Прокурордың қадағалау сот сатысына қатысуы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ПРОКУРОРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ 8
1. Прокурордың азаматтық сот ісін жүргізудегі ролі 8
2. Прокурор азаматтық іс жүргізу құқығының субъектісі ретінде 16
3. Прокурордың азаматтық іс жүргізуге қатысу мақсаты, негіздері және
нысандары 19
2 ПРОКУРОРДЫҢ БІРІНШІ САТЫДАҒЫ СОТҚА ҚАТЫСУЫ 27
1. Прокурордың азаматтық сот отырысына талап қою жолымен қатысуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 7
2. Прокурордың іс жүргізушілік жағдайы 30
3 ПРОКУРОРДЫҢ АПЕЛЛЯЦИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ҚАДАҒАЛАУ САТЫЛАРЫНА ҚАТЫСУЫ 36
1. Прокурордың апелляциялық сатыдағы сотқа қатысуы 36
2. Прокурордың қадағалау сот сатысына қатысуы 38
ҚОРЫТЫНДЫ 50
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...55
КІРІСПЕ
Казақстан Республикасының біртұтастығы мен беріктігін сипаттайтын
көрсеткіштердің бірі - құқықтық тәртіп. Ал кұқықтық тәртіптің сақталуын
қамтамасыз етуде прокуратураның ролі ерекше. Прокурордың азаматтық іске
қатысуы заң бұзушылық фактілерінің орын алуына жол бермеуге ықпал етеді.
Диплом жұмысы осы мәселеге арналған.
Бүкіл әлемдік өркениет көшіне ілескен егемен еліміздің күн санап
қарышты қадам басуы, алдыңғы қатардағы мемлекеттер қатарынан көрінуі көп
жағдайда оның ішкі тұтастығына, әсіресе әлеуметті құрылымдарының
қуаттылығына тікелей байланысты.
Мемлекет тұғырының беріктігін сипаттайтын, сондай салмақты мәселенің
бірі заңдылықты бұлжытпай сақтап, заң бұзушылық фактілеріне жол бермеу,
қандай да болмасын қылмыстың алдын алып отыру болып табылады.
Прокурор - өз құзыреті шегінде заңдардың, Қазақстан Республикасы Президенті
жарлықтарының және де нормативтік құқтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі
қолданылуын, жедел-іздестіру қызметінің, анықтау мен тергеудің, әкімшілік
және орындаушылық іс жүргізудің заңдылығын жоғары қадағалауды жүзеге
асырады, заңдылықтың кез-келген бұзылуын анықтау мен жою жөнінде шаралар
қолданады, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Конституциясы және зандарына
қайшы келетін зандар мен басқа да құқықтық актілерге наразылық білдіреді.
Прокуратура сотта мемлекет мүддесін білдіреді, сондай-ақ заңмен белгіленген
жағдайда, тәртіпте қылмыстық қуғындауды жүзеге асырады.[1]
Жалпы диплом жұмысын жазу барысында Қазақстандык, Кеңестік және "жақын
шетелдік" ғалымдардың прокуродың азаматтык процеске қатысу мәселелері
бойынша А.Ф. Козлов, В.Н. Аргунов, З.Х. Баймолдина, Болат Сембин, М.С.
Шакарян, М.А. Викут, М.К. Треушников, С.С. Караманов, К.С. Банченко -
Любимова, В.А. Ивановтың ғылыми еңбектері қолдаланылды. Сонымен бірге
қазіргі кезде қолданып жүрген Қазақстандық нормативтік құқықтық актілер
басшылыққа алынды.
Біз прокуратура туралы сөз қозғамастан бұрын прокуратураның шығу
тарихына қысқаша тоқтала кетейік. Прокуратура термині латынның "procure " -
қамтамасыз етемін, алдын аламын деген сөзінен бастау алады. Прокуратураның
шыққан жері негізінен Франция болып есептеледі.
Прокуратураның шығу тарихы жөнінде З.Х. Баймолдина өз еңбегінде
былайша сипаттайды. Прокуратура алғаш рет Ресейде 1722 жылы 12-қаңтарда І-
Петр патшасының жарлығы бойынша құрылды. Біраз уақыт қана жұмыс атқарған
прокуратура органы 1725 жылы І-Петр қайтыс болғаннан кейін жабылып қалады.
Енді бұл орган 1730 жылы ІІ -Екатерина кезінде қайта құрылып жұмыс істей
бастайды.
Бұл кезде прокуратура ең жоғарғы орган ретінде саналды. Ал 1922 жылдың
мамыр айынан бастап прокуратура Совет мемлекетінің органы ретінде қайтадан
құрылды. Қазақстан Республикасының прокуратура органдарының өткен тарихына
да тоқталып өтелік.
Қазақстанда прокуратура органы 1922 жылы құрылды. Прокуратура туралы
тарихи құжатқа Орынбор қаласында қол қойылды. Орынбор қаласы ол кезде
Қазақстанның астанасы болатын. Ал, 1936 жылы КазАССР Әділет комиссариатынан
бөлінген дербес прокуратураны басқару С.Есқараевқа жүктелген болатын. 1937
жылдары прокурордың қызметін атқарғандар Сүлеймен Есқараев, Нығмет
Нурмаков, Боран Айтмағанбетов т.б. еді. Бұлардың бәрі 1937 жылы репрессияға
ұшырап, жазықсыз кінә тағылып өмірден озған жандар еді". Қазақстан
мемлекеттінің дамуымен қатар республикалық органдар жүйесінде
прокуратураның рөлі де өзгеріп отырды, яғни оның қызметі жаңа мазмұнмен
толығып, прокуратураның функциясы да жаңа арнаға түсті. Ал тоқсаныншы
жылдардың бас кезі айтулы өзгерістерге толы болды, егемендік алған елімізде
толып жатқан тың үрдістер мен заң саласындағы жаңалықтар адамды қоғамның
жоғары құндылығы ретінде бірінші кезекке шығарылып, азаматтардың сотпен
қорғалу құқығы кеңейе түсті. Тұлғаның кұқықтық қорғалуы Республика
Прокуратурасы органдары кызметінің басты мазмұнына айналды.
Қазіргі таңда прокурорлық қадағалау Қазақстан Республикасының
Прокуратура туралы Заңына сәйкес жүзеге асырылады. Көрсетілген заң актісіне
сәйкес прокуратура Қазақстан Республикасының Президентіне бағынады.
Қазақстан Республикасының Бас прокурорын Парламент Сенатының келісімімен
Президент тағайындайды. Бас прокурорды қызметінен босатуға тек Президент
ғана құқылы. Прокурорлық қадағалауға қадағалаудың жаңа түрі, адамның және
азаматтың құқығы мен бостандығының сақталуын, заңды тұлғалар мен мемлекет
мүдделерінің қорғалуын бақылау қосылды.
Диплом жұмысында азаматтық процеске прокурордың қатысу мәселелерін
қарап, осы уақытқа дейін қол жеткізген прокуратураның жетістіктеріне
тоқталайық. Мемлекет тұғырының беріктігін сипаттайтын сондай салмақты
мәселенің бірі заңдылықты бұлжытпай сақтап, заң бұзушылық фактілеріне жол
бермеу, қандай да болмасын қылмыстың алдын алып отыру дер едік. Ал, бұл
орайда прокуратура органдарының алатын орны ерекше де, маңызды. Әлбетте,
елімізде тәртіп пен заңдылықтың мүлтіксіз сақталуы ең алдымен тәртіп пен
заңдылықтың ұштасып, прокуратура органдары кадрларының біліктілігі мен
білімділігіне көп қатысты. Демек, мұның өзі еліміздің демократия жолындағы
даму барысына да өзіндік ықпалын тигізеді. Еліміз егемендігін алып, өз
жолымен дербес даму жолына түскен алғашқы кезде, прокуратура органдарының
қызметінде де, елеулі қиындықтар болып, мұның өзі кей жағдайда жұмысты
ұйымдастыруда бірқатар мәселелерді алға қойғаны жасырын емес.
Оған мысал ретінде, Кеңес өкіметі тұсында қызмет жасаған жоғары
деңгейде даярланған кадрларының сол кезде прокуратура органдарынан жаппай
кету үрдісін айтар едік, оған прокуратура қызметкерлері еңбек ақыларының
төмендігі мен жалпы қызмет аясының біршама тарылуы сияқты субъективті
факторлар көп себеп болды. Бұл қиыншылықтарға қарамастан прокуратура өтпелі
кезеңде өз нығына түскен жүкті қайыспай көтеріп, өзіне тапсырылған
конституциялық міндеттерін абыроймен орындап шықты.
Прокуратура органдарының бұгінгі талап дәрежесіне сай жұмыс істеуі
және де оның жақсаруына, олардың біліктіліктері мен кәсіби даярлығына
моралдық сипаттары мен адамгершілік қасиеттерінің жоғары деңгейде болуына
тығыз байланысты. Осыған орай, Бас прокуратураның кадрлар жұмыстары
жөніндегі басқармасы Бас Прокурордың тікелей басшылығымен Қазақстан
Республикасы прокуратура органдары қызметкерлерінің қызметтік Әдеп
Кодексінің талаптарын талқылап, оны Бас Прокурордың арнайы бұйрығымен
бекітті. Қызметтік Әдеп кодексінде Қазақстан Республикасы прокуратурасының
беделі, оның әрбір қызметкерінің іскерлік, адамгершілік қасиетіне тікелей
қатысты екендігі қаралып, айтылған. Прокуратура органдарындағы прокурорлык
қадағалау жұмыстары да өз деңгейінде жасалып жатыр десек қателеспеген болар
едік. Прокурорлық қадағалау жұмыстары заңда белгіленген негіз бен тәртіп
бойынша жүзеге асырылуда. Бұл жерде бар күш-жігер Конституция мен заңдардың
үстем тұруын қамтамасыз ету, адамның және азаматтық құқықтары мен
бостандықтарын қорғау. Президент жарлықтарының және де өзғе де нормативтік
құқықтық актілердің дәл, әрі бірыңғай қолданылуына қадағалау жүргізу
мақсатында жұмсалды. Прокуратура заңның бұзылуын анықтап, оларды жою
шараларын жолдануы, заңда белгіленген тәртіп пен қылмыстық қудалауды, жедел
іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің, әкімшілік және атқарушылық
істер жүргізудің заңдылығын қадағалауды жүзеге асырып және де сотта
мемлекет мүддесін білдіреді.
Сондай-ақ, Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарына қайшы
келетін құқықтық актілерге наразылық жасап, заңның бұзылуына тосқауыл
қойып, қылмысқа қарсы күресті күшейтеді. Сөйтіп прокуратураның құқықтық
мәртебесі Қазақстан Республикасының Конституциясында айқындалған.
Диплом жұмысының обьектісі - прокурордың процессуалдық жағдайын
реттейтін азаматтық іс жүргізу заңнамасы. Жұмыстың пәні болып прокурордың
азаматтық процеске қатысуының кұқықтық реттеу мәселелері жатады.
Диплом жұмысының мақсаты - азаматтық іс жүргізу құқығының
"прокурордың азаматтық іске қатысу" институтының мәселелеріне
қатысты теорияда және тәжірибеде кездесетін мәселелерді ашып көрсету.
Диплом жұмысының міндеттері:
1)прокурордың азаматтық процеске қатысу жөнінде азаматтық іс жүргізу
заңнамасына талдау жасау;
2) прокурордын азаматтық іске қатысуда құқықтық жағдайын анықтау;
3)прокурордың азаматтық процеске қатысу институтының мәселесіне қатысты
теорияда және тәжірибеде кездесетін мәселелерді ашып көрсету;
4)қарастырылып отырған мәселеге байланысты ғылыми зерттеу жүргізуші
ғалымдардың көзқарастарын, пікірлерін салыстырып талдау жасау.
Жұмысты жазу барысында мынандай терминдер, ұғымдар қолданылды:
"сот өндірісі", "талап", "субъект", "прокурор", "сатылар". "азаматтық іс
қозғау", "процессуалдық талапкер", "қорытынды", "апелляция"} "прокурорлық
қадағалау".
Жұмыс құрамы кіріспеден, негізгі бөлімнен, корытындыдан және
қолданылған әдеиеттер тізімінен тұрады. Бірінші тарауда азаматтық іс
жүргізуге прокурордың құқықтық жағдайының мәселелерін қарастырдым. Екінші
тарауда прокурордың бірінші сатыдағы сотқа қатысуы қарастырылды. Үшінші
тарауда прокурордың апелляциялық және қадағалау сатыларына қатысуы
қарастырылды.
1 АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ПРОКУРОРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Прокурордың азаматтық сот ісін жүргізудегі ролі
Қазақстанда құқықтық мемлекет құру демократиялық тұғырнаманы бекітуден,
тереңдетуден және дамытудан басталады. Елдің құқықтык саясатының
басымдылығының ортасы - адам, азамат және оның құқығы мен бостандығы болып
табылады. Бірақ демократиялық процесті кұру басқа бастамалар сияқты
шығынсыз болмайды. Осы сияқты кейбір шығындар құқықтық нигилизм, кейбір
мемлекеттік субъектілердің (мемлекеттік субъектілердің мемлекеттік
аппараттары, құрылымдары, азаматтар) құқықтық нормаларды қабылдамауы болып
табылады. Осындай жағдайларда жеке азаматтар мен мемлекеттің мүддесін,
құқықтық статусын, заңдылықты қорғауда прокуратураның ролі арта түседі.
Прокуратураның қызметін, құзіретін және оның қазіргі қоғамда алатын орны
туралы ғылыми тұрғыда зерттеу 1995 жылғы Конституцияны қабылдағаннан бұрын
да, кейін де, яғни кеңес кезінде де ғалымдар мен практиктердің арасында
тартыстар туғызып отырған мәселе. Осы мәселе барысында ғалымдар биліктерді
бөліу жүйесінде - заң шығарушы, атқарушы және сот билігі тармақтарымен
арақатынасын зерттеуден бастаудың маңызы зор деп есептейді.
Прокуратураның қызметін жаңа әлеуметтік-экономикалық формация
жағдайында ресей ғалымдарының А.Ф. Козлов, В.Н. Аргунов, М.С. Шакарянның
еңбектері зор.
Қазіргі кезде З.Х. Баймолдина, Болат Сембин тәрізді қазақстандық
ғалымдар да бұл мәселеге ден қоя бастаған. Бірақ олардың көбісі
прокуратураның тарихы мен қызметіне көп көңіл бөлген.
Қазақстан Республикасының Прокуратура туралы Заңының 28- бабында
прокурорлық қадағалаудың негізгі мақсаттары белгіленген. Олар адамдар мен
азаматтардың бостандықтары мен кұқығын қамтамасыз ету, органдар мен
мекемелер, лауазымды тұлғалар және азаматтардың іс әрекеті құқықтық
актілерге, заң нормаларына заңға қайшы келмеуі, кез-келген заңсыздыққа жол
бермеу және сол сияқты заңсыздықтарды табу және жою, бұзылған құқықтарды
орнына келтіру болып табылады.[2]
Жалпы ережелерге сәйкес азаматтық істер мүдделі адамдардың бастамасымен
сотта қаралады. Бастама мүдделі адамның ынта-жігерімен өзінің құқығын
қорғау жағдайында туындауы тиіс. Бірақ кейбір кездерде тұлғаның талап
арыздан белгілі бір жағдайларға байланысты немесе өзінің құқығын
білмегендігіне байланысты сотқа арыз беруден бас тартса, тұлғаға прокурор
өз жағынан көмек көрсетуі тиіс. Прокурор сотта азаматтық істі қозғамас
бұрын, талап арызда көрсетілген кұқық бұзушылықтың мән-жайын біліп, сот
отырысына дейін ол жойылмаса азаматтық істі қозғауға тиіс.
Прокурор қадағалауды жүргізгенде: азаматтарды және лауазымды тұлғаларды
өзіне шақырып, олардан тексеріс жөнінде жауаптар алуға; қызметтік куәлікті
көрсетіп, тосқауылсыз мемлекеттік органдар, сол сияқты басқа да меншіктегі
мекемелер аумағына кіруге; тексеру барысында банктерден жеке және заңды
тұлғалардың жүргізген операциялары, есеп-шоттарын алуға; тексеріс жөнінде
қорытынды жасау үшін арнайы мамандарды тартып сараптама алуға және тағы
басқа да заңмен белгіленген тәртіпте іс-әрекет жасауға құқылы.
Қазақстан Республикасының прокуратурасының негізгі мақсаты -заңның
жоғарғы күшін, заңдылықты және құқықтық тәртіпті жетілдіру, азаматтар мен
адамдардың бас бостандығы мен құқығын қорғау, қоғам мен мемлекеттің
мүддесін қорғау. Прокуратура қызметінің адамдар мен азаматтардың бас
бостандығын қорғау функциясының артықшылығы Қазақстан Республикасының
Конституциясы 1 бабында көрсетілгендей адам, оның өмірі, құқығы және
бостандығы мемлекеттің жоғары құндылығы болып табылады.
Бірақ , біздің ойымызша, қазіргі уақытта прокуратураның құқық қорғау
қызметі нақты дамымаған, ол нақты бір адамның құқығы мен бостандығын
қорғауды қамтамасыз етпейді. Оған негіз, қазіргі прокуратураның
тәжірибесінде санаулы ғана азаматтар мен тұлғалар денсаулығы мен жасына
байланысты өздігінен құқықтарын қорғай алмайтындардың бұзылған кұқықтары
мен бостандықтарын, мүдделерін қорғау ғана бар. Прокуратура қызметі
белгіленген қағидаға негізделеді, олар: бірлік қағидасы, орталықтандыру,
мемлекеттік орган және лауазымды тұлғалардан, саяси партиялардан және
қоғамдық бірлестіктерден, жариялылықтан тәуелсіз болу.
Прокурордың азаматтық сот ісін жүргізуге қатысуы мұның өзі заңмен
көзделген немесе осы іске прокурордың қатысу қажеттілігін сот таныған
жағдайларда міндетті. Прокурор өзіне жүктелген міндеттерді жүзеге асыру
мақсатында іс бойынша қорытынды беру үшін және азаматтардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен заңды
мүдделерін, қоғамдық немесе мемлекеттік мүдделерді қорғау үшін өз бастамасы
немесе соттың бастамасы бойынша процеске қатысуға құқылы.
Прокурор азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін,
ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық және мемлекеттік
мүдделерді қорғау туралы сотқа талап қоюға, өтініш жасауға құқылы.
Азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау
туралы, егер адам дәлелді себептермен өзі сотқа жүгіне алмаса, тек мүдделі
адамның өтінішімен ғана прокурор талап қоя алады. Әрекетке қабілетсіз
азаматтың мүддесін қорғау үшін прокурор мүдделі адамның өтінішіне
қарамастан талап қоя алады.
Егер талап қоюшы прокурор мәлімдеген талапты қолдамаса, егер үшінші
тұлғалардың құқықтары, бостандықтары және заңды мүдделері қозғалмаса, онда
сот талап қоюды (арызды) қараусыз қалдырады.
Талап қойған прокурор, бітімгершілік келісім жасау құқығынан басқа,
талап қоюшының барлық іс жүргізу құқықтарын пайдаланады, сондай-ақ барлық
іс жүргізу міндеттерін мойнына алады. Прокурордың басқа тұлғаның мүдделерін
қорғау үшін талап қоюдан бас тартуы ол тұлғаны істің мәнісі бойынша қарауды
талап ету құқығынан айырмайды
Заң бойынша прокурордың азаматтық іс жүргізуге 2 формасы
қарастырылған:
1) Прокурордың сотқа талап қою арқылы қатысуы.
ҚР АІЖК – нің 55-бабы 3 бөлігіне сәйкес прокурор азаматтардың
құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен
заңды мүдделерін қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді қорғау туралы сотқа
талап қоюға, өтініш жасауға құқылы. Азаматтардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау туралы , егер адам дәлелді
себептермен өзі сотқа жүгіне алмаса, тек мүдделі адамның өтінішімен ғана
прокурор талап қоя алады. Әрекетке қабілетсіз азаматтың мүддесін қорғау
үшін прокурор мүдделі адамның өтінішіне қарамастан талап қоя алады.[3]
Прокурордың талаптары- заң бұзушылыққа қарсы күрестің тиімді де маңызды
құралдарының бірі.
2) Іс бойынша қорытынды беру үшін прокурордың процеске қатысуы.
Прокурор өзіне жүктелген міндеттерді жүзеге асыру мақсатында іс бойынша
қорытынды беру үшін және азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды
мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық немесе
мемлекеттік мүдделерді қорғау үшін өз бастамасы немесе соттың бастамасы
бойынша процеске қатыса алады.
Прокуратура органдарының азаматтық істе қадағалау жүргізуіне байланысты
Қазақстан Республикасының Бас прокуроры Азаматтық iстер бойынша сот
актiлерiнiң заңдылығына прокурорлық қадағалауды ұйымдастыру туралы
Нұсқаулықты бекiту туралы бұйрық шығарған.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 83-бабына сәйкес азаматтардың,
мемлекеттің және заңды тұлғалардың конституциялық, өзгеде заңдар қорғайтын
құқықтарын, бостандықтарын және мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету,
азаматтық заңнаманың негізі - сот әділдігін жүзеге асырудың қағидаларын
бұлжытпай сақтауы азаматтық сот ісін жүргізудің заңдылығына прокурорлық
қадағалаудың міндеті болып табылады.
Әкімшілік және азаматтық істер бойынша сот қаулылары мен атқару
өндірісінің заңдылығын қадағалау Департаменті (әрі қарай Департамент), Бас
әскери прокурор, облыстық, Астана мен Алматы қалаларының прокурорлары,
қала, аудан және оларға теңестірілген прокурорлар азаматтық істер бойынша
сот актілерінің заңдылығын тұрақты және тиімді қадағалауды, өз бастамасымен
және басқа да тұлғалардың бастамасымен қозғалған азаматтық істерді сотта
қарау кезінде қатысуды, сот актілерінің заңдылығын тексеріп, олар заңсыз
болған жағдайда наразылық келтіруді, азаматтық істерді қарау кезінде соттың
іс жүргізу мерзімін сақтауын тексеруді, азаматтық істердің сотта
жүргізілуіне қадағалаудың жағдайына тұрақты талдау жасауды қамтамасыз
етеді.
Көлік прокурорларының ведомстволық бағыныштылығына жататын азаматтық
істерді сотта қарауға тағайындаған кезде оларға қатысу және кейінгі
қадағалауды жүзеге асыру осы соттың мекен-жайы бойынша орналасқан көлік
прокурорларына жүктеледі. Егер көлік прокурорларының ведомстволық
бағыныштылығына жататын азаматтық істерді тағайындаған соттың мекен-жайы
бойынша көлік прокуратуралары орналаспаған болса, аймақтыќ прокурорлар осы
Нұсқаулықтың талаптарына сәйкес сотта қатысуды қамтамасыз ету үшін ол
туралы көлік прокурорларына дер кезінде хабарлайды, ал көлік прокурорлары
сотқа келмеген жағдайда, бірінші сатыдағы сотқа қатысу және апелляциялық
тәртіпте қадағалауды жүзеге асыру тиісті аймақтық прокурорларға жүктеледі.
Бұдан кейін осы істер бойынша қабылданған сот актілерінің заңдылығын
қадағалау тәртібінде тексеруді тиісті көлік прокурорлары жүзеге асырады.
Соттарда қаралған істер бойынша аймақтық және көлік прокурорлары тоқсан
сайын салыстырып, анықтау есебін жүргізеді.
Прокурор міндетті түрде заңда көзделген, сот немесе жоғары тұрған
прокурорлар қажет деп тапқан, прокурордың бастамасы бойынша қозғалған,
мемлекеттің мүддесіне қатысты, денесі мен ақыл-есінің кемістігінен өзінің
мүддесін сот арқылы қорғау құқығын жүзеге асыра алмайтын азаматтардың,
кәмелетке толмағандардың (алимент өндіру туралы істерді қоспағанда)
құқықтары мен мүдделеріне қатысты, мемлекеттік басқару органдары мен
лауазымды тұлғалардың шешімдеріне және іс-әрекеттеріне (әрекетсіздігіне)
арыздану, азаматты тұрғын үйден басқа үй-жай берместен шығару, жұмысқа
қайта орналастыру, азаматтың өмірі мен денсаулығына келтірілген зиянды өтеу
туралы сотта қаралатын істер бойынша іс жүргізуге қатысып, қорытынды
береді.
Сонымен қатар, мемлекет мүддесіне қатысты істердің санатына,
мемлекеттік кәсіпорындардың көрсеткен қызметтері үшін тұтынушылардан
берешек сомаларын өндіру туралы даулар бойынша азаматтық істерді
қоспағанда, тараптары мемлекеттік органдар, мемлекеттік мекемелер және
кәсіпорындар болып табылатын барлық істер жатады.
Мамандандырылған ауданаралық экономикалық соттың бірінші сатыдағы сот
мәжілісіне қатысу, соттарда басқа прокурорлардың талаптарын қарауды
қоспағанда, осы соттардың мекен-жайы бойынша орналасқан прокурорларға
жүктеледі. Мамандандырылған ауданаралық экономикалық соттарда басқа
прокурорлардың талаптарын қарау барысында істі бірінші сатыда қарау кезінде
іске қатысуды облыстық немесе оларға теңестірілген прокуратуралардың тиісті
бөлімдерінің қызметкерлері қамтамасыз етеді. Астана және Алматы қалаларында
мамандандырылған ауданаралық экономикалық сот актілерінің заңдылыєын
қадағалауды іске асырудың тәртібін Астана және Алматы қалаларының
прокурорлары анықтайды.
Әскери соттарда қаралатын азаматтық істерге қатысу осы соттардың
мекен-жайы бойынша орналасқан әскери прокурорларға жүктеледі.
Азаматтық сот ісін жүргізудің барлық сатыларында, өз бастамасымен
қатысатын істер бойынша прокурорлар өз ұстанымын тек іс құжаттарына, заң
талаптарына қатаң негіздеп, оны жүйелі түрде қолдап, заңдылық, азаматтардың
және заңды тұлғалардың заң мен сот алдындағы теңдігі, тараптардың
бәсекелестігі мен тең құқықтылығы туралы принциптерді басшылыққа алады. Іс
бойынша қорытынды берген кезде өз ұстанымын нормативті құқықтық актілер мен
сотта зерттелген іс құжаттарына сүйеніп, анықтап дәлелдейді.
Азаматтық іспен танысқаннан кейін, нәтижесі прокурорға немесе осы
салаға жетекшілік ететін орынбасарға алдын-ала баяндалады.
Қаралған іс бойынша заң бұзылған жағдайда қатысушы прокурор сот
алдында лауазымды тұлғаға немесе ұйымға қатысты жеке ұйғару шығару туралы
өтініш етеді. Анықталған заңды бұзу фактілері бойынша қосымша тексеріс
жүргізу және кінәлі деп танылғандарды заңмен белгіленген жауапкершілікке
тарту туралы мәселені шешуге прокурорлар шара қолданады.
Прокурорлар азаматтық істер бойынша өндірісті тоқтату туралы сот
ұйғаруларының заңдылығын тоқсан сайын тексеріп, заңдылық бұзушылығы
анықталған жағдайда оларды жою үшін шаралар қолданады.
Прокурорлардың талап арыздары бойынша қозғалған істерге, қай
бөлімшенің бастамасы бойынша іс қозғалса, соның қызметкерлері сотта
қатысуды қамтамасыз етеді. Апелляциялық мерзім ішінде белгіленген
категориядағы істер бойынша сот шешімдеріне наразылық келтіру
жауапкершілігі осы қызметкерлерге жүктеледі.
Прокурорлар өз бастамасымен қатысқан істер бойынша сот тарапынан
жіберілген қателіктерді заңсыз сот қаулыларына апелляциялық тәртіпте
наразылық келтіру арқылы уақтылы жоюға шара қолданады. Апелляциялық
наразылықты, тек Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу
кодексінің 364-бабында белгіленген сот шешімінің күшін жоюдың не оны
өзгертудің негіздемелері болған жағдайда ғана, және осы Кодекстің 335-
бабының талаптарын сақтай отырып келтіреді.
Заң бұзушылық айқындалған жағдайда Қазақстан Республикасының Азаматтық
іс жүргізу кодексінің 6-бабының 3-тармағының талаптарына сәйкес прокурорлар
судьяларды жауапкершілікке тарту жөнінде шаралар қолданады.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының азаматтық істер жөніндегі
алқасына апелляциялық (жеке) наразылық келтірген жағдайда оның көшірмесі
бір мезгілде Департаментке жолданады.
Прокурорлар апелляциялық тәртіпте қаралатын барлық істерге қатысады
(Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінің 350-ші бабының 2-
тармағы). Апелляциялық сатыда қарауға тағайындалған азаматтық істерді
зерттегеннен кейін негізделген қорытынды жасалып, оны осы салаға жетекшілік
ететін орынбасар бекітеді.
Департамент прокурорлары Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының
азаматтық істер жөніндегі алқасының барлық мәжілістеріне қатысады.
Сотта қаралған істер бойынша сот шешімдерінің заңдылығы мен осы істер
бойынша бұзылған сот шешімдерінің санынан есептелетін апелляциялық
наразылық келтірудің тиімділігін ескере отырып, азаматтық сот ісін
жүргізудегі прокурорлық қадағалау жағдайына баға беріледі.
Қадағалау қалпына баға берудің өлшемі ретінде апелляциялық наразылық
келтірудің тиімділігі, жұмыс нәтижелеріне қанағаттандырылған және
келтірілген (соның ішінде, қаралған, қайтарып алынған және қараусыз
қайтарылған) наразылықтардың жалпы санының ара қатынасы негізінде баға
берілетін, көлік және өзге мамандандырылған (әскерилерді қоспағанда)
прокурорларға қолданылмайды.
Прокурорлардың жұмысының сапасы қанағаттандырылған апелляциялық,
қадағалау наразылықтарының және келтірілген (соның ішінде, қаралған,
қайтарып алынған және қараусыз қайтарылған) наразылықтардың жалпы санының
ара қатынасы негізінде, сондай-ақ апелляциялық шағымдардың негізінде
бұзылған, прокурордың өз бастамасымен қатысқан істер бойынша қабылданған
сот шешімдерінің жалпы санынан анықталады.
Прокурорлар облыстық және оларға теңестірілген соттардың қадағалау
алқаларының барлық мәжілістеріне, тараптар мен басқа тұлғалардың қадағалау
шағымдарын алдын ала қарау жөніндегі мәжілістерін қоспағанда, міндетті
түрде қатысады (Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу
кодексінің 398-бабының 1-тармағы). Қадағалау алқасында қарауға
тағайындалған азаматтық істер зерттелгеннен кейін, нәтижесі бойынша
негізделген қорытынды жасалып, оны осы салаға жетекшілік ететін орынбасар
бекітеді.
Облыс, Астана, Алматы қалаларының және оларға теңестірілген
прокурорлар Бас прокуратураның наразылықтарын облыстық және оларға
теңестірілген соттардың қадағалау алқаларының мәжілістерінде білікті
қолдап, қарау нәтижесі туралы Департаментке хабарлап, олардың көшірмелерін
кідіріссіз жіберуді қамтамасыз етеді.
Прокуратура органдарына келіп түскен азаматтар мен заңды тұлғалардың
өтініштері бойынша заңды күшіне енген сот актілерінің заңдылығын
прокурорлар істерді талап ете отырып тексереді Өтінішті қанағаттандырусыз
қалдырған жағдайда заңда белгіленген мерзім ішінде дәлелдеу қорытындысы
жасалып, өтініш иесіне жауап беріледі. Қорытындыны облыс прокуроры (оған
теңестірілген прокурор) не болмаса оның осы салаға жетекшілік ететін
орынбасары, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының осы салаға
жетекшілік ететін орынбасары бекітеді. Қадағалау тәртібінде наразылық
келтіруге өкілетті адам, атап айтқанда облыс прокуроры немесе оған
теңестірілген прокурор, және Бас Прокурордың осы салаға жетекшілік ететін
орынбасары өтініш иелеріне берілетін жауаптарға қол қояды. Тараптардың
азаматтық іс бойынша қадағалау тәртібінде наразылық келтіру туралы
өтінімдерін қарау кезінде мемлекеттік емес шаруашылық жүргізуші
субъектілерінің арасындағы сот дауларына негізсіз араласуға жол берілмейді.
Мемлекет мүддесіне қатысты емес азаматтық істер бойынша қадағалау
тәртібіндегі наразылық тек соттар жіберген едәуір заң бұзушылықтар
анықталған жағдайда (Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу
кодексінің 387 бабы) және іс бойынша тарап жеке дербес қадағалау шаєымын
бергені, оны қадағалау сатысындағы соттың негізсіз қанағаттандырусыз
қалдырғаны туралы мәліметтер бар болған жағдайда ғана келтіріледі.
Облыс, Астана, Алматы қалаларының және оларға теңестірілген
прокурорлар істердің облыстық және оларға теңестірілген соттардың қадағалау
алқаларының мәжілістерінде қаралғанына қарамастан, олардың
юрисдикциясындағы соттар қабылдаған барлық сот актілеріне шағымдарды
(өтінімдерді) қадағалау тәртібінде қарауға міндетті. Наразылық келтіру үшін
негіздемелер анықталған жағдайда Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасына
заңсыз сот актілеріне наразылық келтіру туралы ұсыныс енгізіледі. Ұсыныс
жасау туралы мјәселені шешу кезінде олар Қазақстан Республикасының
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 387-бабының 3-тармағының талаптары мен
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативті қаулыларын басшылыққа
алады. Азаматтық істердің сотта жүргізілуіне прокурорлық қадағалау мен сот
әділдігін жїүеге асыру туралы ақпараттар, сондай-ақ осындай талдауларға
негізделген азаматтық дауларды дұрыс шешу үшін нормативті құқықтық базаны
жетілдіру жөнінде, прокурорлық қадағалауды ұйымдастыру туралы ұсыныстар Бас
прокуратураға тоқсанына бір рет жолданады. Өз қызметін жетілдіру мақсатында
аймақтық прокурорлар және оларға теңестірілген прокурорлар өзекті
категориялар бойынша және осы Нұсқаулықтың 4-бөлігінде көрсетілген
азаматтық істердің сотта жүргізілуіне прокурорлық қадағалау тәжірибесін
жүйелі түрде зерделейді және жинақтап қорытындылайды, талдау жасайды, олар
бойынша ақпаратты (бақылау тәртібінде) жоғары тұрған прокурорларға
жартыжылда бір рет жолдайды.
Аталған ақпараттар Бас прокуратураға есепті мерзім аяқталғаннан кейін
келесі айдың 7-ші күніне дейін жіберіледі. Көрсетілген категориядағы
істерді сотта қарау тәжірибесіне талдау жасаудың нәтижесі бойынша Бас
прокуратура Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Пленарлық мәжілісінде
қарауға ұсыныстар енгізуге құқылы. Бағынышты прокурорлар ұйымдастыру-
әдістемелік сипаттағы құжаттармен қамтамасыз етіледі, озық тәжірибе
таратылады. Прокуратура қызметкерлерінің іскерлік және құқықтық
біліктіліктерін жоғарылату жөнінде оқу-әдістемелік іс-шаралар жүйелі түрде
жүргізіледі, прокурорлар сынақтан өткізіледі. Азаматтық істер бойынша сот
актілерінің заңдылығын қадағалау жөніндегі қызмет Қазақстан Республикасының
"Прокуратура туралы" Заңының 27-бабының талаптарына сәйкес жариялылық
негізінде жүзеге асырылады. Департамент азаматтық істердің сотта
жүргізілуіне қадағалау жұмысының тиімділігін жоғарылатуға мүмкіндік туғыза
отырып, осы салада қадағалауды жүзеге асыру жөнінде төмен тұрған
прокуратуралардың қызметіне басшылық пен бақылауды қамтамасыз етеді, Бас
прокуратураның басқа құрылымдарымен, Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Сотымен, ғылыми және оқу мекемелерімен өзара байланыс іс-әрекеттерін жүзеге
асырады. [7]
Қазіргі кездегі прокуратура органдарының қызметінің негізгі бағыты
заңның үстемдігін нығайту, адам мен азаматтың конституциялық құқықтарын
қатаң және бұлжытпай сақтау болып табылады. Осы мақсатта 2009 жылдың
қорытындылары бойынша прокурорлар әлеуметтік-экономикалық салада 23 115
тексеру жүргізді, олардың барысында 263 367 заңдылықты бұзушылық анықталды.
Прокурорлық қадағалау актілерін енгізу нәтижелері бойынша 553 ұйғарым
орындалды, 10 296 наразылық қанағаттандырылды, 19 661 ұсыным қаралды, 450
967 азаматтың конституциялық құқықтары қорғалды, заңмен белгіленген
жауапкершілікке 52 538 адам тартылды, 38 387 заңсыз актілердің күші
жойылды және өзгертілді, мемлекеттің кірісіне 53 млрд. теңгеден астам
өндірілді. Тергеу мен анықтау заңдылығын қадағалау саласында 2009 жылы
қылмыстық істі тоқтату туралы 5 809 қаулының және қысқарту туралы 2 492
қаулының, қылмыстық істі қозғаудан бас тарту туралы 3080 қаулының күші
жойылды. Айыптау қорытындысымен келіп түскен істердің жалпы санынан 1 426
іс қосымша тергеу жүргізу үшін қайтарылды, 567 іс қасқартылды, 48 294 іс
сотқа мәні бойынша қарау үшін жіберілді. Қылмыстық жазаларды орындау
заңдылығын қадағалауды жүзеге асыру шеңберінде прокурорлар 2 623 тексеру
жүргізді, 5 105 заңдылық бұзушылықты анықтады, 1 370 адам прокурорлық ден
қою шаралары бойынша тәртіптік жауапкершілікке тартылды.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, прокуратура органдары заңдылықты
қамтамасыз ету және қалпына келтіру тетігіндегі тиімді буын болып табылады.
Сонымен қатар, қазақстандық қоғамның қалыптасуы мен дамуының объективті
жағдайлары заңдылықты қамтамасыз етудің жаңа қазіргі заманғы модельдерін
әзірлеп, қалыптастыру мен іс жүзінде іске асыруды талап етеді. Сондықтан
прокуратура органдарының қоғамдық өмірдің және қазақстандық заңнаманың
серпінді өзгеріп отырған болмыстарына лайық одан әрі дамуы мен жаңаруы таяу
келешекте басты міндет болып табылады.
Барлық прокуратура органдары жалпы мақсатта, Қазақстан Республикасының
Конституциясы және қолданыстағы заңнамаларға сәйкес жоғары қадағалау және
заң нормаларын дұрыс қолдану, сол сияқты басқа да заң бұзушылық, заң
нормаларын дұрыс қолданбау мақсаттары үшін қызмет жасайды.
Республиканың біркелкі орталықтандырған жүйесіне Бас прокуратура,
облыстық прокуратура, республикалық маңызы бар қалалық және астаналық
прокуратуралар, ауданаралық прокуратуралар, қалалық, әскери және арнайы
прокуратуралар, өзіндік қадағалау қызметіндеғі прокуратуралар кіреді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 83-бабына назар аударсақ, Сот
және сот төрелігі VІІ бөлімде порокуратураның қызметі кірген. Осы баптың
орналасуына қарап, прокуратура органы сот билігіне кіреді ма деп ойлауға
болады. Бірақ қазіргі таңдағы тәжірибе көрсетіп отырғандай, сот пен
прокуратура бір-біріне тәуелсіз. Олардың атқаратын қызметтері де әр-түрлі,
дегенмен прокуратура сотқа сот төрелігін жүргізгенде маңызды рөл атқарады.
Мысалы, прокурор Қазақстан Республикасының іс-жүргізу заңдарына сәйкес
соттардың іс карау мәжілістеріне қатысады, соттардың заңсыз шығарған
шешімдері мен қаулыларына наразылық білдіреді, осындай жағдайда ғана сот
төрелігіне әсері бар.
Конституциядағы Сот және сот төрелігі бөліміне прокуратураны қосудың
маңызын былай түсіндіруге болады. Соттардың заңдарды дұрыс қолдануына
қадағалау жасау, сол арқылы сот төрелігін жүргізуге әсер ету, сол сияқты
билік органдарының қателіктері мен қиянат жасауынан сақтандыру мақсатында
жұмыс атқарады.
Сот төрелігінің тиімділігі мен мүмкінділігін арттыру актуалды
мәселелердің бірі. Әсіресе қазірғі таңда заң бойынша емес түсінік бойынша
соттаудың айқын болуы, азаматтар тарабынан соттарға сенімсіздігін тудырып,
қоғамның көптеген бөлігін әділеттің криминалдық саласына әкеліп соқтырады.
Әділ Соттың негізгі кемшілігі, біріншіден, істерді қарау мерзімнің
бұзылуы, яғни, істі талқылау барысында дәлелсіз себептерсіз жаңа мерзімін
алдын-ала көрсетпей -істі кейінге қалдыру немесе тоқтата тұру. Соның
нәтижесінде даулы құкыққа қатысушы адамдар өздерінің дауларының шешілуін
күтуде үміттерін үзетін кезғе де жеткен жағдайлар болған. Әлбетте, сот
қызметкерлерінің тарабынан сот ісін жүргізуді әдейі созбалау да орын алады,
мәселен, қатысты тұлғаларға шешімнің көшірмесін уақтылы бермеу және
азаматтарды уақтылы сот отырысының қаулысымен танысу мүмкіндігінен айыру,
бұның нәтижесінде апелляциялық шағымданудың уақыты шектеледі, сонымен бірге
прокурордың жоғарғы тұрған сот инстанциясына білікті апелляциялық ұсыныс
беруіне де шек кояды. Сонымен қатар, сот корпусының қажетті кәсіби
даярлығының болмауы, заңнаманың үнемі өзгеруі және материалдық құқықтық
нормаларды қиындату сот шешімдерінін сапасына теріс әсерін тигізеді. Әрине,
сот талқылауының мерзімінің бұзылуының обьективті себептеріне де көңіл
бөлуіміз керек. Олар: жылдан-жылға азаматтық істер санының ұлғаюы, сот
корпусының жетіспеушілігі және осы тұрғыда соттардың асыра тиелгендігі,
соттардың дұрыс жұмыс істеу үшін қажетті материалдық-техникамен қамтамасыз
етілмеуі сот талқылауының мерзімінің бұзылуына әкеліп соқтырады. Ал,
прокурордың азаматтық іс жүргізуге қатысуы сот төрелігінің тиімділігі мен
мүмкіндігін арттыруға әсерін тигізеді.
1.2 Прокурор азаматтық іс жүргізу құқығының субъектісі ретінде
Прокурор азаматтық сот өндірісінің барлық сатыларында жіберілген құқық
бүзушылықты жою үшін алдын-ала қолдауы тиіс. Прокурор өз өкілеттілігін
белгілі бір органдардың, лауазымды тұлғалардан тәуелсіз жүзеге асырады.
Олар тек қана заңға бағынады және Бас прокурордың бұйрығын басшылыққа ала
отырып жүзеге асырады. Теорияда прокурордың іске қатысуының міндеттілігіне
байланысты екіге бөліп қарастырған, яғни міндетті және факультативті
негіздері көрсетілген. Прокурордың іске қатысуы заңмен көзделгенде бұл
міндетті қатысуы және соттың бастауымен іске қатысуы факультативті іске
қатысуы болып табылады. Прокурордың міндетті іске қатысуы заңмен көзделген
ретте сот іс жүргізуінің барлық сатыларына қатысуы керек, егер де прокурор
сот бастауымен іске қатысса бұл жөнінде ұйғарым шығарылады.
Қазіргі нарық заманында тұрғын үйге қатысты азаматтык істер көптеп
қаралуда. Бұл даулардың бәрі де сот арқылы шешілуде. Бұл дауларды шешу
кезінде соттардың әділ шешім шығаруы азаматтардың тұрғын үйге
конституциялық құқығына қатысты болып отыр.
Барлық сатыда және барлық іс бойынша прокурордың қатысуы заңда
көзделген жағдайда және соттың бастамасымен сонымен қатар, Бас прокурордың
бұйрығымен іске қатыса алады. Қазақстан Республикасының прокуратура туралы
заңына сәйкес, прокурор барлық азаматтық істі қозғауға құқығы бар. Прокурор
азаматтық іс бойынша бірінші саты сотына ғана емес, сонымен қатар, жоғарғы
саты соттарына да қатыса алады. Тәжірибеде байқалғандай прокурорлар бірінші
кезекте материалдық залалды өтеу істеріне көбірек қатысады. Прокурор екінші
саты сотына екі нысанда қатыса алады.
а) басқа тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау үшін
азаматтық істі сотта қозғау арқылы;
ә) іске қатысушы тұлғалардың бастамасымен басталған істерге қорытынды
беру арқылы.
Екінші саты сотында азаматтық істер бойынша прокурор міндетті түрде
қорытынды береді. Қадағалау сатысында және жаңадан ашылған мән-жайлар
бойынша істі қарауда прокуратура наразылық келтіру арқылы қатыса алады.
Прокурор мынадай азаматтық істерге қатысуға міндетті, азаматтардың
құқықтарын шектейтін лауазымды тұлғалар мен мемлекеттік басқару
органдарының әрекеттеріне наразылығы бойынша. Азаматтарды жұмыс орнына
қайта алу, азаматтарды заң бұзушылыққа жол берген кезде, тұрғын үйден
шығару іске қатыса отырып, прокурор біреулердің құқыққа қайшы әрекеттерінің
жолын кесе отырып, басқалардың мүддесін қорғайды. Азаматтық сот
өндірісінде мемлекеттік құпияға қатысты істер де қаралуы мүмкін. Прокурор
өз өкілеттігін пайдалана отырып, бұл істі жабық сот отырысында қаралуын
бақылауға алуы тиіс. Прокурор азаматтық істің барлық сатысына қатысуға
құқылы. Қазақстан Республикасының Прокуратура туралы Заңына сәйкес,
прокурорлардың өз құзыреті шегінде тексеру мәселелері бойынша мемлекеттік
органдардың, меншік нысандарына қарамастан, ұйымдардың үй-жайларына
кідіріссіз кіруге, олардың басшыларында және басқа да лауазымды адамдарында
кідіріссіз қабылдануға, құжаттар мен материалдарға сот істерімен танысуда
қол жеткізуге және оларды соттан талап етіп алдыруға құқығы бар. Мысалы,
Қызылорда қалалық сотының шешімімен Өтебаевтың Ахметовтер отбасы мүшелерін
тұрғын үйден шығару жөніндегі талап арызы қанағаттандырылып, Ахметованың
Қазақстан Халық Банкі ААҚ-мен 24.10.2000 жылы кепілдікке берген тұрғын
үйін сауда-саттық жүргізу арқылы Өтебаевқа өткізілуін заңсыз деп тану
жөніндегі қарсы талап арызы қанағаттандырусыз қалдырған.
Қызылорда облыстық сотының азаматтық істер жөніндегі алқасының
қаулысымен аталған шешім өзгертіліп, Өтебаевтың талабы қанағаттандырусыз
қалдырылып, Ахметованың сауда-саттық арқылы кепілдегі үйінің өткізілуін
заңсыз деп тану жөніндегі қарсы талап арызы қанағаттандырылған.
Қызылорда облыстық сотының қадағалау алқасының қаулысымен апелляциялық
алқаның қаулысы бұзылып, бірінші сатыдағы соттың шешімі өзгеріссіз
қалдырылған.
Прокурордың наразылығында іс бойынша қабылданған барлық сот қаулыларын
заңсыз деп танып, істі бірінші сатыдағы соттың қайта қарауына жолдану
сұралған. Іс бойынша прокурордың наразылықты қолдаған баяндамасын, жауапкер
Ахметованың наразылықты қолдап, ипотекалық шартқа жер учаскесі
кірістірілмегендіктен осы шартты жарамсыз деп тану туралы дәлелдемелерін
тыңдап, іс құжаттарын тексеріп, сот алқасы прокурордың наразылығы төмендегі
негіздер бойынша қанағаттандыруға жатады деген тұжырымға келеді.
Сот мәжілістерінде анықталған жағдайларға қарағанда, Әйгерім шаруа
қожалығы және Қазақстан Халык Банкі ААҚ-ның Қызылорда облыстық филиалы
арасында несие шарты жасалған. Шарт талаптарына сәйкес, шаруа қожалығы бір
жылға 800.000 теңғе несие алған, оны қайтаруды қамтамасыз ету мақсатында
сол күні үш жақты, яғни шаруа қожалығы , банк және үй иесі Ахметованың
араларында ипотекалык шарт жасалған. Ол бойынша Ахметованың үйі кепілдікке
қойылған. Несие қайтарылмауы себепті, бұл үй сауда-саттық өткізу арқылы
Өтебаевқа сатылған.
Бірінші сатыдағы сот Өтебаевтың Ахметованы отбасы мүшелерімен даулы
үйден шығару туралы талап арызын қанағаттандыруын талапкердің заңды сатып
алушы екендігін, ал жауапкерлер ипотекалық шарт талаптарын
орындамағандығымен негіздеген.
Апелляциялық сатыдағы сот қалалық сот шешімін заңсыз деп санап, жаңа
шешім қабылдауын кепілзат голландық тәсілмен негізсіз сатылған, аукционда
бәсекелестік қамтамасыз етілмеген, себебі, аукционға ерлі-зайыпты,
мүдделері бір азаматтар қатысқан деген қорытындыға келген.
Наразылықта да осы негіздер келтіріліп және тараптар арасында
мәмілелер жасалғанда кәмелетке толмаған балалардың мүдделері қорғалмай
қалғандығы айтылған. Бірақ наразылықта келтірілген барлық дәлелдемелерді
орынды деп санауға болмайды, себебі, ерлі-зайыпты Өтебаевтардың аукционға
қатысуы заң талаптарына қайшы келмейді АК-нің 319-бабының 3-бөлігіне және
Қазақстан Респупликасы Президентінің 23.12.1995 жылғы Жылжымайтын мүлік
ипотекасы туралы Заңды күші бар Жарлығының 30-бабының талаптарына сәйкес,
кепілзаттың сауда-саттығына, кепіл беруші мен кепілұстаушыны қоса алғанда,
кез келген заңды тұлғалар мен азаматтар қатысуға кұқылы екендігі
қарастырылған.
Жауапкерлер даулы үйді ипотекалық шарт бойынша кепілдікке қойғанда,
үйдің тұрған жері бұл шартқа кірістірілмеген, оның құны ескерілмеген деген
қатерге алатын жағдайлар, өйткені олар АК-нің 309-бабының 3-бөлігінің
талаптарының сақталмағандығын көрсетеді. Аталған заң талабы бойынша, үй
немесе ғимарат ипотекасына осы үй немесе ғимарат тұрған жер учаскесіне
немесе оның кепілдікке алынатын бөлігіне ипотекалық шарт бірге
жасалатындығы қарастырылған. Ал тараптар арасында жасақталған ипотекалық
шартта кепілдікке үй ғана алынып, оның тұрған жері кепілдікке алынбағандығы
көрінеді. Бірақ соған жарамастан аукцион кезінде үймен бірге жер де сатылып
кеткен.
Сонымен қатар, сот тексерісінде үйдің тұрған жеріне заң тұрғысынан
Ахметованың қандай құқықтық қатынасы бар екендігі анықталмай қалған. Атап
айтқанда, бұл жер жауапкердің меншік құқығында немесе тұрақты жер пайдалану
құқығында екендіктері анықталмаған. Іс құжаттарынан үй тұрған жер
жауапкерге сатылып әлде басқа жағдайда берілгендігі жайлы деректер
тіркелмеген.
Бұл жағдайда жауапкердің: үй тұрған жерді сатып алғанмын, сондықтан
ол жер жеке бағалануға тиіс еді деуін орынсыз санауға негіз жоқ. Олай
болса, шағымның бұл бөлігінде дәлелдемелер қосымша тексеруді талап етеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің Жылжымайтын мүлік туралы Заңды
күші бар Жарлығының 24-бабының талаптары бойынша кепілдікте тұрған мүлікті
соттың шешімінсіз сату арқылы немесе басқа тәртіпте кепілдік алушының
талабын қанағаттандыруға болмайды, егер ол мүлікті сату үшін кепілге
берушіден басқа адамның немесе тиісті органның келісімі қажет болған
жағдайда делінген. Қазақстан Республикасы Тұрғын үй қатынастары туралы
Заңның 13-бабында үйді сатқанда кәмелетке толмаған балалардың мүдделері
бұзылатын болса, олардың мүдделерін қорғайтын мемлекеттік қамқоршы органның
келісімінің қажеттілігі қарастырылған.
Сондықтан прокурордың наразылығындағы кәмелетке толмаған балалардың
мүдделері қорғалмай қалған деген дерек сот тексерісін талап етеді. Бұл
жағдайда осы балалардың кепілдегі үйге қандай құқықтық қатынастары бар
екендігіне ерекше назар аудару керек. Себебі, бұл жағдай материалдық заң
талаптарын дұрыс қолдануға әсер етеді.
Бұл тұрғыда жауапкерлердің және прокурордың наразылығында үйдің бағасы
орынсыз төмен бағамен сатылды деген дәлелдемелері де қатерге алынып, сот
тексерісінен қайта өтуге жатады.
Бұл жағдайда сот қаулыларын заңды және орынды деп санауға келмейді,
сондықтан олар бұзылуға жатады. Істі қайта қараған кезде, жоғарыда
көрсетілген кемшіліктер мен қайшылықтарды жойып, тараптардың талаптары мен
қарсылықтарын айқындап, оларды тексеріп, заң тұрғысынан бағалап, дұрыс
шешім қабылдау қажет.
АІЖК-нің 398-бабының 4-тармағының 2) тармақшасының талаптарын
басшылыққа ала отырып, Жоғарғы Сот алқасы Қызылорда қалалық сотының
шешімін, Қызылорда облыстық сотының азаматтық істер жөніндегі алқасының,
Қызылорда облыстық сотының қаулыларын бұзуға, істі соттың қайта қарауына
жолдауға, наразылықты қанағаттандыруға қаулы шығарды.
1.3 Прокурордың азаматтық іс жүргізуге қатысу мақсаты,
негіздері және нысандары
АІЖК-нің 55-бабына сәйкес азаматтық сот ісін жүргізуде заңдардың дәлме-
дәл және бір үлгіде қолданылуына жоғары қадағалау жүргізу ісін мемлекет
атынан Қазақстан Республикасының Бас прокуроры тікелей өзі және өзіне
бағынатын прокурорлар арқылы жүзеге асырады. Осы баптың 2-бөлімінде
көрсетілгендей прокурордың азаматтық сот ісін жүргізуге қатысуы мұның өзі
заңмен көзделген немесе осы іске прокурордың қатысу қажеттілігін сот
таныған жағдайларда міндетті. Прокурор өзіне жүктелген міндеттерді жүзеге
асыру мақсатында іс бойынша қорытынды беру үшін және азаматтардың
құқықтарын, бостандықтарын және занды мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен
заңды мүдделерін, қоғамдық немесе мемлекеттік мүдделерді қорғау үшін өз
бастамасы немесе соттың бастамасы бойынша азаматтық іске қатысуға құқылы.
Қазақстан Республикасының Конституциясына және Қазакстан Республикасының
Прокуратура туралы Заңына сәйкес прокуратура органдарының алдында тұрған
маңызды міндеттердің бірі, қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді қорғау.
Азаматтық іс жүргізуге прокурордың қатысуы заңдылықты қорғаудың негізгі
тәсілдерінің бірі болып табылады. Оның ойдағыдай жүргізілуі көбінесе
құқықтық мемлекеттің құрылу процесіне әсерін тигізеді, өйткені құқықтық
мемлекеттің негізгі атрибуты заңдылық болып табылады.
Прокуратура органдарының негізгі міндеті - азаматтар мен заңды
тұлғалардың құқықтарын қорғау болып табылады, ол республиканың нормативті -
құқықтық актілермен кепілденген.
Азаматтық іс жүргізу құқығы қағидалары бір-бірімен келісілген,
ажырамастай бір-бірімен байланысты ортақ бірыңғай құрылымды құрайды, яғни
жүйені білдіреді. Құқықтық құбылыстардың бірыңғай ортақ жиынтығы ретінде
бұл жүйе азаматтық сот ісін жүргізу мен азаматтық іс жүргізу құқығының
маңызды белгілерін сипаттайды. Заң шығарушы азаматтық процесс қағидаларының
ақылға қонымды комбинацияланып жүзеге асуына ұмтылуы керек. Азаматтық іс
жүргізу құқығында бір қағиданың болуы осы салада басқа бір қағиданың бекіту
қажеттігін тудырады. Мысалы жарыспалылық қағидасы тараптардың процессуалдық
тең құқылығы қағидасының объективті бекіту қажеттігін тудырады. Ал
судьялардың тәуелсіздігі қағидасы судьялардың ауыстырылмайтындығы жүзеге
асуын қамтамасыз етеді.[8,75]
Сонымен азаматтық іс жүргізу құқығы қағидаларының жүйесі - реттелген
(тәртіптелген), логикалық байланысты осы саланың барлық қағидаларының
жиынтығы.
Бірқатар Ресейлік заңгер-ғалымдардың көзқарастарын пайымдап көрелік.
Мысалы: И.А, Ямпальская қағидаларды:
1) Ұйымдастырушылық саяси;
2) Басқару апаратын ұйымдастырушылық техникалық жағынан құру;
3) Басқару апараты қызметінің ұйымдастыру техникалық қағидалары деп үш
топқа бөлген.
Ал, Г.В. Атаманчук те қағидаларды үш топқа бөлген:
1) Қоғамдық саяси;
2) Ұйымдастырушылық-құрылымдық;
3) Ұйымдастырушылық-функцияналдық;
Ал белгілі ғалым Г.С. Яковлев қағидаларды екі топқа бөледі:
1) қоғамның саяси жүиесін мемлекеттік басқарудың қосалқы жүйесі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 4
1 АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ПРОКУРОРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ 8
1. Прокурордың азаматтық сот ісін жүргізудегі ролі 8
2. Прокурор азаматтық іс жүргізу құқығының субъектісі ретінде 16
3. Прокурордың азаматтық іс жүргізуге қатысу мақсаты, негіздері және
нысандары 19
2 ПРОКУРОРДЫҢ БІРІНШІ САТЫДАҒЫ СОТҚА ҚАТЫСУЫ 27
1. Прокурордың азаматтық сот отырысына талап қою жолымен қатысуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 7
2. Прокурордың іс жүргізушілік жағдайы 30
3 ПРОКУРОРДЫҢ АПЕЛЛЯЦИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ҚАДАҒАЛАУ САТЫЛАРЫНА ҚАТЫСУЫ 36
1. Прокурордың апелляциялық сатыдағы сотқа қатысуы 36
2. Прокурордың қадағалау сот сатысына қатысуы 38
ҚОРЫТЫНДЫ 50
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...55
КІРІСПЕ
Казақстан Республикасының біртұтастығы мен беріктігін сипаттайтын
көрсеткіштердің бірі - құқықтық тәртіп. Ал кұқықтық тәртіптің сақталуын
қамтамасыз етуде прокуратураның ролі ерекше. Прокурордың азаматтық іске
қатысуы заң бұзушылық фактілерінің орын алуына жол бермеуге ықпал етеді.
Диплом жұмысы осы мәселеге арналған.
Бүкіл әлемдік өркениет көшіне ілескен егемен еліміздің күн санап
қарышты қадам басуы, алдыңғы қатардағы мемлекеттер қатарынан көрінуі көп
жағдайда оның ішкі тұтастығына, әсіресе әлеуметті құрылымдарының
қуаттылығына тікелей байланысты.
Мемлекет тұғырының беріктігін сипаттайтын, сондай салмақты мәселенің
бірі заңдылықты бұлжытпай сақтап, заң бұзушылық фактілеріне жол бермеу,
қандай да болмасын қылмыстың алдын алып отыру болып табылады.
Прокурор - өз құзыреті шегінде заңдардың, Қазақстан Республикасы Президенті
жарлықтарының және де нормативтік құқтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі
қолданылуын, жедел-іздестіру қызметінің, анықтау мен тергеудің, әкімшілік
және орындаушылық іс жүргізудің заңдылығын жоғары қадағалауды жүзеге
асырады, заңдылықтың кез-келген бұзылуын анықтау мен жою жөнінде шаралар
қолданады, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Конституциясы және зандарына
қайшы келетін зандар мен басқа да құқықтық актілерге наразылық білдіреді.
Прокуратура сотта мемлекет мүддесін білдіреді, сондай-ақ заңмен белгіленген
жағдайда, тәртіпте қылмыстық қуғындауды жүзеге асырады.[1]
Жалпы диплом жұмысын жазу барысында Қазақстандык, Кеңестік және "жақын
шетелдік" ғалымдардың прокуродың азаматтык процеске қатысу мәселелері
бойынша А.Ф. Козлов, В.Н. Аргунов, З.Х. Баймолдина, Болат Сембин, М.С.
Шакарян, М.А. Викут, М.К. Треушников, С.С. Караманов, К.С. Банченко -
Любимова, В.А. Ивановтың ғылыми еңбектері қолдаланылды. Сонымен бірге
қазіргі кезде қолданып жүрген Қазақстандық нормативтік құқықтық актілер
басшылыққа алынды.
Біз прокуратура туралы сөз қозғамастан бұрын прокуратураның шығу
тарихына қысқаша тоқтала кетейік. Прокуратура термині латынның "procure " -
қамтамасыз етемін, алдын аламын деген сөзінен бастау алады. Прокуратураның
шыққан жері негізінен Франция болып есептеледі.
Прокуратураның шығу тарихы жөнінде З.Х. Баймолдина өз еңбегінде
былайша сипаттайды. Прокуратура алғаш рет Ресейде 1722 жылы 12-қаңтарда І-
Петр патшасының жарлығы бойынша құрылды. Біраз уақыт қана жұмыс атқарған
прокуратура органы 1725 жылы І-Петр қайтыс болғаннан кейін жабылып қалады.
Енді бұл орган 1730 жылы ІІ -Екатерина кезінде қайта құрылып жұмыс істей
бастайды.
Бұл кезде прокуратура ең жоғарғы орган ретінде саналды. Ал 1922 жылдың
мамыр айынан бастап прокуратура Совет мемлекетінің органы ретінде қайтадан
құрылды. Қазақстан Республикасының прокуратура органдарының өткен тарихына
да тоқталып өтелік.
Қазақстанда прокуратура органы 1922 жылы құрылды. Прокуратура туралы
тарихи құжатқа Орынбор қаласында қол қойылды. Орынбор қаласы ол кезде
Қазақстанның астанасы болатын. Ал, 1936 жылы КазАССР Әділет комиссариатынан
бөлінген дербес прокуратураны басқару С.Есқараевқа жүктелген болатын. 1937
жылдары прокурордың қызметін атқарғандар Сүлеймен Есқараев, Нығмет
Нурмаков, Боран Айтмағанбетов т.б. еді. Бұлардың бәрі 1937 жылы репрессияға
ұшырап, жазықсыз кінә тағылып өмірден озған жандар еді". Қазақстан
мемлекеттінің дамуымен қатар республикалық органдар жүйесінде
прокуратураның рөлі де өзгеріп отырды, яғни оның қызметі жаңа мазмұнмен
толығып, прокуратураның функциясы да жаңа арнаға түсті. Ал тоқсаныншы
жылдардың бас кезі айтулы өзгерістерге толы болды, егемендік алған елімізде
толып жатқан тың үрдістер мен заң саласындағы жаңалықтар адамды қоғамның
жоғары құндылығы ретінде бірінші кезекке шығарылып, азаматтардың сотпен
қорғалу құқығы кеңейе түсті. Тұлғаның кұқықтық қорғалуы Республика
Прокуратурасы органдары кызметінің басты мазмұнына айналды.
Қазіргі таңда прокурорлық қадағалау Қазақстан Республикасының
Прокуратура туралы Заңына сәйкес жүзеге асырылады. Көрсетілген заң актісіне
сәйкес прокуратура Қазақстан Республикасының Президентіне бағынады.
Қазақстан Республикасының Бас прокурорын Парламент Сенатының келісімімен
Президент тағайындайды. Бас прокурорды қызметінен босатуға тек Президент
ғана құқылы. Прокурорлық қадағалауға қадағалаудың жаңа түрі, адамның және
азаматтың құқығы мен бостандығының сақталуын, заңды тұлғалар мен мемлекет
мүдделерінің қорғалуын бақылау қосылды.
Диплом жұмысында азаматтық процеске прокурордың қатысу мәселелерін
қарап, осы уақытқа дейін қол жеткізген прокуратураның жетістіктеріне
тоқталайық. Мемлекет тұғырының беріктігін сипаттайтын сондай салмақты
мәселенің бірі заңдылықты бұлжытпай сақтап, заң бұзушылық фактілеріне жол
бермеу, қандай да болмасын қылмыстың алдын алып отыру дер едік. Ал, бұл
орайда прокуратура органдарының алатын орны ерекше де, маңызды. Әлбетте,
елімізде тәртіп пен заңдылықтың мүлтіксіз сақталуы ең алдымен тәртіп пен
заңдылықтың ұштасып, прокуратура органдары кадрларының біліктілігі мен
білімділігіне көп қатысты. Демек, мұның өзі еліміздің демократия жолындағы
даму барысына да өзіндік ықпалын тигізеді. Еліміз егемендігін алып, өз
жолымен дербес даму жолына түскен алғашқы кезде, прокуратура органдарының
қызметінде де, елеулі қиындықтар болып, мұның өзі кей жағдайда жұмысты
ұйымдастыруда бірқатар мәселелерді алға қойғаны жасырын емес.
Оған мысал ретінде, Кеңес өкіметі тұсында қызмет жасаған жоғары
деңгейде даярланған кадрларының сол кезде прокуратура органдарынан жаппай
кету үрдісін айтар едік, оған прокуратура қызметкерлері еңбек ақыларының
төмендігі мен жалпы қызмет аясының біршама тарылуы сияқты субъективті
факторлар көп себеп болды. Бұл қиыншылықтарға қарамастан прокуратура өтпелі
кезеңде өз нығына түскен жүкті қайыспай көтеріп, өзіне тапсырылған
конституциялық міндеттерін абыроймен орындап шықты.
Прокуратура органдарының бұгінгі талап дәрежесіне сай жұмыс істеуі
және де оның жақсаруына, олардың біліктіліктері мен кәсіби даярлығына
моралдық сипаттары мен адамгершілік қасиеттерінің жоғары деңгейде болуына
тығыз байланысты. Осыған орай, Бас прокуратураның кадрлар жұмыстары
жөніндегі басқармасы Бас Прокурордың тікелей басшылығымен Қазақстан
Республикасы прокуратура органдары қызметкерлерінің қызметтік Әдеп
Кодексінің талаптарын талқылап, оны Бас Прокурордың арнайы бұйрығымен
бекітті. Қызметтік Әдеп кодексінде Қазақстан Республикасы прокуратурасының
беделі, оның әрбір қызметкерінің іскерлік, адамгершілік қасиетіне тікелей
қатысты екендігі қаралып, айтылған. Прокуратура органдарындағы прокурорлык
қадағалау жұмыстары да өз деңгейінде жасалып жатыр десек қателеспеген болар
едік. Прокурорлық қадағалау жұмыстары заңда белгіленген негіз бен тәртіп
бойынша жүзеге асырылуда. Бұл жерде бар күш-жігер Конституция мен заңдардың
үстем тұруын қамтамасыз ету, адамның және азаматтық құқықтары мен
бостандықтарын қорғау. Президент жарлықтарының және де өзғе де нормативтік
құқықтық актілердің дәл, әрі бірыңғай қолданылуына қадағалау жүргізу
мақсатында жұмсалды. Прокуратура заңның бұзылуын анықтап, оларды жою
шараларын жолдануы, заңда белгіленген тәртіп пен қылмыстық қудалауды, жедел
іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің, әкімшілік және атқарушылық
істер жүргізудің заңдылығын қадағалауды жүзеге асырып және де сотта
мемлекет мүддесін білдіреді.
Сондай-ақ, Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарына қайшы
келетін құқықтық актілерге наразылық жасап, заңның бұзылуына тосқауыл
қойып, қылмысқа қарсы күресті күшейтеді. Сөйтіп прокуратураның құқықтық
мәртебесі Қазақстан Республикасының Конституциясында айқындалған.
Диплом жұмысының обьектісі - прокурордың процессуалдық жағдайын
реттейтін азаматтық іс жүргізу заңнамасы. Жұмыстың пәні болып прокурордың
азаматтық процеске қатысуының кұқықтық реттеу мәселелері жатады.
Диплом жұмысының мақсаты - азаматтық іс жүргізу құқығының
"прокурордың азаматтық іске қатысу" институтының мәселелеріне
қатысты теорияда және тәжірибеде кездесетін мәселелерді ашып көрсету.
Диплом жұмысының міндеттері:
1)прокурордың азаматтық процеске қатысу жөнінде азаматтық іс жүргізу
заңнамасына талдау жасау;
2) прокурордын азаматтық іске қатысуда құқықтық жағдайын анықтау;
3)прокурордың азаматтық процеске қатысу институтының мәселесіне қатысты
теорияда және тәжірибеде кездесетін мәселелерді ашып көрсету;
4)қарастырылып отырған мәселеге байланысты ғылыми зерттеу жүргізуші
ғалымдардың көзқарастарын, пікірлерін салыстырып талдау жасау.
Жұмысты жазу барысында мынандай терминдер, ұғымдар қолданылды:
"сот өндірісі", "талап", "субъект", "прокурор", "сатылар". "азаматтық іс
қозғау", "процессуалдық талапкер", "қорытынды", "апелляция"} "прокурорлық
қадағалау".
Жұмыс құрамы кіріспеден, негізгі бөлімнен, корытындыдан және
қолданылған әдеиеттер тізімінен тұрады. Бірінші тарауда азаматтық іс
жүргізуге прокурордың құқықтық жағдайының мәселелерін қарастырдым. Екінші
тарауда прокурордың бірінші сатыдағы сотқа қатысуы қарастырылды. Үшінші
тарауда прокурордың апелляциялық және қадағалау сатыларына қатысуы
қарастырылды.
1 АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ПРОКУРОРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Прокурордың азаматтық сот ісін жүргізудегі ролі
Қазақстанда құқықтық мемлекет құру демократиялық тұғырнаманы бекітуден,
тереңдетуден және дамытудан басталады. Елдің құқықтык саясатының
басымдылығының ортасы - адам, азамат және оның құқығы мен бостандығы болып
табылады. Бірақ демократиялық процесті кұру басқа бастамалар сияқты
шығынсыз болмайды. Осы сияқты кейбір шығындар құқықтық нигилизм, кейбір
мемлекеттік субъектілердің (мемлекеттік субъектілердің мемлекеттік
аппараттары, құрылымдары, азаматтар) құқықтық нормаларды қабылдамауы болып
табылады. Осындай жағдайларда жеке азаматтар мен мемлекеттің мүддесін,
құқықтық статусын, заңдылықты қорғауда прокуратураның ролі арта түседі.
Прокуратураның қызметін, құзіретін және оның қазіргі қоғамда алатын орны
туралы ғылыми тұрғыда зерттеу 1995 жылғы Конституцияны қабылдағаннан бұрын
да, кейін де, яғни кеңес кезінде де ғалымдар мен практиктердің арасында
тартыстар туғызып отырған мәселе. Осы мәселе барысында ғалымдар биліктерді
бөліу жүйесінде - заң шығарушы, атқарушы және сот билігі тармақтарымен
арақатынасын зерттеуден бастаудың маңызы зор деп есептейді.
Прокуратураның қызметін жаңа әлеуметтік-экономикалық формация
жағдайында ресей ғалымдарының А.Ф. Козлов, В.Н. Аргунов, М.С. Шакарянның
еңбектері зор.
Қазіргі кезде З.Х. Баймолдина, Болат Сембин тәрізді қазақстандық
ғалымдар да бұл мәселеге ден қоя бастаған. Бірақ олардың көбісі
прокуратураның тарихы мен қызметіне көп көңіл бөлген.
Қазақстан Республикасының Прокуратура туралы Заңының 28- бабында
прокурорлық қадағалаудың негізгі мақсаттары белгіленген. Олар адамдар мен
азаматтардың бостандықтары мен кұқығын қамтамасыз ету, органдар мен
мекемелер, лауазымды тұлғалар және азаматтардың іс әрекеті құқықтық
актілерге, заң нормаларына заңға қайшы келмеуі, кез-келген заңсыздыққа жол
бермеу және сол сияқты заңсыздықтарды табу және жою, бұзылған құқықтарды
орнына келтіру болып табылады.[2]
Жалпы ережелерге сәйкес азаматтық істер мүдделі адамдардың бастамасымен
сотта қаралады. Бастама мүдделі адамның ынта-жігерімен өзінің құқығын
қорғау жағдайында туындауы тиіс. Бірақ кейбір кездерде тұлғаның талап
арыздан белгілі бір жағдайларға байланысты немесе өзінің құқығын
білмегендігіне байланысты сотқа арыз беруден бас тартса, тұлғаға прокурор
өз жағынан көмек көрсетуі тиіс. Прокурор сотта азаматтық істі қозғамас
бұрын, талап арызда көрсетілген кұқық бұзушылықтың мән-жайын біліп, сот
отырысына дейін ол жойылмаса азаматтық істі қозғауға тиіс.
Прокурор қадағалауды жүргізгенде: азаматтарды және лауазымды тұлғаларды
өзіне шақырып, олардан тексеріс жөнінде жауаптар алуға; қызметтік куәлікті
көрсетіп, тосқауылсыз мемлекеттік органдар, сол сияқты басқа да меншіктегі
мекемелер аумағына кіруге; тексеру барысында банктерден жеке және заңды
тұлғалардың жүргізген операциялары, есеп-шоттарын алуға; тексеріс жөнінде
қорытынды жасау үшін арнайы мамандарды тартып сараптама алуға және тағы
басқа да заңмен белгіленген тәртіпте іс-әрекет жасауға құқылы.
Қазақстан Республикасының прокуратурасының негізгі мақсаты -заңның
жоғарғы күшін, заңдылықты және құқықтық тәртіпті жетілдіру, азаматтар мен
адамдардың бас бостандығы мен құқығын қорғау, қоғам мен мемлекеттің
мүддесін қорғау. Прокуратура қызметінің адамдар мен азаматтардың бас
бостандығын қорғау функциясының артықшылығы Қазақстан Республикасының
Конституциясы 1 бабында көрсетілгендей адам, оның өмірі, құқығы және
бостандығы мемлекеттің жоғары құндылығы болып табылады.
Бірақ , біздің ойымызша, қазіргі уақытта прокуратураның құқық қорғау
қызметі нақты дамымаған, ол нақты бір адамның құқығы мен бостандығын
қорғауды қамтамасыз етпейді. Оған негіз, қазіргі прокуратураның
тәжірибесінде санаулы ғана азаматтар мен тұлғалар денсаулығы мен жасына
байланысты өздігінен құқықтарын қорғай алмайтындардың бұзылған кұқықтары
мен бостандықтарын, мүдделерін қорғау ғана бар. Прокуратура қызметі
белгіленген қағидаға негізделеді, олар: бірлік қағидасы, орталықтандыру,
мемлекеттік орган және лауазымды тұлғалардан, саяси партиялардан және
қоғамдық бірлестіктерден, жариялылықтан тәуелсіз болу.
Прокурордың азаматтық сот ісін жүргізуге қатысуы мұның өзі заңмен
көзделген немесе осы іске прокурордың қатысу қажеттілігін сот таныған
жағдайларда міндетті. Прокурор өзіне жүктелген міндеттерді жүзеге асыру
мақсатында іс бойынша қорытынды беру үшін және азаматтардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен заңды
мүдделерін, қоғамдық немесе мемлекеттік мүдделерді қорғау үшін өз бастамасы
немесе соттың бастамасы бойынша процеске қатысуға құқылы.
Прокурор азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін,
ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық және мемлекеттік
мүдделерді қорғау туралы сотқа талап қоюға, өтініш жасауға құқылы.
Азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау
туралы, егер адам дәлелді себептермен өзі сотқа жүгіне алмаса, тек мүдделі
адамның өтінішімен ғана прокурор талап қоя алады. Әрекетке қабілетсіз
азаматтың мүддесін қорғау үшін прокурор мүдделі адамның өтінішіне
қарамастан талап қоя алады.
Егер талап қоюшы прокурор мәлімдеген талапты қолдамаса, егер үшінші
тұлғалардың құқықтары, бостандықтары және заңды мүдделері қозғалмаса, онда
сот талап қоюды (арызды) қараусыз қалдырады.
Талап қойған прокурор, бітімгершілік келісім жасау құқығынан басқа,
талап қоюшының барлық іс жүргізу құқықтарын пайдаланады, сондай-ақ барлық
іс жүргізу міндеттерін мойнына алады. Прокурордың басқа тұлғаның мүдделерін
қорғау үшін талап қоюдан бас тартуы ол тұлғаны істің мәнісі бойынша қарауды
талап ету құқығынан айырмайды
Заң бойынша прокурордың азаматтық іс жүргізуге 2 формасы
қарастырылған:
1) Прокурордың сотқа талап қою арқылы қатысуы.
ҚР АІЖК – нің 55-бабы 3 бөлігіне сәйкес прокурор азаматтардың
құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен
заңды мүдделерін қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді қорғау туралы сотқа
талап қоюға, өтініш жасауға құқылы. Азаматтардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау туралы , егер адам дәлелді
себептермен өзі сотқа жүгіне алмаса, тек мүдделі адамның өтінішімен ғана
прокурор талап қоя алады. Әрекетке қабілетсіз азаматтың мүддесін қорғау
үшін прокурор мүдделі адамның өтінішіне қарамастан талап қоя алады.[3]
Прокурордың талаптары- заң бұзушылыққа қарсы күрестің тиімді де маңызды
құралдарының бірі.
2) Іс бойынша қорытынды беру үшін прокурордың процеске қатысуы.
Прокурор өзіне жүктелген міндеттерді жүзеге асыру мақсатында іс бойынша
қорытынды беру үшін және азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды
мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық немесе
мемлекеттік мүдделерді қорғау үшін өз бастамасы немесе соттың бастамасы
бойынша процеске қатыса алады.
Прокуратура органдарының азаматтық істе қадағалау жүргізуіне байланысты
Қазақстан Республикасының Бас прокуроры Азаматтық iстер бойынша сот
актiлерiнiң заңдылығына прокурорлық қадағалауды ұйымдастыру туралы
Нұсқаулықты бекiту туралы бұйрық шығарған.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 83-бабына сәйкес азаматтардың,
мемлекеттің және заңды тұлғалардың конституциялық, өзгеде заңдар қорғайтын
құқықтарын, бостандықтарын және мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету,
азаматтық заңнаманың негізі - сот әділдігін жүзеге асырудың қағидаларын
бұлжытпай сақтауы азаматтық сот ісін жүргізудің заңдылығына прокурорлық
қадағалаудың міндеті болып табылады.
Әкімшілік және азаматтық істер бойынша сот қаулылары мен атқару
өндірісінің заңдылығын қадағалау Департаменті (әрі қарай Департамент), Бас
әскери прокурор, облыстық, Астана мен Алматы қалаларының прокурорлары,
қала, аудан және оларға теңестірілген прокурорлар азаматтық істер бойынша
сот актілерінің заңдылығын тұрақты және тиімді қадағалауды, өз бастамасымен
және басқа да тұлғалардың бастамасымен қозғалған азаматтық істерді сотта
қарау кезінде қатысуды, сот актілерінің заңдылығын тексеріп, олар заңсыз
болған жағдайда наразылық келтіруді, азаматтық істерді қарау кезінде соттың
іс жүргізу мерзімін сақтауын тексеруді, азаматтық істердің сотта
жүргізілуіне қадағалаудың жағдайына тұрақты талдау жасауды қамтамасыз
етеді.
Көлік прокурорларының ведомстволық бағыныштылығына жататын азаматтық
істерді сотта қарауға тағайындаған кезде оларға қатысу және кейінгі
қадағалауды жүзеге асыру осы соттың мекен-жайы бойынша орналасқан көлік
прокурорларына жүктеледі. Егер көлік прокурорларының ведомстволық
бағыныштылығына жататын азаматтық істерді тағайындаған соттың мекен-жайы
бойынша көлік прокуратуралары орналаспаған болса, аймақтыќ прокурорлар осы
Нұсқаулықтың талаптарына сәйкес сотта қатысуды қамтамасыз ету үшін ол
туралы көлік прокурорларына дер кезінде хабарлайды, ал көлік прокурорлары
сотқа келмеген жағдайда, бірінші сатыдағы сотқа қатысу және апелляциялық
тәртіпте қадағалауды жүзеге асыру тиісті аймақтық прокурорларға жүктеледі.
Бұдан кейін осы істер бойынша қабылданған сот актілерінің заңдылығын
қадағалау тәртібінде тексеруді тиісті көлік прокурорлары жүзеге асырады.
Соттарда қаралған істер бойынша аймақтық және көлік прокурорлары тоқсан
сайын салыстырып, анықтау есебін жүргізеді.
Прокурор міндетті түрде заңда көзделген, сот немесе жоғары тұрған
прокурорлар қажет деп тапқан, прокурордың бастамасы бойынша қозғалған,
мемлекеттің мүддесіне қатысты, денесі мен ақыл-есінің кемістігінен өзінің
мүддесін сот арқылы қорғау құқығын жүзеге асыра алмайтын азаматтардың,
кәмелетке толмағандардың (алимент өндіру туралы істерді қоспағанда)
құқықтары мен мүдделеріне қатысты, мемлекеттік басқару органдары мен
лауазымды тұлғалардың шешімдеріне және іс-әрекеттеріне (әрекетсіздігіне)
арыздану, азаматты тұрғын үйден басқа үй-жай берместен шығару, жұмысқа
қайта орналастыру, азаматтың өмірі мен денсаулығына келтірілген зиянды өтеу
туралы сотта қаралатын істер бойынша іс жүргізуге қатысып, қорытынды
береді.
Сонымен қатар, мемлекет мүддесіне қатысты істердің санатына,
мемлекеттік кәсіпорындардың көрсеткен қызметтері үшін тұтынушылардан
берешек сомаларын өндіру туралы даулар бойынша азаматтық істерді
қоспағанда, тараптары мемлекеттік органдар, мемлекеттік мекемелер және
кәсіпорындар болып табылатын барлық істер жатады.
Мамандандырылған ауданаралық экономикалық соттың бірінші сатыдағы сот
мәжілісіне қатысу, соттарда басқа прокурорлардың талаптарын қарауды
қоспағанда, осы соттардың мекен-жайы бойынша орналасқан прокурорларға
жүктеледі. Мамандандырылған ауданаралық экономикалық соттарда басқа
прокурорлардың талаптарын қарау барысында істі бірінші сатыда қарау кезінде
іске қатысуды облыстық немесе оларға теңестірілген прокуратуралардың тиісті
бөлімдерінің қызметкерлері қамтамасыз етеді. Астана және Алматы қалаларында
мамандандырылған ауданаралық экономикалық сот актілерінің заңдылыєын
қадағалауды іске асырудың тәртібін Астана және Алматы қалаларының
прокурорлары анықтайды.
Әскери соттарда қаралатын азаматтық істерге қатысу осы соттардың
мекен-жайы бойынша орналасқан әскери прокурорларға жүктеледі.
Азаматтық сот ісін жүргізудің барлық сатыларында, өз бастамасымен
қатысатын істер бойынша прокурорлар өз ұстанымын тек іс құжаттарына, заң
талаптарына қатаң негіздеп, оны жүйелі түрде қолдап, заңдылық, азаматтардың
және заңды тұлғалардың заң мен сот алдындағы теңдігі, тараптардың
бәсекелестігі мен тең құқықтылығы туралы принциптерді басшылыққа алады. Іс
бойынша қорытынды берген кезде өз ұстанымын нормативті құқықтық актілер мен
сотта зерттелген іс құжаттарына сүйеніп, анықтап дәлелдейді.
Азаматтық іспен танысқаннан кейін, нәтижесі прокурорға немесе осы
салаға жетекшілік ететін орынбасарға алдын-ала баяндалады.
Қаралған іс бойынша заң бұзылған жағдайда қатысушы прокурор сот
алдында лауазымды тұлғаға немесе ұйымға қатысты жеке ұйғару шығару туралы
өтініш етеді. Анықталған заңды бұзу фактілері бойынша қосымша тексеріс
жүргізу және кінәлі деп танылғандарды заңмен белгіленген жауапкершілікке
тарту туралы мәселені шешуге прокурорлар шара қолданады.
Прокурорлар азаматтық істер бойынша өндірісті тоқтату туралы сот
ұйғаруларының заңдылығын тоқсан сайын тексеріп, заңдылық бұзушылығы
анықталған жағдайда оларды жою үшін шаралар қолданады.
Прокурорлардың талап арыздары бойынша қозғалған істерге, қай
бөлімшенің бастамасы бойынша іс қозғалса, соның қызметкерлері сотта
қатысуды қамтамасыз етеді. Апелляциялық мерзім ішінде белгіленген
категориядағы істер бойынша сот шешімдеріне наразылық келтіру
жауапкершілігі осы қызметкерлерге жүктеледі.
Прокурорлар өз бастамасымен қатысқан істер бойынша сот тарапынан
жіберілген қателіктерді заңсыз сот қаулыларына апелляциялық тәртіпте
наразылық келтіру арқылы уақтылы жоюға шара қолданады. Апелляциялық
наразылықты, тек Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу
кодексінің 364-бабында белгіленген сот шешімінің күшін жоюдың не оны
өзгертудің негіздемелері болған жағдайда ғана, және осы Кодекстің 335-
бабының талаптарын сақтай отырып келтіреді.
Заң бұзушылық айқындалған жағдайда Қазақстан Республикасының Азаматтық
іс жүргізу кодексінің 6-бабының 3-тармағының талаптарына сәйкес прокурорлар
судьяларды жауапкершілікке тарту жөнінде шаралар қолданады.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының азаматтық істер жөніндегі
алқасына апелляциялық (жеке) наразылық келтірген жағдайда оның көшірмесі
бір мезгілде Департаментке жолданады.
Прокурорлар апелляциялық тәртіпте қаралатын барлық істерге қатысады
(Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінің 350-ші бабының 2-
тармағы). Апелляциялық сатыда қарауға тағайындалған азаматтық істерді
зерттегеннен кейін негізделген қорытынды жасалып, оны осы салаға жетекшілік
ететін орынбасар бекітеді.
Департамент прокурорлары Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының
азаматтық істер жөніндегі алқасының барлық мәжілістеріне қатысады.
Сотта қаралған істер бойынша сот шешімдерінің заңдылығы мен осы істер
бойынша бұзылған сот шешімдерінің санынан есептелетін апелляциялық
наразылық келтірудің тиімділігін ескере отырып, азаматтық сот ісін
жүргізудегі прокурорлық қадағалау жағдайына баға беріледі.
Қадағалау қалпына баға берудің өлшемі ретінде апелляциялық наразылық
келтірудің тиімділігі, жұмыс нәтижелеріне қанағаттандырылған және
келтірілген (соның ішінде, қаралған, қайтарып алынған және қараусыз
қайтарылған) наразылықтардың жалпы санының ара қатынасы негізінде баға
берілетін, көлік және өзге мамандандырылған (әскерилерді қоспағанда)
прокурорларға қолданылмайды.
Прокурорлардың жұмысының сапасы қанағаттандырылған апелляциялық,
қадағалау наразылықтарының және келтірілген (соның ішінде, қаралған,
қайтарып алынған және қараусыз қайтарылған) наразылықтардың жалпы санының
ара қатынасы негізінде, сондай-ақ апелляциялық шағымдардың негізінде
бұзылған, прокурордың өз бастамасымен қатысқан істер бойынша қабылданған
сот шешімдерінің жалпы санынан анықталады.
Прокурорлар облыстық және оларға теңестірілген соттардың қадағалау
алқаларының барлық мәжілістеріне, тараптар мен басқа тұлғалардың қадағалау
шағымдарын алдын ала қарау жөніндегі мәжілістерін қоспағанда, міндетті
түрде қатысады (Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу
кодексінің 398-бабының 1-тармағы). Қадағалау алқасында қарауға
тағайындалған азаматтық істер зерттелгеннен кейін, нәтижесі бойынша
негізделген қорытынды жасалып, оны осы салаға жетекшілік ететін орынбасар
бекітеді.
Облыс, Астана, Алматы қалаларының және оларға теңестірілген
прокурорлар Бас прокуратураның наразылықтарын облыстық және оларға
теңестірілген соттардың қадағалау алқаларының мәжілістерінде білікті
қолдап, қарау нәтижесі туралы Департаментке хабарлап, олардың көшірмелерін
кідіріссіз жіберуді қамтамасыз етеді.
Прокуратура органдарына келіп түскен азаматтар мен заңды тұлғалардың
өтініштері бойынша заңды күшіне енген сот актілерінің заңдылығын
прокурорлар істерді талап ете отырып тексереді Өтінішті қанағаттандырусыз
қалдырған жағдайда заңда белгіленген мерзім ішінде дәлелдеу қорытындысы
жасалып, өтініш иесіне жауап беріледі. Қорытындыны облыс прокуроры (оған
теңестірілген прокурор) не болмаса оның осы салаға жетекшілік ететін
орынбасары, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының осы салаға
жетекшілік ететін орынбасары бекітеді. Қадағалау тәртібінде наразылық
келтіруге өкілетті адам, атап айтқанда облыс прокуроры немесе оған
теңестірілген прокурор, және Бас Прокурордың осы салаға жетекшілік ететін
орынбасары өтініш иелеріне берілетін жауаптарға қол қояды. Тараптардың
азаматтық іс бойынша қадағалау тәртібінде наразылық келтіру туралы
өтінімдерін қарау кезінде мемлекеттік емес шаруашылық жүргізуші
субъектілерінің арасындағы сот дауларына негізсіз араласуға жол берілмейді.
Мемлекет мүддесіне қатысты емес азаматтық істер бойынша қадағалау
тәртібіндегі наразылық тек соттар жіберген едәуір заң бұзушылықтар
анықталған жағдайда (Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу
кодексінің 387 бабы) және іс бойынша тарап жеке дербес қадағалау шаєымын
бергені, оны қадағалау сатысындағы соттың негізсіз қанағаттандырусыз
қалдырғаны туралы мәліметтер бар болған жағдайда ғана келтіріледі.
Облыс, Астана, Алматы қалаларының және оларға теңестірілген
прокурорлар істердің облыстық және оларға теңестірілген соттардың қадағалау
алқаларының мәжілістерінде қаралғанына қарамастан, олардың
юрисдикциясындағы соттар қабылдаған барлық сот актілеріне шағымдарды
(өтінімдерді) қадағалау тәртібінде қарауға міндетті. Наразылық келтіру үшін
негіздемелер анықталған жағдайда Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасына
заңсыз сот актілеріне наразылық келтіру туралы ұсыныс енгізіледі. Ұсыныс
жасау туралы мјәселені шешу кезінде олар Қазақстан Республикасының
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 387-бабының 3-тармағының талаптары мен
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативті қаулыларын басшылыққа
алады. Азаматтық істердің сотта жүргізілуіне прокурорлық қадағалау мен сот
әділдігін жїүеге асыру туралы ақпараттар, сондай-ақ осындай талдауларға
негізделген азаматтық дауларды дұрыс шешу үшін нормативті құқықтық базаны
жетілдіру жөнінде, прокурорлық қадағалауды ұйымдастыру туралы ұсыныстар Бас
прокуратураға тоқсанына бір рет жолданады. Өз қызметін жетілдіру мақсатында
аймақтық прокурорлар және оларға теңестірілген прокурорлар өзекті
категориялар бойынша және осы Нұсқаулықтың 4-бөлігінде көрсетілген
азаматтық істердің сотта жүргізілуіне прокурорлық қадағалау тәжірибесін
жүйелі түрде зерделейді және жинақтап қорытындылайды, талдау жасайды, олар
бойынша ақпаратты (бақылау тәртібінде) жоғары тұрған прокурорларға
жартыжылда бір рет жолдайды.
Аталған ақпараттар Бас прокуратураға есепті мерзім аяқталғаннан кейін
келесі айдың 7-ші күніне дейін жіберіледі. Көрсетілген категориядағы
істерді сотта қарау тәжірибесіне талдау жасаудың нәтижесі бойынша Бас
прокуратура Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Пленарлық мәжілісінде
қарауға ұсыныстар енгізуге құқылы. Бағынышты прокурорлар ұйымдастыру-
әдістемелік сипаттағы құжаттармен қамтамасыз етіледі, озық тәжірибе
таратылады. Прокуратура қызметкерлерінің іскерлік және құқықтық
біліктіліктерін жоғарылату жөнінде оқу-әдістемелік іс-шаралар жүйелі түрде
жүргізіледі, прокурорлар сынақтан өткізіледі. Азаматтық істер бойынша сот
актілерінің заңдылығын қадағалау жөніндегі қызмет Қазақстан Республикасының
"Прокуратура туралы" Заңының 27-бабының талаптарына сәйкес жариялылық
негізінде жүзеге асырылады. Департамент азаматтық істердің сотта
жүргізілуіне қадағалау жұмысының тиімділігін жоғарылатуға мүмкіндік туғыза
отырып, осы салада қадағалауды жүзеге асыру жөнінде төмен тұрған
прокуратуралардың қызметіне басшылық пен бақылауды қамтамасыз етеді, Бас
прокуратураның басқа құрылымдарымен, Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Сотымен, ғылыми және оқу мекемелерімен өзара байланыс іс-әрекеттерін жүзеге
асырады. [7]
Қазіргі кездегі прокуратура органдарының қызметінің негізгі бағыты
заңның үстемдігін нығайту, адам мен азаматтың конституциялық құқықтарын
қатаң және бұлжытпай сақтау болып табылады. Осы мақсатта 2009 жылдың
қорытындылары бойынша прокурорлар әлеуметтік-экономикалық салада 23 115
тексеру жүргізді, олардың барысында 263 367 заңдылықты бұзушылық анықталды.
Прокурорлық қадағалау актілерін енгізу нәтижелері бойынша 553 ұйғарым
орындалды, 10 296 наразылық қанағаттандырылды, 19 661 ұсыным қаралды, 450
967 азаматтың конституциялық құқықтары қорғалды, заңмен белгіленген
жауапкершілікке 52 538 адам тартылды, 38 387 заңсыз актілердің күші
жойылды және өзгертілді, мемлекеттің кірісіне 53 млрд. теңгеден астам
өндірілді. Тергеу мен анықтау заңдылығын қадағалау саласында 2009 жылы
қылмыстық істі тоқтату туралы 5 809 қаулының және қысқарту туралы 2 492
қаулының, қылмыстық істі қозғаудан бас тарту туралы 3080 қаулының күші
жойылды. Айыптау қорытындысымен келіп түскен істердің жалпы санынан 1 426
іс қосымша тергеу жүргізу үшін қайтарылды, 567 іс қасқартылды, 48 294 іс
сотқа мәні бойынша қарау үшін жіберілді. Қылмыстық жазаларды орындау
заңдылығын қадағалауды жүзеге асыру шеңберінде прокурорлар 2 623 тексеру
жүргізді, 5 105 заңдылық бұзушылықты анықтады, 1 370 адам прокурорлық ден
қою шаралары бойынша тәртіптік жауапкершілікке тартылды.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, прокуратура органдары заңдылықты
қамтамасыз ету және қалпына келтіру тетігіндегі тиімді буын болып табылады.
Сонымен қатар, қазақстандық қоғамның қалыптасуы мен дамуының объективті
жағдайлары заңдылықты қамтамасыз етудің жаңа қазіргі заманғы модельдерін
әзірлеп, қалыптастыру мен іс жүзінде іске асыруды талап етеді. Сондықтан
прокуратура органдарының қоғамдық өмірдің және қазақстандық заңнаманың
серпінді өзгеріп отырған болмыстарына лайық одан әрі дамуы мен жаңаруы таяу
келешекте басты міндет болып табылады.
Барлық прокуратура органдары жалпы мақсатта, Қазақстан Республикасының
Конституциясы және қолданыстағы заңнамаларға сәйкес жоғары қадағалау және
заң нормаларын дұрыс қолдану, сол сияқты басқа да заң бұзушылық, заң
нормаларын дұрыс қолданбау мақсаттары үшін қызмет жасайды.
Республиканың біркелкі орталықтандырған жүйесіне Бас прокуратура,
облыстық прокуратура, республикалық маңызы бар қалалық және астаналық
прокуратуралар, ауданаралық прокуратуралар, қалалық, әскери және арнайы
прокуратуралар, өзіндік қадағалау қызметіндеғі прокуратуралар кіреді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 83-бабына назар аударсақ, Сот
және сот төрелігі VІІ бөлімде порокуратураның қызметі кірген. Осы баптың
орналасуына қарап, прокуратура органы сот билігіне кіреді ма деп ойлауға
болады. Бірақ қазіргі таңдағы тәжірибе көрсетіп отырғандай, сот пен
прокуратура бір-біріне тәуелсіз. Олардың атқаратын қызметтері де әр-түрлі,
дегенмен прокуратура сотқа сот төрелігін жүргізгенде маңызды рөл атқарады.
Мысалы, прокурор Қазақстан Республикасының іс-жүргізу заңдарына сәйкес
соттардың іс карау мәжілістеріне қатысады, соттардың заңсыз шығарған
шешімдері мен қаулыларына наразылық білдіреді, осындай жағдайда ғана сот
төрелігіне әсері бар.
Конституциядағы Сот және сот төрелігі бөліміне прокуратураны қосудың
маңызын былай түсіндіруге болады. Соттардың заңдарды дұрыс қолдануына
қадағалау жасау, сол арқылы сот төрелігін жүргізуге әсер ету, сол сияқты
билік органдарының қателіктері мен қиянат жасауынан сақтандыру мақсатында
жұмыс атқарады.
Сот төрелігінің тиімділігі мен мүмкінділігін арттыру актуалды
мәселелердің бірі. Әсіресе қазірғі таңда заң бойынша емес түсінік бойынша
соттаудың айқын болуы, азаматтар тарабынан соттарға сенімсіздігін тудырып,
қоғамның көптеген бөлігін әділеттің криминалдық саласына әкеліп соқтырады.
Әділ Соттың негізгі кемшілігі, біріншіден, істерді қарау мерзімнің
бұзылуы, яғни, істі талқылау барысында дәлелсіз себептерсіз жаңа мерзімін
алдын-ала көрсетпей -істі кейінге қалдыру немесе тоқтата тұру. Соның
нәтижесінде даулы құкыққа қатысушы адамдар өздерінің дауларының шешілуін
күтуде үміттерін үзетін кезғе де жеткен жағдайлар болған. Әлбетте, сот
қызметкерлерінің тарабынан сот ісін жүргізуді әдейі созбалау да орын алады,
мәселен, қатысты тұлғаларға шешімнің көшірмесін уақтылы бермеу және
азаматтарды уақтылы сот отырысының қаулысымен танысу мүмкіндігінен айыру,
бұның нәтижесінде апелляциялық шағымданудың уақыты шектеледі, сонымен бірге
прокурордың жоғарғы тұрған сот инстанциясына білікті апелляциялық ұсыныс
беруіне де шек кояды. Сонымен қатар, сот корпусының қажетті кәсіби
даярлығының болмауы, заңнаманың үнемі өзгеруі және материалдық құқықтық
нормаларды қиындату сот шешімдерінін сапасына теріс әсерін тигізеді. Әрине,
сот талқылауының мерзімінің бұзылуының обьективті себептеріне де көңіл
бөлуіміз керек. Олар: жылдан-жылға азаматтық істер санының ұлғаюы, сот
корпусының жетіспеушілігі және осы тұрғыда соттардың асыра тиелгендігі,
соттардың дұрыс жұмыс істеу үшін қажетті материалдық-техникамен қамтамасыз
етілмеуі сот талқылауының мерзімінің бұзылуына әкеліп соқтырады. Ал,
прокурордың азаматтық іс жүргізуге қатысуы сот төрелігінің тиімділігі мен
мүмкіндігін арттыруға әсерін тигізеді.
1.2 Прокурор азаматтық іс жүргізу құқығының субъектісі ретінде
Прокурор азаматтық сот өндірісінің барлық сатыларында жіберілген құқық
бүзушылықты жою үшін алдын-ала қолдауы тиіс. Прокурор өз өкілеттілігін
белгілі бір органдардың, лауазымды тұлғалардан тәуелсіз жүзеге асырады.
Олар тек қана заңға бағынады және Бас прокурордың бұйрығын басшылыққа ала
отырып жүзеге асырады. Теорияда прокурордың іске қатысуының міндеттілігіне
байланысты екіге бөліп қарастырған, яғни міндетті және факультативті
негіздері көрсетілген. Прокурордың іске қатысуы заңмен көзделгенде бұл
міндетті қатысуы және соттың бастауымен іске қатысуы факультативті іске
қатысуы болып табылады. Прокурордың міндетті іске қатысуы заңмен көзделген
ретте сот іс жүргізуінің барлық сатыларына қатысуы керек, егер де прокурор
сот бастауымен іске қатысса бұл жөнінде ұйғарым шығарылады.
Қазіргі нарық заманында тұрғын үйге қатысты азаматтык істер көптеп
қаралуда. Бұл даулардың бәрі де сот арқылы шешілуде. Бұл дауларды шешу
кезінде соттардың әділ шешім шығаруы азаматтардың тұрғын үйге
конституциялық құқығына қатысты болып отыр.
Барлық сатыда және барлық іс бойынша прокурордың қатысуы заңда
көзделген жағдайда және соттың бастамасымен сонымен қатар, Бас прокурордың
бұйрығымен іске қатыса алады. Қазақстан Республикасының прокуратура туралы
заңына сәйкес, прокурор барлық азаматтық істі қозғауға құқығы бар. Прокурор
азаматтық іс бойынша бірінші саты сотына ғана емес, сонымен қатар, жоғарғы
саты соттарына да қатыса алады. Тәжірибеде байқалғандай прокурорлар бірінші
кезекте материалдық залалды өтеу істеріне көбірек қатысады. Прокурор екінші
саты сотына екі нысанда қатыса алады.
а) басқа тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау үшін
азаматтық істі сотта қозғау арқылы;
ә) іске қатысушы тұлғалардың бастамасымен басталған істерге қорытынды
беру арқылы.
Екінші саты сотында азаматтық істер бойынша прокурор міндетті түрде
қорытынды береді. Қадағалау сатысында және жаңадан ашылған мән-жайлар
бойынша істі қарауда прокуратура наразылық келтіру арқылы қатыса алады.
Прокурор мынадай азаматтық істерге қатысуға міндетті, азаматтардың
құқықтарын шектейтін лауазымды тұлғалар мен мемлекеттік басқару
органдарының әрекеттеріне наразылығы бойынша. Азаматтарды жұмыс орнына
қайта алу, азаматтарды заң бұзушылыққа жол берген кезде, тұрғын үйден
шығару іске қатыса отырып, прокурор біреулердің құқыққа қайшы әрекеттерінің
жолын кесе отырып, басқалардың мүддесін қорғайды. Азаматтық сот
өндірісінде мемлекеттік құпияға қатысты істер де қаралуы мүмкін. Прокурор
өз өкілеттігін пайдалана отырып, бұл істі жабық сот отырысында қаралуын
бақылауға алуы тиіс. Прокурор азаматтық істің барлық сатысына қатысуға
құқылы. Қазақстан Республикасының Прокуратура туралы Заңына сәйкес,
прокурорлардың өз құзыреті шегінде тексеру мәселелері бойынша мемлекеттік
органдардың, меншік нысандарына қарамастан, ұйымдардың үй-жайларына
кідіріссіз кіруге, олардың басшыларында және басқа да лауазымды адамдарында
кідіріссіз қабылдануға, құжаттар мен материалдарға сот істерімен танысуда
қол жеткізуге және оларды соттан талап етіп алдыруға құқығы бар. Мысалы,
Қызылорда қалалық сотының шешімімен Өтебаевтың Ахметовтер отбасы мүшелерін
тұрғын үйден шығару жөніндегі талап арызы қанағаттандырылып, Ахметованың
Қазақстан Халық Банкі ААҚ-мен 24.10.2000 жылы кепілдікке берген тұрғын
үйін сауда-саттық жүргізу арқылы Өтебаевқа өткізілуін заңсыз деп тану
жөніндегі қарсы талап арызы қанағаттандырусыз қалдырған.
Қызылорда облыстық сотының азаматтық істер жөніндегі алқасының
қаулысымен аталған шешім өзгертіліп, Өтебаевтың талабы қанағаттандырусыз
қалдырылып, Ахметованың сауда-саттық арқылы кепілдегі үйінің өткізілуін
заңсыз деп тану жөніндегі қарсы талап арызы қанағаттандырылған.
Қызылорда облыстық сотының қадағалау алқасының қаулысымен апелляциялық
алқаның қаулысы бұзылып, бірінші сатыдағы соттың шешімі өзгеріссіз
қалдырылған.
Прокурордың наразылығында іс бойынша қабылданған барлық сот қаулыларын
заңсыз деп танып, істі бірінші сатыдағы соттың қайта қарауына жолдану
сұралған. Іс бойынша прокурордың наразылықты қолдаған баяндамасын, жауапкер
Ахметованың наразылықты қолдап, ипотекалық шартқа жер учаскесі
кірістірілмегендіктен осы шартты жарамсыз деп тану туралы дәлелдемелерін
тыңдап, іс құжаттарын тексеріп, сот алқасы прокурордың наразылығы төмендегі
негіздер бойынша қанағаттандыруға жатады деген тұжырымға келеді.
Сот мәжілістерінде анықталған жағдайларға қарағанда, Әйгерім шаруа
қожалығы және Қазақстан Халык Банкі ААҚ-ның Қызылорда облыстық филиалы
арасында несие шарты жасалған. Шарт талаптарына сәйкес, шаруа қожалығы бір
жылға 800.000 теңғе несие алған, оны қайтаруды қамтамасыз ету мақсатында
сол күні үш жақты, яғни шаруа қожалығы , банк және үй иесі Ахметованың
араларында ипотекалык шарт жасалған. Ол бойынша Ахметованың үйі кепілдікке
қойылған. Несие қайтарылмауы себепті, бұл үй сауда-саттық өткізу арқылы
Өтебаевқа сатылған.
Бірінші сатыдағы сот Өтебаевтың Ахметованы отбасы мүшелерімен даулы
үйден шығару туралы талап арызын қанағаттандыруын талапкердің заңды сатып
алушы екендігін, ал жауапкерлер ипотекалық шарт талаптарын
орындамағандығымен негіздеген.
Апелляциялық сатыдағы сот қалалық сот шешімін заңсыз деп санап, жаңа
шешім қабылдауын кепілзат голландық тәсілмен негізсіз сатылған, аукционда
бәсекелестік қамтамасыз етілмеген, себебі, аукционға ерлі-зайыпты,
мүдделері бір азаматтар қатысқан деген қорытындыға келген.
Наразылықта да осы негіздер келтіріліп және тараптар арасында
мәмілелер жасалғанда кәмелетке толмаған балалардың мүдделері қорғалмай
қалғандығы айтылған. Бірақ наразылықта келтірілген барлық дәлелдемелерді
орынды деп санауға болмайды, себебі, ерлі-зайыпты Өтебаевтардың аукционға
қатысуы заң талаптарына қайшы келмейді АК-нің 319-бабының 3-бөлігіне және
Қазақстан Респупликасы Президентінің 23.12.1995 жылғы Жылжымайтын мүлік
ипотекасы туралы Заңды күші бар Жарлығының 30-бабының талаптарына сәйкес,
кепілзаттың сауда-саттығына, кепіл беруші мен кепілұстаушыны қоса алғанда,
кез келген заңды тұлғалар мен азаматтар қатысуға кұқылы екендігі
қарастырылған.
Жауапкерлер даулы үйді ипотекалық шарт бойынша кепілдікке қойғанда,
үйдің тұрған жері бұл шартқа кірістірілмеген, оның құны ескерілмеген деген
қатерге алатын жағдайлар, өйткені олар АК-нің 309-бабының 3-бөлігінің
талаптарының сақталмағандығын көрсетеді. Аталған заң талабы бойынша, үй
немесе ғимарат ипотекасына осы үй немесе ғимарат тұрған жер учаскесіне
немесе оның кепілдікке алынатын бөлігіне ипотекалық шарт бірге
жасалатындығы қарастырылған. Ал тараптар арасында жасақталған ипотекалық
шартта кепілдікке үй ғана алынып, оның тұрған жері кепілдікке алынбағандығы
көрінеді. Бірақ соған жарамастан аукцион кезінде үймен бірге жер де сатылып
кеткен.
Сонымен қатар, сот тексерісінде үйдің тұрған жеріне заң тұрғысынан
Ахметованың қандай құқықтық қатынасы бар екендігі анықталмай қалған. Атап
айтқанда, бұл жер жауапкердің меншік құқығында немесе тұрақты жер пайдалану
құқығында екендіктері анықталмаған. Іс құжаттарынан үй тұрған жер
жауапкерге сатылып әлде басқа жағдайда берілгендігі жайлы деректер
тіркелмеген.
Бұл жағдайда жауапкердің: үй тұрған жерді сатып алғанмын, сондықтан
ол жер жеке бағалануға тиіс еді деуін орынсыз санауға негіз жоқ. Олай
болса, шағымның бұл бөлігінде дәлелдемелер қосымша тексеруді талап етеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің Жылжымайтын мүлік туралы Заңды
күші бар Жарлығының 24-бабының талаптары бойынша кепілдікте тұрған мүлікті
соттың шешімінсіз сату арқылы немесе басқа тәртіпте кепілдік алушының
талабын қанағаттандыруға болмайды, егер ол мүлікті сату үшін кепілге
берушіден басқа адамның немесе тиісті органның келісімі қажет болған
жағдайда делінген. Қазақстан Республикасы Тұрғын үй қатынастары туралы
Заңның 13-бабында үйді сатқанда кәмелетке толмаған балалардың мүдделері
бұзылатын болса, олардың мүдделерін қорғайтын мемлекеттік қамқоршы органның
келісімінің қажеттілігі қарастырылған.
Сондықтан прокурордың наразылығындағы кәмелетке толмаған балалардың
мүдделері қорғалмай қалған деген дерек сот тексерісін талап етеді. Бұл
жағдайда осы балалардың кепілдегі үйге қандай құқықтық қатынастары бар
екендігіне ерекше назар аудару керек. Себебі, бұл жағдай материалдық заң
талаптарын дұрыс қолдануға әсер етеді.
Бұл тұрғыда жауапкерлердің және прокурордың наразылығында үйдің бағасы
орынсыз төмен бағамен сатылды деген дәлелдемелері де қатерге алынып, сот
тексерісінен қайта өтуге жатады.
Бұл жағдайда сот қаулыларын заңды және орынды деп санауға келмейді,
сондықтан олар бұзылуға жатады. Істі қайта қараған кезде, жоғарыда
көрсетілген кемшіліктер мен қайшылықтарды жойып, тараптардың талаптары мен
қарсылықтарын айқындап, оларды тексеріп, заң тұрғысынан бағалап, дұрыс
шешім қабылдау қажет.
АІЖК-нің 398-бабының 4-тармағының 2) тармақшасының талаптарын
басшылыққа ала отырып, Жоғарғы Сот алқасы Қызылорда қалалық сотының
шешімін, Қызылорда облыстық сотының азаматтық істер жөніндегі алқасының,
Қызылорда облыстық сотының қаулыларын бұзуға, істі соттың қайта қарауына
жолдауға, наразылықты қанағаттандыруға қаулы шығарды.
1.3 Прокурордың азаматтық іс жүргізуге қатысу мақсаты,
негіздері және нысандары
АІЖК-нің 55-бабына сәйкес азаматтық сот ісін жүргізуде заңдардың дәлме-
дәл және бір үлгіде қолданылуына жоғары қадағалау жүргізу ісін мемлекет
атынан Қазақстан Республикасының Бас прокуроры тікелей өзі және өзіне
бағынатын прокурорлар арқылы жүзеге асырады. Осы баптың 2-бөлімінде
көрсетілгендей прокурордың азаматтық сот ісін жүргізуге қатысуы мұның өзі
заңмен көзделген немесе осы іске прокурордың қатысу қажеттілігін сот
таныған жағдайларда міндетті. Прокурор өзіне жүктелген міндеттерді жүзеге
асыру мақсатында іс бойынша қорытынды беру үшін және азаматтардың
құқықтарын, бостандықтарын және занды мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен
заңды мүдделерін, қоғамдық немесе мемлекеттік мүдделерді қорғау үшін өз
бастамасы немесе соттың бастамасы бойынша азаматтық іске қатысуға құқылы.
Қазақстан Республикасының Конституциясына және Қазакстан Республикасының
Прокуратура туралы Заңына сәйкес прокуратура органдарының алдында тұрған
маңызды міндеттердің бірі, қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді қорғау.
Азаматтық іс жүргізуге прокурордың қатысуы заңдылықты қорғаудың негізгі
тәсілдерінің бірі болып табылады. Оның ойдағыдай жүргізілуі көбінесе
құқықтық мемлекеттің құрылу процесіне әсерін тигізеді, өйткені құқықтық
мемлекеттің негізгі атрибуты заңдылық болып табылады.
Прокуратура органдарының негізгі міндеті - азаматтар мен заңды
тұлғалардың құқықтарын қорғау болып табылады, ол республиканың нормативті -
құқықтық актілермен кепілденген.
Азаматтық іс жүргізу құқығы қағидалары бір-бірімен келісілген,
ажырамастай бір-бірімен байланысты ортақ бірыңғай құрылымды құрайды, яғни
жүйені білдіреді. Құқықтық құбылыстардың бірыңғай ортақ жиынтығы ретінде
бұл жүйе азаматтық сот ісін жүргізу мен азаматтық іс жүргізу құқығының
маңызды белгілерін сипаттайды. Заң шығарушы азаматтық процесс қағидаларының
ақылға қонымды комбинацияланып жүзеге асуына ұмтылуы керек. Азаматтық іс
жүргізу құқығында бір қағиданың болуы осы салада басқа бір қағиданың бекіту
қажеттігін тудырады. Мысалы жарыспалылық қағидасы тараптардың процессуалдық
тең құқылығы қағидасының объективті бекіту қажеттігін тудырады. Ал
судьялардың тәуелсіздігі қағидасы судьялардың ауыстырылмайтындығы жүзеге
асуын қамтамасыз етеді.[8,75]
Сонымен азаматтық іс жүргізу құқығы қағидаларының жүйесі - реттелген
(тәртіптелген), логикалық байланысты осы саланың барлық қағидаларының
жиынтығы.
Бірқатар Ресейлік заңгер-ғалымдардың көзқарастарын пайымдап көрелік.
Мысалы: И.А, Ямпальская қағидаларды:
1) Ұйымдастырушылық саяси;
2) Басқару апаратын ұйымдастырушылық техникалық жағынан құру;
3) Басқару апараты қызметінің ұйымдастыру техникалық қағидалары деп үш
топқа бөлген.
Ал, Г.В. Атаманчук те қағидаларды үш топқа бөлген:
1) Қоғамдық саяси;
2) Ұйымдастырушылық-құрылымдық;
3) Ұйымдастырушылық-функцияналдық;
Ал белгілі ғалым Г.С. Яковлев қағидаларды екі топқа бөледі:
1) қоғамның саяси жүиесін мемлекеттік басқарудың қосалқы жүйесі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz