Мемлекеттік қызметінде аймақтық басқару органдарды қажеттілігі
Мазмүны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
1МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДА АЙМАҚТЫҚ ОРГАНДАРДЫҢ РӨЛІ МЕН
МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Мемлекеттік қызметінде аймақтық басқару органдарды қажеттілігі ... ... ... 4
1.2 Қазақстан
Республикада аймақтарындағы жергілікті атқарушы органдардын
басқару
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..21
2 Батыс Қазақстан аймақтық басқару органдары және олардын экономикалық
жӘне әлеуметтік дамуындағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.1 Қазақстан аймақтық басқару органдарының экономикалық және әлеу-меттік
жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..20
2. Батыс Қазақстан аймағының әлеуметтік-экономикалық даму ерекшеліктерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
3. Батыс Қазақстан аймағының даму ретінде тиімді жұмысың бағалау ... ... .43
3 Қазақстан аймақтық басқару жүйесінің мәселелері мен даму
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
... 47
3.1Қазақстан Республикасының аймақтық басқару қызметінде
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
3.2 Қазақстан аймақтық басқару жүйесінде жетілдіру жолдары ... ... ... ... .62
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...
... ... ... ... ... 84
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 87
.
Кiрiспе
Тәуелсiздiк алғанға дейiн Қазақстанның аумақтық дамуы бұрынғы KCP0-ның
бiртұтас халық шаруашылығы кешенiнiң шеңберiнде айқындалды және
орталықтандырылған директивтi жоспарлау негiзiнде жүзеге асырылды.
Нарықтық экономиканың жұмыс iстеу жағдайында экономикалық әлеуеттi
дамыту мен орналастыру және халықты таратып орналастыру мәселелерi
негiзiнен нарықтық тетiктер арқылы айқындалады.
Сонымен қатар, мемлекет елдiң орнықты экономикалық дамуы, халықтың
қолайлы тыныс-тiршiлiгi және бар ресурстық әлеуеттi ұтымды пайдалану үшiн
жүйелi жағдайды қамтамасыз етуге тиiс.
Тиiсiнше мемлекеттiң аумақтық даму процестерiн реттеудегi мiндеттерi
өзгеруге тиiс.
Қазiргi кезеңде мемлекет мiндеттерi экономика мен еңбек ресурстарын
экономикалық тұрғыдан перспективалы аудандарға және тыныс-тiршiлiк үшiн
қолайлы табиғи-климаттық аймақтарға шоғырландыруды ынта-ландыруға, нарық
субъектiлерiнiң экономикалық белсендiлiгiн өсiру үшiн жағдайлар жасауға
және әлемдiк шаруашылық жүйесiне үйлесiмдi кiрiктiрiлген бiртұтас iшкi
экономикалық кеңiстiктi қалыптастыруға келiп тiреледi.
Өңiрлер мен iрi қалалар бәсекелiк стратегияны тұжырымдаумен, еңбек
бөлiнiсiнiң ұлттық қана емес, өңiрлiк және әлемдiк жүйесiнен де орын
iздеумен айналысуға тиiс.
Осы экономикалық кеңiстiктiк және халықты таратып орналастыруды
қалыптастыруды, кластерлердi қалыптастырумен өзара байланыстыра отырып
аумақтарды инфрақұрылымдық қамтамасыз етудi қоса алғанда, елдiң аумақтық
дамуының стратегиялық бағыттарын айқындайды және тиiстi мемлекеттiк,
салалық және өңiрлiк бағдарламаларды әзiрлеудiң немесе түзетудiң негiзi
болып қызмет атқаратын болады.
Бұдан басқа, бұл құжат республикалық, өңiраралық және облыстық маңызы
бар өндiрiстiк, энергетикалық, инженерлiк, көлiк-коммуникациялық және
әлеуметтiк инфрақұрылымдарды үйлестiре дамытуға бағытталған мемлекеттiк
инвестициялардың (ұлттық компаниялардың қаражатын қоса алғанда) негiзгi
басымдықтарын айқындауға мүмкiндiк бередi.
Стратегияда белгiленген iс-қимыл өздерiнiң ағымдағы жоспарлары мен
ұзақ мерзiмдi даму стратегияларын әзiрлеу мен iске асыру кезiнде
кәсiпкерлiк сектор, оның iшiнде сыртқы инвесторлар үшiн бағдар болуға тиiс.
Негiзiнен кеңестiк кезеңнiң өзiнде қалыптасқан елдiң экономикалық
әлеуетiн орналастыру экономика құрылымының бұзылуы, iшкi экономикалық
кеңiстiктiң сақталып отырған ыдырауы салдарынан оны дербес экономикалық
жүйе ретiнде дамыту орнықтылығының қазiргi заманғы қажеттi талаптарына
жауап бермейдi.
Қазақстанның әлемдiк шаруашылық жүйесiне белсендi кiруi Қазақстанның
әлемдiк және өңiрлiк еңбек бөлiнiсiнде тар мамандануымен, негiзгi әлемдiк
тауар нарықтарынан алыстығымен тежелiп отыр, бұл тұтастай елдiң де, және
оның жекелеген өңiрлерiнiң де сыртқы нарықтарға шығуын қамтамасыз ететiн
көлiк-коммуникациялық инфрақұрылымның дамымауымен тереңдей түседi.
Экономиканың нарық мақсаты жағдайында дамыту елдiң жекелеген аумақтық-
шаруашылық жүйелерiнiң бәсекелiк артықшылықтарын да, сол сияқты нарыққа
бейiмделудiң әрқилы мүмкiндiктерiне байланысты олардың кемшiлiктерiн де
анықтап бердi. Бұл жекелеген өңiрлерде өндiрiстiң бiршама құлдырауына және
тоқтап қалуына, күйзелiске ұшыраған аудандар мен елдi мекендердiң пайда
болуына алып келдi. Нәтижесiнде өңiрлiк теңсiздiктер тереңдедi және табиғи
көшi-қон ағымына қарамастан, ел халқының бiр бөлiгi қазiргi уақытта
экономикалық перспективалы емес аумақтарда тұрады.
Бұрын қалыптасқан таратып орналастыру жүйесi өз тиiмдiлiгiн
жоғалтты және қазiргi уақытта қалыптасып жатқан елдi кеңiстiктi
экономикалық ұйымдастыруға сәйкес келмейдi. Бұрын минералдық-шикiзат кен
орындарының базасында салынған жекелеген шағын қалалар, кенттер, сондай-ақ
қалыпты өмiр сүру үшiн жарамсыз аумақтардағы және даму орталықтарынан
шалғайдағы ауылдар перспективасыз болып қалды.
Аумақтық дамуды басқару жүйесi орталық және жергiлiктi атқарушы
органдардың өзара келiсiлген iс-қимылын қамтамасыз етпейдi. Аумақтық
жоспарлау мәселелерiн әртүрлi ведомстволар реттейдi және тұтастай алғанда
орталық деңгейде тиiмсiз үйлестiрiледi.
Тақырыптың өзектілігі – Қазақстан Республикасынның аймақтық
басқару органдар дың және олардың орнықты
дамуын қамтамасыз ету, тұрғындардың өмір сүруіне қолайлы жағдай тудыру,
мақсатқа сәйкес іс-әрекетті анықтау нәтижесінде сыртқы және ішкі
факторларды кешендік бағалау бойынша талдау жүйесі мен әлеуметтік-
экономикалық даму бағытын жасау арқылы аймақтың бәсекеге қабілеттілігін
қамтамасыз ету жөніндегі іс-шараларды анықтау болып табылады. Осыған орай
қазіргі кездегі мемлекеттік басқару жүйесінде маңызды мәселелердің бірі
– аймақтық басқару органдары және олардың экономикалық және
әлеуметтік дамуындағы рөлі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты- Қазақстан Республикасынның
аймақтардың экономикалық және әлеуметтік мақсаттарын ұштастыра отырып
қарастыру және осы аймақтын стратегиялық дамыту жолдарын қарастыру
мәселесі қойылған.
Қойылған мақсаттарға сәйкес төмендегідей міңдетемелер қойылған:
-мемлекеттік басқаруда аймақтық органдардың рөлі мен мәнің
маңыздылығын көрсету;
-мемлекеттік қызметінде аймақтық басқару органдардың қажеттілігін
анықтау;
- Қазақстан Республикада аймақтарындағы жергілікті атқарушы
органдардын басқару жүйесін қарастыру;
-Қазақстан аймақтық басқару органдарының экономикалық және
әлеу-меттік жалпы ипаттамасын беру;
-Батыс Қазақстан аймақтың экономикалық және әлеуметтік дамуын
талдау;
-Батыс Қазақстан аймағының әлеуметтік-экономикалық даму ерекше-
ліктерін және даму ретінде тиімді жұмысын бағалау;
-Қазақстан Республикасының аймақтық басқару қызметінде
мәселелерін анықтау;
-Қазақстан аймақтық басқару жүйесінде жетілдіру жолдарын және
стратегиялық перспективаларын ұсыну.
Жұмыстың зерттеу объектісі- Қазақстан Республикасынның аймақ-
тарының және нақты Батыс Қазақстан аймақтық басқару органы болып
табылады.
Елдi кеңiстiктiк ұйымдастырудың өңiрлiк жобалаумен, аса маңызды
табиғи ресурстарды пайдаланудың және инфрақұрылымның салалық схемаларымен
өзара байланыстырылған моделi қалыптаспаған.
Аралас әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктердiң (облыстардың, аудандардың,
қалалар мен ауылдардың) мүдделерiн, трансөңiрлiк процестердi үйлестiру
құралдары (тетiктерi) жоқ.
Қазiргi уақытта елдiң аумақтық дамуындағы ахуалды былай сипаттауға
болады.Соңғы жылдары экономиканы аймақтық басқару мағынасы көп қолданылып
жүр. Қазіргі кезде, негізгі орынды әлеуметтік-экономи экологиялық
мақсаттар, сонымен қатар еліміздің экономикалық даму жетістіктеріне жету
жолдары алады.
1 МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДА АЙМАҚТЫҚ ОРГАНДАРДЫҢ РӨЛІ МЕН МӘНІ
1.1Мемлекеттік қызметінде аймақтық басқару органдарды қажеттілігі
Мемлекеттік қызметінде аймақтық басқару органдардың қажеттілігі
Нарықтық қатынастарының дамуы мен қалыптасуы жағдайында радикалды
экономикалық реформалардың ғылыми негізделуіне - аймақтық экономика маңызды
роль атқарады. Аймақтық экономика - аймақтардағы өндіргіш күштердің
орналасу факторларын және аймақтық дамуды зерттейтін ғылым.
Академик Н.Н.Некрасовтың анықтамасы бойынша "экономикалық ғылымның саласы
ретінде аймақтық экономика елдің экономикалық жүйесінде және әрбір аймақта
өндіргіш күштердің дамуы мен әлеуметтік процестердің қалыптасуын анықтайтын
экономикалық әлеуметтік факторлар мен жағдайларын жиынтығын зерттейді".
Аймақтық экономика өндіргіш күштерді аймақтық дамуының
стратегиялық позицияларын өңдейді. Аймақтық өндіргіш күштердің орналасуы
аймақтық экономиканың негізгі бөлігі ретінде қарастырылады.
Аймақтық экономика экономикалық географиямен тығыз байланысты, бірақ оған
қарағанда қолданбалы практикалық нәтижелерге бағытталған. Аймақтық
экономика географиямен жақындығына қарамастан экономиканың құрамдас бөлігі
болып табылады. Сонымен қатар, экономикалық теория мен макроэкономикалық
болжаумен, салалық экономикамен, статистикамен тағы да басқа әлеуметтік -
экономикалық ғылымдармен тығыз байланысты. Аймақтық экономика экономикалық
мәселелермен бірге экологияны әлеуметтік мәселелерді, демографияны,
географияны, этнографияны тағы да басқа ғылымдарды қарастырады.
Аймақтың экономикалық және әлеуметтік даму аспектілерін зерттеу
Ресейде ХІХ ғасырда, ал Қазақстанда ХХ ғасырдың аяғында ғылыми негізде дами
бастады. Батыста аймақтық экономика "аймақтық ғылым" деп анықталады.
Экономист ғалым Н.Н.Некрасовтың анықтамасында "аймақ" дегеніміз біртекті
табиғат шарттарын және өндірістік қатынастардың маңыздылығына бағытталған
бір елдің ірі территориясы.
Аймақтық экономикаға теориялық - әдістемелік зерттеулер жасаған ғалымдар
Альфред Вебер, Аугуст Леш, Вильгелм Кристаллер, Иоганн Тюнен, Энтони
Куклинский, орыс ғалымдары Н.Барановский, Н.Комосовский және тағы да басқа
АҚШ , Германия, Франция ғалымдары үлес қосқан.
Жоспарлау мен басқарудың аймақық мәселелері республикадағы
экономикалық қатынастарды қайта құру бойынша іс-шаралар жүйесінде маңызды
орын алады. Мемлекеттің дамуында аймақтар мен олардың билік органдарының
ролін арттыру әлемдік тенденцияға жатады. Аймақтық басқаруға қойылатын
негізігі міндеттерге:
- Республика мен ТМД елдерінде кәсіпорындардың дамуы мен жұмыс
істеуінде қорықтық қатынастар мен тауар - ақша, жоспардың арақатынасы;
-өзін-өзі басқару механизміндегі экономикалық және ұйым-
дастырушылық - әкімшілік әдістері мен экономикалық арақатынасы;
аймақтық басқару процесіндегі орталықтанған және орталықтан-дырылмаған
басқару шешімдерінің арақатынасы.
Басқарудың экономикалық механизмінің маңызды элементіне ақша
айналымын үздіксіз нығайту кезінде жоспарды қаржымен қамтамассыз ету
жатады. Сондықтан да жергілікті шаруашылықтың аймақтық жүйесінің дамуы мен
қызмет етуіне кешенді әлеуметтік – экономикалық дамуға қызмет ететін
механизм қажет, ол механизм мыналарды қарастыруға тиіс:
-аймақтық экономикалық мүмкіндігінің материалдық өндірістік саласының
тиімді қызмет етуіне байланысты болуы;
-аймақтық жүйенің барлық тармақтарының тепе – тең болуы;
-аймақтық әлеуметтік – экономикалық дамуының кешенді жоспарын
қаржылай және материалды – техникалық қамтамасыз ету;
-әлеуметтік саланың дамуының нәтижелілігі мен аймақтың шаруашылық
қызметінің тиімділігін есепке ала отырып бюджеттік жоспарлауды қайта құру;
-әрбір өндірушінің жағдайының жақсаруы әлеуметтік мәселелерді шешуге
байланысты болады.
Аймақтық басқарудың методтары аймақтың өндірісітік және өндірістік
емес сфералар жиынтығы мен кәсіпорындар мен ұйымдарға шаруашылық әрекеттің
пайда болуын қамтамассыз етуі тиіс. Соның ішінде:
- республикалық стратегиялық тұжырымдардың әлеуметтік – экономикалық даму
жағдайына біртұтас мақсатты бағыттанушылық;
- жергілікті өзін - өзі басқару органдарының саяси және әкімшілік
қызметтерінің біртұтастығын сақтау;
әлеуметтік – экономикалық , құрылыс – инвестициялық және табиғатты
қорғау саясатының жылдық жоспарын жан-жақты және біртұтас мамандануын
қадағалау;
-аймақтық басқару мен жоспарлаудың тікелей және керсінше иерархиялық
жүйе бөліміне біртұтас бюджеттік және қаржы - несиелік негізіне
территориялық әкімшілік білім беру.
Аймақтық басқару органдарының экономикалық компетенциясын кеңейту
барлық сұрақ территорияның әлеуметтк – экономикалық дамуымен байланысты
болса, аймақтық органдар кәсіпорын коллективімен бірлесе отырып шешімін
табуы қажет, өйткені жергілікті әкімшілік құқығы нақты экономикалық
мүмкіндіктермен сәйкестенуі тиіс.
Аймақтық саясат механизмдерін жүзеге асыру, соның ішінде әлеуметтік
–экономикалық ұдайы өндірістің қоршаған ортамен тепе теңдігінің бұзыуына
байланысты, экологиялық қауіпті аймақтарға арнайы мемлекеттік бағдарламалар
жасап нақты аймақтардың дамуының өзекті проблемалары шешімін табуы қажет.
Шағын және орта қалалардың өркендеуі екі – үш өндірістік
кәсіпорындардың қызметіне тәуелді болады. Жалпы жағдайдың экономикалық
тоқырауы, инфляцияның күшеюі, шаруашылық қатынастардың үзілуі, көптеген
шикізат пен өндіріс түрлерінің сұранысының төмендеуі кәсіпорындардың
жұмысын тоқтатуына алып келді. Бұның әсерінен қала және ауылды аймақтарда
жұмыссыздықтың белең алуына, жоғары кадрларымыздың басқа елге кетіп
қалуына, жергілікті халықтың тұрмысының төмендеуіне алып келді.
Қазақстан Республикасының болашақтағы әлеуметтік-экономикалық өсуі,
оның аймақтарының дамуымен байланысты. Сондықтан экономикалық механизм
келесілермен қалыптасу керек:
- аймақ - мемлекет экономикасын тікелей және жанама ресурстары, ғылыми-
техникалық, қаржы- несиелік, несие және әлеуметтік байланысы дамыған
біртұтас бөлігі болуы тиіс;
- бұл жерде ұдайы өндіріс пен еңбек ресурстары, қаржылай айналыммен
ұлттық байлықтың жартысы, үйлестіру, айырбастау, тұтынушылар өндірісі іске
асады ;
- басқару органдарының біріккен әрекеті, территориялық өндірісітің
дамуына орындаушы органдардың бірігуіне әкеледі ;
- аймақтың табиғи құзіретіне жоспарлау , қаржыландыру , несиелеу,
ақшалай айналыммен еңбек ресурстарын жетілдіру жатады.
Экономикалық механизмге деген қажеттілік ұдайы өндіріс циклінде
әлеуметтік- экономикалық аспектісінің біртұтастығын сақтауын қажет етеді.
Сондықтан, экономиканы дамыту саласында қандай да бір басқарудың
шешіміне практикалық қызметі халықтың материалды және мәдени тұрмысын
қамтамассыз етуімен бағалануы тиіс. Әлеуметтік даму көрсеткіші тұрғын үй
проблемасын шешумен халықтың рухани қажеттілігін қамтамассыз ету арқылы
еңбек етуіне әсер етеді. Сондықтан, экономикалық- әлеуметтік шаруашылық
салаларының тепе – теңдігін ұстау маңызды болады.
Ол мемлекет пен демографиялық ұдайы өндіріс арасындағы кәсіпорынмен
жергілікті өзін - өзі басқару органдарының экономикалық жүктеулерді тарату
арқылы әлеуметтік әділеттілікті тудыруы қажет. Дәл осы кезде өндіріс
шығынымен байланысты шыѓындардың толық көрсетілуі қажет . Бұл республиканың
демаграфиялық жағдайына еңбек ресурстарын тиімді пайдалануға демеу жасайды
және көп еңбек етуді төмендетіп, ғылыми – техникалық прогресстің дамуына
жол ашады. Сонымен бірге әлеуметтік бағдарламалар екі маңызды қаржылық
ресурстарды қамтиды. Олар: қаржы – несие жүйесі және жергілікті бюджет.
Әлеуметтік тұрмыс инфрақұрылымның дамуына кәсіпорын мен
бірлестіктердің еңбек ресурстарының төлем ролін күшейтуге тырысады.
Эквивалентті байланыстардың барлық экономикалық жүйе түйіндерімен
қамтамассыз етуі, нарықтық жүйенің экономикалық механизмде талап етуі
болады. Экономикалық жүйелерді зерттеуді аймақтық басқару мен жоспарлау
келесідей жағдайларда жүргізіледі:
- кәсіпорын – аймақтың басты экономикалық көзі болып табылады.
Кәсіпкерлік қызметнің заңнамасына сәйкес жүргізіледі. Осыдан келіп
территориялық басқарудың міндетті шаруашылық және өндіріс-технологиялық
даму шартына араласпауы аймақтық кәсіпорындардың әлеуметтік-
экономикалық кешенді дамуын ынталандырады.
- облыс, қала, аудандардағы шаруашылық субъектілердің есеп принціпі
мен экономикалық есептертің эквивалентті негізін басқару органдары мен
жалпы қатынас.
-жергілікті бюджеттің қалыптасуы кәсіпорын мен ұйымдардың жұмысының
тиімділігіне байланысты .
Ұйымдық құрылым - шаруашылықтың өзін -өзі басқаруы жаңа әдістеріне,
ғылыми-техникалық прогресске сәйкес жүргізілуі керек.
Аймақтық жоспар алдындағы зерттеулерді жүргізудің басты мақсаты
әлеуметтік – экономикалық дамудың комплексті жоспарының ғылыми деңгейін
арттыру жатады. Жоспар алдындағы зертеулер маңызды әлеуметтік-экономикалық
және аймақтың дамуының ғылыми-техникалық мәселелерін анықта
Соңғы жылдары экономиканы аймақтық басқару мағынасы көп қолданылып
жүр. Қазіргі кезде, негізгі орынды әлеуметтік-экономикалық және экологиялық
мақсаттар, сонымен қатар еліміздің экономикалық даму жетістіктеріне жету
жолдары алады.
Аймақтық экономика – бұл экономика білім жүйесіндегі ең маңызды
салалардың бірі болып тадыблады. Аймақтық экономикалық пәні, Қазақстан
Республикасының өндіргіш күштерін әлеуметтік-экономикалық аумақтық
орналастыру және оның экономикалық салаларын дамыту, аймақтардың маңызды
табиғи-экономикалық, демографиялық және экологиялық ерекшеліктерін, оған
қоса аймақаралық, ішкі аймақтық және мемлекетаралық экономикалық
байланыстарды зерттейді. Басқаша айтқанда, аймақтық экономиканы зерттеудің
маңызды құралы болып қоғамдық ұдайы өндірістің кеңістіктік аспектісін
зерттеу болып саналады.
Аймақтық экономика білімнің ғылым саласы ретінде, аймақтық аспетіде
әлеуметтік инфрақұрылымының және өндіргіш күштердің барлық элементтерінің
қағидаларын, заңдылықтарын зерттеумен, талдаумен және болжаумен айналысады,
сонымен қатар экологиялық талаптары мен әлеуметтік-экономикалық дамытудың
жалпы стратегиясын қосқанда өндіргіш күштерді орналастыру бағыттарын
негіздеумен; республика мен аймақ экономикасын және аймақаралық
экономикалық байланыстарын зерттеумен, шаруашылық аумақтық ұйымын
зерттеумен айналысады.
Аймақтық экономика Қазақстанның табиғи ресурстық потенциалын, оның
аймақтарын, тұрғындарын, еңбек ресурсын және қазіргі демографиялық
проблемаларын қарастырады, сонымен қатар нарықтық қатынастардың құрылу және
оның аймақтарының экономикалық деңгейін талдайды. Әлемдік шаруашылық
жүйесінде еліміздің алатын орнын, экономикасының құрылмдылық қайта құру
бағытын, нарыққа өту кезіндегі өндіргіш күшті орналастыру факторларын
анықтайды және шаруашылық құрылымын зерттеп, оны тиімді пайдалану жолдарын
қарастырады.
Аймақтық экономика анықтамасына келмес бұрын, бірінші территория аймақ
деген ұғымдарға түсінік беріп өтелік.
Территория – бұл географиялық жағдаймен және тағы басқа да белгі-
ленген белгілі бір территорияны сипаттайтын, жердің беткі қатты шектелген
бөлігі. әртүрлі белгілері бойынша басқалардан ерекшеліктерін және оның
элементтерін құрайтын өзара байланысты бүтінділікке ие территорияны
анықтайды.
Аймақ территориядан белгілі бір мақсаттары және тапсырмаларымен
ерекшеленеді. Әр ғылымда аймақты бөлуде өзінің критериялары қолданылады:
• экономикалық-әкімшіліе басқару диспозициясы;
• еңбекті аумақтық бөлудегі рөлі;
• әлеуметтік-экономикалық проблемаларды шешу;
• экономикалық кеңістік – бұл олармен байланысы: жергілікті пунктер,
егістік, жерді иелену, көлік инженерлік торабы және тағы басқа.
Әр аймақтың сыртқы экономикалық кеңістікпен байланысты өзіндік
экономикалық кеңістіктің сапасы келесідей сипаттамалармен анықталады:
• тығыздық ( халық саны, жалпы ішкі өнім, негізгі капитал, табиғи
ресурстар);
• орналастыру (тең көрсеткіштер, халықты бөлу, экономикалық қызмет);
• байланыстылық (экономикалық байланыстардың қарқындылығы, тауар,
капитал, еңбек қозғалысының жағдайы).
Аймақтық экономика – бұл табиғи экологиялық жағдайлармен тығыз
байланысты, еліміздің территориясының және оның аймақтарының әлеуметтік-
экономикалық процестерін, өндіргіш күштерді орналастыру және дамытуды
зерттейтін ғылым саласы болып табылады.
Соңғы жылдары нарықтық қатынастарға өту барысында аймақтық экономиканы
дамыту мәселесіне көп көңіл бөлінуде. Қайта құру процестерде туындайтын
барлық проблемалар аймақтық факторлар мен жағдайлардың іс – әрекетімен
тығыз байланысты. Аймақтық экономиканы дамыту мақсаты, тек әлеуметтік
бағытталған ғана емес, мемлекетпен реттелетін нарық қүру болып табылады.
Осындай реттеу жалпы аймақтың халық шаруашылығының тиімді қызмет ету
жағдайын жасау керек. Ең алдымен, бұл тиімді, яғни аймақтың мамандануы,
еңбек ресурстарын пайдалану және шығынды минималдау мен табиғи жағдайларға
байланысты.
Аймақтық экономика өзінің зерттеулерінде ғылыми әдістер кешенін
қолданады, оның ішінде баланстық әдіс маңызды болып табылады. Салалық және
аймақтық баланс жасау нарықтық маманданған салалар, территориялық кешенді
толықтырушы, яғни алдағы салалардың да, халықтың қажеттілігін қамтамасыз
ететін, салалар және қызмет сферасындағы салалар арасындағы дұрыс қатынасты
таңдауға мүмкіндік береді. Баланстар (тепе-теңдіктер) санымен қатар тиімді
аймақаралық және аймақ ішіндегі байланыстарды дайындау үшін де қажет.
Кәсіпорын жылжуын экономикалық негіздеу (кәсіорынды құрал-жабдықпен қамту,
құрылыс орнын анықтау, оны шикізатпен, энергиямен, сумен, жылумен, еңбек
және басқа ресурстармен қамтамасыз ету есебін жүргізу үшін аймақ таңдау)
баланстық әдістің мазмұнын құрайды. Аймақ экономикасының негізгі аймақтық
өндіріс және өнімнің негізгі түрлерін тұтыну тепе-теңдігі (балансы) кіреді.
Аймақтық байланыстарды құру үшін өнделетін әдістер қолданатын үлкен
жобалы жұмыстар мен эксепдициялар алдын-ала жүргізілуі тиіс. Салалық және
аймақтық баланстар құру аймақтың кешенді даму деңгейін, оның дамуындағы
диспропорциялардың болуын анықтауға мүмкіндік береді.
Нарықтық жағдайда аймақтардың рөлі және қызметі халықтың өмірінің
қызметі арасында экономикалық қатынастар қалыптастыруда көрінеді.
А.К.Осипов аймақтық рөлін толығырақ сипаттап, оның қызметтерін бөлді:
• институтционалды қызметтер – бір жағынан экономикалық дербесті, екінші
жағынан, халыққа еркін өмір сүру, қай жерде өміп сүруінен тәуелсіз
және әлеуметтік және заңды қорғамауына конституциялық құқықты
кепілдейтін, мемлекеттің жалпы экономикалық бірлігінің саясатын
анықтайды;
• экономикалық қызметтерді, елдің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге,
экономикалық қызметті еркін жүзеге асыруға мүмкіндік және жағдай
туғызуға бағытталған;
• әлеуметтік қызметтері, халықтың әлеуметтік дамуын, аймаққа
экономикалық потенциалын қамтамасыз ету мүмкіндіктері мен құқығын
кепіл етеді;
• экологиялық қызметтері, халықтың дұрыс өмір сүруін қамтамасыз етеді,
табиғи қорғау және басқа да қоршаған ортаны жақсарту бойынша шараларды
жүзеге асырады.
Қазіргі кезде аймақтық деңгейде басқарудың қызметтері мен әдістері
экономикалық, әлеуметтік, әкімшілдік бағыттардың бірігуіне негізделеді.
Реттеудің нарықтық әдістері жалпы танылған маркетинг жүйесі мен
экономикалық тұтқалары мен ынталары арқылы мемлекеттік реттеуден шығады.
Мақсаттар мен тапсырмалар жүйесі көзқарасынан қарайтын болсақ,
аймақтық экономика өзінің мазмұны бойынша қайшы, ал ең алдымен жалпы
республиканың мүддесі үшін дамиды. Аймақтық экономиканы зерттеудегі басты
артықшылықтары аймақтардың экономикасына әсер ететін процестерді білу,
әсіресе: еңбек бөлінісін жетілдіру, аймақтық шаруашылықтарды территориялдық
ұйымдастыру, экономика құрылымдық қайта құру, халықаралық қауымдастықты
және жеке аймақтардың өндіргіш күштерін орналастыруды дамыту болып
табылады. Нарықтық қатынастардың құрылуы және даму барысында мамандану және
шаруашылықтың кешенді дамуы деген түсінік қалыптасады, яғни қазіргі кезде
Қазақстанның жалпы шаруашылық кешенінің қызмет етуін жақсарту үшін әр
аймақтың жинақ қорын көтеру ғана емес, сонымен қатар әрбір аймақ
тұрғындарының мүдделерін біршама толық қанағаттандыруды қамтамасыз ету
қажет.
Аймақтардың дамуын болжау әдістемесі 15 жылға дейінгі кезеңді қамтитын
өндіргіш күшті орналастыру мен дамытуды ретроспективті талдаудың міндетті
түрде жүргілуін қарастыруы керек. Бұл әдісте ретроспективті кезеңде
аймақтардың әлеуметтік даму аспектілерін бағалау, ішкі аймақтық
дифференциясын ескере отырып маңызды әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге
асыру деңгейі қарастырылуы тиіс. Табиғи, экономикалық және ғылыми
ерекшеліктерін ескеріп халықтың өмір сүру деңгейі баңалануы тиісті.
Экономикалық талдаудың басты бағыттары болып депрессивті зоналар мен
экономикалық өсуі тез территориялардың пайда болуы, аймақтық шаруашылық
кешенін құру және аймақтық ресурстарды пайдалану тиімділігіне нарықтық
маманданудың әсер етуін анықтау болып табылады.
Аймақтық экономиканың негізгі тапсырмасы аймақтардың экономикалық және
әлеуметтік даму стратегиясын жасап шығару болып табылады.
Аймақтық дамудың маңызды тапсырмаларының бірі жеке аймақтардағы халық
өмірі деңгейіндегі айырмашылықтарды жою болып табылады. Бұл тапсырманы
орындау үшін аймақтардың экономикалық деңгейі мен ерекшеліктерін ескере
жеке аймақтардың шаруашылық дамуының мемлекеттік бағдарламаларын қолдану
үлкен мәнге ие.
Барлық аймақтар үшін жалпы аймақтық тапсырмалар – бұл экономикалық
құрылымын реформалау, жеке аймақтарды депрессивті жағдайдан шығару,
әлеуметтік инфрақұрылымын жасау, экономиканы ұрақтандыру, аймақаралық
транспорттық жүйені дамыту, экологиялық қауіпсіз жағдай туғызу.
Аймақтың дамуы үшін қаржы-қаражат орны ерекше. Аймақтық экономиканы
дамытуды тездетуге бағытталған құралдардың екі көзі бар:
• сыртқы инвестициялар – экзогенді көзі
• ішкі инвестициялар – эндогенді көзі.
Эндогенді дамытуды ынталандыру тәсілдері табиғи ресурстарды,
“экономикалық ортаны” (өндіріс, транспорт, коммуникация, жинақталған
экономикалық потенциал және басқалар) және ) адам капиталы (білім,
квалификация, шығармашылық потенциал, кәсіпшілдігі, халықтың жан тазалығы
және тағы басқа) жағдайын қамтитын проблемалы аймақтардың ішкі потенциалын
белсендірумен байланысты.
Қазір бар технология мен өндірісті ұйымдастырудың атақты тәсілдеріне
негізделген эндогенді аймақтық дамуды ынталандырудың мүмкін болатын
әдістеріне келесілерді жатқызуға болады:
• тікелей мемлекеттік реттеу;
• қызмет секторын ынталандыру;
• шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту;
• арнайы зоналар құру.
Тікелей мемлекеттік реттеу әдістері мемлекеттік меншікке негізделеді.
Қазіргі уақытта Қазақстанда меншікті мемлекетсіздендіру әлі жүріп
жатқандықтан, бұл әдісті эндогенді аймақтық дамытуда қолдану қиынға соғуда.
Секторлық ынталандыру құрылымдық және өнеркәсіптік саясаттың тапсырмасы
ғана болып табылмайды, кейбір жағдайларда оны аймақтық экономикалық
саясаттың тапсырмасы ретінде қарастырылады. Әсіресе, бұл
қызмет сферасына қатысты.
Жоғарыда айтып өткендей, көптеген үкімет ұлттық және аймақтық деңгейде
құрылымдық бейімделуге икемділігі мен қабілеттілігі үшін кіші фирмаларды
қолдайды. Кейбір елдерде кіші фирмаларға басты түрде аймақтық микросаясат
арқылы жүзеге асырылатын қаржылық көмек бөлінеді: жеке капитал жоғары
тәуекелдіктен өзінің қаражатын аймақ экономикасына қосуға қарсы
болғандықтан іске асатын құрал-жабдықтарды модернизациялау және жаңасын
иеленуді қаржыландыру, қарыз және несиелерді сақтандыру, инвесторлар үшін
салық жеңілдіктері, ұзақ мерзімді несиелеу жөніндегі бағдарламалар жасап
шығарылады. Сондықтан, кәсіпкерлікті ынталандыру аймақтық билік
органдарының тапсырмасы болуы тиіс.
1.2 Қазақстан Республикада аймақтарындағы жергілікті атқарушы
органдардын басқару жүйесі
Қазіргі күні Қазақстандағы және басқа елдердегі шағын бизнес ұлттық
және аймақтық экономикалық саясаттың әдістерінің бірі ретінде
қарастырылады. Өзінің құрылымдық өзгерістерге бейімдегі мүмкіндігі мен
икемділігіне байланысты көптеген үкіметтер ұлттық және аймақтық деңгейде
шағын фирмаларды қолдайды. Мұндай қолдау несие бөлуде және жеңілдікпен
қаржыландыруда, кадрларды қайта оқытуға көмек көрсетуде, қаржы
кәсіпорындарының өндірісін басқаруда, инвестицияны ынталандыруда,
технологиямен қамтамасыз етуде және басқа да жағдайларда көрінеді.
Шағын және орта бизнесті аймақтық экономикалық саясат шегінде
ынталандыру, олар экономикалық өсуге мүмкіндік жасаса және аймақта жаңа
жұмыс орнын ашса ғана жүргізіледі. Көмек түрі фирманың ерекшелігіне
(капитал сиымдылықты фирмаларға капитал, қызмет көрсетудің сауда
фирмаларына, айналмалы капитал, жаңа технология мен құрал-жабдық
қажеттілігі) және өмір цикліне байланысты болып табылады.
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың экономикалық механизмі аймақтың
ерекшелігін, олардың шешілетін стратегиялықжәне тактикалық тапсырмалардың
сипатын ескеретін, икемді және дифференцацияланған болуы керек.
Елдің азық-түлік қорын қалыптастыратын аймақ тобы үшін экономикалық
тұтқалар мен ынталар халықты жұмыспен қамтуды өсіру және ауыл шаруашылық
өнімін өңдеуді тереңдету, техникалық қызмет көрсету орталықтарын, көтерме
азық-түлік нарығын, сауда үйлері мен биржаларын, маркетингтік қызмет,
лизингтік компания ұйымдастыру мақсатында шағын және орта бизнесті дамытуға
мүмкіндік етуі керек.
Экологиялық нашар және артта қалған аймақтар және де депрессивті шағын
және орта қалалар мен шалғай аудандар үшін мемлекеттік реттеу әдістері
экономиканы белсендіру және халыққа әлеуметтік қолдау көрсету мен
экологияның және әлеуметтік-экономикалық дамуды жақсарту бойынша белгілі
бір жобаларды және мақсатты кешенді бағдарламаларды жүзеге асыруға, сонымен
қатар шетелдік технологиялық және гуманитарлық көмек тартуға араласуға
бағытталуы керек .
Республикалық билік ең алдымен аймақтық инвестициялық банктар мен
қорлардың қызметін заңды және нормативті – құқықтық қамтамасыз ету арқылы
аймақтарға қолдау көрсетуі тиіс. Экономиканы мемлекеттік реттеу аймақтың
потенциалын анығырақ ашу мақсатында аймақтарды әртүрлі бағыт қағидасы
бойынша жүргізілуі қажет.
Экономиканы реформалаудың нақты мақсатының негізгі параметрі аймақ
экономикасының әлеуметтік тапсырмаларды шешуге, өмірдің жоғары деңгейіне
жетуге бағытталғандығы болып табылады. Ол үшін республикалық, аймақтық және
жергілікті органдардың инвестиция облысындағы қызметін заң негізінде
шектеу, кәсіпкерлік қызметті ынталандырудың аймақтық механизмін әзірлеу,
аймақтардаға жағдайды үнемі мониторингке алу және алған мәліметтерді
саясаттық әзірлеу үшін уақытылы пайдалану қажет.
Мемлекеттік реттеудің құралдарының жиынтығы келесі негізгі
элементтерді қамтиды:
-экономикалық болжау – экономиканың болашақ жағдайын және онымен
байланысты сфералар жағдайын көріп білу.
-индикативті жоспар (болжау) әзірлеу – елдің барлық шаруашылық
кешенінің дамуын болжау.
-шаруашылық етуші субъектілердің белгілі бір тобы бойынша адрестік
жоспар әзірлеу және жүзеге асыру.
-шаруашылық етуші объектілерге жаната әсер етудің құралдарын қолдану.
Елдің (аймақтық) әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдылықты
тапсырмаларын шешу бойынша мақсаттар кешенді бағдарламалар әзірлесу және
жүзеге асыру.
Экономикалық болжау – әлеуметтік эканомикалық дамудың стратеги-асын
және практикасын әзірлеу, дамудың мақсатын анықтау үшін бастапқы
негіз болып табылады.
Экономикалық дамуды болжау – бұл барлық эканомикалық немесе оның
аймақтарының жеке сферасының көп салалы кешеннің даму бағдарламасын
әзірлеу және жүзеге асыру .
Бағдарламаларды әзірлеу және жүзеге асырудың маңызды қағидалары:
-мақсатты бағытталғандығы, яғни алдын-ала бекітілген және сандық
анықталған мақсаттық құрылымға жетуге бағытталған шаралар;
-жүйелік – мақсаттқа жету үшін қажетті өзара байланысқа шаралар
жиынтығы, осы шаралардың елдің және аймақтық даму жағдайымен байланысты;
-ресурстармен қамтамасыз етілуі – алдын-ала белгіленген бағдарлама
шаралары материялдық, еңбек және қаржы ресурстармен қамтамасыз етіледі;
-басымдылық – бағдарламаларды әзірлеу және жүзеге асыру кезінде
проблемаларды маңыздылық рангің анықтау.
Экономикалық қызметті жүзеге асыруды үнемі сұраныс пен ұсыныстың тепе-
тендігі қамтамасыз етілетін қандай да бір ауытқулар болып отырады.
Жалпы аймақтық экономиканы дамытуды мемлекеттік реттеу маңызды
мәселелердің бірі болып табылады. Сондықтан, мемлекет тарапынан көптеген
шаралар жүргізілуде.
Аймақтық дамудың басты мақсаты аймақтардың экономикалық құрылымын
жетілдіруге көмек көрсету. Әртүрлі деңгейдегі және әртүрлі мақсатты
бағыттардағы аймақтық бағдарламаларды жүзеге асыруды аралас тұтқаларды
қолдану қажет: жанама әсер ету және бақылау түрінде болып табылады.
Мемлекеттік мүдделерді орындаушылар болып мемлекеттік аймақтық
инвестициондық компаниялар шығуы мүмкін. Сонымен қатар, аймақтық
экономикалық және инвестициондық саясатты жүзеге асыру үшін аймақтар
орталық үкіметпен құрылған аймақтық даму компаниясының үлесіне кіре алады
немесе оларды бірігіп аймақтық келісім ретінде құру немесе оларды өз
мақсаттары үшін жеке өзі ұйымдастыру қажет.
Секторалық ынталандыру тек құрылымдық және өндірістік саясаттың ғана
тапсырмалары емес, сонымен қатар жеке жағдайларда аймақтық экономикалық
саясат тапсырмалары ретінде де қарастырылады. Әсіресе, бұл қызмет секторына
қатысты болып табылады. Қазіргі кезде қызмет секторын күшейту оларды
ынталандыру қажет.
Жоғарыда айтып өткендей, көптеген үкімет ұлттық және аймақтық
деңгейде құрылымдық бейімделуге икемділігі мен қабілеттілігі үшін кіші
фирмаларды қолдайды. Кейбір елдерде кіші фирмаларға басты түрде аймақтық
микросаясат арқылы жүзеге асырылатын қаржылық көмек бөлінеді: жеке капитал
жоғары тәуекелдіктен өзінің қаражатын аймақ экономикасына қосуға қарсы
болғандықтан іске асатын құрал-жабдықтарды модернизациялау және жаңасын
иеленуді қаржыландыру, қарыз және несиелерді сақтандыру, инвесторлар үшін
салық жеңілдіктері, ұзақ мерзімді несиелеу жөніндегі бағдарламалар жасап
шығарылады. Сондықтан, кәсіпкерлікті ынталандыру аймақтық билік
органдарының тапсырмасы болуы тиіс.
Сонымен қоса Қазақстан Республикасының конституциясына сәйкес
Жергілікті өзін - өзі басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызмет
тәртібін заңмен белгіленген өкілеттігі олардың заңмен белгіленген
өкілеттігі шегінде кепілдік беріледі.
Нарықтың байланыстардын даму шал шандығымен аймақтарды ірілендіру
процесі құқықтық, қаржылық және әлеуметтік – экономикалық шарттары
жергілікті өзін - өзі басқару органдары тиімді жұмыс істеуін талап етеді.
Жергілікті атқарушы органдарын қарауына мыналар
жатады:
1. аумақты дамыту жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік
бағдарламарын, жергілікті бюджетті әзірлеу және олардың атқарылуын
қамтамасыз ету;
2. коммуналдық меншікті басқару;
3. жергілікті атқарушы органдарын басшыларын қызметке тағайындау және
қызметтен босату, жергілікті атқарушы органдарын жұмысын ұйымдарға
байланысты өзге де мәселерді шешу.
4. жергілікті мемлекеттік басқару мүддесіне сай Республика заңдарымен
жергілікті атқарушы органдарға жүктелетін өзге де өкілеттіктерді
жүзеге асыру.
5. жергілікті атқарушы органдарын құзыреті ұйымдастырылуы және олардың
қызмет тәртібі заңмен бегіленеді.
Жергілікті өкілетті органдар – маслихаттар тиісті әкімшілік –аумақтың,
бөліністегі халықтың еркін білдіреді және жалпы мемлекеттік мүдделерді
ескере отырып, оны іске асыруға қажетті шараларда белгіленеді, олардың
жүзеге асырылуын бақылайды. Маслихаттарда жалпыға бірдей, тән төте
сайлауын құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы 4 – жыл мерзіміне
халық сайлайды.
Маслихатын қарауына мыналар жатады.
1. аумақты дамыту жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік
бағдарламарын, жергілікті бюджетті және олардың атқарылуы туралы
есептерді бекіту;
2. өздерін қарауына жатқызылған жергілікті әкімшілік – аумақтық құрылыс
мәселерін шешу;
3. Заңмен маслихат құзыретіне жатқызылған жергілікті атқарушы органдар
есептерін қарау қажет.
Муниципалды менеджментте қолданылады. Ол менеджменттің одан кейбір
маркентигтің, экономика теория негіздерін, микро және макро экономика,
статистика, психология және басқа да пәндері мен байланысады.
ҚР – ның Конститутциясында негізгі бастамалары мен қызмет әрекеті
бекітілген. Сонымен қоса, Республикасының субъектілеріне – қалалр,
аудандар, ауылдарда жергілікті өзін – өзі басқару жүйесі әр түрлі,
жергілікті өзін – өзі басқару бұл өзінше бір бөлек басқару жүйесі, яғни
мемлекеттік биліктің үш тармағы: заң шығарушы атқарушы және сот билігінен
мүлдем бөлек.
Бүгінгі күні аудандарын Республикаларының обылыстарының жүйесіне
тиімділігі басқару құрылымын нәтижелілігімен анықталады және барлық
субъсидияда, облыстарда және басқада деңгейлерде басқару аппаратын қысқарту
процесі жүргенде.
Бұл мына жағдаймен түйіндіріледі:
• Басқару аппараты санының тым көптігі.
• Басқару қызметкерлерінің бытранқылығы.
• Басқару аппаратын ұстаудағы қаржы – қаражатын жетіспеуі.
Көптеген экономистердің ойынша басқаруға кеткен шығындардың V,
аймақтың басқарудың табыстарынан 10 % аспауы керек.
Соңғы уақытта басқарудың қадамдарғы оңға қарай жаттуда:
• Әмшілік жазаға тартудың азаюы.
• Басшылықтың елмен араласпауы, елдің ойын тыңдауы.
• әр түрлі сұрақтарды шешудегі мәденит қазыналарын жасауы.
• Іс қағаздарын жаңаруы, әр түрлі нұсқаулардың азаюы.
Сондықтанда жергілікті қоғамдастықтың әлеуметтік, тарихи, табиғи,
демографиялық және т.б. жағдайларын ескере отырып, демократиялардын одан
әрі нығаюы үшін, муниципалдылық құрылымдарға әлеуметтік – экономикалық
дамудың негізгі үшін алдын ала жағдай жасау қажет. Сонымен қоса сол билікке
еркіндікті беріп, өз жерінін толық қатайыны сияқты дәрежеге жеткізу керек.
Басқаруды демакратияландырумен қатар, юасқаруды жетілдіру қажет және
де, аймақтар арасында, орталық пен аймақ, арасындағы басқару қызметін нақты
айыру процесі тиімді жүруі қажет.
Әлеуметтік салада соның ішінде зәру адамдарға атаулы көмек көрсету
жөніндегі саясатын жалғастыру, сонымен қоса бұл істі қазіргі жағдайға
байланысты, яғни нақты нарықтық қағидаллар негізінде шешу қажет.
Экономика саласында – аймақтардың экономикалық мүмкіндіктерін тиімді
қолдануыныз қажет, аймақтар арасындағы жергілікті еңбек күшін тиімді бөліп
қана қоймай, ол еңбек күшін орынды жұмсай білуінің керек. Аймақтарда,
аудандарда, жергілікті қоғамдастықтарда экономика сапалы жаңа табыстарға
жету және жаландық экономикаға толықтай қатысуды қамтамасыз ету қажет және
алдағы жолдарда жазғандай бұл істерге, қадамдарға толық еркіндік, пен сенім
қажет, сол жергілкті жерлердегі жағдайларды, қай істің қандай жағдайда
екенің сол тұрғылықты халықтың артық білетін ешкімі жоқ.
Жоспарлау мен басқарудың аймақық мәселелері республикадағы
экономикалық қатынастарды қайта құру бойынша іс-шаралар жүйесінде маңызды
орын алады. Мемлекеттің дамуында аймақтар мен олардың билік органдарының
ролін арттыру әлемдік тенденцияға жатады.
Аймақтық басқаруға қойылатын негізігі міндеттерге:
- Республика мен ТМД елдерінде кәсіпорындардың дамуы мен жұмыс
істеуінде қорықтық қатынастар мен тауар - ақша, жоспардың арақатынасы;
- өзін-өзі басқару механизміндегі экономикалық және ұйымдастырушылық -
әкімшілік әдістері мен экономикалық арақатынасы;
- аймақтық басқару процесіндегі орталықтанған және орталықтан-
дырылмаған басқару шешімдерінің арақатынасы.
Басқарудың экономикалық механизмінің маңызды элементіне ақша айналымын
үздіксіз нығайту кезінде жоспарды қаржымен қамтамассыз ету жатады.
Сондықтан да жергілікті шаруашылықтың аймақтық жүйесінің дамуы мен қызмет
етуіне кешенді әлеуметтік – экономикалық дамуға қызмет ететін механизм
қажет, ол механизм мыналарды қарастыруға тиіс:
- аймақтық экономикалық мүмкіндігінің материалдық өндірістік саласының
тиімді қызмет етуіне байланысты болуы;
- аймақтық жүйенің барлық тармақтарының тепе – тең болуы;
- аймақтық әлеуметтік – экономикалық дамуының кешенді жоспарын қаржылай
және материалды – техникалық қамтамасыз ету;
- әлеуметтік саланың дамуының нәтижелілігі мен аймақтың шаруашылық
қызметінің тиімділігін есепке ала отырып бюджеттік жоспарлауды қайта құру;
- әрбір өндірушінің жағдайының жақсаруы әлеуметтік мәселелерді шешуге
байланысты болады.
Аймақтық басқарудың методтары аймақтың өндірісітік және өндірістік
емес сфералар жиынтығы мен кәсіпорындар мен ұйымдарға шаруашылық әрекеттің
пайда болуын қамтамассыз етуі тиіс. Соның ішінде:
- республикалық стратегиялық тұжырымдардың әлеуметтік – экономикалық даму
жағдайына біртұтас мақсатты бағыттанушылық;
- жергілікті өзін - өзі басқару органдарының саяси және әкімшілік
қызметтерінің біртұтастығын сақтау;
- әлеуметтік – экономикалық , құрылыс – инвестициялық және табиғатты
қорғау саясатының жылдық жоспарын жан-жақты және біртұтас мамандануын
қадағалау;
- аймақтық басқару мен жоспарлаудың тікелей және керсінше иерархиялық жүйе
бөліміне біртұтас бюджеттік және қаржы - несиелік негізіне территориялық
әкімшілік білім беру.
Аймақтық басқару органдарының экономикалық компетенциясын кеңейту
барлық сұрақ территорияның әлеуметтк – экономикалық дамуымен байланысты
болса, аймақтық органдар кәсіпорын коллективімен бірлесе отырып шешімін
табуы қажет, өйткені жергілікті әкімшілік құқығы нақты экономикалық
мүмкіндіктермен сәйкестенуі тиіс.
Аймақтық саясат механизмдерін жүзеге асыру, соның ішінде әлеуметтік
–экономикалық ұдайы өндірістің қоршаған ортамен тепе теңдігінің бұзыуына
байланысты, экологиялық қауіпті аймақтарға арнайы мемлекеттік бағдарламалар
жасап нақты аймақтардың дамуының өзекті проблемалары шешімін табуы қажет.
Шағын және орта қалалардың өркендеуі екі – үш өндірістік
кәсіпорындардың қызметіне тәуелді болады. Жалпы жағдайдың экономикалық
тоқырауы, инфляцияның күшеюі, шаруашылық қатынастардың үзілуі, көптеген
шикізат пен өндіріс түрлерінің сұранысының төмендеуі кәсіпорындардың
жұмысын тоқтатуына алып келді. Бұның әсерінен қала және ауылды аймақтарда
жұмыссыздықтың белең алуына, жоғары кадрларымыздың басқа елге кетіп
қалуына, жергілікті халықтың тұрмысының төмендеуіне алып келді.
Қазақстан Республикасының болашақтағы әлеуметтік-экономикалық өсуі, оның
аймақтарының дамуымен байланысты. Сондықтан экономикалық механизм
келесілермен қалыптасу керек:
- аймақ - мемлекет экономикасын тікелей және жанама ресурстары, ғылыми-
техникалық, қаржы- несиелік, несие және әлеуметтік байланысы дамыған
біртұтас бөлігі болуы тиіс;
- бұл жерде ұдайы өндіріс пен еңбек ресурстары, қаржылай айналыммен
ұлттық байлықтың жартысы, үйлестіру, айырбастау, тұтынушылар өндірісі іске
асады ;
- басқару органдарының біріккен әрекеті, территориялық өндірісітің
дамуына орындаушы органдардың бірігуіне әкеледі ;
- аймақтың табиғи құзіретіне жоспарлау , қаржыландыру , несиелеу,
ақшалай айналыммен еңбек ресурстарын жетілдіру жатады .
Экономикалық механизмге деген қажеттілік ұдайы өндіріс циклінде
әлеуметтік- экономикалық аспектісінің біртұтастығын сақтауын қажет етеді.
Сондықтан , экономиканы дамыту саласында қандай да бір басқарудың
шешіміне практикалық қызметі халықтың материалды және мәдени тұрмысын
қамтамассыз етуімен бағалануы тиіс. Әлеуметтік даму көрсеткіші тұрғын үй
проблемасын шешумен халықтың рухани қажеттілігін қамтамассыз ету арқылы
еңбек етуіне әсер етеді. Сондықтан, экономикалық- әлеуметтік шаруашылық
салаларының тепе – теңдігін ұстау маңызды болады. Ол мемлекет пен
демографиялық ұдайы өндіріс арасындағы кәсіпорынмен жергілікті өзін - өзі
басқару органдарының экономикалық жүктеулерді тарату арқылы әлеуметтік
әділеттілікті тудыруы қажет. Дәл осы кезде өндіріс шығынымен байланысты
шыѓындардың толық көрсетілуі қажет . Бұл республиканың демаграфиялық
жағдайына еңбек ресурстарын тиімді пайдалануға демеу жасайды және көп еңбек
етуді төмендетіп, ғылыми – техникалық прогресстің дамуына жол ашады.
Сонымен бірге әлеуметтік бағдарламалар екі маңызды қаржылық
ресурстарды қамтиды. Олар: қаржы – несие жүйесі және жергілікті бюджет.
Әлеуметтік тұрмыс инфрақұрылымның дамуына кәсіпорын мен бірлестіктердің
еңбек ресурстарының төлем ролін күшейтуге тырысады. Эквивалентті
байланыстардың барлық экономикалық жүйе түйіндерімен қамтамассыз етуі,
нарықтық жүйенің экономикалық механизмде талап етуі болады. Экономикалық
жүйелерді зерттеуді аймақтық басқару мен жоспарлау келесідей жағдайларда
жүргізіледі:
- кәсіпорын – аймақтың басты экономикалық көзі болып табылады.
Кәсіпкерлік қызметнің заңнамасына сәйкес жүргізіледі. Осыдан келіп
территориялық басқарудың міндетті шаруашылық және өндіріс-технологиялық
даму шартына араласпауы аймақтық кәсіпорындардың әлеуметтік- экономикалық
кешенді дамуын ынталандырады.
- облыс, қала, аудандардағы шаруашылық субъектілердің есеп принціпі
мен экономикалық есептертің эквивалентті негізін басқару органдары мен
жалпы қатынас.
- жергілікті бюджеттің қалыптасуы кәсіпорын мен ұйымдардың жұмысының
тиімділігіне байланысты.
Ұйымдық құрылым - шаруашылықтың өзін -өзі басқаруы жаңа әдістеріне,
ғылыми-техникалық прогресске сәйкес жүргізілуі керек.
Аймақтық жоспар алдындағы зерттеулерді жүргізудің басты мақсаты әлеуметтік
– экономикалық дамудың комплексті жоспарының ғылыми деңгейін арттыру
жатады.
2 Батыс Қазақстан аймақтық басқару органдары
және олардын экономикалық жӘне әлеуметтік дамуындағы рөлі
2.1 Қазақстан аймақтық басқару органдарының экономикалық
және әлеуметтік жалпы сипаттамасы
Негiзiнен кеңестiк кезеңнiң өзiнде қалыптасқан елдiң экономикалық
әлеуетiн орналастыру экономика құрылымының бұзылуы, iшкi экономикалық
кеңiстiктiң сақталып отырған ыдырауы салдарынан оны дербес экономикалық
жүйе ретiнде дамыту орнықтылығының қазiргi заманғы қажеттi талаптарына
жауап бермейдi.
Қазақстанның әлемдiк шаруашылық жүйесiне белсендi кiруi
Қазақстанның әлемдiк және өңiрлiк еңбек бөлiнiсiнде тар мамандануымен,
негiзгi әлемдiк тауар нарықтарынан алыстығымен тежелiп отыр, бұл тұтастай
елдiң де, және оның жекелеген өңiрлерiнiң де сыртқы нарықтарға шығуын
қамтамасыз ететiн көлiк-коммуникациялық инфрақұрылымның дамымауымен
тереңдей түседi.
Экономиканы нарық жағдайында дамыту елдiң жекелеген аумақтық-
шаруашылық жүйелерiнiң бәсекелiк артықшылықтарын да, сол сияқты нарыққа
бейiмделудiң әрқилы мүмкiндiктерiне байланысты олардың кемшiлiктерiн де
анықтап бердi. Бұл жекелеген өңiрлерде өндiрiстiң бiршама құлдырауына және
тоқтап қалуына, күйзелiске ұшыраған аудандар мен елдi мекендердiң пайда
болуына алып келдi. Нәтижесiнде өңiрлiк теңсiздiктер тереңдедi және табиғи
көшi-қон ағымына қарамастан, ел халқының бiр бөлiгi қазiргi уақытта
экономикалық перспективалы емес аумақтарда тұрады.
Бұрын қалыптасқан таратып орналастыру жүйесi өз тиiмдiлiгiн
жоғалтты және қазiргi уақытта қалыптасып жатқан елдi кеңiстiктi
экономикалық ұйымдастыруға сәйкес келмейдi. Бұрын минералдық-шикiзат кен
орындарының базасында салынған жекелеген шағын қалалар, кенттер, сондай-ақ
қалыпты өмiр сүру үшiн жарамсыз аумақтардағы және даму орталықтарынан
шалғайдағы ауылдар перспективасыз болып қалды.
60 шағын қаланың 10-ы күйзелiске ұшырағандар санатына жатқызылды.
Әлеуметтiк-экономикалық даму әлеуетi бойынша 7512 ауылдық елдi мекеннiң
(АЕМ) 1204-iнiң (халық саны 1,8 млн. адам) жоғары, 5625 АЕМ-нiң (5,2 млн.
адам) - орташа, 595 АЕМ-нiң (189,9 млн. адам) төмен даму әлеуетi бар және
88 АЕМ-нiң тұрғындары жоқ.
Қазiргi уақытта елдiң аумақтық дамуындағы ахуалды былай сипаттауға
болады.
Соңғы жылдары экономиканы аймақтық басқару мағынасы көп қолданылып
жүр. Қазіргі кезде, негізгі орынды әлеуметтік-экономикалық және экологиялық
мақсаттар, сонымен қатар еліміздің экономикалық даму жетістіктеріне жету
жолдары алады.
Қазақстан Республикасының аймақтарағы жергілікті атқарушы органдарға
әр бір аймақтарында өз әкім аппараттары жатады. Бұл жергілікті басқару
органдары Қазақстан Республикасының заңдары бойынша заңды тұлға болып
табылады, шұғыл басқару құқында мүліктерге иелік етеді, дербес балансы, өз
атауындағы мөрі, банктерде есеп-шоттары және басқа шоттары болады.
Аймақтық басқару органдар мемлекеттік мекеме Қазақстан Республикасының
әділет органдарында оны мемлекеттік тіркеуден өткізген сәттен бастап заңды
тұлға құқығына ие болды. Мемлекеттік мекеме осы ұйымның түріне сәйкес
Қазақстан Республикасының заңдарымен көрсетілген барлық құқықтар мен
жеңілдіктерді пайдаланады. Мемлекеттік мекеме өзінің міндеттемелері бойынша
өз иелігіндегі ақшалармен жауап береді. Мемлекеттік мекеменің ақшалары
жетпеген жағдайда оның міндеттемелері бойынша жауапкершілікті тиісті
жергілікті атқарушы орган алып жүреді.
Мемелекеттік мекеменің қызмет мерзімі шектелмеген. Мемлекеттік
мекеменің қызметінің мақсаты мен мәні кәсіпкерлікті қолдау саласында
мемлекеттік саясатты жүзеге асыру болып табылады. Құрылтайшының құқығы мен
міндеті Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңдарына сәйкес
белгіленеді.
Әр бір аймақтарында аймақтық басқару органдарда экономика және
бюджеттік жоспарлау басқармалар мемлекеттік мекемесі әлеуметтік-
экономикалық даму басымдықтарын қалыптастыруға және жетістіктерге жетуіне
ықпал ететін мемлекеттік жоспарлау жүйесін жүзеге асыру саласында
мемлекеттік басқару және бақылау функцияларының орындалуына уәкілетті,
облыстық бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы орган болып табылады.
Басқармалар өз қызметін, Қазақстан Республикасының Конституциясы мен
заңдарына, Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметінің актілеріне,
әкімдіктің қаулылары мен облыс әкімінің шешімдеріне, өзге де нормативтік-
құқықтық актілерге, сондай-ақ осы Ережеге сәйкес жүзеге асырады.
Басқармалар мемлекеттік мекеменің ұйымдық-құқықтық нысанындағы
заңды тұлға болып табылады, мемлекеттік тілде өзінің атауы жазылған мөрі
мен мөртабаны, белгіленген үлгідегі бланкілері, сондай-ақ заңнамада
белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің
Қазынашылық органдарында есеп шоты болады.
Басқармалар өз атынан азаматтық-құқықтық қатынастарға түседі.
Басқарма, егер заңнамаға сәйкес уәкілеттік берілсе, мемлекеттің атынан
азаматтық-құқықтық қатынастардың тарабы болуға құқығы бар.
Басқармалар өзінің функциялары болып табылатын міндеттерді орындау
тұрғысында кәсіпкерлік субъектілерімен шарттық қатынастарға түсуге тыйым
салынады.Егер басқармаға заңнамалық актілермен табыс келтіретін қызметті
жүзеге асыру құқығы берілген болса, онда мұндай қызметтен алынған табыстар
облыстық бюджеттің кірісіне жіберіледі.
Басқармалардың функциялары, негізгі міндеттері мен құқықтары
Басқармалардың негізгі міндеттері мыналар болып табылады:
1) облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді кезеңге
арналған стратегиялық мақсаттары мен басымдықтарын белгілеу;
2) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
1МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДА АЙМАҚТЫҚ ОРГАНДАРДЫҢ РӨЛІ МЕН
МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Мемлекеттік қызметінде аймақтық басқару органдарды қажеттілігі ... ... ... 4
1.2 Қазақстан
Республикада аймақтарындағы жергілікті атқарушы органдардын
басқару
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..21
2 Батыс Қазақстан аймақтық басқару органдары және олардын экономикалық
жӘне әлеуметтік дамуындағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.1 Қазақстан аймақтық басқару органдарының экономикалық және әлеу-меттік
жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..20
2. Батыс Қазақстан аймағының әлеуметтік-экономикалық даму ерекшеліктерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
3. Батыс Қазақстан аймағының даму ретінде тиімді жұмысың бағалау ... ... .43
3 Қазақстан аймақтық басқару жүйесінің мәселелері мен даму
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
... 47
3.1Қазақстан Республикасының аймақтық басқару қызметінде
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
3.2 Қазақстан аймақтық басқару жүйесінде жетілдіру жолдары ... ... ... ... .62
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...
... ... ... ... ... 84
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 87
.
Кiрiспе
Тәуелсiздiк алғанға дейiн Қазақстанның аумақтық дамуы бұрынғы KCP0-ның
бiртұтас халық шаруашылығы кешенiнiң шеңберiнде айқындалды және
орталықтандырылған директивтi жоспарлау негiзiнде жүзеге асырылды.
Нарықтық экономиканың жұмыс iстеу жағдайында экономикалық әлеуеттi
дамыту мен орналастыру және халықты таратып орналастыру мәселелерi
негiзiнен нарықтық тетiктер арқылы айқындалады.
Сонымен қатар, мемлекет елдiң орнықты экономикалық дамуы, халықтың
қолайлы тыныс-тiршiлiгi және бар ресурстық әлеуеттi ұтымды пайдалану үшiн
жүйелi жағдайды қамтамасыз етуге тиiс.
Тиiсiнше мемлекеттiң аумақтық даму процестерiн реттеудегi мiндеттерi
өзгеруге тиiс.
Қазiргi кезеңде мемлекет мiндеттерi экономика мен еңбек ресурстарын
экономикалық тұрғыдан перспективалы аудандарға және тыныс-тiршiлiк үшiн
қолайлы табиғи-климаттық аймақтарға шоғырландыруды ынта-ландыруға, нарық
субъектiлерiнiң экономикалық белсендiлiгiн өсiру үшiн жағдайлар жасауға
және әлемдiк шаруашылық жүйесiне үйлесiмдi кiрiктiрiлген бiртұтас iшкi
экономикалық кеңiстiктi қалыптастыруға келiп тiреледi.
Өңiрлер мен iрi қалалар бәсекелiк стратегияны тұжырымдаумен, еңбек
бөлiнiсiнiң ұлттық қана емес, өңiрлiк және әлемдiк жүйесiнен де орын
iздеумен айналысуға тиiс.
Осы экономикалық кеңiстiктiк және халықты таратып орналастыруды
қалыптастыруды, кластерлердi қалыптастырумен өзара байланыстыра отырып
аумақтарды инфрақұрылымдық қамтамасыз етудi қоса алғанда, елдiң аумақтық
дамуының стратегиялық бағыттарын айқындайды және тиiстi мемлекеттiк,
салалық және өңiрлiк бағдарламаларды әзiрлеудiң немесе түзетудiң негiзi
болып қызмет атқаратын болады.
Бұдан басқа, бұл құжат республикалық, өңiраралық және облыстық маңызы
бар өндiрiстiк, энергетикалық, инженерлiк, көлiк-коммуникациялық және
әлеуметтiк инфрақұрылымдарды үйлестiре дамытуға бағытталған мемлекеттiк
инвестициялардың (ұлттық компаниялардың қаражатын қоса алғанда) негiзгi
басымдықтарын айқындауға мүмкiндiк бередi.
Стратегияда белгiленген iс-қимыл өздерiнiң ағымдағы жоспарлары мен
ұзақ мерзiмдi даму стратегияларын әзiрлеу мен iске асыру кезiнде
кәсiпкерлiк сектор, оның iшiнде сыртқы инвесторлар үшiн бағдар болуға тиiс.
Негiзiнен кеңестiк кезеңнiң өзiнде қалыптасқан елдiң экономикалық
әлеуетiн орналастыру экономика құрылымының бұзылуы, iшкi экономикалық
кеңiстiктiң сақталып отырған ыдырауы салдарынан оны дербес экономикалық
жүйе ретiнде дамыту орнықтылығының қазiргi заманғы қажеттi талаптарына
жауап бермейдi.
Қазақстанның әлемдiк шаруашылық жүйесiне белсендi кiруi Қазақстанның
әлемдiк және өңiрлiк еңбек бөлiнiсiнде тар мамандануымен, негiзгi әлемдiк
тауар нарықтарынан алыстығымен тежелiп отыр, бұл тұтастай елдiң де, және
оның жекелеген өңiрлерiнiң де сыртқы нарықтарға шығуын қамтамасыз ететiн
көлiк-коммуникациялық инфрақұрылымның дамымауымен тереңдей түседi.
Экономиканың нарық мақсаты жағдайында дамыту елдiң жекелеген аумақтық-
шаруашылық жүйелерiнiң бәсекелiк артықшылықтарын да, сол сияқты нарыққа
бейiмделудiң әрқилы мүмкiндiктерiне байланысты олардың кемшiлiктерiн де
анықтап бердi. Бұл жекелеген өңiрлерде өндiрiстiң бiршама құлдырауына және
тоқтап қалуына, күйзелiске ұшыраған аудандар мен елдi мекендердiң пайда
болуына алып келдi. Нәтижесiнде өңiрлiк теңсiздiктер тереңдедi және табиғи
көшi-қон ағымына қарамастан, ел халқының бiр бөлiгi қазiргi уақытта
экономикалық перспективалы емес аумақтарда тұрады.
Бұрын қалыптасқан таратып орналастыру жүйесi өз тиiмдiлiгiн
жоғалтты және қазiргi уақытта қалыптасып жатқан елдi кеңiстiктi
экономикалық ұйымдастыруға сәйкес келмейдi. Бұрын минералдық-шикiзат кен
орындарының базасында салынған жекелеген шағын қалалар, кенттер, сондай-ақ
қалыпты өмiр сүру үшiн жарамсыз аумақтардағы және даму орталықтарынан
шалғайдағы ауылдар перспективасыз болып қалды.
Аумақтық дамуды басқару жүйесi орталық және жергiлiктi атқарушы
органдардың өзара келiсiлген iс-қимылын қамтамасыз етпейдi. Аумақтық
жоспарлау мәселелерiн әртүрлi ведомстволар реттейдi және тұтастай алғанда
орталық деңгейде тиiмсiз үйлестiрiледi.
Тақырыптың өзектілігі – Қазақстан Республикасынның аймақтық
басқару органдар дың және олардың орнықты
дамуын қамтамасыз ету, тұрғындардың өмір сүруіне қолайлы жағдай тудыру,
мақсатқа сәйкес іс-әрекетті анықтау нәтижесінде сыртқы және ішкі
факторларды кешендік бағалау бойынша талдау жүйесі мен әлеуметтік-
экономикалық даму бағытын жасау арқылы аймақтың бәсекеге қабілеттілігін
қамтамасыз ету жөніндегі іс-шараларды анықтау болып табылады. Осыған орай
қазіргі кездегі мемлекеттік басқару жүйесінде маңызды мәселелердің бірі
– аймақтық басқару органдары және олардың экономикалық және
әлеуметтік дамуындағы рөлі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты- Қазақстан Республикасынның
аймақтардың экономикалық және әлеуметтік мақсаттарын ұштастыра отырып
қарастыру және осы аймақтын стратегиялық дамыту жолдарын қарастыру
мәселесі қойылған.
Қойылған мақсаттарға сәйкес төмендегідей міңдетемелер қойылған:
-мемлекеттік басқаруда аймақтық органдардың рөлі мен мәнің
маңыздылығын көрсету;
-мемлекеттік қызметінде аймақтық басқару органдардың қажеттілігін
анықтау;
- Қазақстан Республикада аймақтарындағы жергілікті атқарушы
органдардын басқару жүйесін қарастыру;
-Қазақстан аймақтық басқару органдарының экономикалық және
әлеу-меттік жалпы ипаттамасын беру;
-Батыс Қазақстан аймақтың экономикалық және әлеуметтік дамуын
талдау;
-Батыс Қазақстан аймағының әлеуметтік-экономикалық даму ерекше-
ліктерін және даму ретінде тиімді жұмысын бағалау;
-Қазақстан Республикасының аймақтық басқару қызметінде
мәселелерін анықтау;
-Қазақстан аймақтық басқару жүйесінде жетілдіру жолдарын және
стратегиялық перспективаларын ұсыну.
Жұмыстың зерттеу объектісі- Қазақстан Республикасынның аймақ-
тарының және нақты Батыс Қазақстан аймақтық басқару органы болып
табылады.
Елдi кеңiстiктiк ұйымдастырудың өңiрлiк жобалаумен, аса маңызды
табиғи ресурстарды пайдаланудың және инфрақұрылымның салалық схемаларымен
өзара байланыстырылған моделi қалыптаспаған.
Аралас әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктердiң (облыстардың, аудандардың,
қалалар мен ауылдардың) мүдделерiн, трансөңiрлiк процестердi үйлестiру
құралдары (тетiктерi) жоқ.
Қазiргi уақытта елдiң аумақтық дамуындағы ахуалды былай сипаттауға
болады.Соңғы жылдары экономиканы аймақтық басқару мағынасы көп қолданылып
жүр. Қазіргі кезде, негізгі орынды әлеуметтік-экономи экологиялық
мақсаттар, сонымен қатар еліміздің экономикалық даму жетістіктеріне жету
жолдары алады.
1 МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДА АЙМАҚТЫҚ ОРГАНДАРДЫҢ РӨЛІ МЕН МӘНІ
1.1Мемлекеттік қызметінде аймақтық басқару органдарды қажеттілігі
Мемлекеттік қызметінде аймақтық басқару органдардың қажеттілігі
Нарықтық қатынастарының дамуы мен қалыптасуы жағдайында радикалды
экономикалық реформалардың ғылыми негізделуіне - аймақтық экономика маңызды
роль атқарады. Аймақтық экономика - аймақтардағы өндіргіш күштердің
орналасу факторларын және аймақтық дамуды зерттейтін ғылым.
Академик Н.Н.Некрасовтың анықтамасы бойынша "экономикалық ғылымның саласы
ретінде аймақтық экономика елдің экономикалық жүйесінде және әрбір аймақта
өндіргіш күштердің дамуы мен әлеуметтік процестердің қалыптасуын анықтайтын
экономикалық әлеуметтік факторлар мен жағдайларын жиынтығын зерттейді".
Аймақтық экономика өндіргіш күштерді аймақтық дамуының
стратегиялық позицияларын өңдейді. Аймақтық өндіргіш күштердің орналасуы
аймақтық экономиканың негізгі бөлігі ретінде қарастырылады.
Аймақтық экономика экономикалық географиямен тығыз байланысты, бірақ оған
қарағанда қолданбалы практикалық нәтижелерге бағытталған. Аймақтық
экономика географиямен жақындығына қарамастан экономиканың құрамдас бөлігі
болып табылады. Сонымен қатар, экономикалық теория мен макроэкономикалық
болжаумен, салалық экономикамен, статистикамен тағы да басқа әлеуметтік -
экономикалық ғылымдармен тығыз байланысты. Аймақтық экономика экономикалық
мәселелермен бірге экологияны әлеуметтік мәселелерді, демографияны,
географияны, этнографияны тағы да басқа ғылымдарды қарастырады.
Аймақтың экономикалық және әлеуметтік даму аспектілерін зерттеу
Ресейде ХІХ ғасырда, ал Қазақстанда ХХ ғасырдың аяғында ғылыми негізде дами
бастады. Батыста аймақтық экономика "аймақтық ғылым" деп анықталады.
Экономист ғалым Н.Н.Некрасовтың анықтамасында "аймақ" дегеніміз біртекті
табиғат шарттарын және өндірістік қатынастардың маңыздылығына бағытталған
бір елдің ірі территориясы.
Аймақтық экономикаға теориялық - әдістемелік зерттеулер жасаған ғалымдар
Альфред Вебер, Аугуст Леш, Вильгелм Кристаллер, Иоганн Тюнен, Энтони
Куклинский, орыс ғалымдары Н.Барановский, Н.Комосовский және тағы да басқа
АҚШ , Германия, Франция ғалымдары үлес қосқан.
Жоспарлау мен басқарудың аймақық мәселелері республикадағы
экономикалық қатынастарды қайта құру бойынша іс-шаралар жүйесінде маңызды
орын алады. Мемлекеттің дамуында аймақтар мен олардың билік органдарының
ролін арттыру әлемдік тенденцияға жатады. Аймақтық басқаруға қойылатын
негізігі міндеттерге:
- Республика мен ТМД елдерінде кәсіпорындардың дамуы мен жұмыс
істеуінде қорықтық қатынастар мен тауар - ақша, жоспардың арақатынасы;
-өзін-өзі басқару механизміндегі экономикалық және ұйым-
дастырушылық - әкімшілік әдістері мен экономикалық арақатынасы;
аймақтық басқару процесіндегі орталықтанған және орталықтан-дырылмаған
басқару шешімдерінің арақатынасы.
Басқарудың экономикалық механизмінің маңызды элементіне ақша
айналымын үздіксіз нығайту кезінде жоспарды қаржымен қамтамассыз ету
жатады. Сондықтан да жергілікті шаруашылықтың аймақтық жүйесінің дамуы мен
қызмет етуіне кешенді әлеуметтік – экономикалық дамуға қызмет ететін
механизм қажет, ол механизм мыналарды қарастыруға тиіс:
-аймақтық экономикалық мүмкіндігінің материалдық өндірістік саласының
тиімді қызмет етуіне байланысты болуы;
-аймақтық жүйенің барлық тармақтарының тепе – тең болуы;
-аймақтық әлеуметтік – экономикалық дамуының кешенді жоспарын
қаржылай және материалды – техникалық қамтамасыз ету;
-әлеуметтік саланың дамуының нәтижелілігі мен аймақтың шаруашылық
қызметінің тиімділігін есепке ала отырып бюджеттік жоспарлауды қайта құру;
-әрбір өндірушінің жағдайының жақсаруы әлеуметтік мәселелерді шешуге
байланысты болады.
Аймақтық басқарудың методтары аймақтың өндірісітік және өндірістік
емес сфералар жиынтығы мен кәсіпорындар мен ұйымдарға шаруашылық әрекеттің
пайда болуын қамтамассыз етуі тиіс. Соның ішінде:
- республикалық стратегиялық тұжырымдардың әлеуметтік – экономикалық даму
жағдайына біртұтас мақсатты бағыттанушылық;
- жергілікті өзін - өзі басқару органдарының саяси және әкімшілік
қызметтерінің біртұтастығын сақтау;
әлеуметтік – экономикалық , құрылыс – инвестициялық және табиғатты
қорғау саясатының жылдық жоспарын жан-жақты және біртұтас мамандануын
қадағалау;
-аймақтық басқару мен жоспарлаудың тікелей және керсінше иерархиялық
жүйе бөліміне біртұтас бюджеттік және қаржы - несиелік негізіне
территориялық әкімшілік білім беру.
Аймақтық басқару органдарының экономикалық компетенциясын кеңейту
барлық сұрақ территорияның әлеуметтк – экономикалық дамуымен байланысты
болса, аймақтық органдар кәсіпорын коллективімен бірлесе отырып шешімін
табуы қажет, өйткені жергілікті әкімшілік құқығы нақты экономикалық
мүмкіндіктермен сәйкестенуі тиіс.
Аймақтық саясат механизмдерін жүзеге асыру, соның ішінде әлеуметтік
–экономикалық ұдайы өндірістің қоршаған ортамен тепе теңдігінің бұзыуына
байланысты, экологиялық қауіпті аймақтарға арнайы мемлекеттік бағдарламалар
жасап нақты аймақтардың дамуының өзекті проблемалары шешімін табуы қажет.
Шағын және орта қалалардың өркендеуі екі – үш өндірістік
кәсіпорындардың қызметіне тәуелді болады. Жалпы жағдайдың экономикалық
тоқырауы, инфляцияның күшеюі, шаруашылық қатынастардың үзілуі, көптеген
шикізат пен өндіріс түрлерінің сұранысының төмендеуі кәсіпорындардың
жұмысын тоқтатуына алып келді. Бұның әсерінен қала және ауылды аймақтарда
жұмыссыздықтың белең алуына, жоғары кадрларымыздың басқа елге кетіп
қалуына, жергілікті халықтың тұрмысының төмендеуіне алып келді.
Қазақстан Республикасының болашақтағы әлеуметтік-экономикалық өсуі,
оның аймақтарының дамуымен байланысты. Сондықтан экономикалық механизм
келесілермен қалыптасу керек:
- аймақ - мемлекет экономикасын тікелей және жанама ресурстары, ғылыми-
техникалық, қаржы- несиелік, несие және әлеуметтік байланысы дамыған
біртұтас бөлігі болуы тиіс;
- бұл жерде ұдайы өндіріс пен еңбек ресурстары, қаржылай айналыммен
ұлттық байлықтың жартысы, үйлестіру, айырбастау, тұтынушылар өндірісі іске
асады ;
- басқару органдарының біріккен әрекеті, территориялық өндірісітің
дамуына орындаушы органдардың бірігуіне әкеледі ;
- аймақтың табиғи құзіретіне жоспарлау , қаржыландыру , несиелеу,
ақшалай айналыммен еңбек ресурстарын жетілдіру жатады.
Экономикалық механизмге деген қажеттілік ұдайы өндіріс циклінде
әлеуметтік- экономикалық аспектісінің біртұтастығын сақтауын қажет етеді.
Сондықтан, экономиканы дамыту саласында қандай да бір басқарудың
шешіміне практикалық қызметі халықтың материалды және мәдени тұрмысын
қамтамассыз етуімен бағалануы тиіс. Әлеуметтік даму көрсеткіші тұрғын үй
проблемасын шешумен халықтың рухани қажеттілігін қамтамассыз ету арқылы
еңбек етуіне әсер етеді. Сондықтан, экономикалық- әлеуметтік шаруашылық
салаларының тепе – теңдігін ұстау маңызды болады.
Ол мемлекет пен демографиялық ұдайы өндіріс арасындағы кәсіпорынмен
жергілікті өзін - өзі басқару органдарының экономикалық жүктеулерді тарату
арқылы әлеуметтік әділеттілікті тудыруы қажет. Дәл осы кезде өндіріс
шығынымен байланысты шыѓындардың толық көрсетілуі қажет . Бұл республиканың
демаграфиялық жағдайына еңбек ресурстарын тиімді пайдалануға демеу жасайды
және көп еңбек етуді төмендетіп, ғылыми – техникалық прогресстің дамуына
жол ашады. Сонымен бірге әлеуметтік бағдарламалар екі маңызды қаржылық
ресурстарды қамтиды. Олар: қаржы – несие жүйесі және жергілікті бюджет.
Әлеуметтік тұрмыс инфрақұрылымның дамуына кәсіпорын мен
бірлестіктердің еңбек ресурстарының төлем ролін күшейтуге тырысады.
Эквивалентті байланыстардың барлық экономикалық жүйе түйіндерімен
қамтамассыз етуі, нарықтық жүйенің экономикалық механизмде талап етуі
болады. Экономикалық жүйелерді зерттеуді аймақтық басқару мен жоспарлау
келесідей жағдайларда жүргізіледі:
- кәсіпорын – аймақтың басты экономикалық көзі болып табылады.
Кәсіпкерлік қызметнің заңнамасына сәйкес жүргізіледі. Осыдан келіп
территориялық басқарудың міндетті шаруашылық және өндіріс-технологиялық
даму шартына араласпауы аймақтық кәсіпорындардың әлеуметтік-
экономикалық кешенді дамуын ынталандырады.
- облыс, қала, аудандардағы шаруашылық субъектілердің есеп принціпі
мен экономикалық есептертің эквивалентті негізін басқару органдары мен
жалпы қатынас.
-жергілікті бюджеттің қалыптасуы кәсіпорын мен ұйымдардың жұмысының
тиімділігіне байланысты .
Ұйымдық құрылым - шаруашылықтың өзін -өзі басқаруы жаңа әдістеріне,
ғылыми-техникалық прогресске сәйкес жүргізілуі керек.
Аймақтық жоспар алдындағы зерттеулерді жүргізудің басты мақсаты
әлеуметтік – экономикалық дамудың комплексті жоспарының ғылыми деңгейін
арттыру жатады. Жоспар алдындағы зертеулер маңызды әлеуметтік-экономикалық
және аймақтың дамуының ғылыми-техникалық мәселелерін анықта
Соңғы жылдары экономиканы аймақтық басқару мағынасы көп қолданылып
жүр. Қазіргі кезде, негізгі орынды әлеуметтік-экономикалық және экологиялық
мақсаттар, сонымен қатар еліміздің экономикалық даму жетістіктеріне жету
жолдары алады.
Аймақтық экономика – бұл экономика білім жүйесіндегі ең маңызды
салалардың бірі болып тадыблады. Аймақтық экономикалық пәні, Қазақстан
Республикасының өндіргіш күштерін әлеуметтік-экономикалық аумақтық
орналастыру және оның экономикалық салаларын дамыту, аймақтардың маңызды
табиғи-экономикалық, демографиялық және экологиялық ерекшеліктерін, оған
қоса аймақаралық, ішкі аймақтық және мемлекетаралық экономикалық
байланыстарды зерттейді. Басқаша айтқанда, аймақтық экономиканы зерттеудің
маңызды құралы болып қоғамдық ұдайы өндірістің кеңістіктік аспектісін
зерттеу болып саналады.
Аймақтық экономика білімнің ғылым саласы ретінде, аймақтық аспетіде
әлеуметтік инфрақұрылымының және өндіргіш күштердің барлық элементтерінің
қағидаларын, заңдылықтарын зерттеумен, талдаумен және болжаумен айналысады,
сонымен қатар экологиялық талаптары мен әлеуметтік-экономикалық дамытудың
жалпы стратегиясын қосқанда өндіргіш күштерді орналастыру бағыттарын
негіздеумен; республика мен аймақ экономикасын және аймақаралық
экономикалық байланыстарын зерттеумен, шаруашылық аумақтық ұйымын
зерттеумен айналысады.
Аймақтық экономика Қазақстанның табиғи ресурстық потенциалын, оның
аймақтарын, тұрғындарын, еңбек ресурсын және қазіргі демографиялық
проблемаларын қарастырады, сонымен қатар нарықтық қатынастардың құрылу және
оның аймақтарының экономикалық деңгейін талдайды. Әлемдік шаруашылық
жүйесінде еліміздің алатын орнын, экономикасының құрылмдылық қайта құру
бағытын, нарыққа өту кезіндегі өндіргіш күшті орналастыру факторларын
анықтайды және шаруашылық құрылымын зерттеп, оны тиімді пайдалану жолдарын
қарастырады.
Аймақтық экономика анықтамасына келмес бұрын, бірінші территория аймақ
деген ұғымдарға түсінік беріп өтелік.
Территория – бұл географиялық жағдаймен және тағы басқа да белгі-
ленген белгілі бір территорияны сипаттайтын, жердің беткі қатты шектелген
бөлігі. әртүрлі белгілері бойынша басқалардан ерекшеліктерін және оның
элементтерін құрайтын өзара байланысты бүтінділікке ие территорияны
анықтайды.
Аймақ территориядан белгілі бір мақсаттары және тапсырмаларымен
ерекшеленеді. Әр ғылымда аймақты бөлуде өзінің критериялары қолданылады:
• экономикалық-әкімшіліе басқару диспозициясы;
• еңбекті аумақтық бөлудегі рөлі;
• әлеуметтік-экономикалық проблемаларды шешу;
• экономикалық кеңістік – бұл олармен байланысы: жергілікті пунктер,
егістік, жерді иелену, көлік инженерлік торабы және тағы басқа.
Әр аймақтың сыртқы экономикалық кеңістікпен байланысты өзіндік
экономикалық кеңістіктің сапасы келесідей сипаттамалармен анықталады:
• тығыздық ( халық саны, жалпы ішкі өнім, негізгі капитал, табиғи
ресурстар);
• орналастыру (тең көрсеткіштер, халықты бөлу, экономикалық қызмет);
• байланыстылық (экономикалық байланыстардың қарқындылығы, тауар,
капитал, еңбек қозғалысының жағдайы).
Аймақтық экономика – бұл табиғи экологиялық жағдайлармен тығыз
байланысты, еліміздің территориясының және оның аймақтарының әлеуметтік-
экономикалық процестерін, өндіргіш күштерді орналастыру және дамытуды
зерттейтін ғылым саласы болып табылады.
Соңғы жылдары нарықтық қатынастарға өту барысында аймақтық экономиканы
дамыту мәселесіне көп көңіл бөлінуде. Қайта құру процестерде туындайтын
барлық проблемалар аймақтық факторлар мен жағдайлардың іс – әрекетімен
тығыз байланысты. Аймақтық экономиканы дамыту мақсаты, тек әлеуметтік
бағытталған ғана емес, мемлекетпен реттелетін нарық қүру болып табылады.
Осындай реттеу жалпы аймақтың халық шаруашылығының тиімді қызмет ету
жағдайын жасау керек. Ең алдымен, бұл тиімді, яғни аймақтың мамандануы,
еңбек ресурстарын пайдалану және шығынды минималдау мен табиғи жағдайларға
байланысты.
Аймақтық экономика өзінің зерттеулерінде ғылыми әдістер кешенін
қолданады, оның ішінде баланстық әдіс маңызды болып табылады. Салалық және
аймақтық баланс жасау нарықтық маманданған салалар, территориялық кешенді
толықтырушы, яғни алдағы салалардың да, халықтың қажеттілігін қамтамасыз
ететін, салалар және қызмет сферасындағы салалар арасындағы дұрыс қатынасты
таңдауға мүмкіндік береді. Баланстар (тепе-теңдіктер) санымен қатар тиімді
аймақаралық және аймақ ішіндегі байланыстарды дайындау үшін де қажет.
Кәсіпорын жылжуын экономикалық негіздеу (кәсіорынды құрал-жабдықпен қамту,
құрылыс орнын анықтау, оны шикізатпен, энергиямен, сумен, жылумен, еңбек
және басқа ресурстармен қамтамасыз ету есебін жүргізу үшін аймақ таңдау)
баланстық әдістің мазмұнын құрайды. Аймақ экономикасының негізгі аймақтық
өндіріс және өнімнің негізгі түрлерін тұтыну тепе-теңдігі (балансы) кіреді.
Аймақтық байланыстарды құру үшін өнделетін әдістер қолданатын үлкен
жобалы жұмыстар мен эксепдициялар алдын-ала жүргізілуі тиіс. Салалық және
аймақтық баланстар құру аймақтың кешенді даму деңгейін, оның дамуындағы
диспропорциялардың болуын анықтауға мүмкіндік береді.
Нарықтық жағдайда аймақтардың рөлі және қызметі халықтың өмірінің
қызметі арасында экономикалық қатынастар қалыптастыруда көрінеді.
А.К.Осипов аймақтық рөлін толығырақ сипаттап, оның қызметтерін бөлді:
• институтционалды қызметтер – бір жағынан экономикалық дербесті, екінші
жағынан, халыққа еркін өмір сүру, қай жерде өміп сүруінен тәуелсіз
және әлеуметтік және заңды қорғамауына конституциялық құқықты
кепілдейтін, мемлекеттің жалпы экономикалық бірлігінің саясатын
анықтайды;
• экономикалық қызметтерді, елдің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге,
экономикалық қызметті еркін жүзеге асыруға мүмкіндік және жағдай
туғызуға бағытталған;
• әлеуметтік қызметтері, халықтың әлеуметтік дамуын, аймаққа
экономикалық потенциалын қамтамасыз ету мүмкіндіктері мен құқығын
кепіл етеді;
• экологиялық қызметтері, халықтың дұрыс өмір сүруін қамтамасыз етеді,
табиғи қорғау және басқа да қоршаған ортаны жақсарту бойынша шараларды
жүзеге асырады.
Қазіргі кезде аймақтық деңгейде басқарудың қызметтері мен әдістері
экономикалық, әлеуметтік, әкімшілдік бағыттардың бірігуіне негізделеді.
Реттеудің нарықтық әдістері жалпы танылған маркетинг жүйесі мен
экономикалық тұтқалары мен ынталары арқылы мемлекеттік реттеуден шығады.
Мақсаттар мен тапсырмалар жүйесі көзқарасынан қарайтын болсақ,
аймақтық экономика өзінің мазмұны бойынша қайшы, ал ең алдымен жалпы
республиканың мүддесі үшін дамиды. Аймақтық экономиканы зерттеудегі басты
артықшылықтары аймақтардың экономикасына әсер ететін процестерді білу,
әсіресе: еңбек бөлінісін жетілдіру, аймақтық шаруашылықтарды территориялдық
ұйымдастыру, экономика құрылымдық қайта құру, халықаралық қауымдастықты
және жеке аймақтардың өндіргіш күштерін орналастыруды дамыту болып
табылады. Нарықтық қатынастардың құрылуы және даму барысында мамандану және
шаруашылықтың кешенді дамуы деген түсінік қалыптасады, яғни қазіргі кезде
Қазақстанның жалпы шаруашылық кешенінің қызмет етуін жақсарту үшін әр
аймақтың жинақ қорын көтеру ғана емес, сонымен қатар әрбір аймақ
тұрғындарының мүдделерін біршама толық қанағаттандыруды қамтамасыз ету
қажет.
Аймақтардың дамуын болжау әдістемесі 15 жылға дейінгі кезеңді қамтитын
өндіргіш күшті орналастыру мен дамытуды ретроспективті талдаудың міндетті
түрде жүргілуін қарастыруы керек. Бұл әдісте ретроспективті кезеңде
аймақтардың әлеуметтік даму аспектілерін бағалау, ішкі аймақтық
дифференциясын ескере отырып маңызды әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге
асыру деңгейі қарастырылуы тиіс. Табиғи, экономикалық және ғылыми
ерекшеліктерін ескеріп халықтың өмір сүру деңгейі баңалануы тиісті.
Экономикалық талдаудың басты бағыттары болып депрессивті зоналар мен
экономикалық өсуі тез территориялардың пайда болуы, аймақтық шаруашылық
кешенін құру және аймақтық ресурстарды пайдалану тиімділігіне нарықтық
маманданудың әсер етуін анықтау болып табылады.
Аймақтық экономиканың негізгі тапсырмасы аймақтардың экономикалық және
әлеуметтік даму стратегиясын жасап шығару болып табылады.
Аймақтық дамудың маңызды тапсырмаларының бірі жеке аймақтардағы халық
өмірі деңгейіндегі айырмашылықтарды жою болып табылады. Бұл тапсырманы
орындау үшін аймақтардың экономикалық деңгейі мен ерекшеліктерін ескере
жеке аймақтардың шаруашылық дамуының мемлекеттік бағдарламаларын қолдану
үлкен мәнге ие.
Барлық аймақтар үшін жалпы аймақтық тапсырмалар – бұл экономикалық
құрылымын реформалау, жеке аймақтарды депрессивті жағдайдан шығару,
әлеуметтік инфрақұрылымын жасау, экономиканы ұрақтандыру, аймақаралық
транспорттық жүйені дамыту, экологиялық қауіпсіз жағдай туғызу.
Аймақтың дамуы үшін қаржы-қаражат орны ерекше. Аймақтық экономиканы
дамытуды тездетуге бағытталған құралдардың екі көзі бар:
• сыртқы инвестициялар – экзогенді көзі
• ішкі инвестициялар – эндогенді көзі.
Эндогенді дамытуды ынталандыру тәсілдері табиғи ресурстарды,
“экономикалық ортаны” (өндіріс, транспорт, коммуникация, жинақталған
экономикалық потенциал және басқалар) және ) адам капиталы (білім,
квалификация, шығармашылық потенциал, кәсіпшілдігі, халықтың жан тазалығы
және тағы басқа) жағдайын қамтитын проблемалы аймақтардың ішкі потенциалын
белсендірумен байланысты.
Қазір бар технология мен өндірісті ұйымдастырудың атақты тәсілдеріне
негізделген эндогенді аймақтық дамуды ынталандырудың мүмкін болатын
әдістеріне келесілерді жатқызуға болады:
• тікелей мемлекеттік реттеу;
• қызмет секторын ынталандыру;
• шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту;
• арнайы зоналар құру.
Тікелей мемлекеттік реттеу әдістері мемлекеттік меншікке негізделеді.
Қазіргі уақытта Қазақстанда меншікті мемлекетсіздендіру әлі жүріп
жатқандықтан, бұл әдісті эндогенді аймақтық дамытуда қолдану қиынға соғуда.
Секторлық ынталандыру құрылымдық және өнеркәсіптік саясаттың тапсырмасы
ғана болып табылмайды, кейбір жағдайларда оны аймақтық экономикалық
саясаттың тапсырмасы ретінде қарастырылады. Әсіресе, бұл
қызмет сферасына қатысты.
Жоғарыда айтып өткендей, көптеген үкімет ұлттық және аймақтық деңгейде
құрылымдық бейімделуге икемділігі мен қабілеттілігі үшін кіші фирмаларды
қолдайды. Кейбір елдерде кіші фирмаларға басты түрде аймақтық микросаясат
арқылы жүзеге асырылатын қаржылық көмек бөлінеді: жеке капитал жоғары
тәуекелдіктен өзінің қаражатын аймақ экономикасына қосуға қарсы
болғандықтан іске асатын құрал-жабдықтарды модернизациялау және жаңасын
иеленуді қаржыландыру, қарыз және несиелерді сақтандыру, инвесторлар үшін
салық жеңілдіктері, ұзақ мерзімді несиелеу жөніндегі бағдарламалар жасап
шығарылады. Сондықтан, кәсіпкерлікті ынталандыру аймақтық билік
органдарының тапсырмасы болуы тиіс.
1.2 Қазақстан Республикада аймақтарындағы жергілікті атқарушы
органдардын басқару жүйесі
Қазіргі күні Қазақстандағы және басқа елдердегі шағын бизнес ұлттық
және аймақтық экономикалық саясаттың әдістерінің бірі ретінде
қарастырылады. Өзінің құрылымдық өзгерістерге бейімдегі мүмкіндігі мен
икемділігіне байланысты көптеген үкіметтер ұлттық және аймақтық деңгейде
шағын фирмаларды қолдайды. Мұндай қолдау несие бөлуде және жеңілдікпен
қаржыландыруда, кадрларды қайта оқытуға көмек көрсетуде, қаржы
кәсіпорындарының өндірісін басқаруда, инвестицияны ынталандыруда,
технологиямен қамтамасыз етуде және басқа да жағдайларда көрінеді.
Шағын және орта бизнесті аймақтық экономикалық саясат шегінде
ынталандыру, олар экономикалық өсуге мүмкіндік жасаса және аймақта жаңа
жұмыс орнын ашса ғана жүргізіледі. Көмек түрі фирманың ерекшелігіне
(капитал сиымдылықты фирмаларға капитал, қызмет көрсетудің сауда
фирмаларына, айналмалы капитал, жаңа технология мен құрал-жабдық
қажеттілігі) және өмір цикліне байланысты болып табылады.
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың экономикалық механизмі аймақтың
ерекшелігін, олардың шешілетін стратегиялықжәне тактикалық тапсырмалардың
сипатын ескеретін, икемді және дифференцацияланған болуы керек.
Елдің азық-түлік қорын қалыптастыратын аймақ тобы үшін экономикалық
тұтқалар мен ынталар халықты жұмыспен қамтуды өсіру және ауыл шаруашылық
өнімін өңдеуді тереңдету, техникалық қызмет көрсету орталықтарын, көтерме
азық-түлік нарығын, сауда үйлері мен биржаларын, маркетингтік қызмет,
лизингтік компания ұйымдастыру мақсатында шағын және орта бизнесті дамытуға
мүмкіндік етуі керек.
Экологиялық нашар және артта қалған аймақтар және де депрессивті шағын
және орта қалалар мен шалғай аудандар үшін мемлекеттік реттеу әдістері
экономиканы белсендіру және халыққа әлеуметтік қолдау көрсету мен
экологияның және әлеуметтік-экономикалық дамуды жақсарту бойынша белгілі
бір жобаларды және мақсатты кешенді бағдарламаларды жүзеге асыруға, сонымен
қатар шетелдік технологиялық және гуманитарлық көмек тартуға араласуға
бағытталуы керек .
Республикалық билік ең алдымен аймақтық инвестициялық банктар мен
қорлардың қызметін заңды және нормативті – құқықтық қамтамасыз ету арқылы
аймақтарға қолдау көрсетуі тиіс. Экономиканы мемлекеттік реттеу аймақтың
потенциалын анығырақ ашу мақсатында аймақтарды әртүрлі бағыт қағидасы
бойынша жүргізілуі қажет.
Экономиканы реформалаудың нақты мақсатының негізгі параметрі аймақ
экономикасының әлеуметтік тапсырмаларды шешуге, өмірдің жоғары деңгейіне
жетуге бағытталғандығы болып табылады. Ол үшін республикалық, аймақтық және
жергілікті органдардың инвестиция облысындағы қызметін заң негізінде
шектеу, кәсіпкерлік қызметті ынталандырудың аймақтық механизмін әзірлеу,
аймақтардаға жағдайды үнемі мониторингке алу және алған мәліметтерді
саясаттық әзірлеу үшін уақытылы пайдалану қажет.
Мемлекеттік реттеудің құралдарының жиынтығы келесі негізгі
элементтерді қамтиды:
-экономикалық болжау – экономиканың болашақ жағдайын және онымен
байланысты сфералар жағдайын көріп білу.
-индикативті жоспар (болжау) әзірлеу – елдің барлық шаруашылық
кешенінің дамуын болжау.
-шаруашылық етуші субъектілердің белгілі бір тобы бойынша адрестік
жоспар әзірлеу және жүзеге асыру.
-шаруашылық етуші объектілерге жаната әсер етудің құралдарын қолдану.
Елдің (аймақтық) әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдылықты
тапсырмаларын шешу бойынша мақсаттар кешенді бағдарламалар әзірлесу және
жүзеге асыру.
Экономикалық болжау – әлеуметтік эканомикалық дамудың стратеги-асын
және практикасын әзірлеу, дамудың мақсатын анықтау үшін бастапқы
негіз болып табылады.
Экономикалық дамуды болжау – бұл барлық эканомикалық немесе оның
аймақтарының жеке сферасының көп салалы кешеннің даму бағдарламасын
әзірлеу және жүзеге асыру .
Бағдарламаларды әзірлеу және жүзеге асырудың маңызды қағидалары:
-мақсатты бағытталғандығы, яғни алдын-ала бекітілген және сандық
анықталған мақсаттық құрылымға жетуге бағытталған шаралар;
-жүйелік – мақсаттқа жету үшін қажетті өзара байланысқа шаралар
жиынтығы, осы шаралардың елдің және аймақтық даму жағдайымен байланысты;
-ресурстармен қамтамасыз етілуі – алдын-ала белгіленген бағдарлама
шаралары материялдық, еңбек және қаржы ресурстармен қамтамасыз етіледі;
-басымдылық – бағдарламаларды әзірлеу және жүзеге асыру кезінде
проблемаларды маңыздылық рангің анықтау.
Экономикалық қызметті жүзеге асыруды үнемі сұраныс пен ұсыныстың тепе-
тендігі қамтамасыз етілетін қандай да бір ауытқулар болып отырады.
Жалпы аймақтық экономиканы дамытуды мемлекеттік реттеу маңызды
мәселелердің бірі болып табылады. Сондықтан, мемлекет тарапынан көптеген
шаралар жүргізілуде.
Аймақтық дамудың басты мақсаты аймақтардың экономикалық құрылымын
жетілдіруге көмек көрсету. Әртүрлі деңгейдегі және әртүрлі мақсатты
бағыттардағы аймақтық бағдарламаларды жүзеге асыруды аралас тұтқаларды
қолдану қажет: жанама әсер ету және бақылау түрінде болып табылады.
Мемлекеттік мүдделерді орындаушылар болып мемлекеттік аймақтық
инвестициондық компаниялар шығуы мүмкін. Сонымен қатар, аймақтық
экономикалық және инвестициондық саясатты жүзеге асыру үшін аймақтар
орталық үкіметпен құрылған аймақтық даму компаниясының үлесіне кіре алады
немесе оларды бірігіп аймақтық келісім ретінде құру немесе оларды өз
мақсаттары үшін жеке өзі ұйымдастыру қажет.
Секторалық ынталандыру тек құрылымдық және өндірістік саясаттың ғана
тапсырмалары емес, сонымен қатар жеке жағдайларда аймақтық экономикалық
саясат тапсырмалары ретінде де қарастырылады. Әсіресе, бұл қызмет секторына
қатысты болып табылады. Қазіргі кезде қызмет секторын күшейту оларды
ынталандыру қажет.
Жоғарыда айтып өткендей, көптеген үкімет ұлттық және аймақтық
деңгейде құрылымдық бейімделуге икемділігі мен қабілеттілігі үшін кіші
фирмаларды қолдайды. Кейбір елдерде кіші фирмаларға басты түрде аймақтық
микросаясат арқылы жүзеге асырылатын қаржылық көмек бөлінеді: жеке капитал
жоғары тәуекелдіктен өзінің қаражатын аймақ экономикасына қосуға қарсы
болғандықтан іске асатын құрал-жабдықтарды модернизациялау және жаңасын
иеленуді қаржыландыру, қарыз және несиелерді сақтандыру, инвесторлар үшін
салық жеңілдіктері, ұзақ мерзімді несиелеу жөніндегі бағдарламалар жасап
шығарылады. Сондықтан, кәсіпкерлікті ынталандыру аймақтық билік
органдарының тапсырмасы болуы тиіс.
Сонымен қоса Қазақстан Республикасының конституциясына сәйкес
Жергілікті өзін - өзі басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызмет
тәртібін заңмен белгіленген өкілеттігі олардың заңмен белгіленген
өкілеттігі шегінде кепілдік беріледі.
Нарықтың байланыстардын даму шал шандығымен аймақтарды ірілендіру
процесі құқықтық, қаржылық және әлеуметтік – экономикалық шарттары
жергілікті өзін - өзі басқару органдары тиімді жұмыс істеуін талап етеді.
Жергілікті атқарушы органдарын қарауына мыналар
жатады:
1. аумақты дамыту жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік
бағдарламарын, жергілікті бюджетті әзірлеу және олардың атқарылуын
қамтамасыз ету;
2. коммуналдық меншікті басқару;
3. жергілікті атқарушы органдарын басшыларын қызметке тағайындау және
қызметтен босату, жергілікті атқарушы органдарын жұмысын ұйымдарға
байланысты өзге де мәселерді шешу.
4. жергілікті мемлекеттік басқару мүддесіне сай Республика заңдарымен
жергілікті атқарушы органдарға жүктелетін өзге де өкілеттіктерді
жүзеге асыру.
5. жергілікті атқарушы органдарын құзыреті ұйымдастырылуы және олардың
қызмет тәртібі заңмен бегіленеді.
Жергілікті өкілетті органдар – маслихаттар тиісті әкімшілік –аумақтың,
бөліністегі халықтың еркін білдіреді және жалпы мемлекеттік мүдделерді
ескере отырып, оны іске асыруға қажетті шараларда белгіленеді, олардың
жүзеге асырылуын бақылайды. Маслихаттарда жалпыға бірдей, тән төте
сайлауын құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы 4 – жыл мерзіміне
халық сайлайды.
Маслихатын қарауына мыналар жатады.
1. аумақты дамыту жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік
бағдарламарын, жергілікті бюджетті және олардың атқарылуы туралы
есептерді бекіту;
2. өздерін қарауына жатқызылған жергілікті әкімшілік – аумақтық құрылыс
мәселерін шешу;
3. Заңмен маслихат құзыретіне жатқызылған жергілікті атқарушы органдар
есептерін қарау қажет.
Муниципалды менеджментте қолданылады. Ол менеджменттің одан кейбір
маркентигтің, экономика теория негіздерін, микро және макро экономика,
статистика, психология және басқа да пәндері мен байланысады.
ҚР – ның Конститутциясында негізгі бастамалары мен қызмет әрекеті
бекітілген. Сонымен қоса, Республикасының субъектілеріне – қалалр,
аудандар, ауылдарда жергілікті өзін – өзі басқару жүйесі әр түрлі,
жергілікті өзін – өзі басқару бұл өзінше бір бөлек басқару жүйесі, яғни
мемлекеттік биліктің үш тармағы: заң шығарушы атқарушы және сот билігінен
мүлдем бөлек.
Бүгінгі күні аудандарын Республикаларының обылыстарының жүйесіне
тиімділігі басқару құрылымын нәтижелілігімен анықталады және барлық
субъсидияда, облыстарда және басқада деңгейлерде басқару аппаратын қысқарту
процесі жүргенде.
Бұл мына жағдаймен түйіндіріледі:
• Басқару аппараты санының тым көптігі.
• Басқару қызметкерлерінің бытранқылығы.
• Басқару аппаратын ұстаудағы қаржы – қаражатын жетіспеуі.
Көптеген экономистердің ойынша басқаруға кеткен шығындардың V,
аймақтың басқарудың табыстарынан 10 % аспауы керек.
Соңғы уақытта басқарудың қадамдарғы оңға қарай жаттуда:
• Әмшілік жазаға тартудың азаюы.
• Басшылықтың елмен араласпауы, елдің ойын тыңдауы.
• әр түрлі сұрақтарды шешудегі мәденит қазыналарын жасауы.
• Іс қағаздарын жаңаруы, әр түрлі нұсқаулардың азаюы.
Сондықтанда жергілікті қоғамдастықтың әлеуметтік, тарихи, табиғи,
демографиялық және т.б. жағдайларын ескере отырып, демократиялардын одан
әрі нығаюы үшін, муниципалдылық құрылымдарға әлеуметтік – экономикалық
дамудың негізгі үшін алдын ала жағдай жасау қажет. Сонымен қоса сол билікке
еркіндікті беріп, өз жерінін толық қатайыны сияқты дәрежеге жеткізу керек.
Басқаруды демакратияландырумен қатар, юасқаруды жетілдіру қажет және
де, аймақтар арасында, орталық пен аймақ, арасындағы басқару қызметін нақты
айыру процесі тиімді жүруі қажет.
Әлеуметтік салада соның ішінде зәру адамдарға атаулы көмек көрсету
жөніндегі саясатын жалғастыру, сонымен қоса бұл істі қазіргі жағдайға
байланысты, яғни нақты нарықтық қағидаллар негізінде шешу қажет.
Экономика саласында – аймақтардың экономикалық мүмкіндіктерін тиімді
қолдануыныз қажет, аймақтар арасындағы жергілікті еңбек күшін тиімді бөліп
қана қоймай, ол еңбек күшін орынды жұмсай білуінің керек. Аймақтарда,
аудандарда, жергілікті қоғамдастықтарда экономика сапалы жаңа табыстарға
жету және жаландық экономикаға толықтай қатысуды қамтамасыз ету қажет және
алдағы жолдарда жазғандай бұл істерге, қадамдарға толық еркіндік, пен сенім
қажет, сол жергілкті жерлердегі жағдайларды, қай істің қандай жағдайда
екенің сол тұрғылықты халықтың артық білетін ешкімі жоқ.
Жоспарлау мен басқарудың аймақық мәселелері республикадағы
экономикалық қатынастарды қайта құру бойынша іс-шаралар жүйесінде маңызды
орын алады. Мемлекеттің дамуында аймақтар мен олардың билік органдарының
ролін арттыру әлемдік тенденцияға жатады.
Аймақтық басқаруға қойылатын негізігі міндеттерге:
- Республика мен ТМД елдерінде кәсіпорындардың дамуы мен жұмыс
істеуінде қорықтық қатынастар мен тауар - ақша, жоспардың арақатынасы;
- өзін-өзі басқару механизміндегі экономикалық және ұйымдастырушылық -
әкімшілік әдістері мен экономикалық арақатынасы;
- аймақтық басқару процесіндегі орталықтанған және орталықтан-
дырылмаған басқару шешімдерінің арақатынасы.
Басқарудың экономикалық механизмінің маңызды элементіне ақша айналымын
үздіксіз нығайту кезінде жоспарды қаржымен қамтамассыз ету жатады.
Сондықтан да жергілікті шаруашылықтың аймақтық жүйесінің дамуы мен қызмет
етуіне кешенді әлеуметтік – экономикалық дамуға қызмет ететін механизм
қажет, ол механизм мыналарды қарастыруға тиіс:
- аймақтық экономикалық мүмкіндігінің материалдық өндірістік саласының
тиімді қызмет етуіне байланысты болуы;
- аймақтық жүйенің барлық тармақтарының тепе – тең болуы;
- аймақтық әлеуметтік – экономикалық дамуының кешенді жоспарын қаржылай
және материалды – техникалық қамтамасыз ету;
- әлеуметтік саланың дамуының нәтижелілігі мен аймақтың шаруашылық
қызметінің тиімділігін есепке ала отырып бюджеттік жоспарлауды қайта құру;
- әрбір өндірушінің жағдайының жақсаруы әлеуметтік мәселелерді шешуге
байланысты болады.
Аймақтық басқарудың методтары аймақтың өндірісітік және өндірістік
емес сфералар жиынтығы мен кәсіпорындар мен ұйымдарға шаруашылық әрекеттің
пайда болуын қамтамассыз етуі тиіс. Соның ішінде:
- республикалық стратегиялық тұжырымдардың әлеуметтік – экономикалық даму
жағдайына біртұтас мақсатты бағыттанушылық;
- жергілікті өзін - өзі басқару органдарының саяси және әкімшілік
қызметтерінің біртұтастығын сақтау;
- әлеуметтік – экономикалық , құрылыс – инвестициялық және табиғатты
қорғау саясатының жылдық жоспарын жан-жақты және біртұтас мамандануын
қадағалау;
- аймақтық басқару мен жоспарлаудың тікелей және керсінше иерархиялық жүйе
бөліміне біртұтас бюджеттік және қаржы - несиелік негізіне территориялық
әкімшілік білім беру.
Аймақтық басқару органдарының экономикалық компетенциясын кеңейту
барлық сұрақ территорияның әлеуметтк – экономикалық дамуымен байланысты
болса, аймақтық органдар кәсіпорын коллективімен бірлесе отырып шешімін
табуы қажет, өйткені жергілікті әкімшілік құқығы нақты экономикалық
мүмкіндіктермен сәйкестенуі тиіс.
Аймақтық саясат механизмдерін жүзеге асыру, соның ішінде әлеуметтік
–экономикалық ұдайы өндірістің қоршаған ортамен тепе теңдігінің бұзыуына
байланысты, экологиялық қауіпті аймақтарға арнайы мемлекеттік бағдарламалар
жасап нақты аймақтардың дамуының өзекті проблемалары шешімін табуы қажет.
Шағын және орта қалалардың өркендеуі екі – үш өндірістік
кәсіпорындардың қызметіне тәуелді болады. Жалпы жағдайдың экономикалық
тоқырауы, инфляцияның күшеюі, шаруашылық қатынастардың үзілуі, көптеген
шикізат пен өндіріс түрлерінің сұранысының төмендеуі кәсіпорындардың
жұмысын тоқтатуына алып келді. Бұның әсерінен қала және ауылды аймақтарда
жұмыссыздықтың белең алуына, жоғары кадрларымыздың басқа елге кетіп
қалуына, жергілікті халықтың тұрмысының төмендеуіне алып келді.
Қазақстан Республикасының болашақтағы әлеуметтік-экономикалық өсуі, оның
аймақтарының дамуымен байланысты. Сондықтан экономикалық механизм
келесілермен қалыптасу керек:
- аймақ - мемлекет экономикасын тікелей және жанама ресурстары, ғылыми-
техникалық, қаржы- несиелік, несие және әлеуметтік байланысы дамыған
біртұтас бөлігі болуы тиіс;
- бұл жерде ұдайы өндіріс пен еңбек ресурстары, қаржылай айналыммен
ұлттық байлықтың жартысы, үйлестіру, айырбастау, тұтынушылар өндірісі іске
асады ;
- басқару органдарының біріккен әрекеті, территориялық өндірісітің
дамуына орындаушы органдардың бірігуіне әкеледі ;
- аймақтың табиғи құзіретіне жоспарлау , қаржыландыру , несиелеу,
ақшалай айналыммен еңбек ресурстарын жетілдіру жатады .
Экономикалық механизмге деген қажеттілік ұдайы өндіріс циклінде
әлеуметтік- экономикалық аспектісінің біртұтастығын сақтауын қажет етеді.
Сондықтан , экономиканы дамыту саласында қандай да бір басқарудың
шешіміне практикалық қызметі халықтың материалды және мәдени тұрмысын
қамтамассыз етуімен бағалануы тиіс. Әлеуметтік даму көрсеткіші тұрғын үй
проблемасын шешумен халықтың рухани қажеттілігін қамтамассыз ету арқылы
еңбек етуіне әсер етеді. Сондықтан, экономикалық- әлеуметтік шаруашылық
салаларының тепе – теңдігін ұстау маңызды болады. Ол мемлекет пен
демографиялық ұдайы өндіріс арасындағы кәсіпорынмен жергілікті өзін - өзі
басқару органдарының экономикалық жүктеулерді тарату арқылы әлеуметтік
әділеттілікті тудыруы қажет. Дәл осы кезде өндіріс шығынымен байланысты
шыѓындардың толық көрсетілуі қажет . Бұл республиканың демаграфиялық
жағдайына еңбек ресурстарын тиімді пайдалануға демеу жасайды және көп еңбек
етуді төмендетіп, ғылыми – техникалық прогресстің дамуына жол ашады.
Сонымен бірге әлеуметтік бағдарламалар екі маңызды қаржылық
ресурстарды қамтиды. Олар: қаржы – несие жүйесі және жергілікті бюджет.
Әлеуметтік тұрмыс инфрақұрылымның дамуына кәсіпорын мен бірлестіктердің
еңбек ресурстарының төлем ролін күшейтуге тырысады. Эквивалентті
байланыстардың барлық экономикалық жүйе түйіндерімен қамтамассыз етуі,
нарықтық жүйенің экономикалық механизмде талап етуі болады. Экономикалық
жүйелерді зерттеуді аймақтық басқару мен жоспарлау келесідей жағдайларда
жүргізіледі:
- кәсіпорын – аймақтың басты экономикалық көзі болып табылады.
Кәсіпкерлік қызметнің заңнамасына сәйкес жүргізіледі. Осыдан келіп
территориялық басқарудың міндетті шаруашылық және өндіріс-технологиялық
даму шартына араласпауы аймақтық кәсіпорындардың әлеуметтік- экономикалық
кешенді дамуын ынталандырады.
- облыс, қала, аудандардағы шаруашылық субъектілердің есеп принціпі
мен экономикалық есептертің эквивалентті негізін басқару органдары мен
жалпы қатынас.
- жергілікті бюджеттің қалыптасуы кәсіпорын мен ұйымдардың жұмысының
тиімділігіне байланысты.
Ұйымдық құрылым - шаруашылықтың өзін -өзі басқаруы жаңа әдістеріне,
ғылыми-техникалық прогресске сәйкес жүргізілуі керек.
Аймақтық жоспар алдындағы зерттеулерді жүргізудің басты мақсаты әлеуметтік
– экономикалық дамудың комплексті жоспарының ғылыми деңгейін арттыру
жатады.
2 Батыс Қазақстан аймақтық басқару органдары
және олардын экономикалық жӘне әлеуметтік дамуындағы рөлі
2.1 Қазақстан аймақтық басқару органдарының экономикалық
және әлеуметтік жалпы сипаттамасы
Негiзiнен кеңестiк кезеңнiң өзiнде қалыптасқан елдiң экономикалық
әлеуетiн орналастыру экономика құрылымының бұзылуы, iшкi экономикалық
кеңiстiктiң сақталып отырған ыдырауы салдарынан оны дербес экономикалық
жүйе ретiнде дамыту орнықтылығының қазiргi заманғы қажеттi талаптарына
жауап бермейдi.
Қазақстанның әлемдiк шаруашылық жүйесiне белсендi кiруi
Қазақстанның әлемдiк және өңiрлiк еңбек бөлiнiсiнде тар мамандануымен,
негiзгi әлемдiк тауар нарықтарынан алыстығымен тежелiп отыр, бұл тұтастай
елдiң де, және оның жекелеген өңiрлерiнiң де сыртқы нарықтарға шығуын
қамтамасыз ететiн көлiк-коммуникациялық инфрақұрылымның дамымауымен
тереңдей түседi.
Экономиканы нарық жағдайында дамыту елдiң жекелеген аумақтық-
шаруашылық жүйелерiнiң бәсекелiк артықшылықтарын да, сол сияқты нарыққа
бейiмделудiң әрқилы мүмкiндiктерiне байланысты олардың кемшiлiктерiн де
анықтап бердi. Бұл жекелеген өңiрлерде өндiрiстiң бiршама құлдырауына және
тоқтап қалуына, күйзелiске ұшыраған аудандар мен елдi мекендердiң пайда
болуына алып келдi. Нәтижесiнде өңiрлiк теңсiздiктер тереңдедi және табиғи
көшi-қон ағымына қарамастан, ел халқының бiр бөлiгi қазiргi уақытта
экономикалық перспективалы емес аумақтарда тұрады.
Бұрын қалыптасқан таратып орналастыру жүйесi өз тиiмдiлiгiн
жоғалтты және қазiргi уақытта қалыптасып жатқан елдi кеңiстiктi
экономикалық ұйымдастыруға сәйкес келмейдi. Бұрын минералдық-шикiзат кен
орындарының базасында салынған жекелеген шағын қалалар, кенттер, сондай-ақ
қалыпты өмiр сүру үшiн жарамсыз аумақтардағы және даму орталықтарынан
шалғайдағы ауылдар перспективасыз болып қалды.
60 шағын қаланың 10-ы күйзелiске ұшырағандар санатына жатқызылды.
Әлеуметтiк-экономикалық даму әлеуетi бойынша 7512 ауылдық елдi мекеннiң
(АЕМ) 1204-iнiң (халық саны 1,8 млн. адам) жоғары, 5625 АЕМ-нiң (5,2 млн.
адам) - орташа, 595 АЕМ-нiң (189,9 млн. адам) төмен даму әлеуетi бар және
88 АЕМ-нiң тұрғындары жоқ.
Қазiргi уақытта елдiң аумақтық дамуындағы ахуалды былай сипаттауға
болады.
Соңғы жылдары экономиканы аймақтық басқару мағынасы көп қолданылып
жүр. Қазіргі кезде, негізгі орынды әлеуметтік-экономикалық және экологиялық
мақсаттар, сонымен қатар еліміздің экономикалық даму жетістіктеріне жету
жолдары алады.
Қазақстан Республикасының аймақтарағы жергілікті атқарушы органдарға
әр бір аймақтарында өз әкім аппараттары жатады. Бұл жергілікті басқару
органдары Қазақстан Республикасының заңдары бойынша заңды тұлға болып
табылады, шұғыл басқару құқында мүліктерге иелік етеді, дербес балансы, өз
атауындағы мөрі, банктерде есеп-шоттары және басқа шоттары болады.
Аймақтық басқару органдар мемлекеттік мекеме Қазақстан Республикасының
әділет органдарында оны мемлекеттік тіркеуден өткізген сәттен бастап заңды
тұлға құқығына ие болды. Мемлекеттік мекеме осы ұйымның түріне сәйкес
Қазақстан Республикасының заңдарымен көрсетілген барлық құқықтар мен
жеңілдіктерді пайдаланады. Мемлекеттік мекеме өзінің міндеттемелері бойынша
өз иелігіндегі ақшалармен жауап береді. Мемлекеттік мекеменің ақшалары
жетпеген жағдайда оның міндеттемелері бойынша жауапкершілікті тиісті
жергілікті атқарушы орган алып жүреді.
Мемелекеттік мекеменің қызмет мерзімі шектелмеген. Мемлекеттік
мекеменің қызметінің мақсаты мен мәні кәсіпкерлікті қолдау саласында
мемлекеттік саясатты жүзеге асыру болып табылады. Құрылтайшының құқығы мен
міндеті Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңдарына сәйкес
белгіленеді.
Әр бір аймақтарында аймақтық басқару органдарда экономика және
бюджеттік жоспарлау басқармалар мемлекеттік мекемесі әлеуметтік-
экономикалық даму басымдықтарын қалыптастыруға және жетістіктерге жетуіне
ықпал ететін мемлекеттік жоспарлау жүйесін жүзеге асыру саласында
мемлекеттік басқару және бақылау функцияларының орындалуына уәкілетті,
облыстық бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы орган болып табылады.
Басқармалар өз қызметін, Қазақстан Республикасының Конституциясы мен
заңдарына, Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметінің актілеріне,
әкімдіктің қаулылары мен облыс әкімінің шешімдеріне, өзге де нормативтік-
құқықтық актілерге, сондай-ақ осы Ережеге сәйкес жүзеге асырады.
Басқармалар мемлекеттік мекеменің ұйымдық-құқықтық нысанындағы
заңды тұлға болып табылады, мемлекеттік тілде өзінің атауы жазылған мөрі
мен мөртабаны, белгіленген үлгідегі бланкілері, сондай-ақ заңнамада
белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің
Қазынашылық органдарында есеп шоты болады.
Басқармалар өз атынан азаматтық-құқықтық қатынастарға түседі.
Басқарма, егер заңнамаға сәйкес уәкілеттік берілсе, мемлекеттің атынан
азаматтық-құқықтық қатынастардың тарабы болуға құқығы бар.
Басқармалар өзінің функциялары болып табылатын міндеттерді орындау
тұрғысында кәсіпкерлік субъектілерімен шарттық қатынастарға түсуге тыйым
салынады.Егер басқармаға заңнамалық актілермен табыс келтіретін қызметті
жүзеге асыру құқығы берілген болса, онда мұндай қызметтен алынған табыстар
облыстық бюджеттің кірісіне жіберіледі.
Басқармалардың функциялары, негізгі міндеттері мен құқықтары
Басқармалардың негізгі міндеттері мыналар болып табылады:
1) облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді кезеңге
арналған стратегиялық мақсаттары мен басымдықтарын белгілеу;
2) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz