Айтбай Белгібайұлы айтыс жанрындағы келбеті
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
І
1.1. Айтбай Белгібайұлының өмірі
мен шығармашылық
ғұмырбаяны ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
ІІ Айтбай Белгібайұлының ақындық әлемі.
2.1. Айтбай Белгібайұлы айтыс жанрындағы келбеті ... ... ... ... ... .20
1. Айтбай ақын шығармашылығындағы кітабилық дәстүр ... ... ... 29
2.3. 2.3. Айтбай Белгібайұлының түрлі тақырыптарға арналған
өлеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
ІІІ Айтбай ақын шығармашылығындағы Ұлы Отан соғысының батырларының
жырлануы.
3.1. Ақын шығармашылығындағы Ұлы Отан соғысындағы қазақ
батырларын жырлауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
8
І. КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиеттану ғылымы мен сынының
бүгінгі таңда және жарқын келешекте алдында тұрған аса ірі міндеті –
халқымыздың бұрын-соңды жасаған рухани көркемдік мұрасы мен дәстүрін
меңгеру, оны жұртшылықтың игілігіне айналдыру болып табылады. Әдебиеттің
белгілі бір дәуірлері, елеулі ескерткіштері, қайраткерлері туралы
нақтылы және сенімді ұғым қалыптастыру үшін ең алдымен шығармалар
мәтінін ғылыми тексеріп, жариялау, олар жайында талдаулар жүргізу шарт.
Онсыз дәлел орнына дақпырт жүретін, зерттеуден бұрын қорытынды үкім
жасалатын қырсық әдеттен құтыла алмаймыз.
Әдеби мұраның игерілу ахуалын қысқаша шолсақ, қазақ әдебиетінің сан
ғасырлық жасалу, даму жолдарын шолатын еңбектер бізде жоқ емес, бар!
Бірақ, қайсы дәуірдің көркемдік қазынасы туралы да түсінігіміз жартыкеш
болып келгенін айтпасқа шара жоқ. Мысалы, түркі тілдес халықтарға
ортақ мұра болып табылатын V-VI ғасырлар арасындағы жазба
ескерткіштердің мән - мағынасын ашып көрсетуге енді - енді ғана ден қоя
бастады. Бірсыпыра көркемсөз байлығы тікелей зерттеушілік мәдениеттің
әлсіздігінен қозғаусыз қалып келеді. Бұл ретте өткен ғасырдағы
Шортанбай, Мұрат сынды ақындар туындыларын атаған болар едік. Ал енді
бір шоғыр ақындар туындылары бір кезде олардың авторларына тағылған
түрлі саяси кінәраттар салдарынан мүлде жабық күйінде қалған. Бұл
көрсетілген үш сала мұраны тексерудің баяулап немесе тоқырап
қалғанына түрлі себептер табылуы мүмкін. Соның ең бастысы ғылыми
зерттеу дәстүрінің қалыптасып болмауынан, әдебиеттің көпқырлы жанды
құбылысын қатып-семген догматикалық жаттанды, жасанды қағидалар
өлшемімен қараудан туған болатын. [1-65]
Зерттеушілер назарынан тыс қалған тағы бір шоғыр мұра
Қазақстанның әр өңірінде жасаған ақындар шығармаларына қатысты. Бұл
тараптағы кемшілік санаулы, белгілі ақындар есімін ғана тілге тиек
етумен шектеліп, көркемдік мәдениетімізге азды-көпті үлес қосқан сөз
шеберлерін ұмыт қалдырушылыққа байланысты.
ХІХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың басындағы әдебиет қолданған әдеби
тәсіліне ұстанған бағыт – бағдарына қарай танылмай жүр деуге келмейді.
Сөйтседе, Қазан төңкерісіне дейін қаншама кітаптар шығарған біраз
қаламгерлердің туындылары әлі күнге дейін өз ұрпақтарынан өгейлік көріп
келеді. Өз ұлтымызды өзіміз тануға толық мүмкіндік болып жатқан кезде, бұл
дәуірдегі ірілі-уақты ақын, жазушылар жаңа көзқараспен қайта қаралып, дұрыс
бағалануы тиіс-ақ. Сондай жаңаша бағалап, бағамдауды қажет ететін
әдеби ағым өкілдері - кітаби ақындар. Бұлардың алды елуден асса, соңғылары
төрт – бестен дастан жазған ерекше дәстүрлі өзгеше ағымдағы ақындар. [2-28]
Кітаби ақындар қоғамдағы ауыр саяси - әлеуметтік дағдарыстың себебінен
дүниеге келген жаппай орыстандыру, шоқындыру белсенді жүргізіліп,
халықтың рухани байлығына шабуыл жасалып, халықтың ғасырлардан келе жатқан
сенімі шайқалып, тұрған тұста, сол суық ызғарды замандастарынан күн ілгері
біліп, оның зардабын жан –жүрегімен сезініп, орысшылдыққа түрікшілдікті,
шоқындыруға ислам дінін қарсы қару етіп күреске шыққан ақындар - осы біз
сөз ететін кітаби ақындар. Бұл ақындарды өздері өмір сүрген кезеңінен бөліп
қарауға болмайды. Олар өз дәуірінде қоғам қажеттілігінен туған, өз
кезегінде міндеттерін адал орындаған ағартушы ақындар. ХІХ ғасырдың соңы
ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетін сөз еткенде, ағартушы, ағартушы
демократ деген атауға бір жақты талап қойылды. Ағартушы - деп тек орыс
мәдениетін насихаттаушы -ларды ғана атап келді. Әлем әдебиетінде
ағартушылық қоғамда адам санасын біліммен азықтандырып, рухани тазалыққа
шақырып, идеясын ұстанған білімді азаматтарға берілген атақ екендігі
белгілі. Олай болса, кітаби ақындардың да әдеби идеялық көз-қарастары
ағартушылық ағымына сәйкес келеді. [2-32]
Бұл туралы ғалым Б.Кенжебаевтің пікірі біздің ойымызды нақтылай
түседі. ХХ ғасырдың басындағы ақын-жазушыларыды, кітаби ақындар, ағартушы
демократ ақындар деп бөлгенде, бір дәуір әдебиетін екі түрлі принциппен
бөлген, жіктеген боламыз. Бұл ғылыми жіктеу емес. Бір дәуірде жасаған ақын-
жазушыларды бір принциппен ғана, яғни идеялық - әдеби көз қарастарына
қарай жіктеген орынды болмақ . Ол ақындардың қай – қайсысы да білім алуды
насихаттады. Білім алудың мағынасын тарылтып, жіберген соңғы жылдары бұл
бағыт білім көзі деп мойындалмады. Әйтпесе бұларда жастарға, жалпы халыққа
білім таратушылар болатын. Бұларда білім алуды, адалдықты, адал еңбекпен
мал табуды, рухани тазалықтты насихаттады. Рухани тазалықтың құралы - ислам
моральі деп түсіндірілді. Исламның аты аталып, Алла мен пайғамбар сөз
болған соң-ақ, бұл ақындарды халықтан алыстатуға күш салынды. Оларды
идеялық әдеби көзқарасына қарай емес, саяси тұрғыда бағалау басым болды. [3-
58]
Кітаби ақындарды өз ұлтынан бөліп тастау - белгілік түрік танушы
ғалым В.В. Радловтың бұларға кітаби деген анықтауышты қосқаннан бастау
алатын сияқты. Кейінгі зерттеушілер діңи көпшілігі бұл ақындар
шығармашылығына жоғарыдағы Радловтің көзқарасы тұрғысынан келіп оларды
қазақ әдебиетіндегі белгілі даму кезеңіндегі ерекше үлгілерінің бірі деп
емес, сырттан келген дүние іспетті қарап келді. Бірте-бірте шығыстан
алынған көшірме дүниелер (сырттан алынған дүниелер есебінде), әдебиет
тарихынан ысырылып тасталынды. Бұған елдегі саяси ахуал тікелей әсер етті.
ХХ ғасыр басында олардан қалған мұра 120 поэма еді , - деп М.Әуезов сөз
ететін сол әдебиет қазіргі күнге дейін, өз деңгейінде танылып болды деп
айта алмаймыз. Ғалымдар бұл ақындарға мойын бұратын кезі келгенін
ескертеді.Қазақ Әдебиетін зерттеу ғылымында, жете зерттеліп, әрі толық,
лайықты орындарын таба алмай жүрген кітаби ақындар біраз бар. Олар: Ақылбек
Сабалұлы,Шәді Жәңгіров, М.Жұмашев, Жүсіпбек Шайхисламұлы, Оразмолда,
Баймұханбек Бейсенов, Мағаз Батырғалиұлы, Кашафуддин бин Шахмардан, Мақыш
Қалтаев, Ғали Махмұдов, Нұржан Наушабаев, Ақмолла, Есенмолла, Әбубакір,
Ахмет Оразбаев, Жанұзақ, Тұрмағанбет Ізтілеуов т.б. есімдері ескерусіз
аталмай қалтарыста қалып қойған яғни, аттары көпке мәшһүр емес осы
ақындарды бір мақамға салып, ескішіл бағыттағы ақындар деп сипай өте
шығып жүрдік,- дейді ғалым Ө.Күмісбаев. Бұлардың ішінен Шәді Жәңгірұлы,
Н. Нысанбайұлының шығармашылығына арналған диссертация қорғалды. Майлықожа,
Мәделіқожа, Молда Мұса және Н.Нысанбайұлы, Ергөбек ақындар
шығармашылықтарын топтастыра сөз еткен еңбекте жарық көрді. Әбубәкір
Кердері, Ақмолла шығармаларын Уәлихан Қалижан зерттеп, ХХ ғасырдағы діни –
ағартушылық ағым атты еңбегінде жарияланды.. Қалғандары - ақындар шоғырының
ішінде аттары аталғаны болмаса, тікелей зерттелмей, тың жатқан дүниелер.
Солардың бірі - төңкерістен бұрын Ташкентте Шырын – Жігер
дастанын жазып, баспа бетінен жарыққа шығарған, кезінде ел арасына кең
танылған, соңғы кеңестік саясаттың ызғарының нәтежесінде көп көзінен
тасаланып қалған ұстаз, ақын - Белгібайұлы Айтбай.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың
негізгі мақсаты – кезінде өзінің төкпе термесі, ағынды ақыл жырымен
тыңдаушы қауымның құлақ құрышын қандырған әсем әуенді Айтбай ақынның
өмірі мен шығармашылығы туралы кеңінен мағлұмат беріп, оның
шығармашылығымен, әдеби мұрасымен оқырман қауымды кеңінен таныстыру
мақсатында жан-жақты зертеулер жүргізу. Дипломдық жұмыста мынадай
міндеттерді басты мақсат қоямыз
- Айбай Белгібайұлының өмірі мен шығармашылық ғұмырбаянына тоқталып өту;
- Айтбай Белгібайұлының ақындық әлеміне;
- Айтбай Белгібайұлы айтыс жанрындағы келбеті;
- Айтбай ақын шығармашылығындағы кітабилық дәстүрге тоқталу;
- Айтбай ақын шығармашылығындағы Ұлы Отан соғысының батырларының
жырлануы;
- Ақын шығармашылығындағы Ұлы Отан соғысының қазақстандық
батырлардың жырлануына назар аудару;
- Айтбай Белгібайұлының туған жер тақырыбына арналған
өлеңдеріне ден қою;
Диплом жұмысының зерттеу пәні – бір кезде ел арасына кең тарап, қазір
ұмыт бола бастаған күміс көмей, жезтаңдай әнші - ақын Айтбай
Белгібайұлының асыл мұрасын ел игілігіне айналдыру.
Зерттеу нысаны. Әрі сауатты, әрі ауызша төте жырлайтын да, кітаби
ақындығымен де жыр сүлейі атанған Айтбай Белгібайұлының өмірі мен
шығармашылығын дипломдық жұмысымыздың басты мақсаты етіп аламыз.
Диплом жұмысының құрылымы – кіріспеден, екі тарау, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
БІРІНШІ ТАРАУ
1.Айтбай Белгібайұлының өмірі мен шығармашылық қызметі
Қазақтың сөз өнері көп ғасырлар бойы үш түрде жасалып, өмір
сүріп келеді. Оның біреуі – фольклор, екіншісі – авторлық ауыз әдебиеті,
ал үшіншісі – жазба әдебиет. Олардың бір-бірімен қатынасы өте тығыз,
үшеуі бір-біріне әсер етіп, өзара байланыста дамыды. Фольклор – ежелгі
заманда пайда болып, халықтың өзімен бірге жасап, жалпыхалықтық
руханиятқа айналған болса, авторлық ауыз әдебиеті мен жазба әдебиет
орта ғасырларда туып, фольклормен қатарласа өрбіп, халық пен қоғамның
сапалы өсуін айғақтаған мәдениет болды. Үшеуі де біздің дәуірімізге
жетіп, қазіргі рухани өмірімізде үлкен рөл атқарып келеді. Әрине,
әрқайсысы ереукшелігіне байланысты әртүрлі сипатта көрінеді. Мысалы,
халық әдебиеті, яғни фольклор көбінесе бүгінгі мәдениетіміздің қайнар
көзі болып, өнеріміз бен әдебиетіміздің тұғыры ретінде қызмет атқарса,
авторлық ауыз әдебиеті қазіргі таңда айтыс түрінде көрініс беріп жүр,
ал жазба әдебиет осы күнгі бүкіл өнеріміздің көшбасшысы екені дау
туғызбайды. Рас, ылғи да бұлай болмағаны белгілі. Жиырмасыншы ғасырға
дейін ұлттық руханиятымызда фольклор мен авторлық ауыз әдебиеті басым
болып келді. Авторлық ауыз әдебиеті жиырмасыншы ғасырдың ортасына дейін
өзінің белсенділігін, мән-маңызын жоғалтқан жоқ. Халық ақындары ертеден
келе жатқан жыраулар мен ақын-жыршылардың дәстүрін бұзбай, өздерін әрі
ақын, әрі жыршы, әрі әнші ретінде танытып, авторлық ауыз әдебиетін
жеке шығармаларымен де, бұрынғы жырлар мен әндерді
орындауымен де дамыта түсті, басқа сапаға көтерді. Бұл процесте олар
бұрынғы мұраны біліп, пайдаланумен шектелген жоқ, олар өз тұстарындағы
жазба әдебиет үлгілерімен танысып, оқыған шығармаларынан өнеге алды,
сөйтіп баяғыдан келе жатқан авторлық ауыз әдебиетін жазба әдебиетке
қарай бет бұрғызды, жазба әдебиеттің элементтерін қолданып жаңа
дастандар, тіпті поэмалар шығарды. Мұндай шығармалардың тууы бірде
ауызша, бірде жазбаша түрде болды, себебі жиырмасыншы ғасырдағы халық
ақындарының біразы арабша сауатты болып, шығыс әдебиетін жақсы
білетінді, ал кейбірі қазіргі әріптегі кітаптарды да оқи алатын.
Сондай ақындардың бірі - Айтбай (шын аты – Айтмұхаммед ) Белгібайұлы
еді.
Ақынның өзі туралы Ақын Айтбай көргені атты өлеңінде былай дейді:
Сегіз жүз сексен жеті бірде бір мың сана,
Келіппін бұл дүниеге болып бала.
Атамекен бабаның қонысы екен,
Қаратаудың алқабы жалпақ дала.
Көз ашып нұрын көрдік ай мен күннің,
Тәрбиелеп ата – ана берді сүтін.
Онға жетіп өрмелей қадам бастық,
Мағдарын білмесек те дүние бүтін.
Өлкесі Сырдария қонысы екен,
Жер кепе қаласы жоқ мұнан бөтен.
Жас шаңырақ шөлдеген жазирада,
Көр секілді жер кепе қыста түтін. [4-172]
Айтбай Белгібайұлы –халық ақыны, жырау. 1888 жылы Сырдария
өңірінде, қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысының Отырар ауданының Тартоғай-
Сумағар дейтін жерінде дүниеге келген. Ол жастайынан оқу іздеп,
әрекеттенумен болады. Тіпті Түркістан қаласындағы Иван Калыч дегеннің
орыс мектебінде оқымаққа да талап етіп әрекеттенген. Бірақ, егіншілік
пен малшылықтан басқа кәсібі жоқ кедейдің баласына өмір өз кедергісін
келтірді. Жігерлі бала сонда да алған бетінен қайтпай, он үш жасында
Түркістан маңындағы Қарнақ кентінің медресесіне қашып барып, жалданып
оқуға түседі. Зейінді бала мұның бес жылға шақталған бағдарламасын үздік
тамамдайды. Бес жыл сонда мұсылманша оқып, Бұқарада оқуын
жалғастырады. Бұл Орта Азия мен Қазақстан аймағындағы ең жоғары
мұсылман оқуы еді. Онда төрт жыл оқып, ислам дінінің үлкен білгірі
болып шығады және парсы, араб тілдерін меңгергенінің арқасында шығыс
классиктерінің шығармаларын оқып, өзіне сарқылмас рухани нәр алады. Бұл
медреседе ақынмен бірге суды теріс ағызады деген Әбубәкір қары да білім
алған. Осы 1903-1906 жылдары Бұқарада оқып жүрген жылдары парсы тіліндегі
кітаптармен мол танысады. Фердауси, Низами, Рудаки, Омар Хаям тәрізді
алыптар туындыларын түпнұсқадан қызыға оқиды. Осы ұлы шығыс
ақындарының кітаптарын жинап, өмірлік серік етеді. [5-145]
Айтбай ақын өз туындыларын жазып шығаруды әдетке айналдырған ақын
десек те, ауыз әдебиетінің күшті ықпалында болған. Өз тұстастарының
ұғымына, түсінігіне жеңіл соғатын шығармалар жасау қамын көбірек
қарастырған. Себебі, ақын өзі өмір сүрген, ақындық қызметі қалыптасқан
ортаның, кезеңнің өзі оған осы талаптарды қойып отырған. Өзінің өлең-
жырға деген ынта-ықыласы оны қазақтың бай фольклорлық мұрасына
жетелейді. Сонымен бірге Қаратау мен Сыр өңіріне аты мәшһүр болған
Молда Мұса, Мәделі , Қожа, Шәді Төре, Майлықожа,
Құлыншақ сынды жыр алыптарының шығармаларын оқып, жатқа да айтатын
болған. 1913-14 жылдары ташкент қаласында Маруся
деген орыс қызымен танысып, арада бірер жыл өткенде оны еліне алып
қашады. Ол - сол кездегі Ташкент генерал-губернатордың туысы Лушник
деген сары уәзірдің қызы болатын. Арманды Айтбай дастанында өмірдің
қиыншылығын, сезімнің шырғалаңына түскен балаң жігіттің
көңіл – күйін былай суреттейді:
Нашарлап кедейліктен Ташкен барып,
Шамалы қайрат – күшім, жүзім налып.
Күнбе күн елім үшін қызмет еттім,
Бірінде орақ, бірінде кетпен алып.
Сауатым бар шамалы арабшадан,
Үлкені оқымаған күбкүн надан.
Басыма айналдыра бөз орап а(лы)п,
Саналдым өзімді - өзім молдалардан.
Сол кезде жиырма бесте жасым еді,
Құраннан жігіттігім басым еді.
Бір қызға жатсам – тұрсам көңілім ауып,
Ақылым әр алуан қашып еді.
Қызы екен Сары төренің білдім сұрап,
Дабысы талай жерге кеткен тарап.
Орыс – қазақ демеді біздің көңіл,
Қайтейін мен қалған соң, жаным қалап.
Қазақ әдебиетінде қазақ жігіттеріне орыс аруларының ғашық болуы көптеп
кездеседі. Соның бірі – Дударға ғашық болған Мариям Жагорқызы болса.
Екіншісі – Арманын хатқа жазып, сезімін әсем үнімен жеткізген ақын Айтбай
десек артық айтқан болмаспыз
Айтбайға туған өлкесі Сумағар - Тартоғай, Тіней мешіт жамағаты жиылып
той жасап, соңынан екеуіне балаларымызды біреуің қазақша, бірің
орысша оқытыңдар ден қолқа салады.
Шешем шықты алдымнан, әкем бірге,
Қарады қыз ап келген біздің түрге.
Бозқасқаны құдайы шалып тастап,
Ағайын хабар берді, жетер жерге.
Той болды ұлы жиын, ғажап думан,
Законшіктер жиналды небір құмай.
Апыр-ай, бұл недеген тамаша деп,
Қыз - бозбала шулады, Қалың тоғай.
Қызды көріп, ер әйел есі кетті,
Тазаның жұрнағы деп, қандай текті.
Әлемде мұнан артық сұлу жоқ - деп,
Кейбіреулер: Перінің қызы -
депті! [4-24 ]
Сөйтіп, олар бірнеше жыл балаларды оқытып, көптеген қазақ
балаларының сауатын ашады. Ақынның інісі Төле Белгібайұлы Ақынның өмір
тарихы атты мақаласында Ол кезде орыстан қыз алған қазақ жігіті
болмайтын. Күздің кезі еді, ауылға келген соң үлкен той жасап, мереке
өткізілді. Тойдан соң Сыр бойындағы үлкен - кішінің бәрі бас қосып,
балаларды өзің қазақша оқыт, әйелің орысша оқытсын деп ұйғарым жасады. Жан
– жақтан балалар ағылып келіп жатты. Түске дейін қазақша, түстен кейін
орысша оқу жүре бастады., баян етеді. [6-3]
Айтбай мен Маруся Қазан төңкерісі туралы хабарды үмітпен қарсы
алады. Тіпті Түркістан қаласында құрылған совдеп жұмысына ә дегеннен
араласып, айрнайы тапсырмалармен аш-арықтар үшін Ақтөбе қаласынан
астық тасу жұмысымен айналысады. Ол кезде паровозды жүргізу үшін
Сырдан, Қызылқұмнан сексеуіл тасиды. Қара жұмыстың ешқайсысынан
қашпайды. Осынау аумалы-төкпелі кезеңде Марусяны әкесі шақыртып әкетеді
де, ақсүйек ағаларының қысымымен ақыры екеуін ажыратып тынады.
Бұл үшін, надандығым болды басым,
Малайлықпен өтті де оқу жасым.
Оқытпаған обалым Некалайға,
Жібегім – жүн, жез болды – ау гауһар тасым.
Зорлықпен тартып алды сүйгенімді,
Кімге шағып жылаймын күйгенімді.
Тілмаштары ол күндегі жалап екен,
Көтеріп олар, сүйер мекен бір
белімді. – деп қапалығын хатқа түсіреді. [4-32]
Кеңес өкіметі орнағанға дейін жас Айтбай қазақ ауылдарында медресе
ашып, балаларды оқытады, ал Кеңес өкіметі келгеннен соң әртүрлі
қызмет атқарады: мұғалім болады, болысқа хатшылық етеді, ликбез, яғни
сауатсыздықты жоюды ұйымдастырады, есепші жұмысын атқарады. Ақынның ұлы
Өмірзақ Айтбайұлы: Менің әкем Айтбай Белгібайұлы Ислам ілімін терең
игерген ғалым, әрі ақын адам еді. Мектеп, медреседе сабақ бере жүріп,
оқиғалы дастандар жазған, ақындар айтысына қатысқан, үнемі ел алдында
жүріп, өмірдің қилы – кезеңдерін өлең сөзбен өрнектеп отырған.
1919 жылы Айтбай Ташкент қаласындағы мұғалімдер дайындайтын
аймақтық курсқа оқуға түсіп, оны бітіреді. Сонда алған дипломға
кезінде Орта Азия мен Қазақстанда Кеңес өкіметінің қаз тұруына көп
еңбек
сіңірген партия, кеңес қайраткерлерінің бірі С.Қожанов қол қойыпты. Мұны
бітірген соң Айтбай бірнеше жыл Түркістан қаласындағы бесінші интернатта
мұғалім болып жұмыс істейді. Осыдан отыз сегізінші жыдарға дейін
әртүрлі сауат ашу істерімен шұғылданып,
Шәуілдір ауданына көшіп келіп, жаңа ұйымдасып жатқан колхоз жұмысына
араласады. [4-146]
Ұлы Отан соғысы жылдарында және одан кейін де әуелі аудандық ақша
бөлімінде, одан әрі ұзақ жылдар Қызыл отау жұмысын басқарады. Айтбай
өлеңді жазып шығарған ақын, және де жазғанын
сол сәтінде халық алдына шығып, әдемі даусымен әуендетіп айтуға
дағдыланған ақын. Оның ерекшелігі де осында. Яғни, өлеңдерін үнемі баспа
жүзінде жариялатып отыруды құнттамаса да жұртшылыққа дер кезінде жетіп
отырған. Жалпы алғанда Айтбайдың өмір жолы біркекі шуақты болмаған,
талай қиыншылықты басынан кешірген. Бірақ соған қарамастан Құдай
дарытқан ақындығын тастамаған. Айтбайдың ата-анасы да сөзге ұста, ауыл
арасындағы айтыстарға қатысып, ақындық талантын көрсетіп жүрген
екен. Айтбай ақын бала күнінен өлең-жыр шығарумен шұғылданған, алайда
оларды жариялауға ұмтылмаған. Оның алғаш жарық көрген шығармасы –
Шырын-Жігер дастаны. Ол сонау 1913 жылы Ташкент қаласында басылған.
Өкінішке орай бұл кітап қазір таптырмай тұр. [4- 147]
Айтбайдың ақындығына Шығыс поэзиясымен қатар қазақ фольклоры және
өзі өскен ортаның Қызыл Жырау, Нартай Бекежанов, Елеусіз, Байбосын,
Мақан, Балтабай, Орынбай, Қазанғап, Баймұрат, Желеу, Өтебек, Сәдуақас,
Сәнбай тәрізді саңлақтарының әсері болса керек. Осының өзі-ақ Айтбайдың
поэзияның эпикалық түріне ерте кезден ден қойғанын көрсетеді. Оның
қолжазба күйінде сақталып , бізге жеткен тағы да бірнеше дастаны бар.
Атап айтқанда: Арманды Айтбай, Нарбота, Қоқаннан қашқан Нарбота,
Тазша бала – Аяз би, Қызылқұм, Мұрынқарақ, Шәуілдір, Қажымұқан,
Үш мұңлы, Сейітқасым батыр, Темірбек батыр, Туған жермен
қоштасы тәрізді көлемді туындылары мен Мырзашөлге аттаныс , Оқу
таппай шөлдедім, Кедейлік тақсіреті, Әкемнен хат, Құдық суреті,
Малшыларға, Оқушы балаларым, Шәуілдір қонысы, Темір стансасы,
Еңбек Ері, Отаныма қырық жыл, Қорғаушыларыма, Өмірімнен өсиет
деген өлеңдерінің көбін елі кезінде жатқа айтып, жадында сақтап келген.
Айтбай ақын өзінің эпикалық туындыларында екі бағытта көрінеді.
Бірі - ескіден келе жатқан фольклорлық сюжетті өзінше жырлап, өзіндік
тратовка жасайтындығы да, екіншісі – тарихи, өмірде болған оқиғаларды
жырлайтындығы. Мысалы, алғашқы бағыттағыны айтар болсақ, Нарбота,
Тазша бала – Аяз би - ежелгі ертегілер сюжеті бойынша жазылған, ал
екінші бағыттағылар - Үш мұңлы, Сейітқасым батыр,
Темірбек батыр атты шығармалар. Нарботаның сюжеті - шығыста
белгілі Үш ауыз сөз ертегісі болса, Тазша бала – Аяз би -
атақты ертегі негізінде жырланған. Осы екі дастанда да оқиғалар
белгілі мекендерде өтіп, шығармаларға бірқатар шыншылдық берген. Сол
сияқты Сейітқасым батыр мен Темірбек батыр атты поэмаларда да
тарихи адамдар мен мекен - жайлар аталып, нақтылық көрініс берген.
Бір айта кетер ерекшелік – Айтбай ақын өзінің эпикаға емес, лрикаға
да бейім екендігін көрсете алған. Мұны Арманды Айтбай мен Үш
мұңлыдан байқауға болады. Айтбай Белгібайұлы - айтыскер ақын
ретінде де елге мәшһүр болған. Бізге жеткен материалдарға қарағанда,
Айтбай ауызша да , жазбаша ад айтыса білген. Оның бозбала кезіндегі
айтыстары , әсіресе Мәлике қызбен және Жәмила қызбен хат арқылы
айтысынан ақынның суырып салуға жас кезінен машықтанғаны аңғарылады.
Жазбаша айтыс Оңтүстік және Сыр өңірінде ХІХ ғасырда етек алғаны
белгілі. Айтбайдың екі қызбен жазып айтысқаны - сол дәстүрдің жалғасы
және мәтіндерде ауызша да, жазбаша да айтыстың сөз өрнектері айқын
көрінеді. Ақынның суырып салма ақын екендігі оның Көпбаймен, Қуанышпен
айтыстары жақсы дәлелдейді. Оның қыздармен хат жазысқаны - кәдімгі қыз
бен жігіттің қайым айтысын еске салады. Ал өзі сияқты екі ақынмен
айтысы – Кеңес өкіметі тұсындағы айтыстың үлгісі: әр ақын өз
ауданының атынан сөйлейді. Бұл айтыстың ұтымды жері - ақындар бір
бірінің жеке басындағы емес, аудандарындағы жетістік пен кемшілікті
айтуы, сол арқылы айтыстың әлеуметтік пәрменінің арттыруы. Айтбайдың
әр тақырыпқа жазған толғаулары мен өлеңдерінде де өз таңбасы, өз ой-
өрісі бар. Өз дәуіріндегі ақын-жазушылар сияқты ол да қоғамда болып
жатқан алуан оқиғаға, өмірдің сан-саласына өлең, толғау арнап, дер
кезінде үн қосып отырған. Айталық, Ақын Айтбайдың көргені, 40
жылдыққа құттығым деген толғаулары Қазақ ССР-нің 40-жылдығына
арналған. Ақынның біраз өлеңдері арнау түрінде шығарылған, ал біршама
өлеңдері күнделікті өмірде болып жатқан іс-шаралар мен мерекелі
күндерді жырлауға арналған. Тағы бір бір топ өлеңдері мен жырлары
ақынның туып-өскен жері мен ел азаматтары туралы баяндайды.
Айтбай Белгібайұлы - өз заманының перзенті, сондықтан оның
шығармаларында сол дәуірдің табы айқын сезіледі, яғни коммунистік
идеология үстемдік етіп тұрған мезгілдің идеялары бар, олай болуы
кеңес кезінде заңдылық іспетті еді. Бұл жағдай біздің рухани мұрамызды,
соның ішінде Айтбай Белгібайұлының да поэзиясын мансұқ ете алмайды.
Бұқарадағы мектепті тамамдаған соң Айтбай әуелі Ташкент, кейін
Құркелестегі медреседе шәкірттерге дәріс береді.
Осы жылдары Айтбайдың басынан мынадай бір махаббат драмасы өтеді.
Оны өзі кейін дастан-хикая етіп жазады.
Ат қойдым Арманда деп осы сөзге,
Аңласаң арманда ғой көрер көзге.
Ойласып ақылменен олай-бұлай,
Таппадым қояр атты мұнан өзге -
деп басталатын бұл дастан жиырмасыншы жылдары фольклор қазынасын
жинаушы Әбубәкір Диваевтың қолына түседі. Бұл дәптер бүгінде Қазақстан
Ұлттық Ғылым академиясының қолжазба қорында 545 папкада сақтаулы тұр.
[7-157]
Атақты шығыстанушы, фольклоршы Әбубәкір Диваев жиырмасыншы жылдардың
алғашқы жартысында Айтекеңмен әлденеше рет кездесп, одан көптеген
материалдар алған. Оның өзге дүниелерімен қосып, КСРО Ғылым академиясы
Ташкент филиалының қолжазбалар қорына тапсырылады. Бұл қолжазбалардың
біразы Қазақстанға жіберілген. Олар қазір Қазақстан Ғылым академиясының
Ғылыми кітапханасында сақтаулы. Солардың ішінде бір материалға ерекше
назар аударуға тура келеді. Ол ақынның Арманда Айтбай деп аталатын
күрделі дастаны. Кезінде Ә.Диваевтың бұл шығарманы өлеңмен жазылған
роман деп бағалап, ол кісінің Роман в стихах муллы Айтмухамеда к
русской девушке Марие деп жазып қалдырған қолтаңбасы бар.
Айтбай ақын 1939 жылы Шымкент қаласында өткен ақындар айтысына
қатысады. Осыдан былай қарай оның есімі аудандық, облытық
газеттерде жиі-жиі көріне бастайды. Аудандық, ауданаралық ақындар
айтысына қатынасып, жүлделі орындарға ие бола бастайды.
1943 жылы Алматыда өткен ақындардың республикалық слетіне қатысып,
Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов сынды алыптармен кездеседі. Жамбыл
Жабевтың аулында болып, ұлы ақынның лебізін тыңдайды. Бұл сапар оның
ақындық дарынын үдете түседі.Елге оралған соң ол бұрынғыдан да ерекше
ел тірлігіне араласып, өткір де уытты өлеңдерімен соғыс зардабынан
қасірет шеккен еңбекші бұқараның еңсесін көтереді. Үгіт бригадаларын
басқарып, диқандар мен малшылар арасында жиі болып, оларды
жігерлендіріп отырады. Қызылқұмның алыс түкпірлеріндегі шопан
отарларына барып, соғысқа кеткен отандастар ерлігін жырға қосады. Ер
Сейітқасым және Темірбек батыр дастандары сол жылдары туған.
Сөйтіп, ол соғыс жылдары өзінің шығармашылық шабытын, ақындық дарынын
колхозшылардың жігерлі еңбек етуіне , жңіске деген сенімін бекітуге
жұмсайды. Біз жеңеміз, Майданнан хат, Қуанышты хабар, Серпін,
Жүрек сезімі т.б. туындылары осындай мақсатпен жазылып, елдің отаншылдық
сезімін тәрбиелеуге үлес қосқан өлеңдер.
Соғыс жылдарында фольклорлық дәстүрдің жаңа бір түрі пайда болды.
Ол майдангерлер мен еңбеккерлердің өзара жазысқан өлең-хаттары. Міне,
осы жаңа дәстүрдің қалыптасуына кезінде Айтбай да өз үлесін қосқан.
Майданға аттанған азаматтардың көбі Айтбайға хат жолдар отырған. Онда
олар өзінің мұң-шерін, ерлікке толы әрбір сәтін ашық сыр етіп жазады.
Айтбай ондай хаттардың қайсыбірін өлең сөзге айналдырып, ел мұрасына
айналдырып отырған. Айдарша мен Айтбайдың , Әбдібек пен Айтбайдың
арасында болған өлең-хаттар күні бүгінге дейін Оңтүстік өлкеде жатқа
айтылған.
Соғыстан кейінгі жылдарда Айтбай Қызыл отауда қызмет ете жүріп,
бейбіт еңбекті жырлайды. Жастарды өнерге, білімге, еңбекке шақыратын
өлеңдер жазады. Әлденеше рет ақындар сайысына түсіп, айтыскер өнерін
шыңдайды. Ол Мәлике, Орынбай, Елеусіз, Мақан, Желеу, Көпбай, Қуаныш
тәрізді ақндармен айтысқа түскен. Оның жекелеген өлеңдері Жұлдыз
журналында (1978), пернедегі термелер (1965), Айтыс(1965), Оңтүстік
Қазақстан ақындарының айтысы (1958) атты кітаптарда, Социалистік
Қазақстан (қазіргі Егемен Қазақстан), Оңтүстік Қазақстан, Лениншіл
жас (Қазіргі Жас алаш) газеттерінде жарияланып тұрған.
Ақыны ақымақ саналып, алыпсатары ардақталып жатқан мынау алмағайып
заманда рухани дүние және оны жасаушылар туралы айту артық сияқты
көрінеді. Дегенмен Қырық жыл қырғын болса да ажалды өледі дегендей,
қандай да бір кезеңде елінің еркесі, серкесі болған, білімімен,
жырымен көпке өнеге шашқан ақындар аты өлмек емес.
Оның үстіне қазір еліне аты да, заты да белгісіз небір
қайраткерлердің есімін әсем-әсем даңғылдардың маңдайшларынан көргенде
өмірінің соңы өткен ауылдан қисық көше де бұйырмаған, аты қазақ
елінің энциклопедиясына енген, ұлы Жамбылдың өзін сүйсіндірген, жырымен
де, түрімен де күллі Сыр бойына әйгілі болған, айтыстың, төкпе
жырдың ерен дүлділі, жүйрігі Айтбай Белгібайұлының есімі еріксіз еске
ораладығын ғалымдарымыз баспасөз беттерінде жарыса жазып жүр. [8-152]
Колхоздастыру тұсында колхозға мүше болып, әртүрлі шаруашылық жұмыстарға
араласады. Бертініректе аудандык акша бөлімінің уәкілі, сонан соң көп жыл
аудандық қызыл отаудың меңгерушісі қызметін атқарады. Айтбай ауыл
тірлігіне, осындағы оң өзгерістерге, отандастарының ісіне өлеңімен, жырымен
үн қосып отырған. Халық акындарының шығармаларынан құрастырылған "Жазушы"
баспасынан 1965 жылы жарық көрген "Пернедегі термелер" деген жинаққа енген
Айтбай Белгібаевтың ертеректе жазған "Құмдағы кұдық" деп аталатын өлеңінде
Ұлы Октябрьден кейін Қызылқүм өңіріне келген елеулі өзгерістер зор шабытпен
шынайы суреттеледі:
Жер асты дүңгір-дуңгір дыбыс шыгып,
Жентек-жентек қызыл құм жатыр шыгът.
Жаны шошып, денесі уріккендей,
Долышылар қарайды кейде бұгып.
Су шыгып, мамырлады мал мен адам,
Теңіздей толқын ақты шөл даладан.
Басына отау соғып, агаш тікті,
Шыңыраудан су алған малшы маман.
Айтбай Белгібаев өлеңді ерте кезден, яғни, революциядан бұрын
жаза бастаған. Оған дәлел 1913 жылы Ташкент баспасынан жарық көрген "Шырын-
Жігер" деген дастаны. Бұдан басқа да "Үш мұңлы", "Қоқаннан қашкан Нарбота"
тәрізді өлен жырлары, поэма-дастандары болған. Бірақ олардың барлығы
баспаға жетпеген. Қолдан-колға ауысып, ауыздан-ауызға тарап, ел игілігіне
айналып кеткен.
Ақын Айтбай Белгібаевтың ерекше көзге түсіп, құлшына жазған тұсы Ұлы Отан
соғысының кезі еді. Осы тұста ол елде қалған кәрі-жастың еңсесін көтеріп,
еңбекке кұлшындырар өлендер жазады. "Майданға хат", "Әбдібекке", ''Айдарша
атты бөлеміз", "Сейтқасым батыр", "Темірбек батыр" осы кезенде жазылып,
жұртшылыққа жария болған. Бұлардың бірқатары аудандық, облыстык газеттерде
жарияланған.
Отырар руханият музейінің меңгерушісі Абдулла Жұмашев — Сыр өңіріндегі
ақын-жыраулардың, соның ішінде Айтбай акынның да мұрасын жинап, зерттеумен
тыңғылықты айналысьш келе жатқан халық поэзиясының жанашыры. [9-3]
Шәуілдірдегі өзі басшылық ететін музейде Айтбай Белгібаевтың шапаны мен
шекпені, кітап салатын шкафы жәие бірнеше дастандары сақтаулы тұр. Еліміз
өміріндегі қиын кезең — асыра сілтеу нәубеті түсында, 1931 жылы Айтбай ақын
жазықсыз абақтыға алынып, Түркістан қаласында түрмеде жылға жуык жатады.
Осында жатып әділдік, араша сүрап қала прокуроры Сұлтан Жантуаров деген
кісіге өлең-хат жазады. А. Жұмашев осы хатты Құшатада тұратын Сапарбек
Нұрманбетов қариядан жазып алған екен. Акынның қапастан босауына көмегі
тиген осы өлең-хат қазір Шәуілдірдегі аталған музейдің қолжазба бөлімінде
сақтаулы тұр. [9-3]
1988 жылы жүз жылдық мүшел тойы аталып өткен Айтбай Белгібаев артына
елеулі мұра қалдырған ақын. Оны жинап, зерттеп, қалың оқырманның игілігіне
айналдыру, жалпы Айтбай сияқты ақындардың дәстүрін жалғастыру мақсатымен
олардың құрметіне айтыс мерекелерін өткізіп тұру қолға алатын мәселелер деп
атап өткен.
Айтбай — осындай драмалык оқиғаны сюжет, хикаялы дастан-хисса етіп
жырлауға шебер ақын. Оның бұдан бүрын 1913 жылы жырлаған "Шырын — Жігер"
хиссасы Ташкент баспасынан басылып шыққан-ды. Онда бір үйлі жанның басынан
өткен аянышты тағдыры хикая етілген.
А. Белгібаев совет тұсында мәдени-үгіт және халық ағарту жұмыстарына
белсене араласады. Бір жағынан мектепте мұғалім болса, екіншіден, сабақтан
қолы қалт еткен кезде, үгіт бригадаларымен бірге ауылдарға шығып ән шырқап,
дастан толғап жүрген. "Жалшының зары", "Қос жетім", "Октябрьге 20 жыл"
"Айна — Жамал", "Қобай — Мансұр", "Мұрынқарақ", "Тыңда, кедей", "Ұлы заң",
"Құмдағы құдық", "Қызыл жыршыға", "Елеусіз ақынға" тағы басқа арнау, толғау
дастандары сол жылдардың жемісі еді. Ақынның бұл туындыларының идеялык
көркемдігін де ерекшеліктер айтарлықтай.
Ұлы Отан соғысы жүріп жатқан қаһарлы жылдары Айтбай ақын үгіт
бригадасын басқарып, ауыл еңбеккерлерін жігерлі еңбекке, жеңіске шақырды.
"Біз жеңеміз", "Қуанышты хабар", "Майданнан кайтқан жауынгер", "Серпін",
"Жүрек сезімі" тағы басқа өлеидерін айтып жүрді. Совет Одағының Батырлары
Сейтқасым мен Темірбек қиян-кескі арпалыс кезінде өзінің майдандас
бауырлар, достарымен жұбын жазбай жүріп талай қиыншылықтарды басынан
кешіреді, талай ерліктер жасайды. Ақын осылайша советтік патриотизм мен
интернационализм идеясын жан-жақты толғайды. [10-2]
Айтбай ақын әуелі 1939 жылғы Шымкеште өткізілген облыстық ақындар слетіне
қатысып, Онда Нартай Бекежанов, Орынбай Тайманов, Қазанғап Байболов, Әлібек
Байкенов, Мырзабек Байжанов, Елеусіз Байырбеков, тағы басқалар өзара жыр
жарысына түсті. Кейін олар осы тобымен 1943 жылы Алматыда өткізілген
республикалық халық акындарының слетіне барды. Бұл кәдімгі ақындар атасы
Жамбылдың "Алатаудан, Арқадан ақындарым келіпсің", "Уа, Орынбай, Шашубай
сендер өзен басындай" деп той бастайтын әйгілі жиын. Осы айтыста Нартай мен
Қазанғап, Орынбай мен Әлібек, Айтбай мен Елеусіз жыр сайысты. Слет
аяқталған соң бәрі Жамбыл ауылына барды. Музей аралап көрді, Бұл кезде жасы
97-ден асқан ата ақынның кең дастарханынан дәм татты. Сонда Нартай сырнайын
аңыратын ән салды. Орынбай желдірмесін термеледі. Айтбай әсем әуенмен
"Шырьш-Жігерден" үзіңді жырлап берді. Шырын-Жігерді естіп тәнті Жамбыл
ақын Орынбай Таймановты сөзге тартып Айтбай жөнінде сұрастырады.
* Тау күдірет-ау, мынауың қай ақын еді, сөзі құлағыма
жағып барады ғой, — деп сүрады. Орынбай Жәкеңе жақындай
түсіп:
* Бұл Шәуілдірдің Айтбайы, - деп тапыстырды оны.
* Шәуілдір деймісің, иә, иә, ілгеріде Майлықожаға еріп
жүргенде ауылына түстеніп, Түркістанға асқанбыз, деп осылайша ақынның
туған жерін де тілге тиек етеді.
Н. Төреқұлов ақын жөнінде мынадай деректерді айтып өтеді. 1962
жылдың маусым айында сол өңірде ақын, жыраулар көп деген хабармен Шәуілдір
ауылына бардық. Онда Айтбай ақынның шәкірті Шайқым
Қасымбековті тауып алдық. Екеуміз Сырдариядан асып, "Овцевод" совхозына
жеттік.
* Мұны ақындар ауылы деп атайды — деді Шайқым.
* Қане,аташы?-деп койын дәптерімді ыңғайладым.
Ол:
- Бұл ауылдан Айтбай, Қызыл жырау, Байбосын, Әмзебек
деген ақындар шыққан деді.
Шайқым екеуміз үш күннен кейін "Талапты" совхозына өтгік. Мұнда Санбай
Қалмағанбетов, Балтабай Тебейұлы деген ақындар болыпты. Осы ауылдың сөз
білетін ақсақалы карт мұғалім Айдарша Оспановпен жолығып әңгімелестік. Ол
кісі де кезінде жыршылық жолына түсіп, Айтбаймен, Қызыл жыраумен талай
бірге жүрген екен. Айтбай жөнінде сұрағанымызда мынандай бір қызыкты әңгіме
айтып берді,- деп төмендегі деректерді атап көрсетеді.
- Баяғы Қоқан заманында Нарбота деген кедей жігіт бар
екен.Әйелі сұлу болса керек. Оған жасауылдың көзі түсіпті. Бір күні әлгі
жасауыл жігітке қастандық жасап зынданға салдырады. Нарбота қашып шығып
түрікмен елін паналайды.Кейбір адайлар арасына сіңісіп, онда Қасымбай
дегеннің
жылкысын бағып жүреді. Нарбота артында қалған өйелін,бес жасар баласын
сағынып, елге калай барсам деп, қамкөңілді болып отырғанда бір есек мінген
ақсақал жолығады. Ол Нарботаға үш ауыз ақыл айтады: бірінші —
дәм-түзын татқан адамға жамандық істеме, екінші — ертеңгі асты тастама,
үшінші — қанша тәшпүш көрсең де ақырын күт, сабыр ет деп жүріп кетеді.
Қасымбайдың Гүлжан деген әйелі Нарботаға аңсары ауып, сөз салады. Ол
көнбейді: "Сіз анасыз, мен асырап алған баламын, талай тұз-дәмінізді
таттым, опасыздык ете алмаймын, койыңыз" дейді. Жігіт көнбеген соң, әйел
оған жала жауып байына шағынады. Қасымбай қаһарланьш жігіттің көзін жоймақ
болады. Сөйтеді де наубайшысына астыртын: "Кімде-кім саган келіп нан
сұраса, оның басын тандырға тығып өрте!" деп бұйырады. Нарбота бара жатса
алдынан темірші ұста шығып "азанымен қайда барасың, үйгекіріп шай ішіп
кет?" дейді "Ертеңгі асты тастамаймын" деп досына бұрылады.
Осы кезде Гүлжан бәйбіше басына қара баркыт шапанын бүркеніп, "ендігі
жігіттің шаруасы біткен шығар, өзім барып көрейін" деп наубайшыға барса,
алпамсадай наубайшы шап беріп ұстап алады да, басын жанып тұрған тандырға
тығады. Қара шашы шытырлап жанып, опасыз ойел лезде күлге айналады. Артынан
бір құшақ тандыр нанды альш жылқышы байға барса, ол аң-таң болып түрып
калады. "Сен Нарботамысың" десе жігіт "Иә, әке,
мен ғой, нан әкелдім" дейді. Сонда барып бай түсінеді. "Бұл бала бейкүнә
адал екен" деп, оның арқасынан қағады.
Бай жұртын жинап Нарботаға қызын қосады. Еншісін беріп еліне кайтарады.
Жігіт үйіне жетіп, жабықтан сығалап караса, әйелі бір жас жігітпен күлісіп
отыр екен дейді. Ол дереу ашуланып пышағын суырып алады. Әйелін жарып
өлтірейін деп ойлайды да, артынша "әрбір іске сабыр қыл" деп еді ғой деп,
үйіне кіріп барса әйелі мен баласы куанғанынан жылап табысады.
Сөйтсе, өзі елден кашып кеткенде артында қалған 5 жасар бала жиырмаға
толып жігіт бопты дейді.
Бұл әңгімені кағазға түсіріп отырған Зұлпықар қасындағы Айтбай досына
бұрылды.
* Қара сөзді өлеңге айналдыра қоятын әдетің болушы еді ғой, кәне мынаны
жырлап көрші? Айтбай арабша асығыс жазылған екі тақта қағазды екі қайтара
оқып шықты да оған карап:
* Әбдіқұл құданың мына әңгімесі жүйелі жыр сияқты екен. Бірдеме шығып
қалар, айтып көрейін — деп домбыраны колға алды. Өзгеміз тындай қалдық.
Айтекең сазды бір әуенге салып жырлай жөнелді. Дастархан қайта жайылғанда
барып ол: "Үш накылдың мәнісі осы екен" деп домбыраны жанына сүйеді...
Айдарша ақсақал айтқан осы әңгіме бойынша кейін ол жырды іздестіре
жүрдік. Жатқа білетін ешкім шықпады. Айтбай акынның баласы Өмірзақтан
сұрадық.
М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтындағы колжазбаларды
қарадық. Одан да "Нарбота" деген дастан шықпады- дейді. [21, 3.]
Бертін келе еліміз егемендігін алып кеңге құлаш сермеп қанат қаққан
шақта, Қоқаннан қашқан Нарбота дастанының қолжазбасын Отырар ауданына
белгілі азамат Ғияс Тастанбекұлы Қызылқұм газетінің редакциясына
тапсырады. Жоғалдыға жорыған ақын мұрасын халқымен қайта қауышып, табылды.
Бұл жөнінде кітаби ақындар шығармашылығы жөнінде кеңінен тоқталамыз.
ЕКІНШІ ТАРАУ.
2.1. Айтбай Белгібайұлы айтыс жанрындағы келбеті.
Әдебиетіміздегі айтыс тым көне замандарда туып, халық өмірімен етене
араласып біте қайнасқан жанр. Ол ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап
кең өріс алып, қуатты серпінмен дамыды. Бұған сол тұстағы қоғамдық, саяси -
әлеуметтік тұрмыстың көріністері де басты себеп боды. Сөз жоқ, жазба
мәдениет пен баспасы, тіпті театры еркін дами қоймаған елде, аталған
салалардың бәрінің жүгін бір өзі арқалаған айтыстың жанрлық
мүмкіндіктері ерекше еді. Айтысты ХХ ғасырдың басында зерттеген М.
Жармұхамедов: Айтыста айрықша дайындықтың керегі жоқ, айтысушылар мен
тыңдаушылары болса, кез – келген жерде өте беретін болған. Мұның үстіне
айтыс сауықшыл, қызықшылық сипатының үстіне, эстетикалық ләззаттың,
алатын тапқырлық, өткірлік, мазмұнымен де дараланады. Осындай қолма – қол,
табан астында тауып айтылған өлең жолдары халық жүрегін баурап, ғасырлар
бойы онымен бірге жасасып, кеоген. Ел өмірінің кесек көріністерін жан –
жақты қамтып, көркем бейнелеген ірі айтыстарды дәуір шындығының жиынтық
шежіресі , дп атауымызға болатынын айтып өтеді.
Айтыс ежелден импровизацияның жемісі, соның нақты көрінісі. Осыған
орай ол өзімен егіз сала – эпикалық, лиро – эпикалық жырлармен де тектес,
сабақтас. Бұған осы түрлердің бәрінің халықтың әдет – ғұрып, салт –
санасынтанытатын көне тұрмыс – салт жырларынан бастау алатыны да баты
себеп болса керек. Айтыстың шығу тегін айтқанда Мұхтар Әуезов ертедегі
жар – жар, Бәдікпен байланыстырады. Алайда бізде неге екені белгісіз ,
ХІХ ғасырдан бұрынғы айтыстар көп сақтала бермеген. Айдос пен Қарашаш
атты көнелік сипаттағы айтыстың батырлар жырына ұқсас болуы қазақ халқының
сөз өнерінің ауызша тарауында деп қарауымыз керек.
Айтыс – қазақтың халық ауыз әдебиетінің әлеуметтік жүгі мол, кең
өрісті үлкен бір саласы. Ол – суырып-салма ақындық өнердің жемісі.
Сөз жоқ, жазба әдебиет қалыптаса қоймаған көшпелі елде айтыстың
эстетикалық әсері де ерекше. Мұның үстіне қолма-қол суырып салып
айтатын тапқырлық, өткірлік мазмұнымен де дараланады. Осындай әлеуметтік
мәні зор бір алуан айтыстарды сол кездеегі ел өмірінің көркем
шежіресі деуге де болар еді.
Айтыс синкретті жанр. Ол ауыз әдебиетіндегі батырлық жырларымен
тығыз байланысты. Бұл екеуінің көне көздерінің бір негізден, атап
айтсақ, ертеден тұрмыс-салт өлеңдерінен бастау алатынын кезінде М.Әуезов
атап айтқан болатын.
Айтыс – қазақтың байырғы төл сөзі, ежелден айтысу, сөз жарысы,
өнер бәсекелесі ұғымында қолданылып келген. Бізде екі адамның бетпе-
бет келіп өнер жарыстырып бәсекеге түсуі қара сөз арқылы да, белгілі
бір аспапта кезектесіп күй тартысумен де, қолма-қол шығарып айтылатын
өлеңмен де болуы мүмкін. Мұның бәрі қиыннан қиыстыратын кәнігі
шеберлік, алғырлық пен тапқырлықты керек етеді. Ерте заманнан-ақ өнер
алды-қызыл тіл деп сөз өнерін қадір тұтып қастерлеген қазақ халқы
жалпы әдеби мұраға, оның ішінде айшықты сөз өрнегі мол ақындар
айтысына ерекше мән беріп, соны өзінің рухани өмірінің жарқын көрінісі
ретінде ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырып отырған.
Ақындар айтысының бәрі де жұрт бас қосқан ойын-сауық, үлкен
жиын, ас – тойларда қолма – қол айтылып, халық алдында орындалады. Шаршы
топта бәсеке сайысына түскен екі ақын ның сөзін сарапқа салып, әділ
төрелік айтушы көпшілік, сөз мәнісін білетін көшелі би, абыройлы
ақсақалдар екені даусыз. Сол билік айтушылар мен тыңдаушы жұрттың
өзі екіұдайы болып жарылып, іштей өз елінің , өз руласының намысын
қорғаушы ақынның жеңіп шығуын тілеп отырса да, аталы сөзді аттап өте
алмаған. Сол себепті де екі жақ сөз тапқанға қолқа жоқ, аталы сөзге
арсыз ғана жауап қайырады деген ұлағатты мақсатты берік ұстанып
отырғандығын, ақындарға төрелік жасаған әділ – қазы алқасынын өткір
шешімдерінен аңғарамыз. Дүбірлі додаларға атағы аспандаған атақты
ақындармен қатар, үкілеген домбырасын қолға алған жас талапты ақындар да
қатысып, ел намысы бәйгеге түскен сында абыроймен халық алдында ел
сенімін ақтай білген. Ақындар сөз сайысында қарсыласының өн бойының
кемшілігін, еліндегі болып жатқан жағымсыз жәйттарды бетіне басуға
тырысқан. Ахмет Байтұрсынов: Айтысқанда екі күрескен балуандар сияқты,
бірін – бірі аңдиды, бірін – бірі бағады. Күрескендегі бірін-бірі жығу
үшін істейтін әдіс амалдарды, тәсілдерді мұнда да істейді. Айтысқанда жай
сөзбен айтыспай, өлеңмен айтысады. Сондықтан өлеңмен ғана айтысу – айтыс
деп аталады., деп анықтама беріп өтсе өлеңсіз айтысты әзіл – ерегес деп
бағалаған.
Қазақ еліндегі айтыс тікелей ақындарға тән өнер түрі болумен
қатар, оның алғаш қанат жайып өркендеуіне бүкіл халық болып
атсалысқан. Бұл мақсатта ел-жұрттың бастан кешкен қоғамдық-әлеуметтік
өмір салты мен әдет-ғұрып, сенім-наным дәстүрі де шешуші мәнге ие
болып келген.
Айтыс өзінің қынаптан қылыш суырғандай тапқырлығы мен тез
баурағыш, тартымдылық сипаттары арқылы ел өміінің әр саласымен-ақ
ертеден біте қайнасқан төл жанр. Арғы түбі қыз бен жігіт болып екі
жарыып қосылып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
І
1.1. Айтбай Белгібайұлының өмірі
мен шығармашылық
ғұмырбаяны ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
ІІ Айтбай Белгібайұлының ақындық әлемі.
2.1. Айтбай Белгібайұлы айтыс жанрындағы келбеті ... ... ... ... ... .20
1. Айтбай ақын шығармашылығындағы кітабилық дәстүр ... ... ... 29
2.3. 2.3. Айтбай Белгібайұлының түрлі тақырыптарға арналған
өлеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
ІІІ Айтбай ақын шығармашылығындағы Ұлы Отан соғысының батырларының
жырлануы.
3.1. Ақын шығармашылығындағы Ұлы Отан соғысындағы қазақ
батырларын жырлауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
8
І. КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиеттану ғылымы мен сынының
бүгінгі таңда және жарқын келешекте алдында тұрған аса ірі міндеті –
халқымыздың бұрын-соңды жасаған рухани көркемдік мұрасы мен дәстүрін
меңгеру, оны жұртшылықтың игілігіне айналдыру болып табылады. Әдебиеттің
белгілі бір дәуірлері, елеулі ескерткіштері, қайраткерлері туралы
нақтылы және сенімді ұғым қалыптастыру үшін ең алдымен шығармалар
мәтінін ғылыми тексеріп, жариялау, олар жайында талдаулар жүргізу шарт.
Онсыз дәлел орнына дақпырт жүретін, зерттеуден бұрын қорытынды үкім
жасалатын қырсық әдеттен құтыла алмаймыз.
Әдеби мұраның игерілу ахуалын қысқаша шолсақ, қазақ әдебиетінің сан
ғасырлық жасалу, даму жолдарын шолатын еңбектер бізде жоқ емес, бар!
Бірақ, қайсы дәуірдің көркемдік қазынасы туралы да түсінігіміз жартыкеш
болып келгенін айтпасқа шара жоқ. Мысалы, түркі тілдес халықтарға
ортақ мұра болып табылатын V-VI ғасырлар арасындағы жазба
ескерткіштердің мән - мағынасын ашып көрсетуге енді - енді ғана ден қоя
бастады. Бірсыпыра көркемсөз байлығы тікелей зерттеушілік мәдениеттің
әлсіздігінен қозғаусыз қалып келеді. Бұл ретте өткен ғасырдағы
Шортанбай, Мұрат сынды ақындар туындыларын атаған болар едік. Ал енді
бір шоғыр ақындар туындылары бір кезде олардың авторларына тағылған
түрлі саяси кінәраттар салдарынан мүлде жабық күйінде қалған. Бұл
көрсетілген үш сала мұраны тексерудің баяулап немесе тоқырап
қалғанына түрлі себептер табылуы мүмкін. Соның ең бастысы ғылыми
зерттеу дәстүрінің қалыптасып болмауынан, әдебиеттің көпқырлы жанды
құбылысын қатып-семген догматикалық жаттанды, жасанды қағидалар
өлшемімен қараудан туған болатын. [1-65]
Зерттеушілер назарынан тыс қалған тағы бір шоғыр мұра
Қазақстанның әр өңірінде жасаған ақындар шығармаларына қатысты. Бұл
тараптағы кемшілік санаулы, белгілі ақындар есімін ғана тілге тиек
етумен шектеліп, көркемдік мәдениетімізге азды-көпті үлес қосқан сөз
шеберлерін ұмыт қалдырушылыққа байланысты.
ХІХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың басындағы әдебиет қолданған әдеби
тәсіліне ұстанған бағыт – бағдарына қарай танылмай жүр деуге келмейді.
Сөйтседе, Қазан төңкерісіне дейін қаншама кітаптар шығарған біраз
қаламгерлердің туындылары әлі күнге дейін өз ұрпақтарынан өгейлік көріп
келеді. Өз ұлтымызды өзіміз тануға толық мүмкіндік болып жатқан кезде, бұл
дәуірдегі ірілі-уақты ақын, жазушылар жаңа көзқараспен қайта қаралып, дұрыс
бағалануы тиіс-ақ. Сондай жаңаша бағалап, бағамдауды қажет ететін
әдеби ағым өкілдері - кітаби ақындар. Бұлардың алды елуден асса, соңғылары
төрт – бестен дастан жазған ерекше дәстүрлі өзгеше ағымдағы ақындар. [2-28]
Кітаби ақындар қоғамдағы ауыр саяси - әлеуметтік дағдарыстың себебінен
дүниеге келген жаппай орыстандыру, шоқындыру белсенді жүргізіліп,
халықтың рухани байлығына шабуыл жасалып, халықтың ғасырлардан келе жатқан
сенімі шайқалып, тұрған тұста, сол суық ызғарды замандастарынан күн ілгері
біліп, оның зардабын жан –жүрегімен сезініп, орысшылдыққа түрікшілдікті,
шоқындыруға ислам дінін қарсы қару етіп күреске шыққан ақындар - осы біз
сөз ететін кітаби ақындар. Бұл ақындарды өздері өмір сүрген кезеңінен бөліп
қарауға болмайды. Олар өз дәуірінде қоғам қажеттілігінен туған, өз
кезегінде міндеттерін адал орындаған ағартушы ақындар. ХІХ ғасырдың соңы
ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетін сөз еткенде, ағартушы, ағартушы
демократ деген атауға бір жақты талап қойылды. Ағартушы - деп тек орыс
мәдениетін насихаттаушы -ларды ғана атап келді. Әлем әдебиетінде
ағартушылық қоғамда адам санасын біліммен азықтандырып, рухани тазалыққа
шақырып, идеясын ұстанған білімді азаматтарға берілген атақ екендігі
белгілі. Олай болса, кітаби ақындардың да әдеби идеялық көз-қарастары
ағартушылық ағымына сәйкес келеді. [2-32]
Бұл туралы ғалым Б.Кенжебаевтің пікірі біздің ойымызды нақтылай
түседі. ХХ ғасырдың басындағы ақын-жазушыларыды, кітаби ақындар, ағартушы
демократ ақындар деп бөлгенде, бір дәуір әдебиетін екі түрлі принциппен
бөлген, жіктеген боламыз. Бұл ғылыми жіктеу емес. Бір дәуірде жасаған ақын-
жазушыларды бір принциппен ғана, яғни идеялық - әдеби көз қарастарына
қарай жіктеген орынды болмақ . Ол ақындардың қай – қайсысы да білім алуды
насихаттады. Білім алудың мағынасын тарылтып, жіберген соңғы жылдары бұл
бағыт білім көзі деп мойындалмады. Әйтпесе бұларда жастарға, жалпы халыққа
білім таратушылар болатын. Бұларда білім алуды, адалдықты, адал еңбекпен
мал табуды, рухани тазалықтты насихаттады. Рухани тазалықтың құралы - ислам
моральі деп түсіндірілді. Исламның аты аталып, Алла мен пайғамбар сөз
болған соң-ақ, бұл ақындарды халықтан алыстатуға күш салынды. Оларды
идеялық әдеби көзқарасына қарай емес, саяси тұрғыда бағалау басым болды. [3-
58]
Кітаби ақындарды өз ұлтынан бөліп тастау - белгілік түрік танушы
ғалым В.В. Радловтың бұларға кітаби деген анықтауышты қосқаннан бастау
алатын сияқты. Кейінгі зерттеушілер діңи көпшілігі бұл ақындар
шығармашылығына жоғарыдағы Радловтің көзқарасы тұрғысынан келіп оларды
қазақ әдебиетіндегі белгілі даму кезеңіндегі ерекше үлгілерінің бірі деп
емес, сырттан келген дүние іспетті қарап келді. Бірте-бірте шығыстан
алынған көшірме дүниелер (сырттан алынған дүниелер есебінде), әдебиет
тарихынан ысырылып тасталынды. Бұған елдегі саяси ахуал тікелей әсер етті.
ХХ ғасыр басында олардан қалған мұра 120 поэма еді , - деп М.Әуезов сөз
ететін сол әдебиет қазіргі күнге дейін, өз деңгейінде танылып болды деп
айта алмаймыз. Ғалымдар бұл ақындарға мойын бұратын кезі келгенін
ескертеді.Қазақ Әдебиетін зерттеу ғылымында, жете зерттеліп, әрі толық,
лайықты орындарын таба алмай жүрген кітаби ақындар біраз бар. Олар: Ақылбек
Сабалұлы,Шәді Жәңгіров, М.Жұмашев, Жүсіпбек Шайхисламұлы, Оразмолда,
Баймұханбек Бейсенов, Мағаз Батырғалиұлы, Кашафуддин бин Шахмардан, Мақыш
Қалтаев, Ғали Махмұдов, Нұржан Наушабаев, Ақмолла, Есенмолла, Әбубакір,
Ахмет Оразбаев, Жанұзақ, Тұрмағанбет Ізтілеуов т.б. есімдері ескерусіз
аталмай қалтарыста қалып қойған яғни, аттары көпке мәшһүр емес осы
ақындарды бір мақамға салып, ескішіл бағыттағы ақындар деп сипай өте
шығып жүрдік,- дейді ғалым Ө.Күмісбаев. Бұлардың ішінен Шәді Жәңгірұлы,
Н. Нысанбайұлының шығармашылығына арналған диссертация қорғалды. Майлықожа,
Мәделіқожа, Молда Мұса және Н.Нысанбайұлы, Ергөбек ақындар
шығармашылықтарын топтастыра сөз еткен еңбекте жарық көрді. Әбубәкір
Кердері, Ақмолла шығармаларын Уәлихан Қалижан зерттеп, ХХ ғасырдағы діни –
ағартушылық ағым атты еңбегінде жарияланды.. Қалғандары - ақындар шоғырының
ішінде аттары аталғаны болмаса, тікелей зерттелмей, тың жатқан дүниелер.
Солардың бірі - төңкерістен бұрын Ташкентте Шырын – Жігер
дастанын жазып, баспа бетінен жарыққа шығарған, кезінде ел арасына кең
танылған, соңғы кеңестік саясаттың ызғарының нәтежесінде көп көзінен
тасаланып қалған ұстаз, ақын - Белгібайұлы Айтбай.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың
негізгі мақсаты – кезінде өзінің төкпе термесі, ағынды ақыл жырымен
тыңдаушы қауымның құлақ құрышын қандырған әсем әуенді Айтбай ақынның
өмірі мен шығармашылығы туралы кеңінен мағлұмат беріп, оның
шығармашылығымен, әдеби мұрасымен оқырман қауымды кеңінен таныстыру
мақсатында жан-жақты зертеулер жүргізу. Дипломдық жұмыста мынадай
міндеттерді басты мақсат қоямыз
- Айбай Белгібайұлының өмірі мен шығармашылық ғұмырбаянына тоқталып өту;
- Айтбай Белгібайұлының ақындық әлеміне;
- Айтбай Белгібайұлы айтыс жанрындағы келбеті;
- Айтбай ақын шығармашылығындағы кітабилық дәстүрге тоқталу;
- Айтбай ақын шығармашылығындағы Ұлы Отан соғысының батырларының
жырлануы;
- Ақын шығармашылығындағы Ұлы Отан соғысының қазақстандық
батырлардың жырлануына назар аудару;
- Айтбай Белгібайұлының туған жер тақырыбына арналған
өлеңдеріне ден қою;
Диплом жұмысының зерттеу пәні – бір кезде ел арасына кең тарап, қазір
ұмыт бола бастаған күміс көмей, жезтаңдай әнші - ақын Айтбай
Белгібайұлының асыл мұрасын ел игілігіне айналдыру.
Зерттеу нысаны. Әрі сауатты, әрі ауызша төте жырлайтын да, кітаби
ақындығымен де жыр сүлейі атанған Айтбай Белгібайұлының өмірі мен
шығармашылығын дипломдық жұмысымыздың басты мақсаты етіп аламыз.
Диплом жұмысының құрылымы – кіріспеден, екі тарау, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
БІРІНШІ ТАРАУ
1.Айтбай Белгібайұлының өмірі мен шығармашылық қызметі
Қазақтың сөз өнері көп ғасырлар бойы үш түрде жасалып, өмір
сүріп келеді. Оның біреуі – фольклор, екіншісі – авторлық ауыз әдебиеті,
ал үшіншісі – жазба әдебиет. Олардың бір-бірімен қатынасы өте тығыз,
үшеуі бір-біріне әсер етіп, өзара байланыста дамыды. Фольклор – ежелгі
заманда пайда болып, халықтың өзімен бірге жасап, жалпыхалықтық
руханиятқа айналған болса, авторлық ауыз әдебиеті мен жазба әдебиет
орта ғасырларда туып, фольклормен қатарласа өрбіп, халық пен қоғамның
сапалы өсуін айғақтаған мәдениет болды. Үшеуі де біздің дәуірімізге
жетіп, қазіргі рухани өмірімізде үлкен рөл атқарып келеді. Әрине,
әрқайсысы ереукшелігіне байланысты әртүрлі сипатта көрінеді. Мысалы,
халық әдебиеті, яғни фольклор көбінесе бүгінгі мәдениетіміздің қайнар
көзі болып, өнеріміз бен әдебиетіміздің тұғыры ретінде қызмет атқарса,
авторлық ауыз әдебиеті қазіргі таңда айтыс түрінде көрініс беріп жүр,
ал жазба әдебиет осы күнгі бүкіл өнеріміздің көшбасшысы екені дау
туғызбайды. Рас, ылғи да бұлай болмағаны белгілі. Жиырмасыншы ғасырға
дейін ұлттық руханиятымызда фольклор мен авторлық ауыз әдебиеті басым
болып келді. Авторлық ауыз әдебиеті жиырмасыншы ғасырдың ортасына дейін
өзінің белсенділігін, мән-маңызын жоғалтқан жоқ. Халық ақындары ертеден
келе жатқан жыраулар мен ақын-жыршылардың дәстүрін бұзбай, өздерін әрі
ақын, әрі жыршы, әрі әнші ретінде танытып, авторлық ауыз әдебиетін
жеке шығармаларымен де, бұрынғы жырлар мен әндерді
орындауымен де дамыта түсті, басқа сапаға көтерді. Бұл процесте олар
бұрынғы мұраны біліп, пайдаланумен шектелген жоқ, олар өз тұстарындағы
жазба әдебиет үлгілерімен танысып, оқыған шығармаларынан өнеге алды,
сөйтіп баяғыдан келе жатқан авторлық ауыз әдебиетін жазба әдебиетке
қарай бет бұрғызды, жазба әдебиеттің элементтерін қолданып жаңа
дастандар, тіпті поэмалар шығарды. Мұндай шығармалардың тууы бірде
ауызша, бірде жазбаша түрде болды, себебі жиырмасыншы ғасырдағы халық
ақындарының біразы арабша сауатты болып, шығыс әдебиетін жақсы
білетінді, ал кейбірі қазіргі әріптегі кітаптарды да оқи алатын.
Сондай ақындардың бірі - Айтбай (шын аты – Айтмұхаммед ) Белгібайұлы
еді.
Ақынның өзі туралы Ақын Айтбай көргені атты өлеңінде былай дейді:
Сегіз жүз сексен жеті бірде бір мың сана,
Келіппін бұл дүниеге болып бала.
Атамекен бабаның қонысы екен,
Қаратаудың алқабы жалпақ дала.
Көз ашып нұрын көрдік ай мен күннің,
Тәрбиелеп ата – ана берді сүтін.
Онға жетіп өрмелей қадам бастық,
Мағдарын білмесек те дүние бүтін.
Өлкесі Сырдария қонысы екен,
Жер кепе қаласы жоқ мұнан бөтен.
Жас шаңырақ шөлдеген жазирада,
Көр секілді жер кепе қыста түтін. [4-172]
Айтбай Белгібайұлы –халық ақыны, жырау. 1888 жылы Сырдария
өңірінде, қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысының Отырар ауданының Тартоғай-
Сумағар дейтін жерінде дүниеге келген. Ол жастайынан оқу іздеп,
әрекеттенумен болады. Тіпті Түркістан қаласындағы Иван Калыч дегеннің
орыс мектебінде оқымаққа да талап етіп әрекеттенген. Бірақ, егіншілік
пен малшылықтан басқа кәсібі жоқ кедейдің баласына өмір өз кедергісін
келтірді. Жігерлі бала сонда да алған бетінен қайтпай, он үш жасында
Түркістан маңындағы Қарнақ кентінің медресесіне қашып барып, жалданып
оқуға түседі. Зейінді бала мұның бес жылға шақталған бағдарламасын үздік
тамамдайды. Бес жыл сонда мұсылманша оқып, Бұқарада оқуын
жалғастырады. Бұл Орта Азия мен Қазақстан аймағындағы ең жоғары
мұсылман оқуы еді. Онда төрт жыл оқып, ислам дінінің үлкен білгірі
болып шығады және парсы, араб тілдерін меңгергенінің арқасында шығыс
классиктерінің шығармаларын оқып, өзіне сарқылмас рухани нәр алады. Бұл
медреседе ақынмен бірге суды теріс ағызады деген Әбубәкір қары да білім
алған. Осы 1903-1906 жылдары Бұқарада оқып жүрген жылдары парсы тіліндегі
кітаптармен мол танысады. Фердауси, Низами, Рудаки, Омар Хаям тәрізді
алыптар туындыларын түпнұсқадан қызыға оқиды. Осы ұлы шығыс
ақындарының кітаптарын жинап, өмірлік серік етеді. [5-145]
Айтбай ақын өз туындыларын жазып шығаруды әдетке айналдырған ақын
десек те, ауыз әдебиетінің күшті ықпалында болған. Өз тұстастарының
ұғымына, түсінігіне жеңіл соғатын шығармалар жасау қамын көбірек
қарастырған. Себебі, ақын өзі өмір сүрген, ақындық қызметі қалыптасқан
ортаның, кезеңнің өзі оған осы талаптарды қойып отырған. Өзінің өлең-
жырға деген ынта-ықыласы оны қазақтың бай фольклорлық мұрасына
жетелейді. Сонымен бірге Қаратау мен Сыр өңіріне аты мәшһүр болған
Молда Мұса, Мәделі , Қожа, Шәді Төре, Майлықожа,
Құлыншақ сынды жыр алыптарының шығармаларын оқып, жатқа да айтатын
болған. 1913-14 жылдары ташкент қаласында Маруся
деген орыс қызымен танысып, арада бірер жыл өткенде оны еліне алып
қашады. Ол - сол кездегі Ташкент генерал-губернатордың туысы Лушник
деген сары уәзірдің қызы болатын. Арманды Айтбай дастанында өмірдің
қиыншылығын, сезімнің шырғалаңына түскен балаң жігіттің
көңіл – күйін былай суреттейді:
Нашарлап кедейліктен Ташкен барып,
Шамалы қайрат – күшім, жүзім налып.
Күнбе күн елім үшін қызмет еттім,
Бірінде орақ, бірінде кетпен алып.
Сауатым бар шамалы арабшадан,
Үлкені оқымаған күбкүн надан.
Басыма айналдыра бөз орап а(лы)п,
Саналдым өзімді - өзім молдалардан.
Сол кезде жиырма бесте жасым еді,
Құраннан жігіттігім басым еді.
Бір қызға жатсам – тұрсам көңілім ауып,
Ақылым әр алуан қашып еді.
Қызы екен Сары төренің білдім сұрап,
Дабысы талай жерге кеткен тарап.
Орыс – қазақ демеді біздің көңіл,
Қайтейін мен қалған соң, жаным қалап.
Қазақ әдебиетінде қазақ жігіттеріне орыс аруларының ғашық болуы көптеп
кездеседі. Соның бірі – Дударға ғашық болған Мариям Жагорқызы болса.
Екіншісі – Арманын хатқа жазып, сезімін әсем үнімен жеткізген ақын Айтбай
десек артық айтқан болмаспыз
Айтбайға туған өлкесі Сумағар - Тартоғай, Тіней мешіт жамағаты жиылып
той жасап, соңынан екеуіне балаларымызды біреуің қазақша, бірің
орысша оқытыңдар ден қолқа салады.
Шешем шықты алдымнан, әкем бірге,
Қарады қыз ап келген біздің түрге.
Бозқасқаны құдайы шалып тастап,
Ағайын хабар берді, жетер жерге.
Той болды ұлы жиын, ғажап думан,
Законшіктер жиналды небір құмай.
Апыр-ай, бұл недеген тамаша деп,
Қыз - бозбала шулады, Қалың тоғай.
Қызды көріп, ер әйел есі кетті,
Тазаның жұрнағы деп, қандай текті.
Әлемде мұнан артық сұлу жоқ - деп,
Кейбіреулер: Перінің қызы -
депті! [4-24 ]
Сөйтіп, олар бірнеше жыл балаларды оқытып, көптеген қазақ
балаларының сауатын ашады. Ақынның інісі Төле Белгібайұлы Ақынның өмір
тарихы атты мақаласында Ол кезде орыстан қыз алған қазақ жігіті
болмайтын. Күздің кезі еді, ауылға келген соң үлкен той жасап, мереке
өткізілді. Тойдан соң Сыр бойындағы үлкен - кішінің бәрі бас қосып,
балаларды өзің қазақша оқыт, әйелің орысша оқытсын деп ұйғарым жасады. Жан
– жақтан балалар ағылып келіп жатты. Түске дейін қазақша, түстен кейін
орысша оқу жүре бастады., баян етеді. [6-3]
Айтбай мен Маруся Қазан төңкерісі туралы хабарды үмітпен қарсы
алады. Тіпті Түркістан қаласында құрылған совдеп жұмысына ә дегеннен
араласып, айрнайы тапсырмалармен аш-арықтар үшін Ақтөбе қаласынан
астық тасу жұмысымен айналысады. Ол кезде паровозды жүргізу үшін
Сырдан, Қызылқұмнан сексеуіл тасиды. Қара жұмыстың ешқайсысынан
қашпайды. Осынау аумалы-төкпелі кезеңде Марусяны әкесі шақыртып әкетеді
де, ақсүйек ағаларының қысымымен ақыры екеуін ажыратып тынады.
Бұл үшін, надандығым болды басым,
Малайлықпен өтті де оқу жасым.
Оқытпаған обалым Некалайға,
Жібегім – жүн, жез болды – ау гауһар тасым.
Зорлықпен тартып алды сүйгенімді,
Кімге шағып жылаймын күйгенімді.
Тілмаштары ол күндегі жалап екен,
Көтеріп олар, сүйер мекен бір
белімді. – деп қапалығын хатқа түсіреді. [4-32]
Кеңес өкіметі орнағанға дейін жас Айтбай қазақ ауылдарында медресе
ашып, балаларды оқытады, ал Кеңес өкіметі келгеннен соң әртүрлі
қызмет атқарады: мұғалім болады, болысқа хатшылық етеді, ликбез, яғни
сауатсыздықты жоюды ұйымдастырады, есепші жұмысын атқарады. Ақынның ұлы
Өмірзақ Айтбайұлы: Менің әкем Айтбай Белгібайұлы Ислам ілімін терең
игерген ғалым, әрі ақын адам еді. Мектеп, медреседе сабақ бере жүріп,
оқиғалы дастандар жазған, ақындар айтысына қатысқан, үнемі ел алдында
жүріп, өмірдің қилы – кезеңдерін өлең сөзбен өрнектеп отырған.
1919 жылы Айтбай Ташкент қаласындағы мұғалімдер дайындайтын
аймақтық курсқа оқуға түсіп, оны бітіреді. Сонда алған дипломға
кезінде Орта Азия мен Қазақстанда Кеңес өкіметінің қаз тұруына көп
еңбек
сіңірген партия, кеңес қайраткерлерінің бірі С.Қожанов қол қойыпты. Мұны
бітірген соң Айтбай бірнеше жыл Түркістан қаласындағы бесінші интернатта
мұғалім болып жұмыс істейді. Осыдан отыз сегізінші жыдарға дейін
әртүрлі сауат ашу істерімен шұғылданып,
Шәуілдір ауданына көшіп келіп, жаңа ұйымдасып жатқан колхоз жұмысына
араласады. [4-146]
Ұлы Отан соғысы жылдарында және одан кейін де әуелі аудандық ақша
бөлімінде, одан әрі ұзақ жылдар Қызыл отау жұмысын басқарады. Айтбай
өлеңді жазып шығарған ақын, және де жазғанын
сол сәтінде халық алдына шығып, әдемі даусымен әуендетіп айтуға
дағдыланған ақын. Оның ерекшелігі де осында. Яғни, өлеңдерін үнемі баспа
жүзінде жариялатып отыруды құнттамаса да жұртшылыққа дер кезінде жетіп
отырған. Жалпы алғанда Айтбайдың өмір жолы біркекі шуақты болмаған,
талай қиыншылықты басынан кешірген. Бірақ соған қарамастан Құдай
дарытқан ақындығын тастамаған. Айтбайдың ата-анасы да сөзге ұста, ауыл
арасындағы айтыстарға қатысып, ақындық талантын көрсетіп жүрген
екен. Айтбай ақын бала күнінен өлең-жыр шығарумен шұғылданған, алайда
оларды жариялауға ұмтылмаған. Оның алғаш жарық көрген шығармасы –
Шырын-Жігер дастаны. Ол сонау 1913 жылы Ташкент қаласында басылған.
Өкінішке орай бұл кітап қазір таптырмай тұр. [4- 147]
Айтбайдың ақындығына Шығыс поэзиясымен қатар қазақ фольклоры және
өзі өскен ортаның Қызыл Жырау, Нартай Бекежанов, Елеусіз, Байбосын,
Мақан, Балтабай, Орынбай, Қазанғап, Баймұрат, Желеу, Өтебек, Сәдуақас,
Сәнбай тәрізді саңлақтарының әсері болса керек. Осының өзі-ақ Айтбайдың
поэзияның эпикалық түріне ерте кезден ден қойғанын көрсетеді. Оның
қолжазба күйінде сақталып , бізге жеткен тағы да бірнеше дастаны бар.
Атап айтқанда: Арманды Айтбай, Нарбота, Қоқаннан қашқан Нарбота,
Тазша бала – Аяз би, Қызылқұм, Мұрынқарақ, Шәуілдір, Қажымұқан,
Үш мұңлы, Сейітқасым батыр, Темірбек батыр, Туған жермен
қоштасы тәрізді көлемді туындылары мен Мырзашөлге аттаныс , Оқу
таппай шөлдедім, Кедейлік тақсіреті, Әкемнен хат, Құдық суреті,
Малшыларға, Оқушы балаларым, Шәуілдір қонысы, Темір стансасы,
Еңбек Ері, Отаныма қырық жыл, Қорғаушыларыма, Өмірімнен өсиет
деген өлеңдерінің көбін елі кезінде жатқа айтып, жадында сақтап келген.
Айтбай ақын өзінің эпикалық туындыларында екі бағытта көрінеді.
Бірі - ескіден келе жатқан фольклорлық сюжетті өзінше жырлап, өзіндік
тратовка жасайтындығы да, екіншісі – тарихи, өмірде болған оқиғаларды
жырлайтындығы. Мысалы, алғашқы бағыттағыны айтар болсақ, Нарбота,
Тазша бала – Аяз би - ежелгі ертегілер сюжеті бойынша жазылған, ал
екінші бағыттағылар - Үш мұңлы, Сейітқасым батыр,
Темірбек батыр атты шығармалар. Нарботаның сюжеті - шығыста
белгілі Үш ауыз сөз ертегісі болса, Тазша бала – Аяз би -
атақты ертегі негізінде жырланған. Осы екі дастанда да оқиғалар
белгілі мекендерде өтіп, шығармаларға бірқатар шыншылдық берген. Сол
сияқты Сейітқасым батыр мен Темірбек батыр атты поэмаларда да
тарихи адамдар мен мекен - жайлар аталып, нақтылық көрініс берген.
Бір айта кетер ерекшелік – Айтбай ақын өзінің эпикаға емес, лрикаға
да бейім екендігін көрсете алған. Мұны Арманды Айтбай мен Үш
мұңлыдан байқауға болады. Айтбай Белгібайұлы - айтыскер ақын
ретінде де елге мәшһүр болған. Бізге жеткен материалдарға қарағанда,
Айтбай ауызша да , жазбаша ад айтыса білген. Оның бозбала кезіндегі
айтыстары , әсіресе Мәлике қызбен және Жәмила қызбен хат арқылы
айтысынан ақынның суырып салуға жас кезінен машықтанғаны аңғарылады.
Жазбаша айтыс Оңтүстік және Сыр өңірінде ХІХ ғасырда етек алғаны
белгілі. Айтбайдың екі қызбен жазып айтысқаны - сол дәстүрдің жалғасы
және мәтіндерде ауызша да, жазбаша да айтыстың сөз өрнектері айқын
көрінеді. Ақынның суырып салма ақын екендігі оның Көпбаймен, Қуанышпен
айтыстары жақсы дәлелдейді. Оның қыздармен хат жазысқаны - кәдімгі қыз
бен жігіттің қайым айтысын еске салады. Ал өзі сияқты екі ақынмен
айтысы – Кеңес өкіметі тұсындағы айтыстың үлгісі: әр ақын өз
ауданының атынан сөйлейді. Бұл айтыстың ұтымды жері - ақындар бір
бірінің жеке басындағы емес, аудандарындағы жетістік пен кемшілікті
айтуы, сол арқылы айтыстың әлеуметтік пәрменінің арттыруы. Айтбайдың
әр тақырыпқа жазған толғаулары мен өлеңдерінде де өз таңбасы, өз ой-
өрісі бар. Өз дәуіріндегі ақын-жазушылар сияқты ол да қоғамда болып
жатқан алуан оқиғаға, өмірдің сан-саласына өлең, толғау арнап, дер
кезінде үн қосып отырған. Айталық, Ақын Айтбайдың көргені, 40
жылдыққа құттығым деген толғаулары Қазақ ССР-нің 40-жылдығына
арналған. Ақынның біраз өлеңдері арнау түрінде шығарылған, ал біршама
өлеңдері күнделікті өмірде болып жатқан іс-шаралар мен мерекелі
күндерді жырлауға арналған. Тағы бір бір топ өлеңдері мен жырлары
ақынның туып-өскен жері мен ел азаматтары туралы баяндайды.
Айтбай Белгібайұлы - өз заманының перзенті, сондықтан оның
шығармаларында сол дәуірдің табы айқын сезіледі, яғни коммунистік
идеология үстемдік етіп тұрған мезгілдің идеялары бар, олай болуы
кеңес кезінде заңдылық іспетті еді. Бұл жағдай біздің рухани мұрамызды,
соның ішінде Айтбай Белгібайұлының да поэзиясын мансұқ ете алмайды.
Бұқарадағы мектепті тамамдаған соң Айтбай әуелі Ташкент, кейін
Құркелестегі медреседе шәкірттерге дәріс береді.
Осы жылдары Айтбайдың басынан мынадай бір махаббат драмасы өтеді.
Оны өзі кейін дастан-хикая етіп жазады.
Ат қойдым Арманда деп осы сөзге,
Аңласаң арманда ғой көрер көзге.
Ойласып ақылменен олай-бұлай,
Таппадым қояр атты мұнан өзге -
деп басталатын бұл дастан жиырмасыншы жылдары фольклор қазынасын
жинаушы Әбубәкір Диваевтың қолына түседі. Бұл дәптер бүгінде Қазақстан
Ұлттық Ғылым академиясының қолжазба қорында 545 папкада сақтаулы тұр.
[7-157]
Атақты шығыстанушы, фольклоршы Әбубәкір Диваев жиырмасыншы жылдардың
алғашқы жартысында Айтекеңмен әлденеше рет кездесп, одан көптеген
материалдар алған. Оның өзге дүниелерімен қосып, КСРО Ғылым академиясы
Ташкент филиалының қолжазбалар қорына тапсырылады. Бұл қолжазбалардың
біразы Қазақстанға жіберілген. Олар қазір Қазақстан Ғылым академиясының
Ғылыми кітапханасында сақтаулы. Солардың ішінде бір материалға ерекше
назар аударуға тура келеді. Ол ақынның Арманда Айтбай деп аталатын
күрделі дастаны. Кезінде Ә.Диваевтың бұл шығарманы өлеңмен жазылған
роман деп бағалап, ол кісінің Роман в стихах муллы Айтмухамеда к
русской девушке Марие деп жазып қалдырған қолтаңбасы бар.
Айтбай ақын 1939 жылы Шымкент қаласында өткен ақындар айтысына
қатысады. Осыдан былай қарай оның есімі аудандық, облытық
газеттерде жиі-жиі көріне бастайды. Аудандық, ауданаралық ақындар
айтысына қатынасып, жүлделі орындарға ие бола бастайды.
1943 жылы Алматыда өткен ақындардың республикалық слетіне қатысып,
Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов сынды алыптармен кездеседі. Жамбыл
Жабевтың аулында болып, ұлы ақынның лебізін тыңдайды. Бұл сапар оның
ақындық дарынын үдете түседі.Елге оралған соң ол бұрынғыдан да ерекше
ел тірлігіне араласып, өткір де уытты өлеңдерімен соғыс зардабынан
қасірет шеккен еңбекші бұқараның еңсесін көтереді. Үгіт бригадаларын
басқарып, диқандар мен малшылар арасында жиі болып, оларды
жігерлендіріп отырады. Қызылқұмның алыс түкпірлеріндегі шопан
отарларына барып, соғысқа кеткен отандастар ерлігін жырға қосады. Ер
Сейітқасым және Темірбек батыр дастандары сол жылдары туған.
Сөйтіп, ол соғыс жылдары өзінің шығармашылық шабытын, ақындық дарынын
колхозшылардың жігерлі еңбек етуіне , жңіске деген сенімін бекітуге
жұмсайды. Біз жеңеміз, Майданнан хат, Қуанышты хабар, Серпін,
Жүрек сезімі т.б. туындылары осындай мақсатпен жазылып, елдің отаншылдық
сезімін тәрбиелеуге үлес қосқан өлеңдер.
Соғыс жылдарында фольклорлық дәстүрдің жаңа бір түрі пайда болды.
Ол майдангерлер мен еңбеккерлердің өзара жазысқан өлең-хаттары. Міне,
осы жаңа дәстүрдің қалыптасуына кезінде Айтбай да өз үлесін қосқан.
Майданға аттанған азаматтардың көбі Айтбайға хат жолдар отырған. Онда
олар өзінің мұң-шерін, ерлікке толы әрбір сәтін ашық сыр етіп жазады.
Айтбай ондай хаттардың қайсыбірін өлең сөзге айналдырып, ел мұрасына
айналдырып отырған. Айдарша мен Айтбайдың , Әбдібек пен Айтбайдың
арасында болған өлең-хаттар күні бүгінге дейін Оңтүстік өлкеде жатқа
айтылған.
Соғыстан кейінгі жылдарда Айтбай Қызыл отауда қызмет ете жүріп,
бейбіт еңбекті жырлайды. Жастарды өнерге, білімге, еңбекке шақыратын
өлеңдер жазады. Әлденеше рет ақындар сайысына түсіп, айтыскер өнерін
шыңдайды. Ол Мәлике, Орынбай, Елеусіз, Мақан, Желеу, Көпбай, Қуаныш
тәрізді ақндармен айтысқа түскен. Оның жекелеген өлеңдері Жұлдыз
журналында (1978), пернедегі термелер (1965), Айтыс(1965), Оңтүстік
Қазақстан ақындарының айтысы (1958) атты кітаптарда, Социалистік
Қазақстан (қазіргі Егемен Қазақстан), Оңтүстік Қазақстан, Лениншіл
жас (Қазіргі Жас алаш) газеттерінде жарияланып тұрған.
Ақыны ақымақ саналып, алыпсатары ардақталып жатқан мынау алмағайып
заманда рухани дүние және оны жасаушылар туралы айту артық сияқты
көрінеді. Дегенмен Қырық жыл қырғын болса да ажалды өледі дегендей,
қандай да бір кезеңде елінің еркесі, серкесі болған, білімімен,
жырымен көпке өнеге шашқан ақындар аты өлмек емес.
Оның үстіне қазір еліне аты да, заты да белгісіз небір
қайраткерлердің есімін әсем-әсем даңғылдардың маңдайшларынан көргенде
өмірінің соңы өткен ауылдан қисық көше де бұйырмаған, аты қазақ
елінің энциклопедиясына енген, ұлы Жамбылдың өзін сүйсіндірген, жырымен
де, түрімен де күллі Сыр бойына әйгілі болған, айтыстың, төкпе
жырдың ерен дүлділі, жүйрігі Айтбай Белгібайұлының есімі еріксіз еске
ораладығын ғалымдарымыз баспасөз беттерінде жарыса жазып жүр. [8-152]
Колхоздастыру тұсында колхозға мүше болып, әртүрлі шаруашылық жұмыстарға
араласады. Бертініректе аудандык акша бөлімінің уәкілі, сонан соң көп жыл
аудандық қызыл отаудың меңгерушісі қызметін атқарады. Айтбай ауыл
тірлігіне, осындағы оң өзгерістерге, отандастарының ісіне өлеңімен, жырымен
үн қосып отырған. Халық акындарының шығармаларынан құрастырылған "Жазушы"
баспасынан 1965 жылы жарық көрген "Пернедегі термелер" деген жинаққа енген
Айтбай Белгібаевтың ертеректе жазған "Құмдағы кұдық" деп аталатын өлеңінде
Ұлы Октябрьден кейін Қызылқүм өңіріне келген елеулі өзгерістер зор шабытпен
шынайы суреттеледі:
Жер асты дүңгір-дуңгір дыбыс шыгып,
Жентек-жентек қызыл құм жатыр шыгът.
Жаны шошып, денесі уріккендей,
Долышылар қарайды кейде бұгып.
Су шыгып, мамырлады мал мен адам,
Теңіздей толқын ақты шөл даладан.
Басына отау соғып, агаш тікті,
Шыңыраудан су алған малшы маман.
Айтбай Белгібаев өлеңді ерте кезден, яғни, революциядан бұрын
жаза бастаған. Оған дәлел 1913 жылы Ташкент баспасынан жарық көрген "Шырын-
Жігер" деген дастаны. Бұдан басқа да "Үш мұңлы", "Қоқаннан қашкан Нарбота"
тәрізді өлен жырлары, поэма-дастандары болған. Бірақ олардың барлығы
баспаға жетпеген. Қолдан-колға ауысып, ауыздан-ауызға тарап, ел игілігіне
айналып кеткен.
Ақын Айтбай Белгібаевтың ерекше көзге түсіп, құлшына жазған тұсы Ұлы Отан
соғысының кезі еді. Осы тұста ол елде қалған кәрі-жастың еңсесін көтеріп,
еңбекке кұлшындырар өлендер жазады. "Майданға хат", "Әбдібекке", ''Айдарша
атты бөлеміз", "Сейтқасым батыр", "Темірбек батыр" осы кезенде жазылып,
жұртшылыққа жария болған. Бұлардың бірқатары аудандық, облыстык газеттерде
жарияланған.
Отырар руханият музейінің меңгерушісі Абдулла Жұмашев — Сыр өңіріндегі
ақын-жыраулардың, соның ішінде Айтбай акынның да мұрасын жинап, зерттеумен
тыңғылықты айналысьш келе жатқан халық поэзиясының жанашыры. [9-3]
Шәуілдірдегі өзі басшылық ететін музейде Айтбай Белгібаевтың шапаны мен
шекпені, кітап салатын шкафы жәие бірнеше дастандары сақтаулы тұр. Еліміз
өміріндегі қиын кезең — асыра сілтеу нәубеті түсында, 1931 жылы Айтбай ақын
жазықсыз абақтыға алынып, Түркістан қаласында түрмеде жылға жуык жатады.
Осында жатып әділдік, араша сүрап қала прокуроры Сұлтан Жантуаров деген
кісіге өлең-хат жазады. А. Жұмашев осы хатты Құшатада тұратын Сапарбек
Нұрманбетов қариядан жазып алған екен. Акынның қапастан босауына көмегі
тиген осы өлең-хат қазір Шәуілдірдегі аталған музейдің қолжазба бөлімінде
сақтаулы тұр. [9-3]
1988 жылы жүз жылдық мүшел тойы аталып өткен Айтбай Белгібаев артына
елеулі мұра қалдырған ақын. Оны жинап, зерттеп, қалың оқырманның игілігіне
айналдыру, жалпы Айтбай сияқты ақындардың дәстүрін жалғастыру мақсатымен
олардың құрметіне айтыс мерекелерін өткізіп тұру қолға алатын мәселелер деп
атап өткен.
Айтбай — осындай драмалык оқиғаны сюжет, хикаялы дастан-хисса етіп
жырлауға шебер ақын. Оның бұдан бүрын 1913 жылы жырлаған "Шырын — Жігер"
хиссасы Ташкент баспасынан басылып шыққан-ды. Онда бір үйлі жанның басынан
өткен аянышты тағдыры хикая етілген.
А. Белгібаев совет тұсында мәдени-үгіт және халық ағарту жұмыстарына
белсене араласады. Бір жағынан мектепте мұғалім болса, екіншіден, сабақтан
қолы қалт еткен кезде, үгіт бригадаларымен бірге ауылдарға шығып ән шырқап,
дастан толғап жүрген. "Жалшының зары", "Қос жетім", "Октябрьге 20 жыл"
"Айна — Жамал", "Қобай — Мансұр", "Мұрынқарақ", "Тыңда, кедей", "Ұлы заң",
"Құмдағы құдық", "Қызыл жыршыға", "Елеусіз ақынға" тағы басқа арнау, толғау
дастандары сол жылдардың жемісі еді. Ақынның бұл туындыларының идеялык
көркемдігін де ерекшеліктер айтарлықтай.
Ұлы Отан соғысы жүріп жатқан қаһарлы жылдары Айтбай ақын үгіт
бригадасын басқарып, ауыл еңбеккерлерін жігерлі еңбекке, жеңіске шақырды.
"Біз жеңеміз", "Қуанышты хабар", "Майданнан кайтқан жауынгер", "Серпін",
"Жүрек сезімі" тағы басқа өлеидерін айтып жүрді. Совет Одағының Батырлары
Сейтқасым мен Темірбек қиян-кескі арпалыс кезінде өзінің майдандас
бауырлар, достарымен жұбын жазбай жүріп талай қиыншылықтарды басынан
кешіреді, талай ерліктер жасайды. Ақын осылайша советтік патриотизм мен
интернационализм идеясын жан-жақты толғайды. [10-2]
Айтбай ақын әуелі 1939 жылғы Шымкеште өткізілген облыстық ақындар слетіне
қатысып, Онда Нартай Бекежанов, Орынбай Тайманов, Қазанғап Байболов, Әлібек
Байкенов, Мырзабек Байжанов, Елеусіз Байырбеков, тағы басқалар өзара жыр
жарысына түсті. Кейін олар осы тобымен 1943 жылы Алматыда өткізілген
республикалық халық акындарының слетіне барды. Бұл кәдімгі ақындар атасы
Жамбылдың "Алатаудан, Арқадан ақындарым келіпсің", "Уа, Орынбай, Шашубай
сендер өзен басындай" деп той бастайтын әйгілі жиын. Осы айтыста Нартай мен
Қазанғап, Орынбай мен Әлібек, Айтбай мен Елеусіз жыр сайысты. Слет
аяқталған соң бәрі Жамбыл ауылына барды. Музей аралап көрді, Бұл кезде жасы
97-ден асқан ата ақынның кең дастарханынан дәм татты. Сонда Нартай сырнайын
аңыратын ән салды. Орынбай желдірмесін термеледі. Айтбай әсем әуенмен
"Шырьш-Жігерден" үзіңді жырлап берді. Шырын-Жігерді естіп тәнті Жамбыл
ақын Орынбай Таймановты сөзге тартып Айтбай жөнінде сұрастырады.
* Тау күдірет-ау, мынауың қай ақын еді, сөзі құлағыма
жағып барады ғой, — деп сүрады. Орынбай Жәкеңе жақындай
түсіп:
* Бұл Шәуілдірдің Айтбайы, - деп тапыстырды оны.
* Шәуілдір деймісің, иә, иә, ілгеріде Майлықожаға еріп
жүргенде ауылына түстеніп, Түркістанға асқанбыз, деп осылайша ақынның
туған жерін де тілге тиек етеді.
Н. Төреқұлов ақын жөнінде мынадай деректерді айтып өтеді. 1962
жылдың маусым айында сол өңірде ақын, жыраулар көп деген хабармен Шәуілдір
ауылына бардық. Онда Айтбай ақынның шәкірті Шайқым
Қасымбековті тауып алдық. Екеуміз Сырдариядан асып, "Овцевод" совхозына
жеттік.
* Мұны ақындар ауылы деп атайды — деді Шайқым.
* Қане,аташы?-деп койын дәптерімді ыңғайладым.
Ол:
- Бұл ауылдан Айтбай, Қызыл жырау, Байбосын, Әмзебек
деген ақындар шыққан деді.
Шайқым екеуміз үш күннен кейін "Талапты" совхозына өтгік. Мұнда Санбай
Қалмағанбетов, Балтабай Тебейұлы деген ақындар болыпты. Осы ауылдың сөз
білетін ақсақалы карт мұғалім Айдарша Оспановпен жолығып әңгімелестік. Ол
кісі де кезінде жыршылық жолына түсіп, Айтбаймен, Қызыл жыраумен талай
бірге жүрген екен. Айтбай жөнінде сұрағанымызда мынандай бір қызыкты әңгіме
айтып берді,- деп төмендегі деректерді атап көрсетеді.
- Баяғы Қоқан заманында Нарбота деген кедей жігіт бар
екен.Әйелі сұлу болса керек. Оған жасауылдың көзі түсіпті. Бір күні әлгі
жасауыл жігітке қастандық жасап зынданға салдырады. Нарбота қашып шығып
түрікмен елін паналайды.Кейбір адайлар арасына сіңісіп, онда Қасымбай
дегеннің
жылкысын бағып жүреді. Нарбота артында қалған өйелін,бес жасар баласын
сағынып, елге калай барсам деп, қамкөңілді болып отырғанда бір есек мінген
ақсақал жолығады. Ол Нарботаға үш ауыз ақыл айтады: бірінші —
дәм-түзын татқан адамға жамандық істеме, екінші — ертеңгі асты тастама,
үшінші — қанша тәшпүш көрсең де ақырын күт, сабыр ет деп жүріп кетеді.
Қасымбайдың Гүлжан деген әйелі Нарботаға аңсары ауып, сөз салады. Ол
көнбейді: "Сіз анасыз, мен асырап алған баламын, талай тұз-дәмінізді
таттым, опасыздык ете алмаймын, койыңыз" дейді. Жігіт көнбеген соң, әйел
оған жала жауып байына шағынады. Қасымбай қаһарланьш жігіттің көзін жоймақ
болады. Сөйтеді де наубайшысына астыртын: "Кімде-кім саган келіп нан
сұраса, оның басын тандырға тығып өрте!" деп бұйырады. Нарбота бара жатса
алдынан темірші ұста шығып "азанымен қайда барасың, үйгекіріп шай ішіп
кет?" дейді "Ертеңгі асты тастамаймын" деп досына бұрылады.
Осы кезде Гүлжан бәйбіше басына қара баркыт шапанын бүркеніп, "ендігі
жігіттің шаруасы біткен шығар, өзім барып көрейін" деп наубайшыға барса,
алпамсадай наубайшы шап беріп ұстап алады да, басын жанып тұрған тандырға
тығады. Қара шашы шытырлап жанып, опасыз ойел лезде күлге айналады. Артынан
бір құшақ тандыр нанды альш жылқышы байға барса, ол аң-таң болып түрып
калады. "Сен Нарботамысың" десе жігіт "Иә, әке,
мен ғой, нан әкелдім" дейді. Сонда барып бай түсінеді. "Бұл бала бейкүнә
адал екен" деп, оның арқасынан қағады.
Бай жұртын жинап Нарботаға қызын қосады. Еншісін беріп еліне кайтарады.
Жігіт үйіне жетіп, жабықтан сығалап караса, әйелі бір жас жігітпен күлісіп
отыр екен дейді. Ол дереу ашуланып пышағын суырып алады. Әйелін жарып
өлтірейін деп ойлайды да, артынша "әрбір іске сабыр қыл" деп еді ғой деп,
үйіне кіріп барса әйелі мен баласы куанғанынан жылап табысады.
Сөйтсе, өзі елден кашып кеткенде артында қалған 5 жасар бала жиырмаға
толып жігіт бопты дейді.
Бұл әңгімені кағазға түсіріп отырған Зұлпықар қасындағы Айтбай досына
бұрылды.
* Қара сөзді өлеңге айналдыра қоятын әдетің болушы еді ғой, кәне мынаны
жырлап көрші? Айтбай арабша асығыс жазылған екі тақта қағазды екі қайтара
оқып шықты да оған карап:
* Әбдіқұл құданың мына әңгімесі жүйелі жыр сияқты екен. Бірдеме шығып
қалар, айтып көрейін — деп домбыраны колға алды. Өзгеміз тындай қалдық.
Айтекең сазды бір әуенге салып жырлай жөнелді. Дастархан қайта жайылғанда
барып ол: "Үш накылдың мәнісі осы екен" деп домбыраны жанына сүйеді...
Айдарша ақсақал айтқан осы әңгіме бойынша кейін ол жырды іздестіре
жүрдік. Жатқа білетін ешкім шықпады. Айтбай акынның баласы Өмірзақтан
сұрадық.
М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтындағы колжазбаларды
қарадық. Одан да "Нарбота" деген дастан шықпады- дейді. [21, 3.]
Бертін келе еліміз егемендігін алып кеңге құлаш сермеп қанат қаққан
шақта, Қоқаннан қашқан Нарбота дастанының қолжазбасын Отырар ауданына
белгілі азамат Ғияс Тастанбекұлы Қызылқұм газетінің редакциясына
тапсырады. Жоғалдыға жорыған ақын мұрасын халқымен қайта қауышып, табылды.
Бұл жөнінде кітаби ақындар шығармашылығы жөнінде кеңінен тоқталамыз.
ЕКІНШІ ТАРАУ.
2.1. Айтбай Белгібайұлы айтыс жанрындағы келбеті.
Әдебиетіміздегі айтыс тым көне замандарда туып, халық өмірімен етене
араласып біте қайнасқан жанр. Ол ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап
кең өріс алып, қуатты серпінмен дамыды. Бұған сол тұстағы қоғамдық, саяси -
әлеуметтік тұрмыстың көріністері де басты себеп боды. Сөз жоқ, жазба
мәдениет пен баспасы, тіпті театры еркін дами қоймаған елде, аталған
салалардың бәрінің жүгін бір өзі арқалаған айтыстың жанрлық
мүмкіндіктері ерекше еді. Айтысты ХХ ғасырдың басында зерттеген М.
Жармұхамедов: Айтыста айрықша дайындықтың керегі жоқ, айтысушылар мен
тыңдаушылары болса, кез – келген жерде өте беретін болған. Мұның үстіне
айтыс сауықшыл, қызықшылық сипатының үстіне, эстетикалық ләззаттың,
алатын тапқырлық, өткірлік, мазмұнымен де дараланады. Осындай қолма – қол,
табан астында тауып айтылған өлең жолдары халық жүрегін баурап, ғасырлар
бойы онымен бірге жасасып, кеоген. Ел өмірінің кесек көріністерін жан –
жақты қамтып, көркем бейнелеген ірі айтыстарды дәуір шындығының жиынтық
шежіресі , дп атауымызға болатынын айтып өтеді.
Айтыс ежелден импровизацияның жемісі, соның нақты көрінісі. Осыған
орай ол өзімен егіз сала – эпикалық, лиро – эпикалық жырлармен де тектес,
сабақтас. Бұған осы түрлердің бәрінің халықтың әдет – ғұрып, салт –
санасынтанытатын көне тұрмыс – салт жырларынан бастау алатыны да баты
себеп болса керек. Айтыстың шығу тегін айтқанда Мұхтар Әуезов ертедегі
жар – жар, Бәдікпен байланыстырады. Алайда бізде неге екені белгісіз ,
ХІХ ғасырдан бұрынғы айтыстар көп сақтала бермеген. Айдос пен Қарашаш
атты көнелік сипаттағы айтыстың батырлар жырына ұқсас болуы қазақ халқының
сөз өнерінің ауызша тарауында деп қарауымыз керек.
Айтыс – қазақтың халық ауыз әдебиетінің әлеуметтік жүгі мол, кең
өрісті үлкен бір саласы. Ол – суырып-салма ақындық өнердің жемісі.
Сөз жоқ, жазба әдебиет қалыптаса қоймаған көшпелі елде айтыстың
эстетикалық әсері де ерекше. Мұның үстіне қолма-қол суырып салып
айтатын тапқырлық, өткірлік мазмұнымен де дараланады. Осындай әлеуметтік
мәні зор бір алуан айтыстарды сол кездеегі ел өмірінің көркем
шежіресі деуге де болар еді.
Айтыс синкретті жанр. Ол ауыз әдебиетіндегі батырлық жырларымен
тығыз байланысты. Бұл екеуінің көне көздерінің бір негізден, атап
айтсақ, ертеден тұрмыс-салт өлеңдерінен бастау алатынын кезінде М.Әуезов
атап айтқан болатын.
Айтыс – қазақтың байырғы төл сөзі, ежелден айтысу, сөз жарысы,
өнер бәсекелесі ұғымында қолданылып келген. Бізде екі адамның бетпе-
бет келіп өнер жарыстырып бәсекеге түсуі қара сөз арқылы да, белгілі
бір аспапта кезектесіп күй тартысумен де, қолма-қол шығарып айтылатын
өлеңмен де болуы мүмкін. Мұның бәрі қиыннан қиыстыратын кәнігі
шеберлік, алғырлық пен тапқырлықты керек етеді. Ерте заманнан-ақ өнер
алды-қызыл тіл деп сөз өнерін қадір тұтып қастерлеген қазақ халқы
жалпы әдеби мұраға, оның ішінде айшықты сөз өрнегі мол ақындар
айтысына ерекше мән беріп, соны өзінің рухани өмірінің жарқын көрінісі
ретінде ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырып отырған.
Ақындар айтысының бәрі де жұрт бас қосқан ойын-сауық, үлкен
жиын, ас – тойларда қолма – қол айтылып, халық алдында орындалады. Шаршы
топта бәсеке сайысына түскен екі ақын ның сөзін сарапқа салып, әділ
төрелік айтушы көпшілік, сөз мәнісін білетін көшелі би, абыройлы
ақсақалдар екені даусыз. Сол билік айтушылар мен тыңдаушы жұрттың
өзі екіұдайы болып жарылып, іштей өз елінің , өз руласының намысын
қорғаушы ақынның жеңіп шығуын тілеп отырса да, аталы сөзді аттап өте
алмаған. Сол себепті де екі жақ сөз тапқанға қолқа жоқ, аталы сөзге
арсыз ғана жауап қайырады деген ұлағатты мақсатты берік ұстанып
отырғандығын, ақындарға төрелік жасаған әділ – қазы алқасынын өткір
шешімдерінен аңғарамыз. Дүбірлі додаларға атағы аспандаған атақты
ақындармен қатар, үкілеген домбырасын қолға алған жас талапты ақындар да
қатысып, ел намысы бәйгеге түскен сында абыроймен халық алдында ел
сенімін ақтай білген. Ақындар сөз сайысында қарсыласының өн бойының
кемшілігін, еліндегі болып жатқан жағымсыз жәйттарды бетіне басуға
тырысқан. Ахмет Байтұрсынов: Айтысқанда екі күрескен балуандар сияқты,
бірін – бірі аңдиды, бірін – бірі бағады. Күрескендегі бірін-бірі жығу
үшін істейтін әдіс амалдарды, тәсілдерді мұнда да істейді. Айтысқанда жай
сөзбен айтыспай, өлеңмен айтысады. Сондықтан өлеңмен ғана айтысу – айтыс
деп аталады., деп анықтама беріп өтсе өлеңсіз айтысты әзіл – ерегес деп
бағалаған.
Қазақ еліндегі айтыс тікелей ақындарға тән өнер түрі болумен
қатар, оның алғаш қанат жайып өркендеуіне бүкіл халық болып
атсалысқан. Бұл мақсатта ел-жұрттың бастан кешкен қоғамдық-әлеуметтік
өмір салты мен әдет-ғұрып, сенім-наным дәстүрі де шешуші мәнге ие
болып келген.
Айтыс өзінің қынаптан қылыш суырғандай тапқырлығы мен тез
баурағыш, тартымдылық сипаттары арқылы ел өміінің әр саласымен-ақ
ертеден біте қайнасқан төл жанр. Арғы түбі қыз бен жігіт болып екі
жарыып қосылып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz