Басқару шығынының бюджеті
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
5
1 АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДІ ЖОБАЛАУ ЗАМАНАУИ
ТӘСІЛДЕРІ
7
1.1 Қолдану пәндік облысын зерттеу және жүйенің жасау
мақсатына лайықтылығын бағалау
7
1.2 Жүйенің аналогтерін және прототиптерін салыстырмалы талдау 10
1.3 Есептің қойылуы және жүйені құру технологиясын таңдау 15
2 ЖОБАЛАУ ЖӘНЕ ЖҮЙЕНІҢ БАҒДАРЛАМАЛЫҚ
ОРЫНДАЛУЫ
20
2.1 Жүйені математикалық сипаттау
20
2.2 Аппараттық жәненемесе бағдарламалық құралдардың сәулеті,
құрамы және құрылымы
28
2.3 Жүйе жұмысының алгоритмдарын, әдістерін жәненемесе
әдістемелерін өңдеу
35
2.4 Бағдарламаны сипаттау
38
3 АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕНің ІСКЕ АСЫРылуын БАҒАЛАУ 51
3.1 Бағдарламалық өнімнің орындалуын және сенімділігін бағалау 51
3.2 Ақпараттық қауіпсіздікті және ақпаратты қорғауды қамтамасыз
ету әдістері және құралдары
53
3.3 Ақпараттық жүйенің экономикалық тиімділігін бағалау
62
ҚоРытынды
67
Қолданған әдебиеттер тізімі
68
ҚосымшаЛАР:
70
Қосымша А. Бағдарламалар листингі
70
Қосымша Б. Графикалық бөлімнің слайдтары
79
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев Жаңа
әлемдегі Жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына арнаған 2009ж. 28-
ақпанындағы дәстүрлі Жолдауында Бәсекеге қабілеттілік– Қазақстанның
әлемдік экономика мен қоғамдастыққа табысты кіруінің кілті деп айқындап
берді. Сондықтан да ауыл шаруашылығының барлық салаларында нарықтық
қатынастарға негізделіп жүргізілген реформалар тұрақты экономикалық дамуды
қамтамасыз етуге бағытталуы, қазіргі уақытта ел экономикасының алдындағы
маңыздылығы өте жоғары міндеттердің бірі. Соңғы жылдары өз ауыл
шаруашылығында өз уақытында жасалынған құрылымдық реформалардың және тиімді
жүргізілген мемлекеттік реттеудің арқасында қол жеткізілген макро-
микроэкономикалық көрсеткіштерге динамикалық сипат беру қажетті болып
отыр.
Қазіргі кезде біздің мемлекетіміз бәсекеге қабілетті аграрлық
өнімдердің үлгісін таңдай отырып, бәсекелестікке жарайтын басым салаларды,
яғни отандық өндірісті дамытуға кірісе бастады. Ал отандық өндірісті, сол
арқылы отандық өнімдердің ішкі және сыртқы нарықтардағы бәсекелестік
қабілеттілігін дамытудың маңызды шарттарының бірі ауыл шаруашылық
құрылымдардың тиімді және бәсекеге қабілетті қызмет етуін қамтамасыз ету
болып табылады. Олардың тиімділігін көтерудің бірден бір жолы – оның
қызметін жан-жақты талдап, қалыпты жағдайдан ауытқуын дер кезінде
диагностикалап уақытылы шара қолдану болып табылады.
Сонымен, кез-келген шаруашылықтың экономикалық қызметінің нәтижесі мен
жалпы жағдайына кешенді диагностикалау қажетті. Бұған қоса, жалпы бүкіл
әлемдік дағдарыс кезінде кез келген шаруашылықтың қызметіне уақытылы
диагностикалау және оның тиімді әдістерін қолдану – бүгінгі күннің өзекті
мәселелерінің бірі.
Экономика және бюджеттік жоспарлау бөлімінің негізгі міндеттері
экономика саласында аудан көлемінде мемлекеттік билік өкілеттігін іске
асырудың негізгі принциптерін айқындау және аудандық бюджетінің кіріс және
шығыс бөлігін бюджеттік жоспарлау, бағдарламалар әзірлеу, келешекке қаланың
әлеуметтік және экономикалық дамуына болжаулар мен жоспарларының іске
асуына бақылау жасау болып табылады. Экономика және бюджеттік жоспарлау
бөлімі белгілі штаттық санымен аудандық әкімінің дербес құрылымдық
бөлімшесі болып табылады.
Аудан дамуының базалық құжаты әлеуметтік-экономикалық дамуы-ның орта
мерзімді жоспары болып табылады, оған салалар дамуының негізгі
бағдарламалары мен қарастырылатын кезеңнің болжамдары кіреді. 2009 жылдың
қаңтар айында экономика және бюджеттік жоспарлау бөлімен ауданның
әлеуметтік-экономикалық дамуына және 2007 жылға қойылған міндеттер, 2009
жылы барлық салалар бойынша индикативтік жоспардың орындалуына талдау
жасалды. Бұл сұрақ әкімдікте қаралып, 2009 жылғы 24 ақпандағы № 36
қаулысымен қабылданды.
2009 жылдың ақпан, наурыз айларында бөліммен өнеркәсіптік өндірістік
өнімдер, инвестициялар, ауыл шаруашылығы, еңбек ресурстарының балансы, таза
табыс, бюджетпен есептесу, әлеуметтік салалар: білім беру, мәдениет және
спорт, тұрғындарды әлеуметтік қорғау көлемі бойынша 2007-2009 жылдарға
арналған ауданның әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді жоспарының
жобасын әзірлеу бойынша жұмыс жүргізілді. 2005-2007 жылдары жобалардың
нақты орындалуына талдау негізінде 2007-2009 жылдарға арналған Шу аудандық
-экономикалық дамуының орта мерзімді жоспарының жобасы әзірленді. Үлгілер
аудан әкімінің барлық құрылымдық бөлімшелеріне, өндірістік кәсіпорындарға,
құрылыс мекемелеріне, банктерге және тағы басқаларға таратылды. Ұсынылған
ақпараттарға сәйкес нақты мәліметтер мен 2009-2011 жылдарға көрсеткіштер
болжамына жинақтау жасалды, 2009 жылдың 20 наурызында Жамбыл облысы
бойынша экономика және бюджеттік жоспарлау Департаментіне орта мерзімді
жоспардың жобасы өткізілді.
Жүргізілген жұмыстың қорытындысы бойынша 2009 жылдың 10 қарашасында
Жамбыл облыстық мәслихаттың шешімімен 2009-2011 жылдарға арналған аудандық
әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді жоспары туралы қабылданды.
2009 жылдың ішінде бөліммен Шу аудандық әлеуметтік-экономикалық
дамуының индикативтік жоспарының орындалуы бойынша ақпараттар әзірленіп
және ай сайын талдау жүргізіледі.
Шу аудандың микроэкономикалық талдауын және экономикалық болжауын
аудан бюджетінің кіріс және шығыс бөлігін қалыптастыру үшін қолданылады.
Экономика және бюджеттік жоспарлау бөліммен 2007 жылдың тоғыз ай ішінде
2009 жылы аудандық бюджетін түзету мен нақтылау бойынша үлкен жұмыс
жасалды, аудандық бюджетін нақтылау бойынша және ай сайын түсімдер мен
шығыстарға сәйкес салық комитетімен, ауданның қаржы бөлімімен бірлескен
кеңестер өткізілді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - заманауи ақпараттық технологияларды және
мекемедегі жағдайың зерттеу арқылы аудандық бюджеттік жоспарлау
инновациялық дамуының ақпараттық жүйесін құру, тағыда қаржылық болжау
жасау.
Осы мақсатқа жету үшін келесі мәселелер шешіледі:
- мекеменің техникалық-экономикалық жағдайың талдау және бюджеттік болжау
жасау;
- ақпараттық мәселелер жинағына ақпараттық жүйелер концепциясына сәйкес
математикалық және программалық қамтамасыздандырылуы;
- ақпаратты жинау және құжаттарды автоматтандыруы; қойылған мәселелердің
инфологиялық моделін құрү;
- жобаны енгізудің экономикалық тиімділігін бағалау;
- компьютерлік жүйедегі мәліметтердің қауіпсіздігі және оларды қорғау.
1 АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДІ ЖОБАЛАУ ЗАМАНАУИ
ТӘСІЛДЕРІ
1.1 Қолдану пәндік облысын зерттеу және жүйенің жасау
мақсатына лайықтылығын бағалау
Өнімділік қызметінде ақпараттық технологиялар маңызды сала деп
есептеледі. Осы технологиялар экономиканың дамуына тікелей әсер етеді және
өсу динамикасымен сипатталады. Ақпараттық технологиялар саласында соңғы
жылдары кардиналдық өзгерістер байқалды:
- Интернеттің өсуі және таралуы;
- шұғыл қатынастың интенсивтік дамуы және оның Интернетпен интеграциясы;
- программалық жабдықтар құрудың өнеркәсіп әдістер еңгізу;
- информациялық технологиялардың жаңа бағыттарында озықтық
Инженерлік-технологиялық және интеллектуалдық-шығармашылық қызме-
тіндегі оптималдық байланыстыруы ақпараттық өндірісінің әмбебаптылығы деп
есептеледі. Бұл мынау белгісі: жоғарғы ақпараттық технологияларға өту -
өте күрделі мәселе.
Есептеуіш техниканың заманауи табыстарының негізінде информацияны
өндеудің келесі түрлері болады:
- бір процессорлық ЭЕМ-ның әдеттегі фон Нейманның архитектурасында
пайдаланған ізбасарлық өндеу;
- бірнеше процессорлық ЭЕМ-ның параллельдік өндеу;
- әртүрлі есептер шешімің табуда бірдей ресурстарды пайдаланатың ЭЕМ- ның
конвейерлік өндеу.
1-ші кестеде деректер өндеудің негізгі процедуралар көрсетілген.
Сурет 1.1 Деректер өндеудің негізгі процедуралары
Ақпаратты өндеу технологиялық операцияны пайдалануда ең таратылған
облысы - шешім қабылдау. Шешім қабылдау үрдісі әртүрлі жағдайда болады:
1.Белгілі жағдайда шешім қабылдау.
2.Тәуекел жағдайда шешім қабылдау.
3.Белгісіз жағдайда шешім қабылдау.
4.Көпкритериалдық жағдайда шешім қабылдау.
Ақпараттық қосымшалар құруда мынадай негізгі топтар айыру мүмкін:
- кәдімгі программалау жүйелері;
- файл-серверлік қосымшаларды құру саймандары;
- клиент-серверлік қосымшаларды жасау құралдары;
- іс жүргізу және құжаттар айлануының автоматтандыру құралдары;
- ИнтернетИнтранет қосымшаларды жасау құралдары;
- қосымшалар жобалауды жасау автоматтандыру құралдары.
Қазіргі уақытта спектрлі және мамандырылған программалық өнім
айтарлықтай кеңейе түсті. Біздің елде неғұрлым жиірек қолданбалы
программалық пакеттер: COMFOR (Computer model for reporting) және PPOPSRIN
(Project profile screening and reappraisal information system), ЮНИДО
ұйымының (Комиссии Организации объединенных Наций по промышленному
развитию) және Альт-Инвест фирмасының пакеті (Санкт-Петербург) және
Project Expert фирмасы Про-Инвест Консалтинг. Жүйе типі Microsoft
project, Time Line және Primavera календарлық жұмыс жоспарын
атқаруға арналған және желілік жоба ұзақтықты қосады және бағыттық шығын
бойынша негізгі басқару жүйесінің жобасында қолданылады.
Қолданбалы пакет программасы COMFOR әр түрлі жаңа қолданыста нақты
елдің экономикасына адаптерленген және орыс тіліне аударылған.
Альт-Инвест пакетті электрондық таблицада есептеу үшін таратылған
және барлық қабілетпен жетімсіздік қабілетпен қамтылған.
Project Expert пакеті жоғарыда көрсетілген өнімдерден
ерекшеленеді. Көп жағдайларды шешудегі жүйелілігі ұлттық тіркеу
спецификасының шарттары күшті рекламалық компаниясы алдыңғы көшбасшыға
өтініш тастауына және бұл программалық өнімнің белгілі ауданда ғана
мүмкіндігі бар. Пакет ұлтаралық үлгідегі бизнес-жоспардың дайындығы үшін
жарнамаланады немесе белгілі шамадағы декларациялық мақсатқа жауап береді.
Көрсетілген программалық өнімдер жобаның финанстық анализінің жағдайы
туралы, бақылау мақсаттарының бүкіл жобаның және оның негізгі элементтерін
тарату жайында толық мағлұмат береді.
COMFOR және Альт-Инвест негізгі пакеттердің құрамында техника-
экономикалық зерттеу әдісі ЮНИДО жатыр.
Берілген COMFOR пакетінің құрылымы келесі негізгі блоктармен
көрсетілген:
→барлық капиталдық салым – құрылыс;
→барлық капиталдық салым – өндіріс;
→айналмалы капиталдық қажеттілік;
→финанстың шығу көзі;
→ақша айналымының таблицасы;
→таза табыс есебі;
→баланстық жобаның ісқағаз ведомстары.
COMFOR пакеті 3 программалық түрді орындайды:
1.Мәліметтерді енгізу
2.Есептеулер
3.Көрсеткіш беру.
Көрсетілген блоктан басқа пакетте тағы екі қосымша блок бар:
1.информацияның графикалық кескіндемесі;
2.экономикалық талдаулар шығыс-табыс.
Графиктің блок заттық көмек арқылы жұмыстық графиктің диаграммасын
соғуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар ұйымдастырылған және финанстық
шешімдердің анализдік сезімталдығының үлкен өзгерістерін қабылдауына,
сатылу бағасына, өндіріс көлемі мен таралуына мүмкіндік береді.
Экономикалық анализ тағы жүргізіледі. Олар ұлттық жобада ұсынылған
экономикалық және аудандық бөлінген заттың нақты бағасы және барлық арадағы
бөлінген инвестициялық жобаның орта шешімі.
COMFOR мәртебесінің пакеті, бөлімдік контроль функциясы (минималды аз
қателікте әдісі, есеп және ескермелі тасымал бағасы) жабық түрде болады.
пакеттік жұмысқа араласпау керек, бізге қандай да бір кепілдік істің
жүруіне және одан пайда түсетіндігін береді. Ережеде, бұрынғы ескі
кезеңінде пакетке автоматтандырылған контроль болмады, өйткені кірілген
және шығарылған ақпарат болмады. COMFOR лицендирленген пакет болып
табылады, есептік есепшот кезінде мәртебені айтарлықтай көтереді.
COMFOR пакетінің негізгі осалдығы – жобаланған жүйенің елдің
экономикасына құбылмалы түрде келеңсіз болады.
Альт-Инвест пакеті Microsoft Works электрондық кестесі бойынша
қолданысқа берілген немесе EXCEL және басқа ортадағы таратылған
кестелермен де жұмыс атқарады. Бұл өзіндік қапсырманы қолтаңбасын ұзағынан
жұмысқа қалдырады. Пакеттің тұрақтылығы болып, бұл үшін барлық ақпарат
экранда көрсетілген. Көрсетікштің мағынасын өзгертіп, қолданушы өз қимылмен
көптеген реакция алады. Альт-Инвест өзінің бөлімінде ағылшын және орыс
нұсқаларын қарастырады. Альт-Инвест формулаға қатысты емес жерге қол
жеткізе алады, сол бағыт бойынша есептеледі. Бұндай өндіріс орындарының
жеткіліксіздігі келесілерге жатады:
→керекті құжаттарды табу үшін кестеде ыңғайсыз қатынас электрондық кестені
әр уақытта көрсеткішін қарау немесе координатты есте сақтау керек;
→формуланың өзгеру қиындығы терең ойлануға не істелінеді көрсеткіштен, ой
әсер етеді, осы ойды программалық формулада дұрыс пайдаланып электрондық
кестеге келтіру керек;
→көрсеткіш белгілі қызмет көрсету керек;
→кейбір кезде формулаға қол жеткізу қиындықтар туғызады, есептік тексерулер
келіп кетеді;
→пакетте тізілген желілік графикаға даму ортасы жоқ, баспаға беретін
көрсеткіш процесі немесе тұтыну графикасының қатарлас үйренушінің арнайы
қатары.
Пакеттің көмегімен Альт-Инвест тұрақты затқа және өтпелі бағаға
есеп жүргізеді. Әр уақытта банктың пайызы % қолдануға байланысты өзгеруі
есептеледі. Пакет реакцияны бағалайды негізгі параметрлік жобада және әр
түрлі құнсыздану процесінде, бұл кезде уақыт жағдайын ұстану керек. Салық
блогының пакеті Альт-Инвест үлкен дәрежеде, COMFOR адаптерленген заң
шығарушы. Онда шартқа байланысты мәліметтер блоктарының кірісі жөндеу және
нақты жағдайға қатысты (салық, құнсыздану) мүмкіндіктер орналасқан. Мұндай
амал қолданушыға үлкен таңдаудың финанстық жобаның әр түрлі формасын
кредиттік есеп бойынша кәдімгі эмиссия және бағаланған акциялар мен сенімді
гарант іздеумен және аяқталмаған құрылыс объектілерімен финанстың басқа
формасы және мүмкін операциялар болуына аз көмегін тигізеді.
Әмбебап кестелердегі кредиттік төлемдерді есептеумен жобаның өткен
финанстық көрсетілімінде оптималдық графиктерде кредитті төлеуге қолдануға
мүмкіндік береді (сурет 1.2).
Сурет 1.2 Сервер арқылы жұмыс жүргізу
1.2 Жүйенің аналогтерін және прототиптерін салыстырмалы
талдау
Бүгінгі жоспарлау қиын көлемді процесс. Экономикалық жоспар қызметі
әлі де үлкен көлемді құжат, көп бөлігі (непригодна) керекті финанстық
анализ жағдайына. Сонымен қатар, жоспарлау процесі ұзақ уақытқа, сонымен ол
керек емес ұйымдасқан және бағытталған іс шешеді.
Жоспарлаудың процессі іс жүзінде заттың шығарылуынан басталады тек
келуінен емес. Сонымен жоспарлау механизмінің бағалауына, шығынына қарайды.
Шығарылған затты есептеп қолданысқа жеткенше баға орнатады.
Өзінің бағасын калькулятор жүзінде жиынға бөліп, одан сатылған
бұйымның тиынын бөліп есептейді. Жоспарлау және анонизм кезінде кірістің
маржиналдық категориясы қолданылады. Сатылған шығынның анализі
қарастырылмайды. Жоспарлау кезінде, сонымен қатар, операциялық нарықта
бағаланбайды, құйылған коэффициент жабады, бірақ запастағы финанстың
тұрақтылығын айта алмайсың.
Экономикалық жоспарлау ұлттық жағдайда финанстық жоспарлауды
қарастырмайды, сонымен финанстық істің өндірісін, керектісін, анықтай
алмайсың.
Қалыпсыз жағдайдағы жоспарлау жүйесінің финанстық жағдайды, көрініс
анализін дәлелдеп айту қиын. Аймақты жоспарлау жағдайы не үшін керек?
Түсіне білу, қайда, қашан, қалай және кім үшін біле беру қажет және сата
білу керек, қандай ресурстар керек, керекті мақсатты іске асыру үшін.
Ресурстарды үнемді және тиімді түрде қолдана білу т.с.с. өнімдегі таза
шығынды есептей білу қажет.
Экономикалық жоспарлау қызметінің (ПЭС) өндірісінің функциясын атап
көрсетейік:
-Тез арада құжат дайындау, сұрыпталған және көп көлемде, бағытталған
шешіммен өндірісті және ұйымдастыру ісін жүзеге арттыру қажет (сурет1.4).
-Аймақтық бөлімше координаты, ол өтуге еркіндік тігінен бағытталған және
тігінен жолға бағытталғанға еркіндік береді.
-Іс жүзінде жазылған құжатты, сонымен қатар өзгертілген бюджетті өз мойнына
алады.
Негізгі (барлық) бюджет – бұл финанстың көлемінің анықталған
маркеттинділік және шығарылған жоспары, өндірістің белгілі бір мақсатқа
жету жетістігі.
Мамандардің бағалауынша, бұл жағдайда өндірістік орын бір жылдық
бюджетті жарияламауына байланысты, олар 20% кірістен ұтылады. Бұл жағдайдан
шығу үшін, үнемі бюджеттік көрсеткішті фактілі көрсеткішпен салыстыра, кері
анализден жағымды тенденцияны күшейтіп, жағымсыз тенденцияны әдістемелік
жоспарды қолдану.
Дұрыс пайдаланған аналогтер және прототиптер мекеменің табаландығын
асырады, экономикалық тиімділігін өсереді. Озықтық мекемелердің
қорытындысың талдап зерттелетің кәсіпорының нәтижелігін кәтеруге болады.
Сатылу бюджеті.
Көлемді сатылу болжамы – бұл бюджеттік сатылымның дайындалған этапы.
Бұл болжам сатылу бюджетке айналады, сол кезде өндірістік орын көлемді
болжам сатылымы ойнайтын болса, онда жоғарылайды немесе көтеріледі. Көлемді
сатылу ағымы анализдік сараптаманы ескере және қарастырылған макро және
микро экономикалық факторлар арқылы сонымен бірге берілген статистикаға
байланысты. Көлемді сатылу болжамына әсерін тигізетін факторларды тізіп
шығайық:
- өткен айдағы (жылдығы) көлемді сатылым;
- өндірістің күші;
- барлық экономикаға тәуелді көрсеткіш, іскерлік, баға, өзіндік табыс
көлемі және т.б.;
- айтарлықтай кірістік заттар;
- нарықты білу, жарнама компаниясы;
- баға саясаты, заттың сапалылығы;
- конкуренция;
- сезондық тайталас;
- ұзақ уақытқа берілетін заттың тенденциясы, эксперт статистикалық әдіспен
іске асады;
- функциялық әдіс – барлық болжамдық информация бөлімнің және деректордың,
сонымен бірге маркетингтің қолынан өтеді. Осылардың дәл айтуы бойынша
көлемді сатылу және бюджеттік сатылу іске асады;
- статистикалық әдіс – трендовой, коррелляциондық, регрессиондық және басқа
анализдер, тенденцияның көтерілуіне, істелуіне, бар болуына болжам күрделі
әсерін тигізеді, бірақ алдын-ала жоғары бағаның өзгеруіне болжам
жасалынбайды;
- топтық шешім қабылдау - өндірістік ұйымы қатысады және әр бөлімше
бөлімінің бастығы (мәртебе – қарапайым және жылдам).
Сатылу болжамының термині ЗатНарық болжамының 4 түрімен
қарастырылады:
1.Базалық болжам.
2.Базалық болжамға қарағанда А болжамы дәлелді.
3.А болжамынан В болжамы дәлелділеу, Б болжамына жақсы баға және көп
қолданыста.
4.Б болжамынан В болжамы дәлелді.
Сатылу бюджетіне мысал.
Сатылу бюджеті – бұл негізгі бюджетті құрастырғанға бірінші және
күрделі қадам.
Көлемді баға сатылымы бұрынғы бюджетке әсерін тигізеді. Ол бюджет
есептеулерден тұрады: өндіріс орнының шығарылған затына сұраныс,
географиялық жағдай, сатып алушылардың категориясы және сезондық фактор.
Онда сатылатын заттың жағдайының ақшасы саналады, кейінірек ағымды ақша
ортасына және бюджеттік бөлімге кірістің келуін бағалайды
Ең алдымен болжам ақщаның түсуі үшін коэффициентті инкассацияны ескеру
керек, онда өндірілген өнімнің бір бөлігін бірінші айда, қалғанын келесі
екінші айда осылай қарызсыз төлеуге болады. Қанша жоспарланған көлемді
сатылым болса да фактілі түрде күрделі және бюджеттік көрсеткіштің құлауына
әкелуі мүмкін.
Коммерциялық бюджеттік шығынға мысал. Коммерциялық бюджеттік шығын
(жарнама, заттың комиссиялық агенттері (мамандары) көлік ұсынысы) көлемді
сатылымға тұспа-тұс келуі керек. Көлемді сатылымның көбеюін күтпеу керек,
ұйымдастыру кешендерін жайлап тоқтата білу керек, бағытталған стимулдық
кірісті қарау керек. Көп бөлікті шығынды көлемді сатылым кірісімен
жоспарлайды. Сонымен қатар аренда, қойманың орнына салық төленеді. Олар
өмірлік заттың көрінісімен жоспарланады және пайыздан да тұрады.
Коммерциялық шығын көптеген топтардан тұруы мүмкін, солардың бірі заттың
типі, сатып алу типі, географиялық жағдайы. Коммерциялық шығынның бір
бөлігі жарнамалық шығынмен және нарықтағы заттың, сол үшін қызметкер
(деректор немесе маркетинг) есептей білу керек, қайда, қашан және қалай
жарнамалық компания шығын шығару керек, осыған минималды шығыннан жоғарғы
максималды пайдаға жету үшін. Коммерциялық шығынды есептер алдында, тағы
шығынды бөлікке бөлу керек, тасымалдау, сақтандыру, сақтау, затты қоймада
сақтау.
Өндірістік бюджетке мысал.
Өндірістік бюджет - өндірілген өнімнің натуралдық көрсеткіші. Бұны
сатылым бюджетінен шығарылады, істелінген күшпен, ұлғаю мен азаю қоры,
сонымен қатар ішкі сату қорының көтерілуі. Өндірістік көлемді қарастыра,
тұтынуға дайындалған өнімді соңғы кезең және оған қоса сатылым көлемі
қазіргі кезеңдегі минустағы қорды алдыңғы кезеңдегі қормен салыстырылады.
Өндірістік қордағы бюджеттік мысал.
Өндірістік қордағы бюджеті – керекті информацияны, негізгі бюджеттің
қорытынды финанстық 2-ші құжатын дайындау керек
1.Кіріс пен шығыстың болжамдық отчеты - өндірілген өнімнің осы кезеңдегі
бағасы бөлікке дайындалады.
2.Баланстық болжам – бөліктік дайындықта берілген зат түріне қарай
нормальданады (шикізат дайындалған заттың өндірістік қоры).
Тура шығынға бағытталған материалдық бюджеттің мысалы.
Тура шығынға жататындар, мысал, шикізат және материал, персалды
өндірістің төлем ақысы, негізгі бөлімнің шығыны.
Шикізат пен материалға кеткен шығын – бұл шикізат пен материалға
кеткен шығын соңғы өнімнен алынады.
Тура бағытталған материалдық шығын – негізгі бюджеттен және сатылым
бюджетінен тұрады. Бұл бюджет қанша шикізат кететінін және осы шикізаттың
орнын сатып алу керек екенін көрсетеді
таблицы
Шикізат пен материалды көлемді сатып алу күтпелі көлемдегі затты
пайдалануға байланысты, алдағы қорға байланысты.
Тура бағытталған бюджеттік шығын, ережеге сәйкес , тұратын учеттың
уақытқа және кредиттік материалды қарызсыз ретімен қайтарып беру.
Тура бағытталған еңбекақы бюджеті.
Тура бағытталған еңбекақы – бұл негізгі өндірістегі адамның еңбекақы
шығыны.
Тура бағытталған еңбекақы бюджеті - өндірістік бюджеттен шығарылып
дайындалады, тура еңбекақы өндірісінің және негізді өндірістегі адамның
еңбекақысын көтеру.
Өндірістік адамдардың еңбекақы бюджетін 2-бөлімге бөлеміз:
1.Еңбекақының фиксирленген бөлімі;
2.Істелінген еңбекақы бөлімі.
Егер, бюджеттік қорда жиналған кредиттік қарыз еңбекақыға дейін, онда
қайтару графигі бойынша қарастыру керек. Оны сол принциппен құрастырып,
графиктік қайтарым бойынша материалдық қарызды беру.
Барлық өндірістік шығынның қапсырмалы бюджеті.
Барлық өндірістік шығынның қапсырмалы бюджеті көлемді шығынның
көрінісі, өндірілген өніммен байланысты соңғы тура материалды шығын және
тура еңбекақы шығыны. Барлық өндірістік шығынның қапсырмасы өзіне тұрақты
және уақыттың өзгеру бөлімін қосады.
Бұның тұрақты бөлімі өндірістік қолданыстан шыға жоспарлау, уақыт
өзгеру бөлімі – норматив бойынша, мысал негізгі өндірістік еңбекақы шығыны.
Барлық өндірістің бюджеттік шығынның қапсырмасы өзіне стандартты статияның
шығынын қосады: амортизация және өндірістік орынның арендасы, сақтандыру,
қосымша еңбекақы, уақыттан тыс еңбекақы т.б.
Басқару шығынының бюджеті.
Басқару шығыны – бұл барлық шығын, өндірістік және коммерциялық
мекемемен байланыссыз: бөлім кадрды ұстау шығыны, юристік бөлім, АСУ
бөлімі, ООТиЗ, өндірістік емес жылыту және жарықтандыру кеңсесін бекіту,
командировка, байланыс қызметі, налог және кредиттік пайыз, қосымша өзімдік
бағалау, т.б.
Үлкен өнім үнемі тұрақты мінездемелік шығынды ұстайды: уақыт өту
бөлімі, егер ол болса, пайыздық жоспар бойынша кіріс пен шығыс болжамы.
Кіріс пен шығыс сараптамасы бірінші құжатты негізгі бюджет құрады,
өндірістің сараптамалы бір кезеңдегі көрсететін табысы және қандай шығындар
болды.
Баланс болжамы.
Баланс өндіріс орны қандай финанстық жағдайлармен меңгеретінін және
қандай жағдаймен іске асатынын көрсетеді. Ол өндірістік және қаржылық
жағдайына тиянақты мінездеме береді. Жоғары мөлшердегі айналым активінің
баланстық болжамы (шикізат және материал, аяқталмаған өндіріс және дайын
өнім) және дебиторлық қарыз, бюджеттегі ескерілген дайындықты есептейді.
Инвестициялық жоба – негізгі болжамның бағасына қызмет етеді.
Ағымдағы пассивтің және несиелік қарыздың ойдағыдай ойластырылып
пасивті бөлімдегі байланыспен іске асырылады.
Бірінші тұрақты капиталда ешқандай өзгеріссіз жақындық болады (Банктік
несие + өзіндік капитал) жоспарланбайды.
Қаражатты қарастыру бюджеті.
Қаражатты қарастыру бюджеті – ең маңызды және қиын бюджеттік қадам,
көлемді сатылу болжамы негізгі тұрақтылыққа қызмет етеді. Дебиторлық
қарыздың өзгерісінен түсетін негізгі жағдайды есептейді, шығындар несиелік
қарыздың өзгерісіне байланысты. Жеке есептелетін кіріс және шығын
инвестициялық финанс жағдайына байланысты.
Қаржы болжамы және ақша ағымы тура әдіспен барлық амортизациялық
шығыннан алынады. Кейінгі қадамдар бұрынғы қарастырылған қадаммен
қарастырылады және активті болжам сонымен қатар пассивтік баланста.
Қаржылық болжам бөлімі өзінше, негізгі бөлім инвестиция түр ретінде болады,
сонымен бірге қаржылық қимыл болжамы да таратылған активті болжамды және
пассивті бөлімнің балансы жоқ финанстық көрініс береді. Берілген қосымша
анализ негізгі финансқа қолданылатын шешім болып табылады.
Ағымды қаржының жағдайына байланысты құрылым балансы өзгереді.
Бюджеттік деректор.
Басқару бюджеті бюджеттік деректордың тағайындалуынан басталады. Ол
процесстің дайындалуына жауап береді, фирмалық проектіні стандарттайды,
құраманы және берілгендерді шығарады, информацияны іздестіреді және
мәліметті қарайды.
Деректорлық бюджетке пайда финанстық деректор тағайындалады (финанстың
вице-президенті), ол штаттық эксперт ретінде көрінеді және координаттың
бөлім ісі ретінде істейді.
Бюджеттік комитет. Бюджеттік комитет – бұл ереже бойынша жоғарғы
топтағы консультация беретіндер қатары. Сонымен қатар ішкі жағында да
консультация береді. Бюджеттік комитет әрдайым қимылдағы орта, ол
стратегиялық финанстық жоспарын іс жүзінде қарайды, ұсыныс береді,
өндірістік орынға кіріс береді.
Бюджетті ұйымдастырушы. Бюджетті ұйымдастырушы – бұл инструкция жиыны,
саясаттың көрінісі, өндірістің құрылымын дайындаушы, куәлік бөлімі,
тәуелденуші және атқарушы қызметкер. Ережеге сәйкес келетін роль ұсыныс
бюджетінің ісін программасын құрады. Анықтамада не, қашан, қалай және
қандай формада (пішінде) істеу керек екенін айту керек. Қызмет көрсету және
уақыт, негізгі бюджетке кеткен шығын, болашақта бәрі сатып алынатынын
түсіну керек.
1.3 Есептің қойылуы және жүйені құру технологиясын таңдау
Қаржы менеджменті екі ішкі жүйеден тұрады:
1.басқарылатын ішкі жүйе немесе басқарылым іс объектісі
2.басқарушы ішкі жүйе немесе басқарушы субъект
Коммерциялық фирманың қаржы менеджменті басқарылатын объект болып
мекеме айналымында жүрген ақша құралдары жатады. Коммерциялық банктің қаржы
менеджментінің басқарушы субъектісі – банк менеджменті (басшылық, банк
мамандары), яғни әртүрлі басқару ықпалы арнасында объекттің дұрыс қызмет
етуін жүзеге асырады.
Қаржы менеджментін жақсы нәтижелерге жетуі үшін ішкі жүйелерге негізгі
қызметтерін нақтылау керек (1.3 сурет).
1.стратегиялық жоспарлау – перспективалық қаржы мәселелерін анықтау және
оларды орындауға арналған тиімді программаларды құру.
2.Моделдеу – басқарылым объектісінің қазіргі және болжамдық жағдайын
бағалау, ұсынылған жобаның тиімділішін және әрекетінің дұрыстығын дәлелдеу
кезінде қолданылатын әдістер, технологиялар мен құрал-жабдықтар жиыны.
3.Басқарудың мақсаты – басқарылым объектісінің сенімділігін қамтамасыз ету.
1.3 сурет Басқарудың құрылымы
Мекеме операциясы келесі класстарға бөлінеді:
-пассивті операция – банк қызметінің ұсынуы үшін қаржы қорын жинақтау;
-активті операция – қазіргі және болашақ кіріс алу үшін тартылған және өз
қаражатын қолдану;
-аралық операция – комиссиялық үстеме үшін клиенттерге қызмет көрсету.
Портфельдік шектеу негізінде фирманың жоспарлау моделі.
Тәуекелдік –фирма ісінің бір бөлігі және оны шешудің мынандай түрлері
бар:
1.тәуекелділіктен қашу немесе рұқсат бермеу;
2.тәуекелділікті мойындау немесе ұстап тұру;
3.тәуекелділікті хабарлау;
4.тәуекелділікті бақылау;
5.тәуекелділікті сақтандыру.
Әр бір әдіс ішінде тәуекелділікті басқару механизмдері болуы мүмкін.
Мысалы:
1.тәуеклділікті диверсификациялау
2.хеджирование
3.тәуекелділікті операцияға қатысушылар санына теңдей бөлу
4.болжамалы шығындарды басқа біреуге беру (сақтандыру компенсациясы,
гарант).
Фирманың актив және пассив портфелі ретінде қарастырамыз (кесте 1),
яғни фирманың портфелінің тәуекелділігі:
1.портфелдік (баланстық) тәуекелділік;
2.пайыздық тәуекелділік;
3.ликвидті баланссыз тәуекелділік;
4.ликвидті ағым тәуекелділігі.
Тәуекелділікті шешу жүйесі болып фирма өнімдері жиынтығы (фирманың
қаржылық технологиясы, ережесі және процедурасы).
Фирма балансының тәуекелділігі анықталмаған жағдайында басқаруда
қабылданған шешімдер нәтижесінде болуы мүмкін ыңғайсыз жағдайлар. балансы
тәуекелділігін басқарудың негізгі мәселелері: фирманың активі мен пассивін
басқару кезінде пайдалылығы мен ликвизиттігінің дұрыс қатынасын сақтау,
яғни мүмкін шығынды барынша азайту. Баланстық тәуекелділік –фирманың өзінің
және қарызға алған қаржыларының қатынасы. Ликвидтік тәуекелділік –
кассадағы активтер мен анокальды (мұқтаждыққа дейінгі) міндеттемелер
қатынасы. Мекеме іскерлігін жоспарлауда негізгі жай – программалау немесе
нарық талабына толық жауап бере алатын моделін жасақтау. Мекеменің жұмысың
моделдеу дегеніміз –фирма балансын құруды және басқару әдістерін
экономикалық-математикалық, динамикалық моделдер көмегімен фирманың ақша
қорын жинақтау жіне орналастыруды оңтайландыру. Мысал ретінде бір банктің
балансының құрылымын қарастырайын:
Портфелдік балансты шектеу негізінде құрылған моделінің принциптері:
-қаржы құралының бағасын болжау;
-қаржылық құралдың айналым сәттері (операция мерзімі, салық, сыртқы жіне
ішкі шектеулер);
-портфелдік шектеу;
-капиталдың мультипликаторлық деңгейі.
Қаржы болжамы және ақша ағымы тура әдіспен барлық амортизациялық
шығыннан алынады. Кейінгі қадамдар бұрынғы қарастырылған қадаммен
қарастырылады және активті болжам сонымен қатар пассивтік баланста.
Қаржылық болжам бөлімі өзінше, негізгі бөлім инвестиция түр ретінде болады,
сонымен бірге қаржылық қимыл болжамы да таратылған активті болжамды және
пассивті бөлімнің балансы жоқ финанстық көрініс береді. Берілген қосымша
анализ негізгі финансқа қолданылатын шешім болып табылады. Ағымды қаржының
жағдайына байланысты құрылым балансы өзгереді. Басқару жүйесің құру үшін
жобалау жұмысың зерттеу керек
Қолданушы келесі құжаттармен таныс болуы керек:
Электрондық құжат айналым жүйесі қағаздық құжат айналымын қолданумен,
қағазсыз технологияларға көшумен, электрондық құжат айналымына
қатысушылардың құқықтарын қорғаумен және екі жақтың ақпараттық қатынастарын
қамтамасыз ететін электрондық жүйенің жұмыстарымен байланысты процестерді
автоматтандыруға мүмкіндік береді.
Компанияның басқару аппаратындағы тіркеу функциясы, есепке алу,
кірістер мен шығыстарды, азаматтардың обращен. және ішкі құжаттарды (ОРД,
протоколдар, қызметтік жазулар) және т.б. өңдеу және оларға бақылау
жүргізу автоматтандырудың нысаны болып табылады.
Іс жүргізу жұмысының және электрондық құжат айналымының коорпоративтік
жүйесі - құрылыстық бөлімдерді автоматтандыру жұмысының құжаттық
қызметтерімен қамтамасыздандыру және ақпараттық мәселелерді шешу үшін
арналған. Сонымен қатар, ЭҚА жүйесі электрондық құжат айналымын қамтамасыз
ететін ұйымдар мен бөлімшелердің жұмыс құжаттарының кітапханасын құру үшін
қажетті құралды ұсынады. Ақпараттық жүйені құрудағы бірден бір іс-әрекет
ол-талаптарды жинау және тәртіпке келтіру. Талап ету- ол құрылып жатқан
жүйеге берілетін жағдай мен оның сипаттамасы.
Құрылып жатқан ақпараттық жүйе WINDOWS операциялық жүйесіндегі
орындалатын жұмыстың үздіксіз режиміне жауап беруі керек.
Ақпараттық жүйе берілгендердің тұтастығын қамтамсыз етуі керек.
кестелерді жобалаған кезде, олардың атрибуттарын және кейбір ережелерді
Жүйемен жасалатын ақпарат құрылымын жасау үшін жеңіл жағдай жасау керек.
Құрылған формалар кіріс құжаттардың құрылымымен максималды ұқсас болуы
керек. Ол өз кезегінде қолданушымен берілгендерді кіргізіп және оңай
ориентациялауға мүмкіндік береді. Базаның сапалы құрылымын түсінуге жеңіл,
әрі оңай болатын базаларға сұранысты арттырады. Сонымен қатар, түсініксіз
тұрақсыз белгілердің кіру мүмкіндігі төмендейді және базаны жүргізушінің
сапасы артады. Жасалынып жатқан ақпараттық жүйеде есеп берудің
автоматикалық процедуралары болуы керек.
Компьютерлік жүйе құру үшін автоматтандыруды қажет ететін мәселелер:
-ақпараттық мәселелер кешенінің информациялық базасың қалыптастыру;
-бюджеттік және қаржы қызметінің математикалық моделдерін құрумен енгізу;
-заманауи тілдерде программаларды құру және пайдаланатың программалық
модульдерін сипаттау;
-қаржыңы басқару жүйесін құру және болжамдау жасау (1.1 кесте);
-мекеменің негізгі бөлімдерінің құжат айналымың енгізу;
-компьютермен эксперименттер жүргізу, жүйенің тиімділігін бағалау.
Тәуекелділікті шешу жүйесі болып фирма өнімдері жиынтығы (фирманың
қаржылық технологиясы, ережесі және процедурасы).
1.1 кесте Мекеменің балансы
Актив Млн. тг %% Пассив млн. тг %
Бағалы қағаз 40,3 25,6 Онкольды 61,8 39,4
Несие 79,9 50,9 міндеттеме 63,2 40,3
Басқа да 15,1 9,6 Қысқа мерзімді 13,9 8,8
активтер міндеттемелер 138,9 88,5
Барлығы Басқа да
қорланған және6,0 3,8 міндеттеме
материалдық 9,1 5,8 Барлық
емес активтер міндеттемелер
Басқа да
активтер
Өз капиталы 18,0 11,5
Жарғылық қор 1,9 1,2
Банктың қоры 16,1 10,3
Баланс 156,9 100 Баланс 156,9 100
Фирма балансының тәуекелділігі анықталмаған жағдайында басқаруда
қабылданған шешімдер нәтижесінде болуы мүмкін ыңғайсыз жағдайлар. Фирма
балансы тәуекелділігін басқарудың негізгі мәселелері: фирманың активі мен
пассивін басқару кезінде пайдалылығы мен ликвизиттігінің дұрыс қатынасын
сақтау, яғни мүмкін шығынды барынша азайту. Баланстық тәуекелділік
–фирманың өзінің және қарызға алған қаржыларының қатынасы. Ликвидтік
тәуекелділік – кассадағы активтер мен анокальды (мұқтаждыққа дейінгі)
міндеттемелер қатынасы. Мекеме іскерлігін жоспарлауда негізгі жай –
программалау немесе нарық талабына толық жауап бере алатын моделін
жасақтау. Мекеменің жұмысың моделдеу дегеніміз –фирма балансын құруды және
басқару әдістерін экономикалық-математикалық, динамикалық моделдер
көмегімен фирманың ақша қорын жинақтау жіне орналастыруды оңтайландыру.
2 ЖОБАЛАУ ЖӘНЕ ЖҮЙЕНІҢ БАҒДАРЛАМАЛЫҚ
ОРЫНДАЛУЫ
2.1 Жүйені математикалық сипаттау
Зерттеу және модельдеу есебін қою үрдісі зерттеу объектісін жүйелеп
ұсынуға негізделген. Жүйе түсінігі реттілікті, бүтінділікті және белгілі-
бір заңдылықтың барлығын білдіреді. Жүйелі түрде ұсынуға деген қызығушылық
ыңғайлы жалпы түсінік ретінде ғана емес, сондай ақ тапсырма қойылымының
күрделі құралы ретінде туындайды.
Бюджет жүйесі түсінігі ретінде ақшаның бір ортаға түсу мен мақсатты
таратылуы алынады. Мұндай жүйелердің элементтері ретінде бюджет
көрсеткіштері (және бюджеттік жіктелуге сәйкес кіріс және шығын баптары)
алынады. Ақша құралдарының ағымы байланыс жүйесін құрайды.
Жүйе жұмысының арқарылуы программалық және негізделген құралдарды
таратуды ұсынады. Тиімділік көрсеткіші бюджеттік көрсеткіштердің нақты
орындалуының жобаланған көлемге сәйкес келуі болып табылады. Сондықтан
жобалау процесі бюджет жүйесінің негізі болып табылады.
Бюджеттің шығыс бөлігі әлеуметтік сфераны, басқару сферасын,
әлеуметтік және экономикалық даму бағдарламаларын қаржыландыруды қамтиды,
сондықтан осы параметрді тиімді қолдану (басқару) объектіні басқару жүйесі
болып табылады.
Бюджеттің кіріс бөлігі аймақтың салық қорынан және салық жинаудың
есептік көрсеткіштерінен туындау арқылы жобаланады. Кірісті жобалау –
толық анықталмаған үрдіс.
Модельді жүзеге асыру үшін зерттеу объектісі жүйесін анықтап алу
қажет. Кез-келген жүйе қозғалыста (динамикада), болмаса тұрақты жағдайда
болады. Жүйенің уақытқа қатыстылығын нақты анықтау бірақ мәнге ие. Тұрақты
жүйе аңығырақ болып табылады, өйткені сыртқы әрекеттер жиыны әсерінен
уақытша факторлардың әсері шығарылып тасталады.
Бюджет жүйсінің тұрақты құрылымын (бір тұрақты кезеңде) келесі түрде
көруге болады (сурет 2.1): бюджеттік жүйенің бүкіл құрылымынан тек
кіріс, шығыс және осы элементтердің баланстық қатынасын қамтитын
ішкі жүйе ерекшеленеді.
Мұндай құрылымдағы бюджет жүйесінің қызмет ету үрдісі келесі кезеңдерден
тұрады:
- Кіріс көздері және қаржыландыру саласы негізінде алдағы бюджеттік кезеңге
кіріс және шығыс жобаланады;
- Шығыс жобасын өңдеуге қаржыандыру көзін шектеуші ретінде орнатылған кіріс
жобасы әсер етеді;
-Шығыс және кірістің жобалық көрсеткіштері баланстық қатынасқа келтіріледі
(, мұндағы );
- Бюджеттің орындалу үрдісінде жүйеге саяси, экономикалық және табиғи
өзгерістермен байланысты ауытқы факторлары әсер етеді. Мұндай әсердің
нәтижесі жүйеде кірістің абсолютті өзгерісі ретінде бейнеленеді;
- Бюджет жоспарының өзгеруі бюджетті нақтылау функциясы арқылы
ұсынылады;
- Кіріске өзгерістер енгізу нәтижесінде бюджеттің орындалуы алдын ала
жоспарланған нұсқасынан ерекшеленеді;
- Жоспардың нақты орындалудан аз ғана айырмашылығы болуы үшін бюджет
жоспарын нақтылау жүргізіледі;
- Жүйе нәтижесі болып ағымды кезеңде бюджеттің орындалуы алынады.
Алдыңғы кезеңдегі бюджеттің орындалу нәтижелері келесі кезеңдегі бюджетті
талдау мен жобалаудың базалық ақпараты болып табылады. Бюджет жүйесі
мемлекеттің бүкіл экономикалық және қаржылық жүйесінің құрама бөлігі
болғандықтан, жүйеге әрбір кезеңде әртүрлі ауытқулар (заңдылық өзгерістер,
экономикалық даму, саясат жағдайы және т.б.) әсер етеді.
Сурет 2.1 Бюджет жүйесі тұрақты жағдайының сызбасы
Бюджеттік жүйе динамикасын келесі түрде көруге болады (сурет 2.2).
- бюджеттің кіруі және шығуы;
–-жыл бойынша бюджеттің таралуы;
Сурет 2.2 Бюджет жүйесінің динамикалық сызбасы
–-жылдың туындайтын факторлары;
Жалпы түрде бюджет жүйесінің бейімделу динамикалық моделін келесі
түрде алуға болады:
мұндағы -период;
– бюджеттің кіріс векторы;
– бюджетің шығыс векторы;
– бюджеттің есеп беру кезеңінің алдындағы пропорционалды таралымы.
Модель бюджеттік құралдарды таратудың баланстық, пропорци-оналдық және
көрінбейтін принциптерін қанағаттандыру керек. Бюджет жүйесінің әрбір
кезендегі қызметі білім мен математикалық моделді құрылымдау түрінде
ұсынылған, әрекеттегі жүйелердің заңдылықтарымен қамтамасыз етіледі
(суреттер 2.3-2.5)
Сурет 2.3 Бюджет бабының семантикалық моделі
Бюджеттің қызмет етуін зерттеу және оның өзара әрекеттесетін
элементтерінің түрін бейнелеу мақсатында оны қаржылық жүйенің элементі
ретінде тек экономикалық жағынан қарастырады. Бұл үшін функция
сипаттамасының талдауын, жүйе элементтерінің құрылымын және оны тұтастай
қамтитын кешенді жүйелі жақындау қажет.
Сурет 2.4 Бюджет спецификасы бабының семантикалық
сызбасы
Сурет 2.5 Бюджет бабының семантикалық сызбасы
Ю.Черняктың еңбегінде көрсетілгендей, жүйелік талдаудың басқа
зерттеу әдістерінен ерекшелігі–ол жүйе теориясына негізделе отырып, зерттеу
объектісінің принципиалды күрделілігін, оның тармақталуын және қоршаған
ортамен тығыз байланысын, оның қасиеттерінің қатарын байқағыштығын есепке
алады. Бюджетке жүйелік талдау жүргізу үшін жүйе теориясының абстрактілі
категориясын және жүйенің белгілі қасиеттерін қарастырамыз. Олардың
негізінде жаңа қасиеттерді және жаңа байланыстарды ерекшелеу бюджет моделін
жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Қолданбалы зерттеулердің барлығы дерлік қажетті инструменталды құрал
ретінде математикалық моделдер мен әдістерді қамтиды, ол:
- объектілер мен жүйелердің айнымалыларының маңызды, қасиетті байланыстарын
абстрактілі сипатау мен қалыптастыруға;
- айнымалылардың тәуелділік формасы мен параметрлерін бағалауға;
- объектілер туралы жаңа мәліметтер алуға;
- қандай жағдайда болсын ең жақсы шешімді анықтауға;
- зерттеп отырған объект туралы қорытынды қалыптастыруға;
- негізгі теориялық ережелерді жинақы түрде баяндауға мүмкіндік береді.
Жүйені модельдеу әдістері екі классқа бөлінеді: жүйені формальды ұсыну
әдістері және интуиция мен мамандар тәжірибесін қолдануды белсендендіруге
бағытталған әдістер. Жүйені формальды түрде ұсыну әдістерінің келесі тобы
ерекшеленеді:
- аналитикалық – классикалық математика әдістері;
- статистикалық– ықтималдықтар теориясы, математикалық статистика;
- теориялық-жиындық;
- логикалық;
- лингистикалық және семотикалық ұсыну;
- графикалық.
Интуиция мен мамандар тәжірибесін қолдануды белсендендіруге
бағытталған әдістер тәжірибелі маман-эксперттардың көзқарасын жалпылау және
көрсету класстарынан тұрады.
Модельдеу әдісінің қызметі төментегілерден тұрады:
- әрекеттегі саланың бүкіл жүйесінен зерттеу объектісінің жүйесін
ерекшелеу;
- объект құрылымын сипаттау;
- бастапқы және соңғы ақпаратты анықтау және сипаттау;
- объект элементтерінің өзара әрекетін сипаттау;
- кіріске жүйенің әсері негізінде объектілерді басқару;
- шығыс ақпаратты талдау.
Модельдеудің қолданбалы әдістерінің арасында экономикалық-
математикалық әдістерді ерекше атап кетуге болады. Экомномикада
математикалық әдістерді қолдану саласында тәжірибелік мәселелерді шешуде
математикалық әдістерді қолданудың төрт аспектісін атап айтуға болады:
1.Экономикалық ақпарат жүйесін жетілдіру. Математикалық әдістер
экономикалық ақпарат жүйесін реттеуге, ақпараттағы кемшіліктерді шығаруға
және жаңа ақпаратты дайындауға араналған талаптарды анықтауға мүмкіндік
береді.
2.Экономикалық есептеулердің дәлдігін интенсификциялау және жоғарлату.
3.Экономикалық мәселелердің сандық анализін жақсарту.
4.Жаңа экономикалық есептерді шешу.
Моделдеу әдістерін тәжірибелік қолдану саласы экономикалық мәселелер
мен жағдайларды қалыптастырудың тиімділігі мен мүмкіндіктері арқылы
шектеледі. Кеңірек тараған және белгілі модельдердің бірі В.В.Леонтьевтің
салааралық баланс моделі (шығын-өнім типті моделі) болып табылады.
Ж.үйенің балансы ретінде бастапқы және нәтижелік шамалардың қосындысының
теңдігі өлшем бірлігіне тәуелсіз алынады.
Леонтьев моделінің баланстық талдауының мақсаты – өнімге деген
қажеттілікті толық қанағаттандыру үшін әрбір саладан өндіріс көлемін
анықтау. Кез келген сала бір жағынан – кейбір өнімді өндіруші ретінде,
екінші жағынан – өзі және басқа салалар арқылы өндірілген өнімдерді
тұтынушы ретінде қолданылады.Мұндай кесте шаршы түрге ие, ол талдау жасауды
жеңілдетеді. Саларалық байланыс моделінің сызбасы 2.6 суретте көрсетілген.
Сурет 2.6 Салааралық байланыс
Өнеркәсіптің әрқайсысы өз өнімін өндіретін саласы қарастырылсын.
Өнімнің бөлігі осы саланы басқа салалар арқылы ішкі салалар арқылы
байланыстыруға кетеді, ал басқасы қоғамдық пайдалану мақсатына аранлған.
Қандай да бір уақыт аралығында өндіру үрдісі (мысалы, жыл) келесі
түрде болады:
– саладағы өнімнің жалпы (валдық) көлемі ;
– саладағы өндіру үрдісінде-саласы арқылы тұтнылатын өнім
көлемі;
– -ші саладағы өндірістік емес тұтынуға арналған соңғы өнімнің
көлемі;
Кез-келген -ші саладағы өнімнің валдық көлемі сала арқылы
қолданылатын өнім көлемі мен соңғы өнімнің қосындысына тең болса, онда
(1) теңдеу баланстық қатынас деп аталады. Біріңғай есептік бірлікке келтіру
үшін бағалық салааралық баланс қарастырылады.
-саладағы өнім бірлігін өндіруге кеткен -ші саладағы өнімнің
шығынын кқрсететін тікелей шығын коэффициенттері енгізіледі:
,
Жалпы өнімнің материалдық шығыннан сызықтық тәуелділігі:
, .
Баланстық қатынас келесі түрге ие болады:
Келесі белгілеу енгізілген:
, А=,
Мұндағы X-валдық өнім векторы, Y-соңғы өнім векторы, A-тікелей шығын
матрицасы (технологиялық немесе құрылымды матрица).
Жүйе матрицалық түрде жазылады:
Салааралық баланстың негізгі есебі A-тікелей шығын матрицасы белгілі
болғанда Y соңғы өнімнің берілген векторын қамтамасыз ететін X валдық
өнімнің векторын іздеуден тұрады.
Мұнда A матрицасы өнімді болу керек, егер:
, және
Онда :
Шығын матрицасын талдау негізінде ұлттық өндірістің ағымды жағдайы туралы
қорытынды жасауға болады.
М.Мэнеску арқылы ұсынылған қаржы және баға жүйесі моделі экономикада ақша
ағымын, олардың туындауы мен қолданылуын бейнелеу болып табылады. Бұл кезде
негізгі ақша ағымы құралатын жүйе мен ішкі жүйелер балансқа жинақталады.
Осы баланс әдетте қоғамдық азық-түлік жиынтығы, ұлттық кіріс және халықтың
жағдайы жүйесінде жүргізілетін үрдістерді қамтиды.
Ақша ағымын математикалық сипаттауда келесі мәндер олданылады:
-ақша ағымының элементінен элементіне интенсивтілігі
;
- ақша ағымының элементіне қосындысы;
- ақша ағымының элементіне қосындысы;
Осы көрсеткіштерді қолдана отырып, тепе-теңдіктің келесі теңдеуі
енгізіледі:
және
Жалпы ақша ағымына элементтінен ақшаның келіп түсуі тұрақты шама
болып табылады, яғни
Осы шартта ақша ағымдарын бейнелейтін теңдеулер жүйесі құрылған:
Егер , онда түсім соммасы шығын соммасына тең, оны былай жазуға
болады:
Мұндағы – -ретті бірлік матрица.
Қаржы жүйесін экономикалық-кибернетикалық модельдеу кезінде бюджеттің
негізгі теңдеуіне үкен мән беріледі:
Мұндағы
- мемлекеттік бюджет кірісі;
- материалдық өнім және қызмет саласындағы шаруашылық қызметінің
нәтижесі;
- әртүрлі тауарларға арналған айналымның салығы;
- материалды өндіріс және қызмет саласының пайдасы;
- пайдадан түскен бөлік көлемі;
- корпоратив, өнеркәсіп және қоғамдық ұйым пайдасының салығы;
- материалдық өндіріс және қызмет жүйесінен мемлекетік бюджетке
түскен кіріс шамасы;
- мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру жүйесінен мемлекеттік бюджетке
түсу;
- сыртқы сауда пайдасы;
- алынған сыртқы несиелер және төлем шотынан түсу;
- жинақ кассаларында салымдардың өсуі;
- жинақ кассаларында салымдардың өсуі есебінен қорытындының өсу
коэффициенті;
- мемлекеттік бюджеттің басқа да пайдалары.
Бұл теңдеуді құрап тұрған шамалар айнымалылардың бірқатар санының функциясы
болып табылады.
Мемлекеттік бюджет шығының математикалық сипаттау үшін бюджет теңдеуі
келесі түрге ие болады:
Мұндағы:
- капиталды салымдарды қаржыландыруға кеткен шығын.
- әлеуметтік-экономикалық даму ұлттық қоры іс-шралары мен жобаларын
қаржыландыруға кеткен шығын;
- ғылым мен техниканың дамуына кеткен шығын;
- халықтың жағдайы, білім беру, мәдениеті, өнері, денсаулық сақтау
және т.б. жүйесінде жүзеге асырылатын қаржылық іс-шаралар шығыны;
- мемлекеттік бюджет резерві;
-мемлекеттік бюджет сальдосы.
Жинақ қаржылық балансты перспективалы жобалау мақсатында көрсеткіштер
құрамын және олардың қамтитын ресурстары көлемін анықтайтын баланс схемасы
өңделген (2.7 сурет).
Бұл сұраныстар қосындысы мен ұсыныстар қосындысының теңдігі шектеулер
жүйесінің бірлесуі үшін қажет, ол бірлесу үшін жеткілікті болып табылады.
Сурет 2.7 Бюджеттің жинақ балансы моделінде есептер сызбасы
Осылайша, транспорттық есеп сызықтық программалау есебіне жатады және
симплекс әдісімен шешіледі. Бірақ бұл есептің тәжірибелік маңызын және
шектеулер спецификасын
А) шектеулер теңдеулер түрінде берілген,
Б) әрбір белгісіз екі тек теңдеуге кіреді,
В) белгісіз коэффициенттері – бірліктер,
ескере отырып, симплекс алгоритміне қарағанда біршама үлкен арнайы
алгоритмдер құрылды. Олардың бірі – төменде қарастырылатын потенциалдар
әдісі–Л.В. Канторовичтың жалпы әдісінің трансорт есебін шешуге бейімделуін
ұсынды және Л.В. Канторович және М.К.Гавурин, олардан кейінірек Данциг
ұсынды; бюджетте ашық транспорттық модель зерттелінеді. Транспорт есебі
мүмкін болатын жоспарлардың ішінен иімдісін, яғни тасымалдаудың жалпы
бағасы Z = ci jxi j ең азын іздеуден тұрады. Егер теңдеулер жүйесі
сәйкес болса, онда =
Осылайша, шарт
=
Бюджетті тарату зандықтар динамикалық программалау модельдерімен
сипатталынады. Санақ бойынша әртүрлі модельдерді пайдалануға болады.
2.2 Аппараттық және бағдарламалық құралдардың сәулеті,
құрамы және құрылымы
Реляциялық модель тек бір өзі мәліметтер қорын жобалауда жұмыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
5
1 АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДІ ЖОБАЛАУ ЗАМАНАУИ
ТӘСІЛДЕРІ
7
1.1 Қолдану пәндік облысын зерттеу және жүйенің жасау
мақсатына лайықтылығын бағалау
7
1.2 Жүйенің аналогтерін және прототиптерін салыстырмалы талдау 10
1.3 Есептің қойылуы және жүйені құру технологиясын таңдау 15
2 ЖОБАЛАУ ЖӘНЕ ЖҮЙЕНІҢ БАҒДАРЛАМАЛЫҚ
ОРЫНДАЛУЫ
20
2.1 Жүйені математикалық сипаттау
20
2.2 Аппараттық жәненемесе бағдарламалық құралдардың сәулеті,
құрамы және құрылымы
28
2.3 Жүйе жұмысының алгоритмдарын, әдістерін жәненемесе
әдістемелерін өңдеу
35
2.4 Бағдарламаны сипаттау
38
3 АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕНің ІСКЕ АСЫРылуын БАҒАЛАУ 51
3.1 Бағдарламалық өнімнің орындалуын және сенімділігін бағалау 51
3.2 Ақпараттық қауіпсіздікті және ақпаратты қорғауды қамтамасыз
ету әдістері және құралдары
53
3.3 Ақпараттық жүйенің экономикалық тиімділігін бағалау
62
ҚоРытынды
67
Қолданған әдебиеттер тізімі
68
ҚосымшаЛАР:
70
Қосымша А. Бағдарламалар листингі
70
Қосымша Б. Графикалық бөлімнің слайдтары
79
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев Жаңа
әлемдегі Жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына арнаған 2009ж. 28-
ақпанындағы дәстүрлі Жолдауында Бәсекеге қабілеттілік– Қазақстанның
әлемдік экономика мен қоғамдастыққа табысты кіруінің кілті деп айқындап
берді. Сондықтан да ауыл шаруашылығының барлық салаларында нарықтық
қатынастарға негізделіп жүргізілген реформалар тұрақты экономикалық дамуды
қамтамасыз етуге бағытталуы, қазіргі уақытта ел экономикасының алдындағы
маңыздылығы өте жоғары міндеттердің бірі. Соңғы жылдары өз ауыл
шаруашылығында өз уақытында жасалынған құрылымдық реформалардың және тиімді
жүргізілген мемлекеттік реттеудің арқасында қол жеткізілген макро-
микроэкономикалық көрсеткіштерге динамикалық сипат беру қажетті болып
отыр.
Қазіргі кезде біздің мемлекетіміз бәсекеге қабілетті аграрлық
өнімдердің үлгісін таңдай отырып, бәсекелестікке жарайтын басым салаларды,
яғни отандық өндірісті дамытуға кірісе бастады. Ал отандық өндірісті, сол
арқылы отандық өнімдердің ішкі және сыртқы нарықтардағы бәсекелестік
қабілеттілігін дамытудың маңызды шарттарының бірі ауыл шаруашылық
құрылымдардың тиімді және бәсекеге қабілетті қызмет етуін қамтамасыз ету
болып табылады. Олардың тиімділігін көтерудің бірден бір жолы – оның
қызметін жан-жақты талдап, қалыпты жағдайдан ауытқуын дер кезінде
диагностикалап уақытылы шара қолдану болып табылады.
Сонымен, кез-келген шаруашылықтың экономикалық қызметінің нәтижесі мен
жалпы жағдайына кешенді диагностикалау қажетті. Бұған қоса, жалпы бүкіл
әлемдік дағдарыс кезінде кез келген шаруашылықтың қызметіне уақытылы
диагностикалау және оның тиімді әдістерін қолдану – бүгінгі күннің өзекті
мәселелерінің бірі.
Экономика және бюджеттік жоспарлау бөлімінің негізгі міндеттері
экономика саласында аудан көлемінде мемлекеттік билік өкілеттігін іске
асырудың негізгі принциптерін айқындау және аудандық бюджетінің кіріс және
шығыс бөлігін бюджеттік жоспарлау, бағдарламалар әзірлеу, келешекке қаланың
әлеуметтік және экономикалық дамуына болжаулар мен жоспарларының іске
асуына бақылау жасау болып табылады. Экономика және бюджеттік жоспарлау
бөлімі белгілі штаттық санымен аудандық әкімінің дербес құрылымдық
бөлімшесі болып табылады.
Аудан дамуының базалық құжаты әлеуметтік-экономикалық дамуы-ның орта
мерзімді жоспары болып табылады, оған салалар дамуының негізгі
бағдарламалары мен қарастырылатын кезеңнің болжамдары кіреді. 2009 жылдың
қаңтар айында экономика және бюджеттік жоспарлау бөлімен ауданның
әлеуметтік-экономикалық дамуына және 2007 жылға қойылған міндеттер, 2009
жылы барлық салалар бойынша индикативтік жоспардың орындалуына талдау
жасалды. Бұл сұрақ әкімдікте қаралып, 2009 жылғы 24 ақпандағы № 36
қаулысымен қабылданды.
2009 жылдың ақпан, наурыз айларында бөліммен өнеркәсіптік өндірістік
өнімдер, инвестициялар, ауыл шаруашылығы, еңбек ресурстарының балансы, таза
табыс, бюджетпен есептесу, әлеуметтік салалар: білім беру, мәдениет және
спорт, тұрғындарды әлеуметтік қорғау көлемі бойынша 2007-2009 жылдарға
арналған ауданның әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді жоспарының
жобасын әзірлеу бойынша жұмыс жүргізілді. 2005-2007 жылдары жобалардың
нақты орындалуына талдау негізінде 2007-2009 жылдарға арналған Шу аудандық
-экономикалық дамуының орта мерзімді жоспарының жобасы әзірленді. Үлгілер
аудан әкімінің барлық құрылымдық бөлімшелеріне, өндірістік кәсіпорындарға,
құрылыс мекемелеріне, банктерге және тағы басқаларға таратылды. Ұсынылған
ақпараттарға сәйкес нақты мәліметтер мен 2009-2011 жылдарға көрсеткіштер
болжамына жинақтау жасалды, 2009 жылдың 20 наурызында Жамбыл облысы
бойынша экономика және бюджеттік жоспарлау Департаментіне орта мерзімді
жоспардың жобасы өткізілді.
Жүргізілген жұмыстың қорытындысы бойынша 2009 жылдың 10 қарашасында
Жамбыл облыстық мәслихаттың шешімімен 2009-2011 жылдарға арналған аудандық
әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді жоспары туралы қабылданды.
2009 жылдың ішінде бөліммен Шу аудандық әлеуметтік-экономикалық
дамуының индикативтік жоспарының орындалуы бойынша ақпараттар әзірленіп
және ай сайын талдау жүргізіледі.
Шу аудандың микроэкономикалық талдауын және экономикалық болжауын
аудан бюджетінің кіріс және шығыс бөлігін қалыптастыру үшін қолданылады.
Экономика және бюджеттік жоспарлау бөліммен 2007 жылдың тоғыз ай ішінде
2009 жылы аудандық бюджетін түзету мен нақтылау бойынша үлкен жұмыс
жасалды, аудандық бюджетін нақтылау бойынша және ай сайын түсімдер мен
шығыстарға сәйкес салық комитетімен, ауданның қаржы бөлімімен бірлескен
кеңестер өткізілді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - заманауи ақпараттық технологияларды және
мекемедегі жағдайың зерттеу арқылы аудандық бюджеттік жоспарлау
инновациялық дамуының ақпараттық жүйесін құру, тағыда қаржылық болжау
жасау.
Осы мақсатқа жету үшін келесі мәселелер шешіледі:
- мекеменің техникалық-экономикалық жағдайың талдау және бюджеттік болжау
жасау;
- ақпараттық мәселелер жинағына ақпараттық жүйелер концепциясына сәйкес
математикалық және программалық қамтамасыздандырылуы;
- ақпаратты жинау және құжаттарды автоматтандыруы; қойылған мәселелердің
инфологиялық моделін құрү;
- жобаны енгізудің экономикалық тиімділігін бағалау;
- компьютерлік жүйедегі мәліметтердің қауіпсіздігі және оларды қорғау.
1 АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДІ ЖОБАЛАУ ЗАМАНАУИ
ТӘСІЛДЕРІ
1.1 Қолдану пәндік облысын зерттеу және жүйенің жасау
мақсатына лайықтылығын бағалау
Өнімділік қызметінде ақпараттық технологиялар маңызды сала деп
есептеледі. Осы технологиялар экономиканың дамуына тікелей әсер етеді және
өсу динамикасымен сипатталады. Ақпараттық технологиялар саласында соңғы
жылдары кардиналдық өзгерістер байқалды:
- Интернеттің өсуі және таралуы;
- шұғыл қатынастың интенсивтік дамуы және оның Интернетпен интеграциясы;
- программалық жабдықтар құрудың өнеркәсіп әдістер еңгізу;
- информациялық технологиялардың жаңа бағыттарында озықтық
Инженерлік-технологиялық және интеллектуалдық-шығармашылық қызме-
тіндегі оптималдық байланыстыруы ақпараттық өндірісінің әмбебаптылығы деп
есептеледі. Бұл мынау белгісі: жоғарғы ақпараттық технологияларға өту -
өте күрделі мәселе.
Есептеуіш техниканың заманауи табыстарының негізінде информацияны
өндеудің келесі түрлері болады:
- бір процессорлық ЭЕМ-ның әдеттегі фон Нейманның архитектурасында
пайдаланған ізбасарлық өндеу;
- бірнеше процессорлық ЭЕМ-ның параллельдік өндеу;
- әртүрлі есептер шешімің табуда бірдей ресурстарды пайдаланатың ЭЕМ- ның
конвейерлік өндеу.
1-ші кестеде деректер өндеудің негізгі процедуралар көрсетілген.
Сурет 1.1 Деректер өндеудің негізгі процедуралары
Ақпаратты өндеу технологиялық операцияны пайдалануда ең таратылған
облысы - шешім қабылдау. Шешім қабылдау үрдісі әртүрлі жағдайда болады:
1.Белгілі жағдайда шешім қабылдау.
2.Тәуекел жағдайда шешім қабылдау.
3.Белгісіз жағдайда шешім қабылдау.
4.Көпкритериалдық жағдайда шешім қабылдау.
Ақпараттық қосымшалар құруда мынадай негізгі топтар айыру мүмкін:
- кәдімгі программалау жүйелері;
- файл-серверлік қосымшаларды құру саймандары;
- клиент-серверлік қосымшаларды жасау құралдары;
- іс жүргізу және құжаттар айлануының автоматтандыру құралдары;
- ИнтернетИнтранет қосымшаларды жасау құралдары;
- қосымшалар жобалауды жасау автоматтандыру құралдары.
Қазіргі уақытта спектрлі және мамандырылған программалық өнім
айтарлықтай кеңейе түсті. Біздің елде неғұрлым жиірек қолданбалы
программалық пакеттер: COMFOR (Computer model for reporting) және PPOPSRIN
(Project profile screening and reappraisal information system), ЮНИДО
ұйымының (Комиссии Организации объединенных Наций по промышленному
развитию) және Альт-Инвест фирмасының пакеті (Санкт-Петербург) және
Project Expert фирмасы Про-Инвест Консалтинг. Жүйе типі Microsoft
project, Time Line және Primavera календарлық жұмыс жоспарын
атқаруға арналған және желілік жоба ұзақтықты қосады және бағыттық шығын
бойынша негізгі басқару жүйесінің жобасында қолданылады.
Қолданбалы пакет программасы COMFOR әр түрлі жаңа қолданыста нақты
елдің экономикасына адаптерленген және орыс тіліне аударылған.
Альт-Инвест пакетті электрондық таблицада есептеу үшін таратылған
және барлық қабілетпен жетімсіздік қабілетпен қамтылған.
Project Expert пакеті жоғарыда көрсетілген өнімдерден
ерекшеленеді. Көп жағдайларды шешудегі жүйелілігі ұлттық тіркеу
спецификасының шарттары күшті рекламалық компаниясы алдыңғы көшбасшыға
өтініш тастауына және бұл программалық өнімнің белгілі ауданда ғана
мүмкіндігі бар. Пакет ұлтаралық үлгідегі бизнес-жоспардың дайындығы үшін
жарнамаланады немесе белгілі шамадағы декларациялық мақсатқа жауап береді.
Көрсетілген программалық өнімдер жобаның финанстық анализінің жағдайы
туралы, бақылау мақсаттарының бүкіл жобаның және оның негізгі элементтерін
тарату жайында толық мағлұмат береді.
COMFOR және Альт-Инвест негізгі пакеттердің құрамында техника-
экономикалық зерттеу әдісі ЮНИДО жатыр.
Берілген COMFOR пакетінің құрылымы келесі негізгі блоктармен
көрсетілген:
→барлық капиталдық салым – құрылыс;
→барлық капиталдық салым – өндіріс;
→айналмалы капиталдық қажеттілік;
→финанстың шығу көзі;
→ақша айналымының таблицасы;
→таза табыс есебі;
→баланстық жобаның ісқағаз ведомстары.
COMFOR пакеті 3 программалық түрді орындайды:
1.Мәліметтерді енгізу
2.Есептеулер
3.Көрсеткіш беру.
Көрсетілген блоктан басқа пакетте тағы екі қосымша блок бар:
1.информацияның графикалық кескіндемесі;
2.экономикалық талдаулар шығыс-табыс.
Графиктің блок заттық көмек арқылы жұмыстық графиктің диаграммасын
соғуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар ұйымдастырылған және финанстық
шешімдердің анализдік сезімталдығының үлкен өзгерістерін қабылдауына,
сатылу бағасына, өндіріс көлемі мен таралуына мүмкіндік береді.
Экономикалық анализ тағы жүргізіледі. Олар ұлттық жобада ұсынылған
экономикалық және аудандық бөлінген заттың нақты бағасы және барлық арадағы
бөлінген инвестициялық жобаның орта шешімі.
COMFOR мәртебесінің пакеті, бөлімдік контроль функциясы (минималды аз
қателікте әдісі, есеп және ескермелі тасымал бағасы) жабық түрде болады.
пакеттік жұмысқа араласпау керек, бізге қандай да бір кепілдік істің
жүруіне және одан пайда түсетіндігін береді. Ережеде, бұрынғы ескі
кезеңінде пакетке автоматтандырылған контроль болмады, өйткені кірілген
және шығарылған ақпарат болмады. COMFOR лицендирленген пакет болып
табылады, есептік есепшот кезінде мәртебені айтарлықтай көтереді.
COMFOR пакетінің негізгі осалдығы – жобаланған жүйенің елдің
экономикасына құбылмалы түрде келеңсіз болады.
Альт-Инвест пакеті Microsoft Works электрондық кестесі бойынша
қолданысқа берілген немесе EXCEL және басқа ортадағы таратылған
кестелермен де жұмыс атқарады. Бұл өзіндік қапсырманы қолтаңбасын ұзағынан
жұмысқа қалдырады. Пакеттің тұрақтылығы болып, бұл үшін барлық ақпарат
экранда көрсетілген. Көрсетікштің мағынасын өзгертіп, қолданушы өз қимылмен
көптеген реакция алады. Альт-Инвест өзінің бөлімінде ағылшын және орыс
нұсқаларын қарастырады. Альт-Инвест формулаға қатысты емес жерге қол
жеткізе алады, сол бағыт бойынша есептеледі. Бұндай өндіріс орындарының
жеткіліксіздігі келесілерге жатады:
→керекті құжаттарды табу үшін кестеде ыңғайсыз қатынас электрондық кестені
әр уақытта көрсеткішін қарау немесе координатты есте сақтау керек;
→формуланың өзгеру қиындығы терең ойлануға не істелінеді көрсеткіштен, ой
әсер етеді, осы ойды программалық формулада дұрыс пайдаланып электрондық
кестеге келтіру керек;
→көрсеткіш белгілі қызмет көрсету керек;
→кейбір кезде формулаға қол жеткізу қиындықтар туғызады, есептік тексерулер
келіп кетеді;
→пакетте тізілген желілік графикаға даму ортасы жоқ, баспаға беретін
көрсеткіш процесі немесе тұтыну графикасының қатарлас үйренушінің арнайы
қатары.
Пакеттің көмегімен Альт-Инвест тұрақты затқа және өтпелі бағаға
есеп жүргізеді. Әр уақытта банктың пайызы % қолдануға байланысты өзгеруі
есептеледі. Пакет реакцияны бағалайды негізгі параметрлік жобада және әр
түрлі құнсыздану процесінде, бұл кезде уақыт жағдайын ұстану керек. Салық
блогының пакеті Альт-Инвест үлкен дәрежеде, COMFOR адаптерленген заң
шығарушы. Онда шартқа байланысты мәліметтер блоктарының кірісі жөндеу және
нақты жағдайға қатысты (салық, құнсыздану) мүмкіндіктер орналасқан. Мұндай
амал қолданушыға үлкен таңдаудың финанстық жобаның әр түрлі формасын
кредиттік есеп бойынша кәдімгі эмиссия және бағаланған акциялар мен сенімді
гарант іздеумен және аяқталмаған құрылыс объектілерімен финанстың басқа
формасы және мүмкін операциялар болуына аз көмегін тигізеді.
Әмбебап кестелердегі кредиттік төлемдерді есептеумен жобаның өткен
финанстық көрсетілімінде оптималдық графиктерде кредитті төлеуге қолдануға
мүмкіндік береді (сурет 1.2).
Сурет 1.2 Сервер арқылы жұмыс жүргізу
1.2 Жүйенің аналогтерін және прототиптерін салыстырмалы
талдау
Бүгінгі жоспарлау қиын көлемді процесс. Экономикалық жоспар қызметі
әлі де үлкен көлемді құжат, көп бөлігі (непригодна) керекті финанстық
анализ жағдайына. Сонымен қатар, жоспарлау процесі ұзақ уақытқа, сонымен ол
керек емес ұйымдасқан және бағытталған іс шешеді.
Жоспарлаудың процессі іс жүзінде заттың шығарылуынан басталады тек
келуінен емес. Сонымен жоспарлау механизмінің бағалауына, шығынына қарайды.
Шығарылған затты есептеп қолданысқа жеткенше баға орнатады.
Өзінің бағасын калькулятор жүзінде жиынға бөліп, одан сатылған
бұйымның тиынын бөліп есептейді. Жоспарлау және анонизм кезінде кірістің
маржиналдық категориясы қолданылады. Сатылған шығынның анализі
қарастырылмайды. Жоспарлау кезінде, сонымен қатар, операциялық нарықта
бағаланбайды, құйылған коэффициент жабады, бірақ запастағы финанстың
тұрақтылығын айта алмайсың.
Экономикалық жоспарлау ұлттық жағдайда финанстық жоспарлауды
қарастырмайды, сонымен финанстық істің өндірісін, керектісін, анықтай
алмайсың.
Қалыпсыз жағдайдағы жоспарлау жүйесінің финанстық жағдайды, көрініс
анализін дәлелдеп айту қиын. Аймақты жоспарлау жағдайы не үшін керек?
Түсіне білу, қайда, қашан, қалай және кім үшін біле беру қажет және сата
білу керек, қандай ресурстар керек, керекті мақсатты іске асыру үшін.
Ресурстарды үнемді және тиімді түрде қолдана білу т.с.с. өнімдегі таза
шығынды есептей білу қажет.
Экономикалық жоспарлау қызметінің (ПЭС) өндірісінің функциясын атап
көрсетейік:
-Тез арада құжат дайындау, сұрыпталған және көп көлемде, бағытталған
шешіммен өндірісті және ұйымдастыру ісін жүзеге арттыру қажет (сурет1.4).
-Аймақтық бөлімше координаты, ол өтуге еркіндік тігінен бағытталған және
тігінен жолға бағытталғанға еркіндік береді.
-Іс жүзінде жазылған құжатты, сонымен қатар өзгертілген бюджетті өз мойнына
алады.
Негізгі (барлық) бюджет – бұл финанстың көлемінің анықталған
маркеттинділік және шығарылған жоспары, өндірістің белгілі бір мақсатқа
жету жетістігі.
Мамандардің бағалауынша, бұл жағдайда өндірістік орын бір жылдық
бюджетті жарияламауына байланысты, олар 20% кірістен ұтылады. Бұл жағдайдан
шығу үшін, үнемі бюджеттік көрсеткішті фактілі көрсеткішпен салыстыра, кері
анализден жағымды тенденцияны күшейтіп, жағымсыз тенденцияны әдістемелік
жоспарды қолдану.
Дұрыс пайдаланған аналогтер және прототиптер мекеменің табаландығын
асырады, экономикалық тиімділігін өсереді. Озықтық мекемелердің
қорытындысың талдап зерттелетің кәсіпорының нәтижелігін кәтеруге болады.
Сатылу бюджеті.
Көлемді сатылу болжамы – бұл бюджеттік сатылымның дайындалған этапы.
Бұл болжам сатылу бюджетке айналады, сол кезде өндірістік орын көлемді
болжам сатылымы ойнайтын болса, онда жоғарылайды немесе көтеріледі. Көлемді
сатылу ағымы анализдік сараптаманы ескере және қарастырылған макро және
микро экономикалық факторлар арқылы сонымен бірге берілген статистикаға
байланысты. Көлемді сатылу болжамына әсерін тигізетін факторларды тізіп
шығайық:
- өткен айдағы (жылдығы) көлемді сатылым;
- өндірістің күші;
- барлық экономикаға тәуелді көрсеткіш, іскерлік, баға, өзіндік табыс
көлемі және т.б.;
- айтарлықтай кірістік заттар;
- нарықты білу, жарнама компаниясы;
- баға саясаты, заттың сапалылығы;
- конкуренция;
- сезондық тайталас;
- ұзақ уақытқа берілетін заттың тенденциясы, эксперт статистикалық әдіспен
іске асады;
- функциялық әдіс – барлық болжамдық информация бөлімнің және деректордың,
сонымен бірге маркетингтің қолынан өтеді. Осылардың дәл айтуы бойынша
көлемді сатылу және бюджеттік сатылу іске асады;
- статистикалық әдіс – трендовой, коррелляциондық, регрессиондық және басқа
анализдер, тенденцияның көтерілуіне, істелуіне, бар болуына болжам күрделі
әсерін тигізеді, бірақ алдын-ала жоғары бағаның өзгеруіне болжам
жасалынбайды;
- топтық шешім қабылдау - өндірістік ұйымы қатысады және әр бөлімше
бөлімінің бастығы (мәртебе – қарапайым және жылдам).
Сатылу болжамының термині ЗатНарық болжамының 4 түрімен
қарастырылады:
1.Базалық болжам.
2.Базалық болжамға қарағанда А болжамы дәлелді.
3.А болжамынан В болжамы дәлелділеу, Б болжамына жақсы баға және көп
қолданыста.
4.Б болжамынан В болжамы дәлелді.
Сатылу бюджетіне мысал.
Сатылу бюджеті – бұл негізгі бюджетті құрастырғанға бірінші және
күрделі қадам.
Көлемді баға сатылымы бұрынғы бюджетке әсерін тигізеді. Ол бюджет
есептеулерден тұрады: өндіріс орнының шығарылған затына сұраныс,
географиялық жағдай, сатып алушылардың категориясы және сезондық фактор.
Онда сатылатын заттың жағдайының ақшасы саналады, кейінірек ағымды ақша
ортасына және бюджеттік бөлімге кірістің келуін бағалайды
Ең алдымен болжам ақщаның түсуі үшін коэффициентті инкассацияны ескеру
керек, онда өндірілген өнімнің бір бөлігін бірінші айда, қалғанын келесі
екінші айда осылай қарызсыз төлеуге болады. Қанша жоспарланған көлемді
сатылым болса да фактілі түрде күрделі және бюджеттік көрсеткіштің құлауына
әкелуі мүмкін.
Коммерциялық бюджеттік шығынға мысал. Коммерциялық бюджеттік шығын
(жарнама, заттың комиссиялық агенттері (мамандары) көлік ұсынысы) көлемді
сатылымға тұспа-тұс келуі керек. Көлемді сатылымның көбеюін күтпеу керек,
ұйымдастыру кешендерін жайлап тоқтата білу керек, бағытталған стимулдық
кірісті қарау керек. Көп бөлікті шығынды көлемді сатылым кірісімен
жоспарлайды. Сонымен қатар аренда, қойманың орнына салық төленеді. Олар
өмірлік заттың көрінісімен жоспарланады және пайыздан да тұрады.
Коммерциялық шығын көптеген топтардан тұруы мүмкін, солардың бірі заттың
типі, сатып алу типі, географиялық жағдайы. Коммерциялық шығынның бір
бөлігі жарнамалық шығынмен және нарықтағы заттың, сол үшін қызметкер
(деректор немесе маркетинг) есептей білу керек, қайда, қашан және қалай
жарнамалық компания шығын шығару керек, осыған минималды шығыннан жоғарғы
максималды пайдаға жету үшін. Коммерциялық шығынды есептер алдында, тағы
шығынды бөлікке бөлу керек, тасымалдау, сақтандыру, сақтау, затты қоймада
сақтау.
Өндірістік бюджетке мысал.
Өндірістік бюджет - өндірілген өнімнің натуралдық көрсеткіші. Бұны
сатылым бюджетінен шығарылады, істелінген күшпен, ұлғаю мен азаю қоры,
сонымен қатар ішкі сату қорының көтерілуі. Өндірістік көлемді қарастыра,
тұтынуға дайындалған өнімді соңғы кезең және оған қоса сатылым көлемі
қазіргі кезеңдегі минустағы қорды алдыңғы кезеңдегі қормен салыстырылады.
Өндірістік қордағы бюджеттік мысал.
Өндірістік қордағы бюджеті – керекті информацияны, негізгі бюджеттің
қорытынды финанстық 2-ші құжатын дайындау керек
1.Кіріс пен шығыстың болжамдық отчеты - өндірілген өнімнің осы кезеңдегі
бағасы бөлікке дайындалады.
2.Баланстық болжам – бөліктік дайындықта берілген зат түріне қарай
нормальданады (шикізат дайындалған заттың өндірістік қоры).
Тура шығынға бағытталған материалдық бюджеттің мысалы.
Тура шығынға жататындар, мысал, шикізат және материал, персалды
өндірістің төлем ақысы, негізгі бөлімнің шығыны.
Шикізат пен материалға кеткен шығын – бұл шикізат пен материалға
кеткен шығын соңғы өнімнен алынады.
Тура бағытталған материалдық шығын – негізгі бюджеттен және сатылым
бюджетінен тұрады. Бұл бюджет қанша шикізат кететінін және осы шикізаттың
орнын сатып алу керек екенін көрсетеді
таблицы
Шикізат пен материалды көлемді сатып алу күтпелі көлемдегі затты
пайдалануға байланысты, алдағы қорға байланысты.
Тура бағытталған бюджеттік шығын, ережеге сәйкес , тұратын учеттың
уақытқа және кредиттік материалды қарызсыз ретімен қайтарып беру.
Тура бағытталған еңбекақы бюджеті.
Тура бағытталған еңбекақы – бұл негізгі өндірістегі адамның еңбекақы
шығыны.
Тура бағытталған еңбекақы бюджеті - өндірістік бюджеттен шығарылып
дайындалады, тура еңбекақы өндірісінің және негізді өндірістегі адамның
еңбекақысын көтеру.
Өндірістік адамдардың еңбекақы бюджетін 2-бөлімге бөлеміз:
1.Еңбекақының фиксирленген бөлімі;
2.Істелінген еңбекақы бөлімі.
Егер, бюджеттік қорда жиналған кредиттік қарыз еңбекақыға дейін, онда
қайтару графигі бойынша қарастыру керек. Оны сол принциппен құрастырып,
графиктік қайтарым бойынша материалдық қарызды беру.
Барлық өндірістік шығынның қапсырмалы бюджеті.
Барлық өндірістік шығынның қапсырмалы бюджеті көлемді шығынның
көрінісі, өндірілген өніммен байланысты соңғы тура материалды шығын және
тура еңбекақы шығыны. Барлық өндірістік шығынның қапсырмасы өзіне тұрақты
және уақыттың өзгеру бөлімін қосады.
Бұның тұрақты бөлімі өндірістік қолданыстан шыға жоспарлау, уақыт
өзгеру бөлімі – норматив бойынша, мысал негізгі өндірістік еңбекақы шығыны.
Барлық өндірістің бюджеттік шығынның қапсырмасы өзіне стандартты статияның
шығынын қосады: амортизация және өндірістік орынның арендасы, сақтандыру,
қосымша еңбекақы, уақыттан тыс еңбекақы т.б.
Басқару шығынының бюджеті.
Басқару шығыны – бұл барлық шығын, өндірістік және коммерциялық
мекемемен байланыссыз: бөлім кадрды ұстау шығыны, юристік бөлім, АСУ
бөлімі, ООТиЗ, өндірістік емес жылыту және жарықтандыру кеңсесін бекіту,
командировка, байланыс қызметі, налог және кредиттік пайыз, қосымша өзімдік
бағалау, т.б.
Үлкен өнім үнемі тұрақты мінездемелік шығынды ұстайды: уақыт өту
бөлімі, егер ол болса, пайыздық жоспар бойынша кіріс пен шығыс болжамы.
Кіріс пен шығыс сараптамасы бірінші құжатты негізгі бюджет құрады,
өндірістің сараптамалы бір кезеңдегі көрсететін табысы және қандай шығындар
болды.
Баланс болжамы.
Баланс өндіріс орны қандай финанстық жағдайлармен меңгеретінін және
қандай жағдаймен іске асатынын көрсетеді. Ол өндірістік және қаржылық
жағдайына тиянақты мінездеме береді. Жоғары мөлшердегі айналым активінің
баланстық болжамы (шикізат және материал, аяқталмаған өндіріс және дайын
өнім) және дебиторлық қарыз, бюджеттегі ескерілген дайындықты есептейді.
Инвестициялық жоба – негізгі болжамның бағасына қызмет етеді.
Ағымдағы пассивтің және несиелік қарыздың ойдағыдай ойластырылып
пасивті бөлімдегі байланыспен іске асырылады.
Бірінші тұрақты капиталда ешқандай өзгеріссіз жақындық болады (Банктік
несие + өзіндік капитал) жоспарланбайды.
Қаражатты қарастыру бюджеті.
Қаражатты қарастыру бюджеті – ең маңызды және қиын бюджеттік қадам,
көлемді сатылу болжамы негізгі тұрақтылыққа қызмет етеді. Дебиторлық
қарыздың өзгерісінен түсетін негізгі жағдайды есептейді, шығындар несиелік
қарыздың өзгерісіне байланысты. Жеке есептелетін кіріс және шығын
инвестициялық финанс жағдайына байланысты.
Қаржы болжамы және ақша ағымы тура әдіспен барлық амортизациялық
шығыннан алынады. Кейінгі қадамдар бұрынғы қарастырылған қадаммен
қарастырылады және активті болжам сонымен қатар пассивтік баланста.
Қаржылық болжам бөлімі өзінше, негізгі бөлім инвестиция түр ретінде болады,
сонымен бірге қаржылық қимыл болжамы да таратылған активті болжамды және
пассивті бөлімнің балансы жоқ финанстық көрініс береді. Берілген қосымша
анализ негізгі финансқа қолданылатын шешім болып табылады.
Ағымды қаржының жағдайына байланысты құрылым балансы өзгереді.
Бюджеттік деректор.
Басқару бюджеті бюджеттік деректордың тағайындалуынан басталады. Ол
процесстің дайындалуына жауап береді, фирмалық проектіні стандарттайды,
құраманы және берілгендерді шығарады, информацияны іздестіреді және
мәліметті қарайды.
Деректорлық бюджетке пайда финанстық деректор тағайындалады (финанстың
вице-президенті), ол штаттық эксперт ретінде көрінеді және координаттың
бөлім ісі ретінде істейді.
Бюджеттік комитет. Бюджеттік комитет – бұл ереже бойынша жоғарғы
топтағы консультация беретіндер қатары. Сонымен қатар ішкі жағында да
консультация береді. Бюджеттік комитет әрдайым қимылдағы орта, ол
стратегиялық финанстық жоспарын іс жүзінде қарайды, ұсыныс береді,
өндірістік орынға кіріс береді.
Бюджетті ұйымдастырушы. Бюджетті ұйымдастырушы – бұл инструкция жиыны,
саясаттың көрінісі, өндірістің құрылымын дайындаушы, куәлік бөлімі,
тәуелденуші және атқарушы қызметкер. Ережеге сәйкес келетін роль ұсыныс
бюджетінің ісін программасын құрады. Анықтамада не, қашан, қалай және
қандай формада (пішінде) істеу керек екенін айту керек. Қызмет көрсету және
уақыт, негізгі бюджетке кеткен шығын, болашақта бәрі сатып алынатынын
түсіну керек.
1.3 Есептің қойылуы және жүйені құру технологиясын таңдау
Қаржы менеджменті екі ішкі жүйеден тұрады:
1.басқарылатын ішкі жүйе немесе басқарылым іс объектісі
2.басқарушы ішкі жүйе немесе басқарушы субъект
Коммерциялық фирманың қаржы менеджменті басқарылатын объект болып
мекеме айналымында жүрген ақша құралдары жатады. Коммерциялық банктің қаржы
менеджментінің басқарушы субъектісі – банк менеджменті (басшылық, банк
мамандары), яғни әртүрлі басқару ықпалы арнасында объекттің дұрыс қызмет
етуін жүзеге асырады.
Қаржы менеджментін жақсы нәтижелерге жетуі үшін ішкі жүйелерге негізгі
қызметтерін нақтылау керек (1.3 сурет).
1.стратегиялық жоспарлау – перспективалық қаржы мәселелерін анықтау және
оларды орындауға арналған тиімді программаларды құру.
2.Моделдеу – басқарылым объектісінің қазіргі және болжамдық жағдайын
бағалау, ұсынылған жобаның тиімділішін және әрекетінің дұрыстығын дәлелдеу
кезінде қолданылатын әдістер, технологиялар мен құрал-жабдықтар жиыны.
3.Басқарудың мақсаты – басқарылым объектісінің сенімділігін қамтамасыз ету.
1.3 сурет Басқарудың құрылымы
Мекеме операциясы келесі класстарға бөлінеді:
-пассивті операция – банк қызметінің ұсынуы үшін қаржы қорын жинақтау;
-активті операция – қазіргі және болашақ кіріс алу үшін тартылған және өз
қаражатын қолдану;
-аралық операция – комиссиялық үстеме үшін клиенттерге қызмет көрсету.
Портфельдік шектеу негізінде фирманың жоспарлау моделі.
Тәуекелдік –фирма ісінің бір бөлігі және оны шешудің мынандай түрлері
бар:
1.тәуекелділіктен қашу немесе рұқсат бермеу;
2.тәуекелділікті мойындау немесе ұстап тұру;
3.тәуекелділікті хабарлау;
4.тәуекелділікті бақылау;
5.тәуекелділікті сақтандыру.
Әр бір әдіс ішінде тәуекелділікті басқару механизмдері болуы мүмкін.
Мысалы:
1.тәуеклділікті диверсификациялау
2.хеджирование
3.тәуекелділікті операцияға қатысушылар санына теңдей бөлу
4.болжамалы шығындарды басқа біреуге беру (сақтандыру компенсациясы,
гарант).
Фирманың актив және пассив портфелі ретінде қарастырамыз (кесте 1),
яғни фирманың портфелінің тәуекелділігі:
1.портфелдік (баланстық) тәуекелділік;
2.пайыздық тәуекелділік;
3.ликвидті баланссыз тәуекелділік;
4.ликвидті ағым тәуекелділігі.
Тәуекелділікті шешу жүйесі болып фирма өнімдері жиынтығы (фирманың
қаржылық технологиясы, ережесі және процедурасы).
Фирма балансының тәуекелділігі анықталмаған жағдайында басқаруда
қабылданған шешімдер нәтижесінде болуы мүмкін ыңғайсыз жағдайлар. балансы
тәуекелділігін басқарудың негізгі мәселелері: фирманың активі мен пассивін
басқару кезінде пайдалылығы мен ликвизиттігінің дұрыс қатынасын сақтау,
яғни мүмкін шығынды барынша азайту. Баланстық тәуекелділік –фирманың өзінің
және қарызға алған қаржыларының қатынасы. Ликвидтік тәуекелділік –
кассадағы активтер мен анокальды (мұқтаждыққа дейінгі) міндеттемелер
қатынасы. Мекеме іскерлігін жоспарлауда негізгі жай – программалау немесе
нарық талабына толық жауап бере алатын моделін жасақтау. Мекеменің жұмысың
моделдеу дегеніміз –фирма балансын құруды және басқару әдістерін
экономикалық-математикалық, динамикалық моделдер көмегімен фирманың ақша
қорын жинақтау жіне орналастыруды оңтайландыру. Мысал ретінде бір банктің
балансының құрылымын қарастырайын:
Портфелдік балансты шектеу негізінде құрылған моделінің принциптері:
-қаржы құралының бағасын болжау;
-қаржылық құралдың айналым сәттері (операция мерзімі, салық, сыртқы жіне
ішкі шектеулер);
-портфелдік шектеу;
-капиталдың мультипликаторлық деңгейі.
Қаржы болжамы және ақша ағымы тура әдіспен барлық амортизациялық
шығыннан алынады. Кейінгі қадамдар бұрынғы қарастырылған қадаммен
қарастырылады және активті болжам сонымен қатар пассивтік баланста.
Қаржылық болжам бөлімі өзінше, негізгі бөлім инвестиция түр ретінде болады,
сонымен бірге қаржылық қимыл болжамы да таратылған активті болжамды және
пассивті бөлімнің балансы жоқ финанстық көрініс береді. Берілген қосымша
анализ негізгі финансқа қолданылатын шешім болып табылады. Ағымды қаржының
жағдайына байланысты құрылым балансы өзгереді. Басқару жүйесің құру үшін
жобалау жұмысың зерттеу керек
Қолданушы келесі құжаттармен таныс болуы керек:
Электрондық құжат айналым жүйесі қағаздық құжат айналымын қолданумен,
қағазсыз технологияларға көшумен, электрондық құжат айналымына
қатысушылардың құқықтарын қорғаумен және екі жақтың ақпараттық қатынастарын
қамтамасыз ететін электрондық жүйенің жұмыстарымен байланысты процестерді
автоматтандыруға мүмкіндік береді.
Компанияның басқару аппаратындағы тіркеу функциясы, есепке алу,
кірістер мен шығыстарды, азаматтардың обращен. және ішкі құжаттарды (ОРД,
протоколдар, қызметтік жазулар) және т.б. өңдеу және оларға бақылау
жүргізу автоматтандырудың нысаны болып табылады.
Іс жүргізу жұмысының және электрондық құжат айналымының коорпоративтік
жүйесі - құрылыстық бөлімдерді автоматтандыру жұмысының құжаттық
қызметтерімен қамтамасыздандыру және ақпараттық мәселелерді шешу үшін
арналған. Сонымен қатар, ЭҚА жүйесі электрондық құжат айналымын қамтамасыз
ететін ұйымдар мен бөлімшелердің жұмыс құжаттарының кітапханасын құру үшін
қажетті құралды ұсынады. Ақпараттық жүйені құрудағы бірден бір іс-әрекет
ол-талаптарды жинау және тәртіпке келтіру. Талап ету- ол құрылып жатқан
жүйеге берілетін жағдай мен оның сипаттамасы.
Құрылып жатқан ақпараттық жүйе WINDOWS операциялық жүйесіндегі
орындалатын жұмыстың үздіксіз режиміне жауап беруі керек.
Ақпараттық жүйе берілгендердің тұтастығын қамтамсыз етуі керек.
кестелерді жобалаған кезде, олардың атрибуттарын және кейбір ережелерді
Жүйемен жасалатын ақпарат құрылымын жасау үшін жеңіл жағдай жасау керек.
Құрылған формалар кіріс құжаттардың құрылымымен максималды ұқсас болуы
керек. Ол өз кезегінде қолданушымен берілгендерді кіргізіп және оңай
ориентациялауға мүмкіндік береді. Базаның сапалы құрылымын түсінуге жеңіл,
әрі оңай болатын базаларға сұранысты арттырады. Сонымен қатар, түсініксіз
тұрақсыз белгілердің кіру мүмкіндігі төмендейді және базаны жүргізушінің
сапасы артады. Жасалынып жатқан ақпараттық жүйеде есеп берудің
автоматикалық процедуралары болуы керек.
Компьютерлік жүйе құру үшін автоматтандыруды қажет ететін мәселелер:
-ақпараттық мәселелер кешенінің информациялық базасың қалыптастыру;
-бюджеттік және қаржы қызметінің математикалық моделдерін құрумен енгізу;
-заманауи тілдерде программаларды құру және пайдаланатың программалық
модульдерін сипаттау;
-қаржыңы басқару жүйесін құру және болжамдау жасау (1.1 кесте);
-мекеменің негізгі бөлімдерінің құжат айналымың енгізу;
-компьютермен эксперименттер жүргізу, жүйенің тиімділігін бағалау.
Тәуекелділікті шешу жүйесі болып фирма өнімдері жиынтығы (фирманың
қаржылық технологиясы, ережесі және процедурасы).
1.1 кесте Мекеменің балансы
Актив Млн. тг %% Пассив млн. тг %
Бағалы қағаз 40,3 25,6 Онкольды 61,8 39,4
Несие 79,9 50,9 міндеттеме 63,2 40,3
Басқа да 15,1 9,6 Қысқа мерзімді 13,9 8,8
активтер міндеттемелер 138,9 88,5
Барлығы Басқа да
қорланған және6,0 3,8 міндеттеме
материалдық 9,1 5,8 Барлық
емес активтер міндеттемелер
Басқа да
активтер
Өз капиталы 18,0 11,5
Жарғылық қор 1,9 1,2
Банктың қоры 16,1 10,3
Баланс 156,9 100 Баланс 156,9 100
Фирма балансының тәуекелділігі анықталмаған жағдайында басқаруда
қабылданған шешімдер нәтижесінде болуы мүмкін ыңғайсыз жағдайлар. Фирма
балансы тәуекелділігін басқарудың негізгі мәселелері: фирманың активі мен
пассивін басқару кезінде пайдалылығы мен ликвизиттігінің дұрыс қатынасын
сақтау, яғни мүмкін шығынды барынша азайту. Баланстық тәуекелділік
–фирманың өзінің және қарызға алған қаржыларының қатынасы. Ликвидтік
тәуекелділік – кассадағы активтер мен анокальды (мұқтаждыққа дейінгі)
міндеттемелер қатынасы. Мекеме іскерлігін жоспарлауда негізгі жай –
программалау немесе нарық талабына толық жауап бере алатын моделін
жасақтау. Мекеменің жұмысың моделдеу дегеніміз –фирма балансын құруды және
басқару әдістерін экономикалық-математикалық, динамикалық моделдер
көмегімен фирманың ақша қорын жинақтау жіне орналастыруды оңтайландыру.
2 ЖОБАЛАУ ЖӘНЕ ЖҮЙЕНІҢ БАҒДАРЛАМАЛЫҚ
ОРЫНДАЛУЫ
2.1 Жүйені математикалық сипаттау
Зерттеу және модельдеу есебін қою үрдісі зерттеу объектісін жүйелеп
ұсынуға негізделген. Жүйе түсінігі реттілікті, бүтінділікті және белгілі-
бір заңдылықтың барлығын білдіреді. Жүйелі түрде ұсынуға деген қызығушылық
ыңғайлы жалпы түсінік ретінде ғана емес, сондай ақ тапсырма қойылымының
күрделі құралы ретінде туындайды.
Бюджет жүйесі түсінігі ретінде ақшаның бір ортаға түсу мен мақсатты
таратылуы алынады. Мұндай жүйелердің элементтері ретінде бюджет
көрсеткіштері (және бюджеттік жіктелуге сәйкес кіріс және шығын баптары)
алынады. Ақша құралдарының ағымы байланыс жүйесін құрайды.
Жүйе жұмысының арқарылуы программалық және негізделген құралдарды
таратуды ұсынады. Тиімділік көрсеткіші бюджеттік көрсеткіштердің нақты
орындалуының жобаланған көлемге сәйкес келуі болып табылады. Сондықтан
жобалау процесі бюджет жүйесінің негізі болып табылады.
Бюджеттің шығыс бөлігі әлеуметтік сфераны, басқару сферасын,
әлеуметтік және экономикалық даму бағдарламаларын қаржыландыруды қамтиды,
сондықтан осы параметрді тиімді қолдану (басқару) объектіні басқару жүйесі
болып табылады.
Бюджеттің кіріс бөлігі аймақтың салық қорынан және салық жинаудың
есептік көрсеткіштерінен туындау арқылы жобаланады. Кірісті жобалау –
толық анықталмаған үрдіс.
Модельді жүзеге асыру үшін зерттеу объектісі жүйесін анықтап алу
қажет. Кез-келген жүйе қозғалыста (динамикада), болмаса тұрақты жағдайда
болады. Жүйенің уақытқа қатыстылығын нақты анықтау бірақ мәнге ие. Тұрақты
жүйе аңығырақ болып табылады, өйткені сыртқы әрекеттер жиыны әсерінен
уақытша факторлардың әсері шығарылып тасталады.
Бюджет жүйсінің тұрақты құрылымын (бір тұрақты кезеңде) келесі түрде
көруге болады (сурет 2.1): бюджеттік жүйенің бүкіл құрылымынан тек
кіріс, шығыс және осы элементтердің баланстық қатынасын қамтитын
ішкі жүйе ерекшеленеді.
Мұндай құрылымдағы бюджет жүйесінің қызмет ету үрдісі келесі кезеңдерден
тұрады:
- Кіріс көздері және қаржыландыру саласы негізінде алдағы бюджеттік кезеңге
кіріс және шығыс жобаланады;
- Шығыс жобасын өңдеуге қаржыандыру көзін шектеуші ретінде орнатылған кіріс
жобасы әсер етеді;
-Шығыс және кірістің жобалық көрсеткіштері баланстық қатынасқа келтіріледі
(, мұндағы );
- Бюджеттің орындалу үрдісінде жүйеге саяси, экономикалық және табиғи
өзгерістермен байланысты ауытқы факторлары әсер етеді. Мұндай әсердің
нәтижесі жүйеде кірістің абсолютті өзгерісі ретінде бейнеленеді;
- Бюджет жоспарының өзгеруі бюджетті нақтылау функциясы арқылы
ұсынылады;
- Кіріске өзгерістер енгізу нәтижесінде бюджеттің орындалуы алдын ала
жоспарланған нұсқасынан ерекшеленеді;
- Жоспардың нақты орындалудан аз ғана айырмашылығы болуы үшін бюджет
жоспарын нақтылау жүргізіледі;
- Жүйе нәтижесі болып ағымды кезеңде бюджеттің орындалуы алынады.
Алдыңғы кезеңдегі бюджеттің орындалу нәтижелері келесі кезеңдегі бюджетті
талдау мен жобалаудың базалық ақпараты болып табылады. Бюджет жүйесі
мемлекеттің бүкіл экономикалық және қаржылық жүйесінің құрама бөлігі
болғандықтан, жүйеге әрбір кезеңде әртүрлі ауытқулар (заңдылық өзгерістер,
экономикалық даму, саясат жағдайы және т.б.) әсер етеді.
Сурет 2.1 Бюджет жүйесі тұрақты жағдайының сызбасы
Бюджеттік жүйе динамикасын келесі түрде көруге болады (сурет 2.2).
- бюджеттің кіруі және шығуы;
–-жыл бойынша бюджеттің таралуы;
Сурет 2.2 Бюджет жүйесінің динамикалық сызбасы
–-жылдың туындайтын факторлары;
Жалпы түрде бюджет жүйесінің бейімделу динамикалық моделін келесі
түрде алуға болады:
мұндағы -период;
– бюджеттің кіріс векторы;
– бюджетің шығыс векторы;
– бюджеттің есеп беру кезеңінің алдындағы пропорционалды таралымы.
Модель бюджеттік құралдарды таратудың баланстық, пропорци-оналдық және
көрінбейтін принциптерін қанағаттандыру керек. Бюджет жүйесінің әрбір
кезендегі қызметі білім мен математикалық моделді құрылымдау түрінде
ұсынылған, әрекеттегі жүйелердің заңдылықтарымен қамтамасыз етіледі
(суреттер 2.3-2.5)
Сурет 2.3 Бюджет бабының семантикалық моделі
Бюджеттің қызмет етуін зерттеу және оның өзара әрекеттесетін
элементтерінің түрін бейнелеу мақсатында оны қаржылық жүйенің элементі
ретінде тек экономикалық жағынан қарастырады. Бұл үшін функция
сипаттамасының талдауын, жүйе элементтерінің құрылымын және оны тұтастай
қамтитын кешенді жүйелі жақындау қажет.
Сурет 2.4 Бюджет спецификасы бабының семантикалық
сызбасы
Сурет 2.5 Бюджет бабының семантикалық сызбасы
Ю.Черняктың еңбегінде көрсетілгендей, жүйелік талдаудың басқа
зерттеу әдістерінен ерекшелігі–ол жүйе теориясына негізделе отырып, зерттеу
объектісінің принципиалды күрделілігін, оның тармақталуын және қоршаған
ортамен тығыз байланысын, оның қасиеттерінің қатарын байқағыштығын есепке
алады. Бюджетке жүйелік талдау жүргізу үшін жүйе теориясының абстрактілі
категориясын және жүйенің белгілі қасиеттерін қарастырамыз. Олардың
негізінде жаңа қасиеттерді және жаңа байланыстарды ерекшелеу бюджет моделін
жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Қолданбалы зерттеулердің барлығы дерлік қажетті инструменталды құрал
ретінде математикалық моделдер мен әдістерді қамтиды, ол:
- объектілер мен жүйелердің айнымалыларының маңызды, қасиетті байланыстарын
абстрактілі сипатау мен қалыптастыруға;
- айнымалылардың тәуелділік формасы мен параметрлерін бағалауға;
- объектілер туралы жаңа мәліметтер алуға;
- қандай жағдайда болсын ең жақсы шешімді анықтауға;
- зерттеп отырған объект туралы қорытынды қалыптастыруға;
- негізгі теориялық ережелерді жинақы түрде баяндауға мүмкіндік береді.
Жүйені модельдеу әдістері екі классқа бөлінеді: жүйені формальды ұсыну
әдістері және интуиция мен мамандар тәжірибесін қолдануды белсендендіруге
бағытталған әдістер. Жүйені формальды түрде ұсыну әдістерінің келесі тобы
ерекшеленеді:
- аналитикалық – классикалық математика әдістері;
- статистикалық– ықтималдықтар теориясы, математикалық статистика;
- теориялық-жиындық;
- логикалық;
- лингистикалық және семотикалық ұсыну;
- графикалық.
Интуиция мен мамандар тәжірибесін қолдануды белсендендіруге
бағытталған әдістер тәжірибелі маман-эксперттардың көзқарасын жалпылау және
көрсету класстарынан тұрады.
Модельдеу әдісінің қызметі төментегілерден тұрады:
- әрекеттегі саланың бүкіл жүйесінен зерттеу объектісінің жүйесін
ерекшелеу;
- объект құрылымын сипаттау;
- бастапқы және соңғы ақпаратты анықтау және сипаттау;
- объект элементтерінің өзара әрекетін сипаттау;
- кіріске жүйенің әсері негізінде объектілерді басқару;
- шығыс ақпаратты талдау.
Модельдеудің қолданбалы әдістерінің арасында экономикалық-
математикалық әдістерді ерекше атап кетуге болады. Экомномикада
математикалық әдістерді қолдану саласында тәжірибелік мәселелерді шешуде
математикалық әдістерді қолданудың төрт аспектісін атап айтуға болады:
1.Экономикалық ақпарат жүйесін жетілдіру. Математикалық әдістер
экономикалық ақпарат жүйесін реттеуге, ақпараттағы кемшіліктерді шығаруға
және жаңа ақпаратты дайындауға араналған талаптарды анықтауға мүмкіндік
береді.
2.Экономикалық есептеулердің дәлдігін интенсификциялау және жоғарлату.
3.Экономикалық мәселелердің сандық анализін жақсарту.
4.Жаңа экономикалық есептерді шешу.
Моделдеу әдістерін тәжірибелік қолдану саласы экономикалық мәселелер
мен жағдайларды қалыптастырудың тиімділігі мен мүмкіндіктері арқылы
шектеледі. Кеңірек тараған және белгілі модельдердің бірі В.В.Леонтьевтің
салааралық баланс моделі (шығын-өнім типті моделі) болып табылады.
Ж.үйенің балансы ретінде бастапқы және нәтижелік шамалардың қосындысының
теңдігі өлшем бірлігіне тәуелсіз алынады.
Леонтьев моделінің баланстық талдауының мақсаты – өнімге деген
қажеттілікті толық қанағаттандыру үшін әрбір саладан өндіріс көлемін
анықтау. Кез келген сала бір жағынан – кейбір өнімді өндіруші ретінде,
екінші жағынан – өзі және басқа салалар арқылы өндірілген өнімдерді
тұтынушы ретінде қолданылады.Мұндай кесте шаршы түрге ие, ол талдау жасауды
жеңілдетеді. Саларалық байланыс моделінің сызбасы 2.6 суретте көрсетілген.
Сурет 2.6 Салааралық байланыс
Өнеркәсіптің әрқайсысы өз өнімін өндіретін саласы қарастырылсын.
Өнімнің бөлігі осы саланы басқа салалар арқылы ішкі салалар арқылы
байланыстыруға кетеді, ал басқасы қоғамдық пайдалану мақсатына аранлған.
Қандай да бір уақыт аралығында өндіру үрдісі (мысалы, жыл) келесі
түрде болады:
– саладағы өнімнің жалпы (валдық) көлемі ;
– саладағы өндіру үрдісінде-саласы арқылы тұтнылатын өнім
көлемі;
– -ші саладағы өндірістік емес тұтынуға арналған соңғы өнімнің
көлемі;
Кез-келген -ші саладағы өнімнің валдық көлемі сала арқылы
қолданылатын өнім көлемі мен соңғы өнімнің қосындысына тең болса, онда
(1) теңдеу баланстық қатынас деп аталады. Біріңғай есептік бірлікке келтіру
үшін бағалық салааралық баланс қарастырылады.
-саладағы өнім бірлігін өндіруге кеткен -ші саладағы өнімнің
шығынын кқрсететін тікелей шығын коэффициенттері енгізіледі:
,
Жалпы өнімнің материалдық шығыннан сызықтық тәуелділігі:
, .
Баланстық қатынас келесі түрге ие болады:
Келесі белгілеу енгізілген:
, А=,
Мұндағы X-валдық өнім векторы, Y-соңғы өнім векторы, A-тікелей шығын
матрицасы (технологиялық немесе құрылымды матрица).
Жүйе матрицалық түрде жазылады:
Салааралық баланстың негізгі есебі A-тікелей шығын матрицасы белгілі
болғанда Y соңғы өнімнің берілген векторын қамтамасыз ететін X валдық
өнімнің векторын іздеуден тұрады.
Мұнда A матрицасы өнімді болу керек, егер:
, және
Онда :
Шығын матрицасын талдау негізінде ұлттық өндірістің ағымды жағдайы туралы
қорытынды жасауға болады.
М.Мэнеску арқылы ұсынылған қаржы және баға жүйесі моделі экономикада ақша
ағымын, олардың туындауы мен қолданылуын бейнелеу болып табылады. Бұл кезде
негізгі ақша ағымы құралатын жүйе мен ішкі жүйелер балансқа жинақталады.
Осы баланс әдетте қоғамдық азық-түлік жиынтығы, ұлттық кіріс және халықтың
жағдайы жүйесінде жүргізілетін үрдістерді қамтиды.
Ақша ағымын математикалық сипаттауда келесі мәндер олданылады:
-ақша ағымының элементінен элементіне интенсивтілігі
;
- ақша ағымының элементіне қосындысы;
- ақша ағымының элементіне қосындысы;
Осы көрсеткіштерді қолдана отырып, тепе-теңдіктің келесі теңдеуі
енгізіледі:
және
Жалпы ақша ағымына элементтінен ақшаның келіп түсуі тұрақты шама
болып табылады, яғни
Осы шартта ақша ағымдарын бейнелейтін теңдеулер жүйесі құрылған:
Егер , онда түсім соммасы шығын соммасына тең, оны былай жазуға
болады:
Мұндағы – -ретті бірлік матрица.
Қаржы жүйесін экономикалық-кибернетикалық модельдеу кезінде бюджеттің
негізгі теңдеуіне үкен мән беріледі:
Мұндағы
- мемлекеттік бюджет кірісі;
- материалдық өнім және қызмет саласындағы шаруашылық қызметінің
нәтижесі;
- әртүрлі тауарларға арналған айналымның салығы;
- материалды өндіріс және қызмет саласының пайдасы;
- пайдадан түскен бөлік көлемі;
- корпоратив, өнеркәсіп және қоғамдық ұйым пайдасының салығы;
- материалдық өндіріс және қызмет жүйесінен мемлекетік бюджетке
түскен кіріс шамасы;
- мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру жүйесінен мемлекеттік бюджетке
түсу;
- сыртқы сауда пайдасы;
- алынған сыртқы несиелер және төлем шотынан түсу;
- жинақ кассаларында салымдардың өсуі;
- жинақ кассаларында салымдардың өсуі есебінен қорытындының өсу
коэффициенті;
- мемлекеттік бюджеттің басқа да пайдалары.
Бұл теңдеуді құрап тұрған шамалар айнымалылардың бірқатар санының функциясы
болып табылады.
Мемлекеттік бюджет шығының математикалық сипаттау үшін бюджет теңдеуі
келесі түрге ие болады:
Мұндағы:
- капиталды салымдарды қаржыландыруға кеткен шығын.
- әлеуметтік-экономикалық даму ұлттық қоры іс-шралары мен жобаларын
қаржыландыруға кеткен шығын;
- ғылым мен техниканың дамуына кеткен шығын;
- халықтың жағдайы, білім беру, мәдениеті, өнері, денсаулық сақтау
және т.б. жүйесінде жүзеге асырылатын қаржылық іс-шаралар шығыны;
- мемлекеттік бюджет резерві;
-мемлекеттік бюджет сальдосы.
Жинақ қаржылық балансты перспективалы жобалау мақсатында көрсеткіштер
құрамын және олардың қамтитын ресурстары көлемін анықтайтын баланс схемасы
өңделген (2.7 сурет).
Бұл сұраныстар қосындысы мен ұсыныстар қосындысының теңдігі шектеулер
жүйесінің бірлесуі үшін қажет, ол бірлесу үшін жеткілікті болып табылады.
Сурет 2.7 Бюджеттің жинақ балансы моделінде есептер сызбасы
Осылайша, транспорттық есеп сызықтық программалау есебіне жатады және
симплекс әдісімен шешіледі. Бірақ бұл есептің тәжірибелік маңызын және
шектеулер спецификасын
А) шектеулер теңдеулер түрінде берілген,
Б) әрбір белгісіз екі тек теңдеуге кіреді,
В) белгісіз коэффициенттері – бірліктер,
ескере отырып, симплекс алгоритміне қарағанда біршама үлкен арнайы
алгоритмдер құрылды. Олардың бірі – төменде қарастырылатын потенциалдар
әдісі–Л.В. Канторовичтың жалпы әдісінің трансорт есебін шешуге бейімделуін
ұсынды және Л.В. Канторович және М.К.Гавурин, олардан кейінірек Данциг
ұсынды; бюджетте ашық транспорттық модель зерттелінеді. Транспорт есебі
мүмкін болатын жоспарлардың ішінен иімдісін, яғни тасымалдаудың жалпы
бағасы Z = ci jxi j ең азын іздеуден тұрады. Егер теңдеулер жүйесі
сәйкес болса, онда =
Осылайша, шарт
=
Бюджетті тарату зандықтар динамикалық программалау модельдерімен
сипатталынады. Санақ бойынша әртүрлі модельдерді пайдалануға болады.
2.2 Аппараттық және бағдарламалық құралдардың сәулеті,
құрамы және құрылымы
Реляциялық модель тек бір өзі мәліметтер қорын жобалауда жұмыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz