір
шындығына тікелей де, жанама да қатысы бар әрі белгілі бір уақытта өмір
сүрген тарихи қайраткерлер туралы әңгімелейді, халықтың тарихқа қатысын,
көзқарасын, маңызды оқиғалар мен көрнекті тұлғалардың қызметіне берген
бағасын көрсетеді. Бірақ фольклорлық шығарма тарихи оқиғалар мен тұлғаларды
едәуір өзгертіп суреттейді. Фольклорлық түрлі жанрлардың шындыққа қатынасы
әр қилы. Айталық, эпос пен ертегі немесе тарихи жырлар мен аңыздар тарихи
оқиғаны әр түрлі деңгейде бейнелейді. Егер ертегіде тарихи шындықтың
бейнеленуі өте сирек және көмескі көрінсе, қаһармандық жыр мен тарихи
эпоста шындық айқынырақ болады. Ал оның есесіне аңыздарда болған оқиғаның
ізі әлдеқайда басым жатады, тіпті, кей жағдайларда тарихи аңыздардың сюжеті
тарихи құжаттардың мазмұнымен үндес келеді. Сол себепті аңыздарды қажетті
деңгейде тарихтың бір көзі, яки болмаса тарихи құжат деп қарастыру да бар.
Аңыздар – қай халықтың да болмасын елеулі оқиғалар мен айтулы тұлғалар
жайында, белгілі бір мекен-жайдың атауы жайында айтатын ауызекі тарихы.
Онда халықтың түрлі тарихи даму кезеңдері мен әр тұста орын алған
оқиғалардан алған түйіні, шығарған қорытындысы, көрнекті тұлғалардың іс-
әрекетіне берілген бағалары сақталып жеткен. Ол фольклордың жеке жанры
ретінде қоғам дамуының белгілі бір тарихи шындығы мен өмірде орын алған
тарихи фактілердің негізінде қалыптасады.
Фольклордың өзге жанрына, әсіресе, ертегілік проза, қаһармандық
эпостарға қарағанда аңыздарда ақылға сыймайтын әсірелеу мен алыс қияға
тартатын қиялдар болмайды. Дей тұрсақ та, ол жанрда әсірелеу мен қиялдың
орны мүлдем мардымсыз дап айтуға болмайды. Алғашқыда қоғамның сұранысы мен
қызығушылығына толық жауап берген шындық кейінгі ұрпақтың дүниеге
көзқарасын, таптық мүддесіне [1, 124б.] орай оқиғаның мазмұны, олардың іс-
әрекеттері басқаша бағаланып, өзгеше сипатталуы мүмкін [1, 124б.].
Халықтың ауызша айтылған тарихына бағаланатын аңыздарды таза тарих деп
қарауға және баяндалатын оқиғалар сол алғашқы тараған тұсынан еш өзгеріске
ұшырамай, шындық қаз-қалпында қалған деп үзілді-кесілді тануға болмайды,
екінші сөзбен айтқанда, аңыздық деректердің барлығын ақиқат деп қабылдауға
болмайды. Аңызға түскен қандай да болмасын белгілі бір тарихи факті уақыт
өте келе өзгеріп, қалыптасқан тарихи жағдай мен сол тұста өмір сүрген
ұрпақтың көзқарасына орай сұрыпталып, өңделеді. Ескі түсініктерді жаңа
ұғымдар, танымдар, түсініктер ауыстырады. Аңыз жанры да, – деп жазады
профессор С.Қасқабасов, – бүкіл фольклор сияқты, анахронизмнен құралақан
емес. Біріншіден, ауызша тарағандықтан, екіншіден, әңгімеленген оқиғадан
көп уақыт өтіп кеткендіктен, үшіншіден, әңгімеге көркемдік элементтері әсер
еткендіктен аңызда баяндалатын оқиға көмескі тартады, әңгіменің варианттары
пайда болады, тіпті оқиғаның мезгілі шатыстырылады [1, 124].
Олай болса, аңыздарды тарихи оқиғалардың тура баяны емес, халық
тарапынан сұрыпталған, сан ұрпақтың сүзгісінен өтіп екшеленген ауызша дерек
көзі деп бағалау – фольклористикада әбден орныққан пікір. Халықтық сипаты
бел алып отыратын аңыздарда қайсыбір болмасын тарихи оқиғалардың баяны, сол
оқиға қатысушы тұлғалардың бейнесі, іс-әрекеті кейінгі ұрпақтың көзқарасы
мен біліміне орай, қалауына, арман-аңсарына қарай дүркін-дүркін жаңғырып,
өзгеріп отырады. Бұл көрініс қазақ ұлтының тарихында ерекше кезең болып
саналатын XV-XVІІІ ғасырлардағы оқиғаларға байланысты дүниеге келген
аңыздарға да қатысы бар.
Абылай туралы аңыздар ішінде мынадай айырықша белгілермен
ерекшеленетін аңыздар тобы бар:
1) баяндалатын оқиғалардың сюжеттік желісі бір-бірімен байланысқа
түскен;
2) бас кейіпкер бойындағы, ерекше қасиеттілік басым сипатталған және
оның қасиеттері түрлі жағдайда біреудің қатысуымен сыналатыны ;
3) аңыз сюжетінде бас кейіпкердің жеке бас белсенділігін ерекше
даралап суреттейтін аңыздар.
Аталған ерекшеліктерімен сараланатын аңыздарды ғұмырнамалық аңыздар
тізбегі деп белгілейміз. Бұл топтағы аңыздар Абылайдың жеке басындағы қадір-
қасиетіне, жасаған ерлік-істеріне қайрат пен қажырлығына, тапқырлық пен
амал-айла әрекетіне, мұң-қайғысына басты назар аударады. Бұған қоса олар
қазақ тарихындағы елеулі оқиғалармен байланысты болып келеді. Аңыздар
тарихи шындық тұрғысынан баяндалып, оның мазмұнында ХҮІІІ ғасырда болған
Ақтабан шұбырынды оқиғасы, қазақ –қалмақ, қазақ –орыс, қазақ–қытай
қарым–қатынасы, қазақтың ішкі әлеуметтік тұрмысындағы қайшылықтар көрініс
табады.
Абылай туралы ғұмырнамалық аңыздардың хронологиялық ретін былай
көрсетуге болады :
1.Абылайдың жастық шағы,алғашқы ерлігі немесе Сабалақ аңызы;
2.Абылайдың Қалдан Серенге тұтқынға түсуі;
3.Абылай мен Әмірсана достығы ;
4.Абылай ханның қайтыс болуы.
Сабалақ аңызы немесе сырттан келген жас жетім. Абылай жас шағында
жетімдік күйін кешкен деген мазмұндағы аңыздар көп нұсқалы болып келеді.
Ол аңыздардың барлығы дерлік болашақ билеуші жас күнінде әкеден жетім
қалып, кісі қолында (Дәулеткелді,Төле би) жалшылық қызмет атқарды. Оның
үстінде аңыздар жас Абылайды сырттан (Түркістан,Үргеніш, Бұқара)
келтіріп,қазақ арасынан пана тапты деп көрсетеді. Бұл деректер Бұқар
Үмбетей,Тәттіқара жыраулардың ханға айтқан толғаулары арқылы іргесі
бекіп,шынайы шындыққа айналған.
Бұл тұста ә дегеннен назар аударатын мәселе сырттан келген жас
жетімнің күйі –тек Абылай басында ғана емес,қазақ фольклорындағы
Шыңғыс,Алаша хан бейнелеріне де ортақ күй. Мысалы, аллатағаланың әмірімен
жүкті болған Алтынбел ханның қызы елден қуылып,ол Шыңғысты бөтен елде
дүниеге келтіреді, сол Шыңғыс патша болды. [2, КМЖ-2, 91-93]. Бұқарада
хандық құрған қызыл Арыстан ханның ордасында анадан ала болып туғандықтан
шеттетіліп, Сырдария суынан өтіп, Алатау, Қаратау өлкесінде жан сақтаған
Алашаны Майқы би өз қолына алып,алдына үш жүз жұрт салып хан етеді.[2, КМЖ-
2, 60-63].
Сырттан келу сарыны жекелеген кісі атауының түп-төркініне де енген.
Қазақ хандарының түп атасы болып саналатын Алаша хан атауының бір мағынасы
сырттан келген бөтен кісі дегенді білдіреді. Бұл туралы ХІХ ғасырда
Шоқан былай деп жазған: Қазақ деген одақты құрайтын үш жүз өзінің шығу
тегін Алаша деген кісіге тірейді. Алаша сөзі жатжұрттық немесе, дәлірек
айтқанда, сырттан келген бөтен кісі дегенді білдіреді[3, Валиханов, 24].
Жас Абылайдың сырттан келу сарынын жеткізетін аңыздық нұсқалардың
жазбаға түскен уақыты бойынша ең көнесі –Шоқан Уалиханов жазбалары.Оның
еңбектерінде Абылай атты мақала және жыр сондай-ақ ХҮІІ ғасыр батырлары
туралы тарихи аңыздар жинағында атақты ханның балалық шағы туралы аңыз
нұсқасы тіркелген. Аңыздық жинақ пен мақалада Шоқан Абылайдың өмірбаяны
мен қызметіне мол орын береді. Ғалым қаламына ілігіп, алғаш жазбаға түскен
аңыздың мазмұны мынадый:
Аңыз бойынша, Түркістаннан қырға (қазақ даласына – автор) ең жақын
туысы Әбілмәмбет ханға жол тартқан Абылай Ораз құлмен бір атқа мінгесіп
келеді. Қалыптасқан жағдай оны біраз уақыт Қарауыл руының Жақсылық
атасындағы Дәулетбай деген бай кісінің жылқысын бағып күн көруіне мәжбүр
етеді. Дәулетбайдың әйелі сырттан келген жас баланың әкеп бермесе өзі
ешқашан ас сұрап ішпейтінін, ішкеннің өзінде де тартынып отыратынын ешқашан
жуылмаған ыдыстан ас алмайтынын байқайды. Бұл қазаққа тән емес мінез-құлық
еді: баланың бекзаттылығы Дәулетбайдың да назарын аударып, Ораздан баланың
жөн-жосығын, тегін сұрайды. Бар шындықты білген Дәулетбай Абылайға табыннан
ең жақсы ат мінгізіп,Әбілмәмбет ханға апарады. Абылайға тарту етілген ат
атақты Шалқұйрық еді.Шалқұйрық жас сұлтанның жорықтарында алғашқы сенімді
серігі бола біледі.Соның арқасында Абылай өзіне батыр атағын алады, қазақ
құрметіне ие болады [4, 217].
Шоқан келесі бір еңбегінде – Абылай атты мақаласында осы аңыздың
кеңейтілген екінші бір нұсқасын келтіреді:
...Атасы (оның да аты -Абылай)Түркістанның билеушісі болып
тұрған.Батырлығымен,батылдығымен аты шығып,сол үшін қанішер деген қаһарлы
да ,құрметті атаққа ие болған кісі.Бірақ балсы Уәли әкесінің даңқын асыра
алмай, Түркістанды басып алған көрші билеушілердің бірінің қолынан қаза
табады. Қалтықсыз берілген бір құлының арқасында ғана он үш жасар ұлы
Абылай аман қалады.Адал құл өз түлегін ертіп, қазақ даласына тартты.
Ақсүйек ағайын-туғандары сыртқа тепкен жас Абылай қырға келіп, Жақсылық
руының бір байына малшы болады [5, 111].
Сырттан келу сарыны Мәшһүр Жүсіп жинаған Абылайға қатысты аңыздарда
түрлене түседі:
Он екі жасар бала күнінде қасында Оразаулық деген сарт бар екеуі
Түркістан шәһәріне келіп, Әбілмәмбет патшаға қызметкерлік қылады.Ол жерде
орнығып тұра алмай , Ұлы жүз Үйсін Төле бидің түйесін бағып бағып жүрді.
Онда да байырқалап тұра алмады: Сарыарқаға шығып, Атығай Қарауыл деген
елдің ішіне келіп, Дәулеткелді байдың жылқысын бақты [6, 12].
Абылайдың қазақ даласына сырттан келуін баяндайтын өзге бір аңыз
нұсқасын Шәкәрім де келтіреді. Бірақ Шоқан мен Мәшһүр Жүсіп жазған
нұсқалардан өзгешелігі бар. Онда Абылайдың аталары хандық тимеген соң
өкпелеп кетіп, Үргеніштегі нағашысы Ғайып ханды паналағаны, сол жақта
дүниеге келген Абылайға хандық билік тимеген соң жас жетімнің елін іздеп
Төле биге келгені, сондай-ақ оның шын есімі кім болғаны баяндалады:
Есім ханнан соң баласы Жаһангер болды. Оны қазақ Салқам Жәңгір дейді
.Оннан соң баласы Әз Тәуке болды .Бұл Әз Тәуке Салқам Жәңгірдің қалмақ
ханы қызынан (қатынынан) туған баласы еді. Мұннан басқа Үргеніштегі Ғайып
ханның қызынан туған Уәлибақи деген баласы бар еді. Жәңгірдің орнына Әз
Тәуке хан болғанда, хандыққа өкпелеп Уәлибақи Ғайып ханға кетіп еді.Оның
баласы Абылай деген бек мықты болып, жекпе-жекке шыққан батырларды өлтіре
берген соң қанішер Абылай атанды. Оның баласы Көркем-Уәли,оның баласы –
Әбілмансұр, біздің Абылай дегеніміз осы Әбілмансұр еді.Жоғарыда үш атасы да
Ғайып хан қолында тұрып, хан болмай өлген. Мұның тұсында Ғайыптың
нәсілінен хандық кетіп жүдеу тартқан соң , Әбілмансұр жетім бала күнінде
Қазақ-елім, Сарыарқа –жерім деп іздеп Үйсін Төле бидің қолына келді.Төле
би басында түйе бақтырып ,оннан соң жылқы бақтырып, ақырында әр түрлі
мінездерін ұнатып бала қылып күтіпті.. [7, 25-27].
Абылайдың Төле бидің қолында түйеші болғаны туралы аңызды Халид
Құрбанғали да өз еңбегіне пайдаланады Бірақ ол онда алғашқыда жау (қалмақ)
қолына, тағы бір шапқыншылықта қазақ қолына түсіп, Төле биді паналайды [8,
103-104].
Кеңес үкіметі тұсында жарық көріп, жазалауға ұшыраған С.Мұқановтың
ХҮІІІ-ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті тарихынан очерктер атты еңбегінде
Абылайдың әкесі Бұқар қаласын билейді:
Абылай Бұқар қаласында туған Уәли ханның баласы Абылайдың шын аты
- Әбілмансұр. Ол 13 жасқа келгенде Бұқарды Қызылбастар (фарсылар) хандығы
жаулайды, Әбілмансұрды әкесі Уәлиді өлтіреді. Әбілмансұрды бір құл тығып
аман сақтап қалады. Ол құл Әбілмансұрды Әбілмансұрмен немере қазақ ханы
Әбілмәмбетке әкеледі. Әбілмәмбет оны жұмысқа салады. Әбілмансұр бұған
намыстанып өз қорлығыңнан жат қорлығы жақсы деп, Әбілмәмбеттен кетіп қазақ
даласына келеді.Қазақ даласына шыққан соң, Әбілмансұр хан баласымен
демей, құл баласымен деп біраз жүреді де, бір кезде құлдан құтылмақ боп
оны өлтіреді [9, 19].
Қазақтың белгілі оқымыстылары мен ғалым-жазушылары жазбаға тіркелген
осы аңыздарды жай көзбен оқып шыққанда көптеген қайшылықтарды байқаймыз.
Олар:
1.Абылайдың аталары билеген қала әр түрлі (Түркістан, Үргеніш,
Бұқара);
2.Жетім Абылайды қамқорлығына алған кісілер саны бірнешеу;
3.Шоқанға тіркелмеген Төле би, Әбілмансұр –Сабалақ есімдері кейінгі
жазбаларда ғана орын алған.
Абылайдың жетімдік күйін кешіп, Даулеткелді байдың, кей нұсқада Төле
бидің аулына келуі, қарапайым малшы болып лақап есіммен (Сабалақ) жүріп,
қалмақтардан кек алуға аттанып бара жатқан батырларға қосылуы, өзінің тегі
бөлек жан екендігін танытуы, бір жағынан, осы фольклор эстетикасының
көрінісі болса, екінші жағынан, сол дәуірдің шындығынан туындаған сарын
деуге де негіз бар. Тарихи жазба деректерде Абылайдың оңтүстік өлкені, атап
айтқанда, Ташкентті билегені туралы айтылады. Мәселен, Абылайдың хатшысы
болған М.Мамедов 1768 жылы орыс үкіметі өкілдеріне былай деп хабарлайды;
Абылай сұлтанның атасы мен әкесі Ташкент қаласының хандары болған. Қаланы
жоңғар қалмақтары жаулап алғанда, он жасар Абылай Түркістан қаласындағы
Әбілмәмбетке барады [10, 41].
Абылайдың атасы мен әкесінің Ташкентті биледі дейтін М.Мәмедов
хабарламасы шындыққа жақын. Себебі тарихи шындықта ХҮІІІ ғасырдың бас
кезеніндегі Ташкент билігі қазақ хандарының қолында, дәлірек айтқанда,
айбарлы Әз-Тәукенің ықпалында билігінде болады. Әз-Тәукенің маңызды сауда
орталығы Ташкент билігін Абылай ханның аталарына беруі мүмкін еді. Бұл
жорамалды дәлелдейтін жанама дерек - сұлтан Абылайдың хан тағына жету
жолындағы іс –әрекеті.
Қалмақты жеңуде ерлік, ақыл-айла танытқан сұлтан Абылай өзінің атақты
даңқты немере ағасы Әбілмәмбет ханнан асып тұрса да оның көзі тірісінде тақ
иесімен деп ұмтылмайды. Жоңғар хандығы күйреп , Орта жүзде Абылайдың атақ
–даңқы артып бара жатқанын байқаған орыс үкіметі Абылайға кісі салып,оны
осы жүзге хан етпек болған ойларын жасырын жеткізеді. Абылай бұл ұсыныстан
Әбілмәмбеттті әке орнына құрмет тұтатынын, оған үлкен хандықтан басқа
атқарар жұмыстардың баршылық екенін айтып бас тартады. Абылайдың хандыққа
Әбілмәмбеттің көзі тірісінде ұмытылмайтынына әбден көзі жеткен орыс үкіметі
шарасыздан: Әбілмәмбет көбіне Түркістанды мекендейді әрі күші көп. Оны
Абылай құрмет тұтады, ақыл кеңесін тыңдайды.Сондықтан Әбілмәмбет тірі
кезінде ол Ордада басқа хан тағайындаудың пайдасы жоқ[11, 609], деп
жазды.
Жас Абылайды Шәкәрімнің Үргеніштен, С.Мұқановтың Бұқарадан келді
дейтін аңыздық деректері де тарихи шындыққа сәйкес келмейді. Өйткені
Үргеніш, Бұқара сияқты мұсылман діні берік орныққан Орта Азия
қалаларындаХҮІІ ғасырдан бастап–ақ хандық биліктің күші әлсіреп,өзбек
арасында ақсүйектік ру деп есептеленетін рубасылардың билігі күшейеді [12,
222]. Жаңа билікті хандық санасына орнықтыру жолында ақсүйек рубасылардың
тегін Шыңғыс ханнан тарататын идеологиялық сипаттағы шежіре Алтын бешик
аңызы да дүниеге келеді [13, 96]. Мұнан шығатын қорытынды:ХҮІІ ғасырдан
бастап Орта Азиияда Шыңғыс тұқымынан мұрагерлікпен келе жатқан хандық билік
тек қазақ даласында ғана толық үлгісін сақтап, өзге өлкелерде әлсірей
бастаған. Сол себептен де Абылайдың аталары аталмыш қалаларды биледі деу
үлкен күмән туғызады.
Жалшы бала. Шоқан Абылай ханның әкесі көрші билеушілердің бірінің
қолынан қаза тапты деп хабарлайды. Жоғарыда келтірілген хатшы М.Мәмедовтың
хабарламасында Абылай әкесінің өлімі туралы және жетімдік пен жалшылық
туралы дерек жоқ. Шоқанға атсының балалық шағы туралы деректер ел аузындағы
аңыз күйінде жеткен. Абылай ханнның жастық шағы тек аңыздаған сақталған.
Бұлайша топшылауымыздың себебі мынада аңыз мазмұнындағы біздер астын сызған
тұстары - Дәулетбай әйелінің сыншылығын Едіге батыр жырынан, батырдың өзіне
лайық сенімді серік болатын ат таңдап мінуін Алпамыс жырларынан көруге
болады. Демек Шоқан жазбаларындағы деректер – Абылайды фольклорлық қаһарман
кейіпкеріне айналдырған халық шығармашылығының бір нұсқасы. Бұған қосар
қосымша бір дәлел болашақ билеушінің жас күнінде қарапайым малшы немесе
мерген аңшы болып күн кешіп, кейін өзіне лайықты орынға, таққа ие болуы –
фольклорда жиі кездесетін сюжет. Мысалы, Едіге батырдың балалық шағы малшы
болып қой бағумен өтеді [14, 53], әкесіз туған жетім деп өз бауырлары
қуған Шыңғыс хан аңшылықпен күн көреді [2, 93], Алаша ханның да тағдыры
осыған ұқсас [2, 61]. Баянды іздеп қайын жұртына келген Қозы қойшы кейпіне
еніп, тегін жасырады. ХҮІІІ ғасырдың І жартысындағы аумалы –төкпелі кезеңде
қазақ саяси тарихында көрнекті терең із қалдырған атақты Әбілқайыр хан жас
күнінде жетімдік тауқыметін тартып болашақ қайын атасының малын бағады
[15, 95].
Абылайдың замандасы Көктаж Барақ сұлтан ата-анадан жетім қалып, немере
ағасының қойын бағатын қойшы болады [16, №11]. Кейіпкердің мұндай ерекше
балалық шағы Батыс Еуропа елдерінің де фольклорында кездеседі [17, 32].
Абылай тарихында халықтық эстетиканың танымы бар екенін Шоқанның өзі
де аңғарған. Ғалым Абылай атты мақаласының түпкі қолжазбалық нұсқасында:
Бұл сұлтанның алғашқы қадамында ( жастық шақ кезеңінде –автор) қазақ
тарихына өгей романтикалық сарын бар, дегенмен ол ғажайып тұлғаның
бейнесін өзге деректерден жақсы көрсете алады [5, 112] .
Абылайдың Қалдан Серенге тұтқынға түсуі аңызы. Тарихи мәліметтер
бойынша, ХҮІІІ ғасырдың бірінші жартысында жоңғарлықтар қазақ еліне он
шақты рет шабуыл жасап, екі ел арасында қиян-кескі ұрыстар болғаны мәлім.
Сондай шайқастардың бірінде, дәлірек айтқанда, 1741 жылы Абылай екі мыңдай
жасағымен жоңғарлықтардың, яғни Қалдан-Сереннің қолына тұтқынға түскен.
Осы оқиға аңызда айтылады, бірақ фольклорлық дәстүрге сәйкес
өзгертілген. Мысалы, Шоқан жазып алған аңыз бойынша, жоңғарлықтардың
кезекті бір шабуылында Абылай жекпе-жекке шығып, Қалдан-Сереннің Чарча
деген баласын өлтіреді. Қалдан баласын өлтірген адам кім болса да, қайдан
болса да тауып әкелуді бұйырады. Қалмақтар аңдып жүріп, Абылайды
серіктерімен аң аулап жүргенде қолға түсіреді де Қалданға алып келеді [4,
217)]. Кей нұсқада, мысалы Мәшһүр Жүсіп хатқа түсірген аңызда Абылай Қалдан
Сереннің Сәру деген інісін ғана өлтіріп қоймайды, жоңғар тарапынан
қудаланған қалмақтың Сына батырын өзіне паналатады. Қалдан-Серен кісі
жіберіп, бейбіт жолмен Сына батырды қайтаруды сұрайды. Қазақ ханы оны
бермейді. Қалмақтар Көкшетауда бүркіт салып жүрген Абылайды ұйықтап жатқан
жерінде ұстап алып, Қалдан-Серенге әкеледі [18, 177-178]
Батырдың жау қолына қапыда, не ұйқы үстінде, болмаса аң аулап
жүргенде тұтқынға түсуі фольклорлық шығармада, әсіресе, эпостық
шығармаларда жиі кездесетін сюжеттер. Бұл сюжеттердің түп бастауында
қаһарманның алып ұйқысы тұрақты мотиві жатқан тәрізді. Эпоста қаһарман
алып ұйқыға, яғни бірнеше күнге созылатын қалың ұйқыға кетіп, түрлі
қиындыққа тап болады. Айталық, мыстан кемпірдің алдауына түсіп, мас болған
Алпамыс, азырақ дем алайын деп жантайған Қобыланды батырлар бірнеше күн
ұйықтайтын алып ұйқыға кетіп, жау қолына қапыда тұтқынға түседі. Ал, екінші
бір аңызда Абылайдың тұтқынға түсуі басқаша баяндалады. Қалдан Абылайға:
Еркімен маған бағынсын, әйтпесе соғыс ашамын!-деп, елші жібереді. Абылай
ашуланып, елшіні өлімге бұйырады да: Жау қолын қарсы алуға дайынмын!-деп,
Қалданға хабар жібереді. Осы ұрыста ол қолға түседі. Оның жеңілген себебін
аңыз елшіні өлтіргендіктен болды деп түсіндіреді [19, №13].
Аңызда Абылайдың кімді өлтіргені айтылады, ал тарихи құжаттарда оның
өлтірген адамы кім екені айтылмайды. Мәселен, Орынбор комиссиясының
құжаттарында Абылай ханның тұтқында отырғаны туралы мынадай дерек бар. 1742
жылдың тамыз айында Орынбор комиссиясының бастығы И.Неплюев Ор қаласында
қазақтың Әбілқайыр ханымен, басқа да ел ағаларымен келіссөз жүргізеді.
Бұған жоңғар мен қарақалпақтардан да елшілер қатысады. Келіссөзге, дәлірек
айтқанда, 27 тамыз күні Ор қаласына жоңғар ханы Қалдан-Сереннің тұтқынында
отырған ағасы Абылай сұлтанды босатып алу мәселесімен Сұлтанбек сұлтан
келеді. 28 тамызда олар (келіссөз жүргізушілер-авт.) соңғы соғыста қолға
түскен Абылай туралы сөз бастады. Жоңғар елшілерінің айтуынша, Абылай
Қалдан-Сереннің ең жақын және атақты адамын өлтірген. Сол үшін тұтқында.
Бірақ тұтқында да құрмет көріп отыр. Сондай-ақ қазақтардың қолдарында
жоңғардың бірқатар текті қыздары қалған. Қазақтар оларды қайтарса, бәлкім,
Абылай да бостандыққа шығар деген деректер құжатта хатталған [20, 119-
б.]. Сонымен қатар аталмыш құжатта қазақ сұлтанын босату мәселесі Қалдан-
Серенге елшілікке кетіп бара жатқан майор Миллерге тапсырылғаны айтылған.
Бірақ Миллер бұл тапсырманы орындай алмаған. Жоңғар жеріне барғанда оны
Қалдан-Серенге жібермеген, елде шешек (оспа) ауруы бар деп кері қайтарған
[20, 119-б].
Енді осы құжатта айтылған үш фактіге көңіл аударайық. Біріншісі –
Абылайды тұтқыннан босату мәселесін қазақтардың өздерінің көтеруі. Екіншісі
– Абылай тұтқынға соңғы соғыста түскен. Ендеше, бұл қай соғыс? Үшіншісі –
Абылай Қалдан-Сереннің ең жақын және атақты адамын өлтірген екен. Ол кім?
Бірінші факті еш күдік туғызбайды деп ойлаймыз, себебі Сұлтанбек
сұлтан әдейі осы мәселемен Ор қаласына келген және Әбілқайыр хан мен
И.Неплюевтің алдына өзінің ағасын босату мәселесін қойған.
Екінші факті бойынша тарихтан мынадай жағдай белгілі. 1741 жылдың
сәуір айында Қалдан-Серен қазақ елін шапқан, ол Есіл өзеніне дейін келген.
Орта жүз қазақтарына қарсы Қалдан-Сереннің баласы Лама-Доржы бастаған 30
мың әскер шыққан. Олар Орынборға дейін барып, кері қайтқан. 1742 жылдың
көктемінде Қалдан-Серен әскері қазақ жерін қайта шауып, Орта Азияға барған.
Жоңғарлықтар бұл жолы Абылай сұлтанды қолға түсіреді. Зерттеуші Б.П.Гуревич
былай деп жазады: Среди захваченных пленных оказался султан Абылай,
который, как рассказывал... Тлевбак Чилбашев, ходил для караула навстречу
войска Галдан-Цэрена [21, с.62]
Сонымен, Абылайдың тұтқынға түсуі туралы тарихшылар екі жылды, 1741
мен 1742 жылды атайды. Ал, құжаттардағы Абылайды босатып алу жөнінде 1742
жылдың тамыз айында мәселе көтерілгеніне және қазақ пен жоңғардың соғыстары
1739-1741 жылдары ең ауыр, әрі ұзақ шайқастары болғанына қарағанда, Абылай
жоңғарлықтарға 1741 жылғы соғыста қолға түскен болуы керек. Тұтқында ол 2
жыл болған секілді. Олай дейтініміз: 1743 жылғы қыркүйекте Орта жүзге барып
қайтқан Т.Барташевтің Орынбор комиссиясына жазған хабарында былай делінген:
Жоңғар билеушісі Қалдан-Серен Абылай ханды тұтқыннан босатпай тұрып,
қазақтарға өз атынан елші жіберген. Өзінде аманатта қалып отырған
Әбілмәмбеттің ұлының орнына Барақ сұлтанның ұлын жіберуді талап еткен. Бұл
жөнінде қазақтар Қазыбек бимен және басқа да ел ағаларымен ақылдасқан.
Бұдан бір ай өткен соң Абылай қасындағы басқа адамдарымен бірге жоңғар
тұтқынынан босап келген [20, 119-б.].
Аталмыш мәліметке қарағанда, Абылай тұтқыннан 1743 жылы жазда босаған
сияқты. Бұл ойымызды Орынбор комиссиясының бастығы И.Неплюевтің 1743 жылғы
қыркүйекте Сыртқы істер коллегиясына жолдаған хаты да растайды. Ол былай
деп жазады: Орта жүз ханы Әбілмәмбет біздің жіберген кісілеріміз арқылы
хат жолдап, патша ағзамға адалдығын білдіріпті. Маған өзі келіп жолықпаған
себебі ретінде: інісі Абылай сұлтанның жоңғар тұтқынынан босап келгеніне,
далада өрт болып, көп жер жанып кетіп, халықтың көшіп жатқанына байланысты
екенін айтыпты [20, 137-б.].
Абылайдың тұтқынға босануына басқа да себептер болған.Біріншіден,
қазақты жаулап ала алмайтынын сезген Қалдан Серен енді қазақтарды
дипломатиялық қимыл –әрекеттер арқылы бағынышты еткісі келеді Қазаққа қарай
соғыста күшейткен сайын, Ресейдің ықпалы қазақ даласына орныға түсетініне
Қалданның көзі жетті.
Екіншіден, Қалдан Абылайды қазақ билеушілірінің ішінен ең беделдісі
,айбарлысы деп таныды. Сол себептен Абылай секілді қазақ билеушілерін өзіне
тартып, Батыр қонтайшыдан ( 1635-1654) бері арман болып келе жатқан
түркі –монғол империясын құру істерін келісім сөздер арқылы жүзеге асыруды
мақсат тұтады.
Ал, енді Абылайдың жекпе-жекте өлтірген Қалдан-Сереннің ең жақын және
атақты адамы кім деген сауалға келер болсақ, Шоқан жазбасында және,
жоғарыда атап өткеніміздей, кейбір аңыз жырларда ол адам - Қалданның баласы
Шарыш (Чарча) делінеді. Шынымен солай ма? Тарихтан белгілі: Қалдан-Сереннің
үш ұлы, бірнеше қызы болған. Қалдан өлгенде (1745 ж.) оның үлкен ұлы Лама-
Доржы 19 жаста, ортаншы ұлы Цеван-Доржы 13 жаста, кенже баласы Цеван-Дашы 7
жаста болған [22, 261]. Осы үш ұлдың қайсысы Абылаймен жекпе-жекке шығуы
мүмкін. Әрине, Лама-Доржы. Бірақ ол 1741 жылы 14 жаста болған. Бұл – бір.
Екіншіден, Лама-Доржы өлмеген, ол әкесі өлгеннен кейін де жорықтарға
қатысып, таққа таласумен болған. Онымен жоңғар тағына таласқан Дабачи мен
Амурсана 1753 жылы 12 қаңтарда Лама-Доржыны Іле бойында қолға түсіріп,
өлтіреді [21, 102-103]. Демек, Абылаймен жекпе-жекте өлген адам Қалдан-
Сереннің баласы емес. Олай болса, Шарыш – кім? Біздіңше, аңыздар мен
жырларда Абылайды асқақтата көрсету үшін фольклорлық әдіс қолданылып, Шарыш
Қалдан-Сереннің сүйікті баласы етіп көрсетілген Бұл Абылайдың үстемдігін
көрсету үшін және аңыз бен жырдың эмоциялық әсерін күшейту мақсатынан
туындаған. Мұндай амалдар – фольклор үшін әдеткі тәсіл.
Жоңғар елшілігінің ең жақын және атақты адам дегені – баласы деген сөз
емес қой. Ендеше, аңыз-жырлардағы Шарыш Қалданның бел баласы болмай шығады.
Мұны жыр Шарыштың өз ауызына да салады:
-Хан жиені, әкем - Қоңтажы, атым- Шарыш,
Хан орнына келгенім елге таныс.
Шөкемен батырымды өлтіріпсің,
Қазіргі майдан төбе жерге баршы [23, 181].
Демек, Абылайдың жекпе-жекте өлтірген батыры – Қалдан-Сереннің інісі,
я болмаса жиені, дәлірек айтқанда, жиеннің баласы, яғни жиеншар. Оның есімі
Сәру ме, Шарыш па, Шаршы ма? – бұл фольклор үшін аса маңызды емес. Мәселе
Қалдан Сереннің ең жақыны, туысы болуында, ал оның – бел баласы болуы
эпикалық поэтика үшін аса мәнді, өйткені осы арқылы, біріншіден, халық
дұшпан ханды шапқыншылығы үшін ауыр күйге түсіріп отыр, екіншіден, өз
сұлтанын асқақтатып көрсетеді, үшіншіден, жыр көркем шығарма болғандықтан
оның эмоциялық-экспрессивтік қасиетін күшейтеді.
Енді Абылайдың Қалдан-Сереннің қолына қандай жағдайда түскені туралы
мәселеге көңіл аударайық. Шоқанның айтуы бойынша, Чарча деген баласын
өлтіргені үшін Қалдан-Серен қазақтардан Абылайды ұстап беруді талап етіп,
тұтқынға алады. Ал, жырларда Абылай аңда жүріп, ұйықтап жатқанда қалмақтар
қолға түсіреді. Шындығында Абылай қалмақтармен болған кезекті бір соғыста
қолға түседі. Мұны жоғарыда айтылған тарихи еңбектер дәлелдейді. Бұдан
шығатын қорытынды: аңыз-жырларда халық өзінің батырын, бұл жерде Абылайдай
сұлтанын төмен дәрежеде көрсеткісі келмейді, сондықтан фольклор
эстетикасына сәйкес ол көтермеленіп көрсетіледі, яғни Абылайдай сүйікті
батыр жау қолына қапыда түседі, әйтпесе ол шайқасқа түсіп, дұшпанға дес
бермес еді.
Абылайдың Қалдан Серенге тұтқынға түсуі аңызында қазақ батырының
тұтқындағы хал-жағдайы да көрсетіледі. Шоқан жазып алған аңызда тұтқында
жатқан Абылайды Қалдан-Сереннің әйелі күнде келіп, қарғап-сілеп, лағнеттеп
отырады. Шыдамы таусылған Абылай бір күні дірілдеп, тісін шықырлатып,
жұдырығын түйіп келе жатқан әйелге: Ей, қақбас қалмақ, сенің балаң секілді
қаңғыбас құл қайда өлмеген!?,- деп, жауынгер халықтың өжет рухын
бейнелейтін сөздермен жауап қатады. Сөзден оңбай таяқ жеген әйел ойбайлап
Қалданға барады да, Абылайды өлтіруді талап етеді. Әйелінің ашуын көрген
Қалдан: Осы Абылайды өлтіріп қояр!- деп қауіптенеді де қазақ сұлтанын
Жапақ батырмен бірге босатып, еліне қайтарады [5, 112].
Абылайды босатуға қазақ елшілігінің баруы көп нұсқалы аңыздар циклін
дүниеге келтірді.Қалданның құтын қашырып,тұтқыннан аман-есен сақтап оралған
Абылайдың ең сенімді достары қалмақ ханына елшілікке барып, қазақ елінің
мерейін үстем етіп қайтады.Ол елшілерді жасақтаушы жұмсаушы, негізінен,
Абылайдың өзі болып келеді.
Абылай мен Әмірсана достығы туралы аңыз.1745 жылы жоңғар билеушісі
Қалдан Серен өмірден өтеді. Қалмақ тағына Қалданның өсиеті бойынша, он үш
жасар ортаншы ұлы Цеван – Дорджи отырады.
Тарихтан белгілі, 1751 жылы алғашқы соғыста Даваци мен Әмірсана
жеңіліп, қазақ даласына тығылып, Абылайды паналайды. Лама-Дорджидан
Абылайға қашқындарды сұраған елші келеді. Абылай Даваци мен Әмірсананы
бермейді. Бұған жауап ретінде 1752 жылы Лама- Дорджи қазаққа 30 мың қол
әскер жібереді. Лама-Дорджидың қалың қолы қазақпен соғысып жүргенде Даваци
мен Әмірсана шағын жасақпен күтпеген жерден Лама-Дорджидың ордасын басып
алып, оны өлтіреді. Таққа Даваци отырады. Бірақ оның да хандық құруы баянды
болмады.Бұрынғы екі дос – Даваци мен Әмірсана Абылайдан көмек сұрайды.
Абылай оған материалдық көмек береді.
Бірақ оның қолдауы Әмірсанаға жеңіс алып бермейді. Давациден жеңілген
Әмірсана Қытайдан көмек сұрайды. Жоңғар ішіндегі жанжалдың ақырын бағып
отырған Қытай ұзақ күткен оңтайлы уақыттың туғанын біліп, Жоңғарияға
қалың әскер кіргізеді. Ішкі соғыс, ала ауыздықтан әбден қажыған Жоңғар
хандығы Қытайдан күйрей жеңіледі. Қытай Жоңғарияға жаңа әкімшілік жүйе
орната бастайды. Ол Әмірсананы тағы қорғауға алады. Сол үшін Қытаймен де
соғысады. 1756 жылы Әмірсана қазақ даласынан қашып, Алтайға өтеді.
Әмірсананың Абылайға келуінің тарихи жағдайы осындай. Қазақ ханы
Әмірсананы бірнеше рет - жоңғар ішіндегі ала ауыздық кезінде Қытайға қарсы
күресте–қолдан білдірген, қол астынан пана берген.
Қазақ аңыздарындағы Абылай мен Әмірсана достығының себебі екі түрлі
негізде баяндалады :
1.Әмірсананың шешесін Қалдан сырттан алдады. Оны оларға өзі бармай,
кісілерін жібереді. Қызды ұзатқан уақыт қыс кезі екен. Қазақ жерінен өтіп
бара жатқанда ауа–райының қолайсыздығынан көш тоқтап қалыңдық мың батырдың
үйінде қыстап шығады.Қалдан Әмірсананың өзінен туғанына күмән келтіріп,
оны өлтірмек болады[24, 29].
2.Тұтқында болған Абылайдың тектілігі мен батырлығына, сөз тапқыш
шешендігіне разы болған Қалдан Серен оны өз баласы Әмірсанамен дос етеді.
Аңыз Әмірсана мен Абылай достығының мезгілін шатастырған. Абылайдың
Әмірсананы паналатуы – Қалдан Серен 1745 жылы өлгеннен кейін болған оқиға.
Екінші бір аңызда Әмірсананың Абылайға келуі өзгеше суреттеледі. Онда
Қалдан өлгеннен кейін ағайындары Әмірсананың қазақтан туғандығын сылтау
қылып шеттетеді: Әмірсан қазақтың баласы,- деп, қалмақтың көбі өзгелеріне
болысып хан қоймаған соң, Әмірсана нағашысы Ежен ханға барыпты. Ежен хан
бұл жақтағы шеткі Қытайдың бастықтарына:
-Қалмақты Әмірсанаға қаратып бер,-десе ,қытай келіп, қалмақты шауып быт
–шыт қылып тоздырып жіберген соң Әмірсана :
- Елімді тоздыр дегенім жоқ, -деп қытайдың әскерімен жауласып қашып
Абылайға келеді[7, 29-30].
Шәкәрім жазған бұл аңызда тарихи шындықтың айқын іздері бар.
Әмірсананы қуған қытай әскерімен Абылай ханның Аякөз маңында кездесіп,
қытай қолбасшыларымен кездесіп, олардан Чин патшалығына хат жолдайды.
Шәкірім аңыздық деректерді тарихи құжаттар немесе тарихи еңбектермен
байланыстыра отырып жазғаны анық көрінеді.Өйткені Ш.Құдайбердіұлына дейін
қазақ тарихи орыстың Левшин. Аристов, Бичурин сынды ғалымдарының
еңбектерінде жарияланған болатын.
Сонымен, Абылай мен Әмірсана қарым –қатынасының тарихи негіздері мен
аңыздық деректерде елеулі айырмашылықтар бар :
1) Әмірсананың Абылайға келіп жан сауғалауы тарихи шындық өмірде саяси
мақсат –мүддеден туындаса, аңыз оны туысқандық қарым–қатынас
желісінен туындатуға ұмтылды ;
2) Әмірсананың Жоңғар тағы үшін күресі қалыптасқан тарихи жағдайды өз
пайдасына шешу мақсатында болады, ал аңызда мұрагерліктен себепсіз
қуылған, шеттетілген Әмірсана тағдыры баяндалады;
3)Жоңғар тағы үшін Қытайдан көмек сұраған Қаладн жиені Әмірсана аңызда
Қалданның ұлы әрі Қытай патшасының жиені болып есептеледі ;
Сондықтан Абылай мен Әмірсана достығы қазақ-қалмақ қарым
–қатынасының нақты тарихынан алыстап ,халық арман –қиялының көрінісі
болып саналатынын эпикалық аңыздауларға түсе бастаған деп есептейміз.
Абылайдың қайтыс болуы туралы аңыздар.Абылай өлімі туралы аңыздар да
көп нұсқалы болып келеді. Барлық нұсқаларда оның өмірі трагедиялық сипатпен
аяқталады. Шәкәрім жазып алған аңызда ханның қадірі мен қазақтың елдігінен
баласының тағдырын жоғары қойған Бекболат биге өкпелеп, Ұлы жүзге кетіп,
сол жақта өледі [7, 32]. Екінші бір нұсқада Бекболат бастаған қақтығыстан
ығысып, тек қасында төлеңгіттері қалып, Түркістан маңына көшіп кетеді. Ол
жақта бұрынғыдай күйі болмай, малы жұтап, еліне қайта келіп, бағы қайтқан
кезде қайтады [8, 112 ]. Кеңес дәуірінде жазбаға түскен аңыз нұсқасында ол
Ресейден бөлініп кеткендіктен ауруға шалдығып өледі [25, 85].
Абылай өмірінің соңғы жылдары Ресей және Қытай деректерінде мол
сақталған. Осы деректердің көрсетуінше, Абылай өмірден өтер алдында,
шындығында, жорыққа дайындалады. Бірақ аңызда айтылатын Орта Азияның ірі
қалаларына емес, қырғыздарды толық бағындыруға жиналады. 1779 жылы орыс
үкіметіне жазған хатында Абылай: Қазақ ауылдарына қырғыздар маза берер
емес. Олардың талан-таражысына зорлық–зомбылығына ұшыраған халық маған
зарын айтып келуде. Қандастарымды қорғау үшін жорыққа аттанбақпын[26,
100],-деп жазады.
1780 жылдың көктемінде Абылай Ташкент маңына көшіп барып, Ташкенттен
алты күндік жерде, Талас өзенінің маңында тұтқынға түскен түркімен, қалмақ
және қарақалпақтарға егін салдырумен айналысады. Сол жылдың күзінде
кенеттен науқастанып, Ташкент ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. Аңыз жанры және тарих
шындық ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1.1 Сабалақ аңызы және тарихи өмір
шындығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Абылайдың жорықтары мен бейбіт өмірде атқарған істері және
тарихи
шындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .20
2. Абылай туралы аңыздардың фольклорлық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... 33
2.1 Абылай туралы аңыздағы тұрақты
мотивтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.2 Абылай туралы аңыздағы тұтастану құбылыстары ... ... ... ... ... ... ...45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 59
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Фольклордың көркемдік ерекшелігі, тағылымы
терең салаларының бірі – тарихи аңыздар. Олар - сан ғасырлар бойы халықтың
өткенін білуге, тануға деген сұранысы мен қызығушылығын өтеп келген бай
рухани қазына. Аңыздарда қазақ руханиятына қатысты көркемдік танымдармен
қатар ұлт пен мемлекеттің қалыптасуы мен дамуы тарихында болған оқиғалар
мен айтулы тұлғалар туралы хабар-деректер де сақталған. Ұлт тарихына алғаш
көңіл бөлген зерттеушілердің көне деректер мен мәліметтерді аңыздар
мазмұнынан алуға ұмтылғаны да белгілі. Зерттеушілер назарына маңызды дерек
көзі ретінде ілінген аңыздар қазақ фольклорлық мұраларының ішінде алғаш
жазбаға түсіп, қалың жұртшылықтың қызығушылығын өзіне ерте аударды. Аңыз
дерегіне деген елдің қызығушылығы бүгінгі тәуелсіздік тұсында арта түспесе,
кеміген емес.
Тарихи деректік, ақпараттық мәлімет тұрғысынан қызықты аңыздардың
көркем шығармашылық қазанында қайнап, сан ұрпақтың жан-дүниесінен, рухани
таным сүзгісінен өтіп шыққан тағылымы да аса маңызды. Аңыздарда халықтың
сан ғасырлар бойында жинаған рухани мұрасы, ұлттық дүниетанымы, саяси
көзқарастары, тарихи оқиғалар мен тұлғаларға берген бағасы қатар сақталып
жеткен.
Халықтың өткен тарихынан, сондай-ақ рухани танымынан мол хабар
беретін шығармалар қатарына ХҮІІІ ғасырдағы атақты тұлға Абылай хан туралы
аңыздарды жатқызуға болады. ХҮІІІ ғасыр – қазақ мемлекеттілігі,
тәуелсіздігі, азаттылығы қатал сынға түскен уақыт. Бір жағынан, жоңғар
қалмақтарының жойқын шабуылы, екінші жағынан, көрші мемлекеттердің Россия,
Қытай империялық пиғылмен қазақ жеріне көз салуы қазақ даласындағы саяси
жағдайды шиеленістіріп жіберді. Осындай сын кезеңде Абылай хан үлкен
мемлекет қайраткерлігіне тән ерік-жігер, батылдық, батырлық, ақыл-айла
танытты. Елдің тәуелсіздігін сақтап қалуға көп еңбек сіңірді. Өкінішке
қарай, мемлекет тарихында ерекше орны бар, даңқы алысқа тараған Абылай
ханның өзінің немесе замандасының қолымен жазылған толыққанды өмірбаяны,
атқарған қызметі туралы толымды деректер жоқтың қасы. ХҮІІІ ғасырдағы жазба
деректерде – Ресейдің сыртқы істер коллегиясының жазбалары мен Қытай
жылнамаларында болған оқиғаларды, орын алған фактілерді, алыс-беріс,
елшілік қарым-қатынастарды тіркеу секілді кеңселік қызметке тән жазбалар
орын алған. Сол кездегі орыс деректеріне Абылай 1740 жылдан, ал Қытай
жылнамаларына 1755 жылдар шамасынан бастап ілінеді. Оның есесіне Абылайдың
өмір жолын бейнелейтін фольклорлық шығармалар – тарихи аңыздар мен жырлар,
мадақ өлеңдер мен толғаулар мол сақталған. Осы аталған халық шығармаларының
ішінде Абылай хан туралы аңыздардың маңызы ерекше. Аңыздарда атақты ханға
қатысты тарихи деректер көркем суреттелген. Онда халықтың атақты
тұлғалардан күтетін үміті, тілегі ел болашағы үшін қам жеген көңіл-күйі,
арман-аңсарлары сақталған. Сол рухани мұраны зерттеу нысанасына алып,
тәуелсіз елдің жаңа мұраты тұрғысынан алып зерттеу - өзекті мәселе болып
саналады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Абылай ханның өмірбаянына,
қайраткерлігіне жеке зерттеушілер мен тарихшылардың баға беру жұмыстары ХІХ
ғасырдан бастап там-тұмдап қолға алынады. Бұл қатарда алғаш көзге түскендер
-А.И Левшин, Ш.Уәлиханов, М.Ж Көпеев, Құрбанғали Халид, Шәкәрім
Құдайбердіұлы секілді оқымысты зерттеушілер.
Абылай ханның қазақ халқының алдында атқарған саяси қызметіне алғаш
тарихи баға берген зерттеуші – тарихшы, этнограф А.И Левшин. Ол Абылайдың
қалмақты жеңуі, Ресей мен Қытай арасында саяси тиімді саясат жүргізе білуі
хақындағы істеріне сипаттама жасайды. А.И Левшин еңбегінде Абылайдың
өмірбаянын, толық тарихын жазу талпынысы байқалмайды. Себебі оның басты
мақсаты – қазақ халқының тарихы мен әдет-ғұрпын зерттеу болатын. Мұндай
көрініс қазақ даласын аралаған саяхатшылардың басым көпшілігіне тән белгі
еді. Өйткені ол тұста Ресей саясаты мен үкіметінің алдында қазақ өлкесінің
жалпы тарихын білу істері кеңірек қолға алынады. А.И Левшиннің еңбегі
Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей деген атпен
1832 жылы жарық көреді.
Абылайдың атқарған қызметімен қатар өмірбаянын жазу істері ХІХ
ғасырдың орта шенінен басталды. Бұл істің көш басында қазақ ішінен шыққан
европалық озық үлгідегі білімді игерген Ш.Уәлиханов болды. Ол өзінің атасы
болып келетін атақты ханның өмірбаяны мен қызметін ел аузындағы аңыз-
әңгімелер, тарихи көркем жырлар негізінде жазды.
Ш.Уәлиханов халық аңыздарында жалаң тарихи оқиға ғана суреттелмей,
онда тұтас дәуір шындығы және халықтың рухы мен ұғымдары, әдет-ғұрпы, өмір
салты баяндалатынын Абылай атты зерттеу мақаласында жазады.
Зерттеуші Абылай туралы аңыздарында тұтастану құбылысының жүретінін де
аңғарған. Ноғай Ордасы кезеңінде дүниеге келген халық аңыздарындағы басты
кейіпкерлер Асан Қайғы, Жиренше шешендер Әз-Жәнібек ханның маңайына
топтастырылған болса, XVІІІ ғасырдағы аңыздарда жоңғар шапқыншылығына қарсы
күрескен би-батырлардың Абылай хан жанына жиналатынын байқаған. Оның
қаламынан шыққан XVІІІ ғасырдың батырлары туралы тарихи аңыздар атты
жинағына атақты ханның тұсында өмір сүрген халық батырларының ерліктері,
жырау-шешендердің өнегелі істері туралы аңыздар жинастырылып берілген.
Жинақтағы он төрт аңыздың он екісі Абылай ханға қатысты айтылды.
Абылай ханға қатысты тарихи аңыздарды жинау және зерделеу жұмыстарына
Шоқанның досы Г.Н.Потаниннің де өзіндік қолтаңбасы бар. Г.Потанин
Ш.Уәлиханов сияқты тарихи оқиғалар мен тұлғалар туралы айтылатын аңыздарды
өзге ертегі, әпсана (легенда) жанрларынан бөліп алып, оны предания деп
атаған. Ол Алаша хан, Асан Қайғы, Сабалақ (Абылай ) туралы тарихи аңыздарды
жазбаға түсіреді.
Ерте жасынан ел арасындағы ескі сөздерді құмарта жинаған ақын,
этнограф фольклоршы Мәшһүр Жүсіп Көпеев, атақты ақын Шәкәрім, оқымысты
шежіреші Халид Құрбағалилар Абылайға қатысты деректерді аңыз-әңгімелерден
алған еді. Абылай туралы аңыздардың аталмыш тұлғалардың қаламына ілігуі ХІХ
ғ. аяғы мен ХХ ғасырдың басында жүзеге асады.
Зертеудің мақсаттары мен міндеттері. Зерттеу жұмысының алға қойған
басты мақсаты – Абылай хан туралы аңыздарды жүйелей, кешенді түрде
қарастырып, аңыздардың тарихилығы мен көркемдік белгілерін ашу. Осы
мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысында мынадай міндеттерді шешу көзделді:
- Абылай хан туралы аңыздарға әдебиеттану, фольклортану ғылымында
түрлі кезеңдерде берілген бағалар мен ғылыми пайым, көзқарас-
пікірлердің мәні мен маңызын көрсету;
- аңыз бен тарихи шындықтың арақатынасын талдап, атақты тұлға мен
оның фольклорлық бейнесі арасындағы байланысы мен
айырмашылықтарын көрсету;
- Абылай туралы кездесетін тұрақты мотивтер мен сюжеттердің
әлемдік және түркілік танымдағы түп негізі мен өзгерістерін
сипаттау;
- Абылай туралы аңыздардағы фольклорлық циклизация құбылыстарының
белгілері мен түрлерін көрсету, оның жанрлық ерекшеліктерін
талдау.
Зерттеудің нысаны – Абылай ханға қатысты аңыздар мен тарих жырлар,
жыраулар толғауы және өзге де тарихи-этнографиялық және дерекнамалық
материалдар.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеудің
негіздеріне тарих, әдебиеттану ғылымдарында қалыптасқан жалпытеориялық
танымдар алынып, аңыздар мәтінін талдауға жүйелеу, тарихи-салыстырмалы,
типологиялық әдістер қолданылды.
Дипломдық жұмыста қазақ фольклорын зерттеудегі іргелі теориялық және
әдіснамалық пайымдары басшылыққа алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмыс – Абылай туралы қазақ
тарихи аңыздарын жүйелі, кешенді зерттеуге арналған еңбек. Мұнда алғаш рет
аңыздардың сюжеттік құрамы анықталып, оны жүйелеу, кезеңдік белгілерін
сипаттау жұмыстары жүргізілді. Аңыздардың тарихи шындықпен арақатынасы,
тұрақты мотивтердің қатары белгіленіп, қызметі сипатталды және фольклорлық
тұтастану құбылысының мәселелері жан-жақты талданды. Аңыздың басты мақсаты
хабар-дерек беру болғанымен, оның мазмұнында тағылым-насихатқа, үгіт-
өсиетке құрылған мәнді де маңызды ғибраттар орын алатыны айқындалды. Сондай-
ақ диплом жұмысында аңыздардың болған оқиғалар мен фактілерді көркемдеп
баяндауы тұрғысынан қазақ шежірелерімен өзара жақындығы талданды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Зерттеу нәтижесінде
төмендегідей тұжырым жасалынды:
Абылай хан туралы аңыздар – белгілі бір оқиғалардың ізінен туған, бірақ
уақыт өте келе өзгерістерге ұшырап, халықтың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайына
сай мазмұндармен толықтырылып, көркемделген;
- Абылай сынды тарихи тұлға мен оның аңыздық бейнесінде фольклорлық
көркемдік шарттылықтың ерекшеліктеріне сай түзілетін үлкен
айырмашылықтар бар;
- Абылай хан туралы аңыздарда әлемдік және түркілік фольклорда жиі
кездесетін тұрақты мотивтер мен сюжеттер қатары мол. Олар атақты
ханның бейнесін эпикалық дәстүрге сай сомдауға елеулі қызмет
етеді;
- Абылай туралы аңыздардың көркемдік жүйесінде елеулі орын алатын
фольклорлық құбылыстың бірі – тұтастану. Тұтастану – халықтың
эпикалық санасымен тығыз байланысты және кейіпкерді фольклорлық
қаһарман ретінде суреттейтін көркемдік әдіс-тәсілдердің жиынтығы.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Дипломдық жұмыстың
қорытындыларын қазақ тарихына, фольклорына қатысты курстық жұмыстарға,
семинарларға пайдалануға болады.
Зерттеудің дерек көздері. Диплом жұмысына әр ғасырда жазбаға түскен
мынадай мәтіндер пайдаланылды:
- XVІІІ-ХІХ ғасырларда қазақ даласын әскери және мемлекеттік қызметтің
мақсатымен аралаған А.И.Левшин, Г.Н.Потанин сынды орыстың әскери
қызметкерлері мен шенеуніктерінің еңбектеріне түскен аңыздар;
- қазақтың көрнекті фольклортанушылары Ш.Уәлиханов, Мәшһүр Жүсіп
Көпейұлының жазбаларына іліккен аңыз нұсқалары;
- Шәкәрім Құдайбердіұлы, Халид Құрманғали сынды қазақ оқымыстыларының
тарихи-этнографиялық, тарихи-шежірелік еңбектеріне тіркелген аңыздар;
- Республиканың түрлі мерзімдік басылымдарда жарияланған аңыздық
мәтіндер.
Диплом құрылымы. Диплом кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Аңыз және тарихи шындық
1.1 Сабалақ аңызы және тарихи өмір шындығы
Фольклордың тарихи шындықпен қарым-қатынасының ғылыми зердедегі танымы
өте күрделі және сан қырлы: фольклор мен тарих, тарихи шындық пен
фольклор деген мәселелер ерте кезден бастап арнайы зерттеу нысанасы болып
келеді. Фольклорлық шығармалардан таза тарих жасаушылар мектебі болғаны
да белгілі. Мұндай ғылыми талпыныстың себебі де негізсіз емес еді, өйткені
фольклор – бір жағынан филологиялық, екінші жағынан тарихи да мәні бар
мұра.
Қос ғылымының тоғысында тұрған фольклор тарихи оқиғалар мен өмір
шындығына тікелей де, жанама да қатысы бар әрі белгілі бір уақытта өмір
сүрген тарихи қайраткерлер туралы әңгімелейді, халықтың тарихқа қатысын,
көзқарасын, маңызды оқиғалар мен көрнекті тұлғалардың қызметіне берген
бағасын көрсетеді. Бірақ фольклорлық шығарма тарихи оқиғалар мен тұлғаларды
едәуір өзгертіп суреттейді. Фольклорлық түрлі жанрлардың шындыққа қатынасы
әр қилы. Айталық, эпос пен ертегі немесе тарихи жырлар мен аңыздар тарихи
оқиғаны әр түрлі деңгейде бейнелейді. Егер ертегіде тарихи шындықтың
бейнеленуі өте сирек және көмескі көрінсе, қаһармандық жыр мен тарихи
эпоста шындық айқынырақ болады. Ал оның есесіне аңыздарда болған оқиғаның
ізі әлдеқайда басым жатады, тіпті, кей жағдайларда тарихи аңыздардың сюжеті
тарихи құжаттардың мазмұнымен үндес келеді. Сол себепті аңыздарды қажетті
деңгейде тарихтың бір көзі, яки болмаса тарихи құжат деп қарастыру да бар.
Аңыздар – қай халықтың да болмасын елеулі оқиғалар мен айтулы тұлғалар
жайында, белгілі бір мекен-жайдың атауы жайында айтатын ауызекі тарихы.
Онда халықтың түрлі тарихи даму кезеңдері мен әр тұста орын алған
оқиғалардан алған түйіні, шығарған қорытындысы, көрнекті тұлғалардың іс-
әрекетіне берілген бағалары сақталып жеткен. Ол фольклордың жеке жанры
ретінде қоғам дамуының белгілі бір тарихи шындығы мен өмірде орын алған
тарихи фактілердің негізінде қалыптасады.
Фольклордың өзге жанрына, әсіресе, ертегілік проза, қаһармандық
эпостарға қарағанда аңыздарда ақылға сыймайтын әсірелеу мен алыс қияға
тартатын қиялдар болмайды. Дей тұрсақ та, ол жанрда әсірелеу мен қиялдың
орны мүлдем мардымсыз дап айтуға болмайды. Алғашқыда қоғамның сұранысы мен
қызығушылығына толық жауап берген шындық кейінгі ұрпақтың дүниеге
көзқарасын, таптық мүддесіне [1, 124б.] орай оқиғаның мазмұны, олардың іс-
әрекеттері басқаша бағаланып, өзгеше сипатталуы мүмкін [1, 124б.].
Халықтың ауызша айтылған тарихына бағаланатын аңыздарды таза тарих деп
қарауға және баяндалатын оқиғалар сол алғашқы тараған тұсынан еш өзгеріске
ұшырамай, шындық қаз-қалпында қалған деп үзілді-кесілді тануға болмайды,
екінші сөзбен айтқанда, аңыздық деректердің барлығын ақиқат деп қабылдауға
болмайды. Аңызға түскен қандай да болмасын белгілі бір тарихи факті уақыт
өте келе өзгеріп, қалыптасқан тарихи жағдай мен сол тұста өмір сүрген
ұрпақтың көзқарасына орай сұрыпталып, өңделеді. Ескі түсініктерді жаңа
ұғымдар, танымдар, түсініктер ауыстырады. Аңыз жанры да, – деп жазады
профессор С.Қасқабасов, – бүкіл фольклор сияқты, анахронизмнен құралақан
емес. Біріншіден, ауызша тарағандықтан, екіншіден, әңгімеленген оқиғадан
көп уақыт өтіп кеткендіктен, үшіншіден, әңгімеге көркемдік элементтері әсер
еткендіктен аңызда баяндалатын оқиға көмескі тартады, әңгіменің варианттары
пайда болады, тіпті оқиғаның мезгілі шатыстырылады [1, 124].
Олай болса, аңыздарды тарихи оқиғалардың тура баяны емес, халық
тарапынан сұрыпталған, сан ұрпақтың сүзгісінен өтіп екшеленген ауызша дерек
көзі деп бағалау – фольклористикада әбден орныққан пікір. Халықтық сипаты
бел алып отыратын аңыздарда қайсыбір болмасын тарихи оқиғалардың баяны, сол
оқиға қатысушы тұлғалардың бейнесі, іс-әрекеті кейінгі ұрпақтың көзқарасы
мен біліміне орай, қалауына, арман-аңсарына қарай дүркін-дүркін жаңғырып,
өзгеріп отырады. Бұл көрініс қазақ ұлтының тарихында ерекше кезең болып
саналатын XV-XVІІІ ғасырлардағы оқиғаларға байланысты дүниеге келген
аңыздарға да қатысы бар.
Абылай туралы аңыздар ішінде мынадай айырықша белгілермен
ерекшеленетін аңыздар тобы бар:
1) баяндалатын оқиғалардың сюжеттік желісі бір-бірімен байланысқа
түскен;
2) бас кейіпкер бойындағы, ерекше қасиеттілік басым сипатталған және
оның қасиеттері түрлі жағдайда біреудің қатысуымен сыналатыны ;
3) аңыз сюжетінде бас кейіпкердің жеке бас белсенділігін ерекше
даралап суреттейтін аңыздар.
Аталған ерекшеліктерімен сараланатын аңыздарды ғұмырнамалық аңыздар
тізбегі деп белгілейміз. Бұл топтағы аңыздар Абылайдың жеке басындағы қадір-
қасиетіне, жасаған ерлік-істеріне қайрат пен қажырлығына, тапқырлық пен
амал-айла әрекетіне, мұң-қайғысына басты назар аударады. Бұған қоса олар
қазақ тарихындағы елеулі оқиғалармен байланысты болып келеді. Аңыздар
тарихи шындық тұрғысынан баяндалып, оның мазмұнында ХҮІІІ ғасырда болған
Ақтабан шұбырынды оқиғасы, қазақ –қалмақ, қазақ –орыс, қазақ–қытай
қарым–қатынасы, қазақтың ішкі әлеуметтік тұрмысындағы қайшылықтар көрініс
табады.
Абылай туралы ғұмырнамалық аңыздардың хронологиялық ретін былай
көрсетуге болады :
1.Абылайдың жастық шағы,алғашқы ерлігі немесе Сабалақ аңызы;
2.Абылайдың Қалдан Серенге тұтқынға түсуі;
3.Абылай мен Әмірсана достығы ;
4.Абылай ханның қайтыс болуы.
Сабалақ аңызы немесе сырттан келген жас жетім. Абылай жас шағында
жетімдік күйін кешкен деген мазмұндағы аңыздар көп нұсқалы болып келеді.
Ол аңыздардың барлығы дерлік болашақ билеуші жас күнінде әкеден жетім
қалып, кісі қолында (Дәулеткелді,Төле би) жалшылық қызмет атқарды. Оның
үстінде аңыздар жас Абылайды сырттан (Түркістан,Үргеніш, Бұқара)
келтіріп,қазақ арасынан пана тапты деп көрсетеді. Бұл деректер Бұқар
Үмбетей,Тәттіқара жыраулардың ханға айтқан толғаулары арқылы іргесі
бекіп,шынайы шындыққа айналған.
Бұл тұста ә дегеннен назар аударатын мәселе сырттан келген жас
жетімнің күйі –тек Абылай басында ғана емес,қазақ фольклорындағы
Шыңғыс,Алаша хан бейнелеріне де ортақ күй. Мысалы, аллатағаланың әмірімен
жүкті болған Алтынбел ханның қызы елден қуылып,ол Шыңғысты бөтен елде
дүниеге келтіреді, сол Шыңғыс патша болды. [2, КМЖ-2, 91-93]. Бұқарада
хандық құрған қызыл Арыстан ханның ордасында анадан ала болып туғандықтан
шеттетіліп, Сырдария суынан өтіп, Алатау, Қаратау өлкесінде жан сақтаған
Алашаны Майқы би өз қолына алып,алдына үш жүз жұрт салып хан етеді.[2, КМЖ-
2, 60-63].
Сырттан келу сарыны жекелеген кісі атауының түп-төркініне де енген.
Қазақ хандарының түп атасы болып саналатын Алаша хан атауының бір мағынасы
сырттан келген бөтен кісі дегенді білдіреді. Бұл туралы ХІХ ғасырда
Шоқан былай деп жазған: Қазақ деген одақты құрайтын үш жүз өзінің шығу
тегін Алаша деген кісіге тірейді. Алаша сөзі жатжұрттық немесе, дәлірек
айтқанда, сырттан келген бөтен кісі дегенді білдіреді[3, Валиханов, 24].
Жас Абылайдың сырттан келу сарынын жеткізетін аңыздық нұсқалардың
жазбаға түскен уақыты бойынша ең көнесі –Шоқан Уалиханов жазбалары.Оның
еңбектерінде Абылай атты мақала және жыр сондай-ақ ХҮІІ ғасыр батырлары
туралы тарихи аңыздар жинағында атақты ханның балалық шағы туралы аңыз
нұсқасы тіркелген. Аңыздық жинақ пен мақалада Шоқан Абылайдың өмірбаяны
мен қызметіне мол орын береді. Ғалым қаламына ілігіп, алғаш жазбаға түскен
аңыздың мазмұны мынадый:
Аңыз бойынша, Түркістаннан қырға (қазақ даласына – автор) ең жақын
туысы Әбілмәмбет ханға жол тартқан Абылай Ораз құлмен бір атқа мінгесіп
келеді. Қалыптасқан жағдай оны біраз уақыт Қарауыл руының Жақсылық
атасындағы Дәулетбай деген бай кісінің жылқысын бағып күн көруіне мәжбүр
етеді. Дәулетбайдың әйелі сырттан келген жас баланың әкеп бермесе өзі
ешқашан ас сұрап ішпейтінін, ішкеннің өзінде де тартынып отыратынын ешқашан
жуылмаған ыдыстан ас алмайтынын байқайды. Бұл қазаққа тән емес мінез-құлық
еді: баланың бекзаттылығы Дәулетбайдың да назарын аударып, Ораздан баланың
жөн-жосығын, тегін сұрайды. Бар шындықты білген Дәулетбай Абылайға табыннан
ең жақсы ат мінгізіп,Әбілмәмбет ханға апарады. Абылайға тарту етілген ат
атақты Шалқұйрық еді.Шалқұйрық жас сұлтанның жорықтарында алғашқы сенімді
серігі бола біледі.Соның арқасында Абылай өзіне батыр атағын алады, қазақ
құрметіне ие болады [4, 217].
Шоқан келесі бір еңбегінде – Абылай атты мақаласында осы аңыздың
кеңейтілген екінші бір нұсқасын келтіреді:
...Атасы (оның да аты -Абылай)Түркістанның билеушісі болып
тұрған.Батырлығымен,батылдығымен аты шығып,сол үшін қанішер деген қаһарлы
да ,құрметті атаққа ие болған кісі.Бірақ балсы Уәли әкесінің даңқын асыра
алмай, Түркістанды басып алған көрші билеушілердің бірінің қолынан қаза
табады. Қалтықсыз берілген бір құлының арқасында ғана он үш жасар ұлы
Абылай аман қалады.Адал құл өз түлегін ертіп, қазақ даласына тартты.
Ақсүйек ағайын-туғандары сыртқа тепкен жас Абылай қырға келіп, Жақсылық
руының бір байына малшы болады [5, 111].
Сырттан келу сарыны Мәшһүр Жүсіп жинаған Абылайға қатысты аңыздарда
түрлене түседі:
Он екі жасар бала күнінде қасында Оразаулық деген сарт бар екеуі
Түркістан шәһәріне келіп, Әбілмәмбет патшаға қызметкерлік қылады.Ол жерде
орнығып тұра алмай , Ұлы жүз Үйсін Төле бидің түйесін бағып бағып жүрді.
Онда да байырқалап тұра алмады: Сарыарқаға шығып, Атығай Қарауыл деген
елдің ішіне келіп, Дәулеткелді байдың жылқысын бақты [6, 12].
Абылайдың қазақ даласына сырттан келуін баяндайтын өзге бір аңыз
нұсқасын Шәкәрім де келтіреді. Бірақ Шоқан мен Мәшһүр Жүсіп жазған
нұсқалардан өзгешелігі бар. Онда Абылайдың аталары хандық тимеген соң
өкпелеп кетіп, Үргеніштегі нағашысы Ғайып ханды паналағаны, сол жақта
дүниеге келген Абылайға хандық билік тимеген соң жас жетімнің елін іздеп
Төле биге келгені, сондай-ақ оның шын есімі кім болғаны баяндалады:
Есім ханнан соң баласы Жаһангер болды. Оны қазақ Салқам Жәңгір дейді
.Оннан соң баласы Әз Тәуке болды .Бұл Әз Тәуке Салқам Жәңгірдің қалмақ
ханы қызынан (қатынынан) туған баласы еді. Мұннан басқа Үргеніштегі Ғайып
ханның қызынан туған Уәлибақи деген баласы бар еді. Жәңгірдің орнына Әз
Тәуке хан болғанда, хандыққа өкпелеп Уәлибақи Ғайып ханға кетіп еді.Оның
баласы Абылай деген бек мықты болып, жекпе-жекке шыққан батырларды өлтіре
берген соң қанішер Абылай атанды. Оның баласы Көркем-Уәли,оның баласы –
Әбілмансұр, біздің Абылай дегеніміз осы Әбілмансұр еді.Жоғарыда үш атасы да
Ғайып хан қолында тұрып, хан болмай өлген. Мұның тұсында Ғайыптың
нәсілінен хандық кетіп жүдеу тартқан соң , Әбілмансұр жетім бала күнінде
Қазақ-елім, Сарыарқа –жерім деп іздеп Үйсін Төле бидің қолына келді.Төле
би басында түйе бақтырып ,оннан соң жылқы бақтырып, ақырында әр түрлі
мінездерін ұнатып бала қылып күтіпті.. [7, 25-27].
Абылайдың Төле бидің қолында түйеші болғаны туралы аңызды Халид
Құрбанғали да өз еңбегіне пайдаланады Бірақ ол онда алғашқыда жау (қалмақ)
қолына, тағы бір шапқыншылықта қазақ қолына түсіп, Төле биді паналайды [8,
103-104].
Кеңес үкіметі тұсында жарық көріп, жазалауға ұшыраған С.Мұқановтың
ХҮІІІ-ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті тарихынан очерктер атты еңбегінде
Абылайдың әкесі Бұқар қаласын билейді:
Абылай Бұқар қаласында туған Уәли ханның баласы Абылайдың шын аты
- Әбілмансұр. Ол 13 жасқа келгенде Бұқарды Қызылбастар (фарсылар) хандығы
жаулайды, Әбілмансұрды әкесі Уәлиді өлтіреді. Әбілмансұрды бір құл тығып
аман сақтап қалады. Ол құл Әбілмансұрды Әбілмансұрмен немере қазақ ханы
Әбілмәмбетке әкеледі. Әбілмәмбет оны жұмысқа салады. Әбілмансұр бұған
намыстанып өз қорлығыңнан жат қорлығы жақсы деп, Әбілмәмбеттен кетіп қазақ
даласына келеді.Қазақ даласына шыққан соң, Әбілмансұр хан баласымен
демей, құл баласымен деп біраз жүреді де, бір кезде құлдан құтылмақ боп
оны өлтіреді [9, 19].
Қазақтың белгілі оқымыстылары мен ғалым-жазушылары жазбаға тіркелген
осы аңыздарды жай көзбен оқып шыққанда көптеген қайшылықтарды байқаймыз.
Олар:
1.Абылайдың аталары билеген қала әр түрлі (Түркістан, Үргеніш,
Бұқара);
2.Жетім Абылайды қамқорлығына алған кісілер саны бірнешеу;
3.Шоқанға тіркелмеген Төле би, Әбілмансұр –Сабалақ есімдері кейінгі
жазбаларда ғана орын алған.
Абылайдың жетімдік күйін кешіп, Даулеткелді байдың, кей нұсқада Төле
бидің аулына келуі, қарапайым малшы болып лақап есіммен (Сабалақ) жүріп,
қалмақтардан кек алуға аттанып бара жатқан батырларға қосылуы, өзінің тегі
бөлек жан екендігін танытуы, бір жағынан, осы фольклор эстетикасының
көрінісі болса, екінші жағынан, сол дәуірдің шындығынан туындаған сарын
деуге де негіз бар. Тарихи жазба деректерде Абылайдың оңтүстік өлкені, атап
айтқанда, Ташкентті билегені туралы айтылады. Мәселен, Абылайдың хатшысы
болған М.Мамедов 1768 жылы орыс үкіметі өкілдеріне былай деп хабарлайды;
Абылай сұлтанның атасы мен әкесі Ташкент қаласының хандары болған. Қаланы
жоңғар қалмақтары жаулап алғанда, он жасар Абылай Түркістан қаласындағы
Әбілмәмбетке барады [10, 41].
Абылайдың атасы мен әкесінің Ташкентті биледі дейтін М.Мәмедов
хабарламасы шындыққа жақын. Себебі тарихи шындықта ХҮІІІ ғасырдың бас
кезеніндегі Ташкент билігі қазақ хандарының қолында, дәлірек айтқанда,
айбарлы Әз-Тәукенің ықпалында билігінде болады. Әз-Тәукенің маңызды сауда
орталығы Ташкент билігін Абылай ханның аталарына беруі мүмкін еді. Бұл
жорамалды дәлелдейтін жанама дерек - сұлтан Абылайдың хан тағына жету
жолындағы іс –әрекеті.
Қалмақты жеңуде ерлік, ақыл-айла танытқан сұлтан Абылай өзінің атақты
даңқты немере ағасы Әбілмәмбет ханнан асып тұрса да оның көзі тірісінде тақ
иесімен деп ұмтылмайды. Жоңғар хандығы күйреп , Орта жүзде Абылайдың атақ
–даңқы артып бара жатқанын байқаған орыс үкіметі Абылайға кісі салып,оны
осы жүзге хан етпек болған ойларын жасырын жеткізеді. Абылай бұл ұсыныстан
Әбілмәмбеттті әке орнына құрмет тұтатынын, оған үлкен хандықтан басқа
атқарар жұмыстардың баршылық екенін айтып бас тартады. Абылайдың хандыққа
Әбілмәмбеттің көзі тірісінде ұмытылмайтынына әбден көзі жеткен орыс үкіметі
шарасыздан: Әбілмәмбет көбіне Түркістанды мекендейді әрі күші көп. Оны
Абылай құрмет тұтады, ақыл кеңесін тыңдайды.Сондықтан Әбілмәмбет тірі
кезінде ол Ордада басқа хан тағайындаудың пайдасы жоқ[11, 609], деп
жазды.
Жас Абылайды Шәкәрімнің Үргеніштен, С.Мұқановтың Бұқарадан келді
дейтін аңыздық деректері де тарихи шындыққа сәйкес келмейді. Өйткені
Үргеніш, Бұқара сияқты мұсылман діні берік орныққан Орта Азия
қалаларындаХҮІІ ғасырдан бастап–ақ хандық биліктің күші әлсіреп,өзбек
арасында ақсүйектік ру деп есептеленетін рубасылардың билігі күшейеді [12,
222]. Жаңа билікті хандық санасына орнықтыру жолында ақсүйек рубасылардың
тегін Шыңғыс ханнан тарататын идеологиялық сипаттағы шежіре Алтын бешик
аңызы да дүниеге келеді [13, 96]. Мұнан шығатын қорытынды:ХҮІІ ғасырдан
бастап Орта Азиияда Шыңғыс тұқымынан мұрагерлікпен келе жатқан хандық билік
тек қазақ даласында ғана толық үлгісін сақтап, өзге өлкелерде әлсірей
бастаған. Сол себептен де Абылайдың аталары аталмыш қалаларды биледі деу
үлкен күмән туғызады.
Жалшы бала. Шоқан Абылай ханның әкесі көрші билеушілердің бірінің
қолынан қаза тапты деп хабарлайды. Жоғарыда келтірілген хатшы М.Мәмедовтың
хабарламасында Абылай әкесінің өлімі туралы және жетімдік пен жалшылық
туралы дерек жоқ. Шоқанға атсының балалық шағы туралы деректер ел аузындағы
аңыз күйінде жеткен. Абылай ханнның жастық шағы тек аңыздаған сақталған.
Бұлайша топшылауымыздың себебі мынада аңыз мазмұнындағы біздер астын сызған
тұстары - Дәулетбай әйелінің сыншылығын Едіге батыр жырынан, батырдың өзіне
лайық сенімді серік болатын ат таңдап мінуін Алпамыс жырларынан көруге
болады. Демек Шоқан жазбаларындағы деректер – Абылайды фольклорлық қаһарман
кейіпкеріне айналдырған халық шығармашылығының бір нұсқасы. Бұған қосар
қосымша бір дәлел болашақ билеушінің жас күнінде қарапайым малшы немесе
мерген аңшы болып күн кешіп, кейін өзіне лайықты орынға, таққа ие болуы –
фольклорда жиі кездесетін сюжет. Мысалы, Едіге батырдың балалық шағы малшы
болып қой бағумен өтеді [14, 53], әкесіз туған жетім деп өз бауырлары
қуған Шыңғыс хан аңшылықпен күн көреді [2, 93], Алаша ханның да тағдыры
осыған ұқсас [2, 61]. Баянды іздеп қайын жұртына келген Қозы қойшы кейпіне
еніп, тегін жасырады. ХҮІІІ ғасырдың І жартысындағы аумалы –төкпелі кезеңде
қазақ саяси тарихында көрнекті терең із қалдырған атақты Әбілқайыр хан жас
күнінде жетімдік тауқыметін тартып болашақ қайын атасының малын бағады
[15, 95].
Абылайдың замандасы Көктаж Барақ сұлтан ата-анадан жетім қалып, немере
ағасының қойын бағатын қойшы болады [16, №11]. Кейіпкердің мұндай ерекше
балалық шағы Батыс Еуропа елдерінің де фольклорында кездеседі [17, 32].
Абылай тарихында халықтық эстетиканың танымы бар екенін Шоқанның өзі
де аңғарған. Ғалым Абылай атты мақаласының түпкі қолжазбалық нұсқасында:
Бұл сұлтанның алғашқы қадамында ( жастық шақ кезеңінде –автор) қазақ
тарихына өгей романтикалық сарын бар, дегенмен ол ғажайып тұлғаның
бейнесін өзге деректерден жақсы көрсете алады [5, 112] .
Абылайдың Қалдан Серенге тұтқынға түсуі аңызы. Тарихи мәліметтер
бойынша, ХҮІІІ ғасырдың бірінші жартысында жоңғарлықтар қазақ еліне он
шақты рет шабуыл жасап, екі ел арасында қиян-кескі ұрыстар болғаны мәлім.
Сондай шайқастардың бірінде, дәлірек айтқанда, 1741 жылы Абылай екі мыңдай
жасағымен жоңғарлықтардың, яғни Қалдан-Сереннің қолына тұтқынға түскен.
Осы оқиға аңызда айтылады, бірақ фольклорлық дәстүрге сәйкес
өзгертілген. Мысалы, Шоқан жазып алған аңыз бойынша, жоңғарлықтардың
кезекті бір шабуылында Абылай жекпе-жекке шығып, Қалдан-Сереннің Чарча
деген баласын өлтіреді. Қалдан баласын өлтірген адам кім болса да, қайдан
болса да тауып әкелуді бұйырады. Қалмақтар аңдып жүріп, Абылайды
серіктерімен аң аулап жүргенде қолға түсіреді де Қалданға алып келеді [4,
217)]. Кей нұсқада, мысалы Мәшһүр Жүсіп хатқа түсірген аңызда Абылай Қалдан
Сереннің Сәру деген інісін ғана өлтіріп қоймайды, жоңғар тарапынан
қудаланған қалмақтың Сына батырын өзіне паналатады. Қалдан-Серен кісі
жіберіп, бейбіт жолмен Сына батырды қайтаруды сұрайды. Қазақ ханы оны
бермейді. Қалмақтар Көкшетауда бүркіт салып жүрген Абылайды ұйықтап жатқан
жерінде ұстап алып, Қалдан-Серенге әкеледі [18, 177-178]
Батырдың жау қолына қапыда, не ұйқы үстінде, болмаса аң аулап
жүргенде тұтқынға түсуі фольклорлық шығармада, әсіресе, эпостық
шығармаларда жиі кездесетін сюжеттер. Бұл сюжеттердің түп бастауында
қаһарманның алып ұйқысы тұрақты мотиві жатқан тәрізді. Эпоста қаһарман
алып ұйқыға, яғни бірнеше күнге созылатын қалың ұйқыға кетіп, түрлі
қиындыққа тап болады. Айталық, мыстан кемпірдің алдауына түсіп, мас болған
Алпамыс, азырақ дем алайын деп жантайған Қобыланды батырлар бірнеше күн
ұйықтайтын алып ұйқыға кетіп, жау қолына қапыда тұтқынға түседі. Ал, екінші
бір аңызда Абылайдың тұтқынға түсуі басқаша баяндалады. Қалдан Абылайға:
Еркімен маған бағынсын, әйтпесе соғыс ашамын!-деп, елші жібереді. Абылай
ашуланып, елшіні өлімге бұйырады да: Жау қолын қарсы алуға дайынмын!-деп,
Қалданға хабар жібереді. Осы ұрыста ол қолға түседі. Оның жеңілген себебін
аңыз елшіні өлтіргендіктен болды деп түсіндіреді [19, №13].
Аңызда Абылайдың кімді өлтіргені айтылады, ал тарихи құжаттарда оның
өлтірген адамы кім екені айтылмайды. Мәселен, Орынбор комиссиясының
құжаттарында Абылай ханның тұтқында отырғаны туралы мынадай дерек бар. 1742
жылдың тамыз айында Орынбор комиссиясының бастығы И.Неплюев Ор қаласында
қазақтың Әбілқайыр ханымен, басқа да ел ағаларымен келіссөз жүргізеді.
Бұған жоңғар мен қарақалпақтардан да елшілер қатысады. Келіссөзге, дәлірек
айтқанда, 27 тамыз күні Ор қаласына жоңғар ханы Қалдан-Сереннің тұтқынында
отырған ағасы Абылай сұлтанды босатып алу мәселесімен Сұлтанбек сұлтан
келеді. 28 тамызда олар (келіссөз жүргізушілер-авт.) соңғы соғыста қолға
түскен Абылай туралы сөз бастады. Жоңғар елшілерінің айтуынша, Абылай
Қалдан-Сереннің ең жақын және атақты адамын өлтірген. Сол үшін тұтқында.
Бірақ тұтқында да құрмет көріп отыр. Сондай-ақ қазақтардың қолдарында
жоңғардың бірқатар текті қыздары қалған. Қазақтар оларды қайтарса, бәлкім,
Абылай да бостандыққа шығар деген деректер құжатта хатталған [20, 119-
б.]. Сонымен қатар аталмыш құжатта қазақ сұлтанын босату мәселесі Қалдан-
Серенге елшілікке кетіп бара жатқан майор Миллерге тапсырылғаны айтылған.
Бірақ Миллер бұл тапсырманы орындай алмаған. Жоңғар жеріне барғанда оны
Қалдан-Серенге жібермеген, елде шешек (оспа) ауруы бар деп кері қайтарған
[20, 119-б].
Енді осы құжатта айтылған үш фактіге көңіл аударайық. Біріншісі –
Абылайды тұтқыннан босату мәселесін қазақтардың өздерінің көтеруі. Екіншісі
– Абылай тұтқынға соңғы соғыста түскен. Ендеше, бұл қай соғыс? Үшіншісі –
Абылай Қалдан-Сереннің ең жақын және атақты адамын өлтірген екен. Ол кім?
Бірінші факті еш күдік туғызбайды деп ойлаймыз, себебі Сұлтанбек
сұлтан әдейі осы мәселемен Ор қаласына келген және Әбілқайыр хан мен
И.Неплюевтің алдына өзінің ағасын босату мәселесін қойған.
Екінші факті бойынша тарихтан мынадай жағдай белгілі. 1741 жылдың
сәуір айында Қалдан-Серен қазақ елін шапқан, ол Есіл өзеніне дейін келген.
Орта жүз қазақтарына қарсы Қалдан-Сереннің баласы Лама-Доржы бастаған 30
мың әскер шыққан. Олар Орынборға дейін барып, кері қайтқан. 1742 жылдың
көктемінде Қалдан-Серен әскері қазақ жерін қайта шауып, Орта Азияға барған.
Жоңғарлықтар бұл жолы Абылай сұлтанды қолға түсіреді. Зерттеуші Б.П.Гуревич
былай деп жазады: Среди захваченных пленных оказался султан Абылай,
который, как рассказывал... Тлевбак Чилбашев, ходил для караула навстречу
войска Галдан-Цэрена [21, с.62]
Сонымен, Абылайдың тұтқынға түсуі туралы тарихшылар екі жылды, 1741
мен 1742 жылды атайды. Ал, құжаттардағы Абылайды босатып алу жөнінде 1742
жылдың тамыз айында мәселе көтерілгеніне және қазақ пен жоңғардың соғыстары
1739-1741 жылдары ең ауыр, әрі ұзақ шайқастары болғанына қарағанда, Абылай
жоңғарлықтарға 1741 жылғы соғыста қолға түскен болуы керек. Тұтқында ол 2
жыл болған секілді. Олай дейтініміз: 1743 жылғы қыркүйекте Орта жүзге барып
қайтқан Т.Барташевтің Орынбор комиссиясына жазған хабарында былай делінген:
Жоңғар билеушісі Қалдан-Серен Абылай ханды тұтқыннан босатпай тұрып,
қазақтарға өз атынан елші жіберген. Өзінде аманатта қалып отырған
Әбілмәмбеттің ұлының орнына Барақ сұлтанның ұлын жіберуді талап еткен. Бұл
жөнінде қазақтар Қазыбек бимен және басқа да ел ағаларымен ақылдасқан.
Бұдан бір ай өткен соң Абылай қасындағы басқа адамдарымен бірге жоңғар
тұтқынынан босап келген [20, 119-б.].
Аталмыш мәліметке қарағанда, Абылай тұтқыннан 1743 жылы жазда босаған
сияқты. Бұл ойымызды Орынбор комиссиясының бастығы И.Неплюевтің 1743 жылғы
қыркүйекте Сыртқы істер коллегиясына жолдаған хаты да растайды. Ол былай
деп жазады: Орта жүз ханы Әбілмәмбет біздің жіберген кісілеріміз арқылы
хат жолдап, патша ағзамға адалдығын білдіріпті. Маған өзі келіп жолықпаған
себебі ретінде: інісі Абылай сұлтанның жоңғар тұтқынынан босап келгеніне,
далада өрт болып, көп жер жанып кетіп, халықтың көшіп жатқанына байланысты
екенін айтыпты [20, 137-б.].
Абылайдың тұтқынға босануына басқа да себептер болған.Біріншіден,
қазақты жаулап ала алмайтынын сезген Қалдан Серен енді қазақтарды
дипломатиялық қимыл –әрекеттер арқылы бағынышты еткісі келеді Қазаққа қарай
соғыста күшейткен сайын, Ресейдің ықпалы қазақ даласына орныға түсетініне
Қалданның көзі жетті.
Екіншіден, Қалдан Абылайды қазақ билеушілірінің ішінен ең беделдісі
,айбарлысы деп таныды. Сол себептен Абылай секілді қазақ билеушілерін өзіне
тартып, Батыр қонтайшыдан ( 1635-1654) бері арман болып келе жатқан
түркі –монғол империясын құру істерін келісім сөздер арқылы жүзеге асыруды
мақсат тұтады.
Ал, енді Абылайдың жекпе-жекте өлтірген Қалдан-Сереннің ең жақын және
атақты адамы кім деген сауалға келер болсақ, Шоқан жазбасында және,
жоғарыда атап өткеніміздей, кейбір аңыз жырларда ол адам - Қалданның баласы
Шарыш (Чарча) делінеді. Шынымен солай ма? Тарихтан белгілі: Қалдан-Сереннің
үш ұлы, бірнеше қызы болған. Қалдан өлгенде (1745 ж.) оның үлкен ұлы Лама-
Доржы 19 жаста, ортаншы ұлы Цеван-Доржы 13 жаста, кенже баласы Цеван-Дашы 7
жаста болған [22, 261]. Осы үш ұлдың қайсысы Абылаймен жекпе-жекке шығуы
мүмкін. Әрине, Лама-Доржы. Бірақ ол 1741 жылы 14 жаста болған. Бұл – бір.
Екіншіден, Лама-Доржы өлмеген, ол әкесі өлгеннен кейін де жорықтарға
қатысып, таққа таласумен болған. Онымен жоңғар тағына таласқан Дабачи мен
Амурсана 1753 жылы 12 қаңтарда Лама-Доржыны Іле бойында қолға түсіріп,
өлтіреді [21, 102-103]. Демек, Абылаймен жекпе-жекте өлген адам Қалдан-
Сереннің баласы емес. Олай болса, Шарыш – кім? Біздіңше, аңыздар мен
жырларда Абылайды асқақтата көрсету үшін фольклорлық әдіс қолданылып, Шарыш
Қалдан-Сереннің сүйікті баласы етіп көрсетілген Бұл Абылайдың үстемдігін
көрсету үшін және аңыз бен жырдың эмоциялық әсерін күшейту мақсатынан
туындаған. Мұндай амалдар – фольклор үшін әдеткі тәсіл.
Жоңғар елшілігінің ең жақын және атақты адам дегені – баласы деген сөз
емес қой. Ендеше, аңыз-жырлардағы Шарыш Қалданның бел баласы болмай шығады.
Мұны жыр Шарыштың өз ауызына да салады:
-Хан жиені, әкем - Қоңтажы, атым- Шарыш,
Хан орнына келгенім елге таныс.
Шөкемен батырымды өлтіріпсің,
Қазіргі майдан төбе жерге баршы [23, 181].
Демек, Абылайдың жекпе-жекте өлтірген батыры – Қалдан-Сереннің інісі,
я болмаса жиені, дәлірек айтқанда, жиеннің баласы, яғни жиеншар. Оның есімі
Сәру ме, Шарыш па, Шаршы ма? – бұл фольклор үшін аса маңызды емес. Мәселе
Қалдан Сереннің ең жақыны, туысы болуында, ал оның – бел баласы болуы
эпикалық поэтика үшін аса мәнді, өйткені осы арқылы, біріншіден, халық
дұшпан ханды шапқыншылығы үшін ауыр күйге түсіріп отыр, екіншіден, өз
сұлтанын асқақтатып көрсетеді, үшіншіден, жыр көркем шығарма болғандықтан
оның эмоциялық-экспрессивтік қасиетін күшейтеді.
Енді Абылайдың Қалдан-Сереннің қолына қандай жағдайда түскені туралы
мәселеге көңіл аударайық. Шоқанның айтуы бойынша, Чарча деген баласын
өлтіргені үшін Қалдан-Серен қазақтардан Абылайды ұстап беруді талап етіп,
тұтқынға алады. Ал, жырларда Абылай аңда жүріп, ұйықтап жатқанда қалмақтар
қолға түсіреді. Шындығында Абылай қалмақтармен болған кезекті бір соғыста
қолға түседі. Мұны жоғарыда айтылған тарихи еңбектер дәлелдейді. Бұдан
шығатын қорытынды: аңыз-жырларда халық өзінің батырын, бұл жерде Абылайдай
сұлтанын төмен дәрежеде көрсеткісі келмейді, сондықтан фольклор
эстетикасына сәйкес ол көтермеленіп көрсетіледі, яғни Абылайдай сүйікті
батыр жау қолына қапыда түседі, әйтпесе ол шайқасқа түсіп, дұшпанға дес
бермес еді.
Абылайдың Қалдан Серенге тұтқынға түсуі аңызында қазақ батырының
тұтқындағы хал-жағдайы да көрсетіледі. Шоқан жазып алған аңызда тұтқында
жатқан Абылайды Қалдан-Сереннің әйелі күнде келіп, қарғап-сілеп, лағнеттеп
отырады. Шыдамы таусылған Абылай бір күні дірілдеп, тісін шықырлатып,
жұдырығын түйіп келе жатқан әйелге: Ей, қақбас қалмақ, сенің балаң секілді
қаңғыбас құл қайда өлмеген!?,- деп, жауынгер халықтың өжет рухын
бейнелейтін сөздермен жауап қатады. Сөзден оңбай таяқ жеген әйел ойбайлап
Қалданға барады да, Абылайды өлтіруді талап етеді. Әйелінің ашуын көрген
Қалдан: Осы Абылайды өлтіріп қояр!- деп қауіптенеді де қазақ сұлтанын
Жапақ батырмен бірге босатып, еліне қайтарады [5, 112].
Абылайды босатуға қазақ елшілігінің баруы көп нұсқалы аңыздар циклін
дүниеге келтірді.Қалданның құтын қашырып,тұтқыннан аман-есен сақтап оралған
Абылайдың ең сенімді достары қалмақ ханына елшілікке барып, қазақ елінің
мерейін үстем етіп қайтады.Ол елшілерді жасақтаушы жұмсаушы, негізінен,
Абылайдың өзі болып келеді.
Абылай мен Әмірсана достығы туралы аңыз.1745 жылы жоңғар билеушісі
Қалдан Серен өмірден өтеді. Қалмақ тағына Қалданның өсиеті бойынша, он үш
жасар ортаншы ұлы Цеван – Дорджи отырады.
Тарихтан белгілі, 1751 жылы алғашқы соғыста Даваци мен Әмірсана
жеңіліп, қазақ даласына тығылып, Абылайды паналайды. Лама-Дорджидан
Абылайға қашқындарды сұраған елші келеді. Абылай Даваци мен Әмірсананы
бермейді. Бұған жауап ретінде 1752 жылы Лама- Дорджи қазаққа 30 мың қол
әскер жібереді. Лама-Дорджидың қалың қолы қазақпен соғысып жүргенде Даваци
мен Әмірсана шағын жасақпен күтпеген жерден Лама-Дорджидың ордасын басып
алып, оны өлтіреді. Таққа Даваци отырады. Бірақ оның да хандық құруы баянды
болмады.Бұрынғы екі дос – Даваци мен Әмірсана Абылайдан көмек сұрайды.
Абылай оған материалдық көмек береді.
Бірақ оның қолдауы Әмірсанаға жеңіс алып бермейді. Давациден жеңілген
Әмірсана Қытайдан көмек сұрайды. Жоңғар ішіндегі жанжалдың ақырын бағып
отырған Қытай ұзақ күткен оңтайлы уақыттың туғанын біліп, Жоңғарияға
қалың әскер кіргізеді. Ішкі соғыс, ала ауыздықтан әбден қажыған Жоңғар
хандығы Қытайдан күйрей жеңіледі. Қытай Жоңғарияға жаңа әкімшілік жүйе
орната бастайды. Ол Әмірсананы тағы қорғауға алады. Сол үшін Қытаймен де
соғысады. 1756 жылы Әмірсана қазақ даласынан қашып, Алтайға өтеді.
Әмірсананың Абылайға келуінің тарихи жағдайы осындай. Қазақ ханы
Әмірсананы бірнеше рет - жоңғар ішіндегі ала ауыздық кезінде Қытайға қарсы
күресте–қолдан білдірген, қол астынан пана берген.
Қазақ аңыздарындағы Абылай мен Әмірсана достығының себебі екі түрлі
негізде баяндалады :
1.Әмірсананың шешесін Қалдан сырттан алдады. Оны оларға өзі бармай,
кісілерін жібереді. Қызды ұзатқан уақыт қыс кезі екен. Қазақ жерінен өтіп
бара жатқанда ауа–райының қолайсыздығынан көш тоқтап қалыңдық мың батырдың
үйінде қыстап шығады.Қалдан Әмірсананың өзінен туғанына күмән келтіріп,
оны өлтірмек болады[24, 29].
2.Тұтқында болған Абылайдың тектілігі мен батырлығына, сөз тапқыш
шешендігіне разы болған Қалдан Серен оны өз баласы Әмірсанамен дос етеді.
Аңыз Әмірсана мен Абылай достығының мезгілін шатастырған. Абылайдың
Әмірсананы паналатуы – Қалдан Серен 1745 жылы өлгеннен кейін болған оқиға.
Екінші бір аңызда Әмірсананың Абылайға келуі өзгеше суреттеледі. Онда
Қалдан өлгеннен кейін ағайындары Әмірсананың қазақтан туғандығын сылтау
қылып шеттетеді: Әмірсан қазақтың баласы,- деп, қалмақтың көбі өзгелеріне
болысып хан қоймаған соң, Әмірсана нағашысы Ежен ханға барыпты. Ежен хан
бұл жақтағы шеткі Қытайдың бастықтарына:
-Қалмақты Әмірсанаға қаратып бер,-десе ,қытай келіп, қалмақты шауып быт
–шыт қылып тоздырып жіберген соң Әмірсана :
- Елімді тоздыр дегенім жоқ, -деп қытайдың әскерімен жауласып қашып
Абылайға келеді[7, 29-30].
Шәкәрім жазған бұл аңызда тарихи шындықтың айқын іздері бар.
Әмірсананы қуған қытай әскерімен Абылай ханның Аякөз маңында кездесіп,
қытай қолбасшыларымен кездесіп, олардан Чин патшалығына хат жолдайды.
Шәкірім аңыздық деректерді тарихи құжаттар немесе тарихи еңбектермен
байланыстыра отырып жазғаны анық көрінеді.Өйткені Ш.Құдайбердіұлына дейін
қазақ тарихи орыстың Левшин. Аристов, Бичурин сынды ғалымдарының
еңбектерінде жарияланған болатын.
Сонымен, Абылай мен Әмірсана қарым –қатынасының тарихи негіздері мен
аңыздық деректерде елеулі айырмашылықтар бар :
1) Әмірсананың Абылайға келіп жан сауғалауы тарихи шындық өмірде саяси
мақсат –мүддеден туындаса, аңыз оны туысқандық қарым–қатынас
желісінен туындатуға ұмтылды ;
2) Әмірсананың Жоңғар тағы үшін күресі қалыптасқан тарихи жағдайды өз
пайдасына шешу мақсатында болады, ал аңызда мұрагерліктен себепсіз
қуылған, шеттетілген Әмірсана тағдыры баяндалады;
3)Жоңғар тағы үшін Қытайдан көмек сұраған Қаладн жиені Әмірсана аңызда
Қалданның ұлы әрі Қытай патшасының жиені болып есептеледі ;
Сондықтан Абылай мен Әмірсана достығы қазақ-қалмақ қарым
–қатынасының нақты тарихынан алыстап ,халық арман –қиялының көрінісі
болып саналатынын эпикалық аңыздауларға түсе бастаған деп есептейміз.
Абылайдың қайтыс болуы туралы аңыздар.Абылай өлімі туралы аңыздар да
көп нұсқалы болып келеді. Барлық нұсқаларда оның өмірі трагедиялық сипатпен
аяқталады. Шәкәрім жазып алған аңызда ханның қадірі мен қазақтың елдігінен
баласының тағдырын жоғары қойған Бекболат биге өкпелеп, Ұлы жүзге кетіп,
сол жақта өледі [7, 32]. Екінші бір нұсқада Бекболат бастаған қақтығыстан
ығысып, тек қасында төлеңгіттері қалып, Түркістан маңына көшіп кетеді. Ол
жақта бұрынғыдай күйі болмай, малы жұтап, еліне қайта келіп, бағы қайтқан
кезде қайтады [8, 112 ]. Кеңес дәуірінде жазбаға түскен аңыз нұсқасында ол
Ресейден бөлініп кеткендіктен ауруға шалдығып өледі [25, 85].
Абылай өмірінің соңғы жылдары Ресей және Қытай деректерінде мол
сақталған. Осы деректердің көрсетуінше, Абылай өмірден өтер алдында,
шындығында, жорыққа дайындалады. Бірақ аңызда айтылатын Орта Азияның ірі
қалаларына емес, қырғыздарды толық бағындыруға жиналады. 1779 жылы орыс
үкіметіне жазған хатында Абылай: Қазақ ауылдарына қырғыздар маза берер
емес. Олардың талан-таражысына зорлық–зомбылығына ұшыраған халық маған
зарын айтып келуде. Қандастарымды қорғау үшін жорыққа аттанбақпын[26,
100],-деп жазады.
1780 жылдың көктемінде Абылай Ташкент маңына көшіп барып, Ташкенттен
алты күндік жерде, Талас өзенінің маңында тұтқынға түскен түркімен, қалмақ
және қарақалпақтарға егін салдырумен айналысады. Сол жылдың күзінде
кенеттен науқастанып, Ташкент ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz