Жабағылы өзенінің ұзындығы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 85 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

II. Негізгі бөлім

2.1. Қазақстанда қорықтық жұмыстарды ұйымдастыру ерекшелігі.

2.2. Ақсу-Жабағылы мемлекеттік табиғи қорығы

2.3. Ақсу-Жабағылы мемлекеттік табиғи қорығындағы жүргізілетін ғылыми-
зерттеу жұмыстары.

2.4. Қаратау мемлекеттік табиғи қорығы

2.5. Оңтүстік Қазақстандағы табиғи қорықтар мен қорғалатын аймақтар

III. Қорытынды

IV. Қолданылған әдебиеттер:

Кіріспе

Оңтүстік Қазақстанда ерекше қорғалатын табиғи аймақтар атты
дипломдық жұмысты жазу барысында көптеген ғылыми мәліметтерге сүйене
отырып, оның географиялық орнына сипаттама толық беріліп, оның нақты
территориясын айқындап алдық.
Мемлекеттік қорықтардың немесе ұлттық саябақтардың болсын басты
мақсаттары – табиғи ландшафтылар этолонын мұндағы тіршілік ететін
өсімдіктер мен жануарлар дүниесін қоса сақтау, табиғат кешендерінің табиғи
даму заңдылықтарын анықтау болып табылады.
2001 жылы Қазақстандағы және Орта Азиядағы ең алғашқы қорыққа 75 жыл
толды. Осы аралықта Батыс Тянь-Шанның кішрек өзендері Арыс – Ақсу –Жабағылы
– Орта Азия халықтарына кеңінен таныс болды. Қорық туралы 500-дей ғылыми
мақалалар, жинақтар, ғылыми-зерттеу жұмыстары, бейнефильмдер – қорық
табиғаты туралы басылды.
Осы аталғандардың болмай қалуы да ықтимал еді, өз уақытында, 1922-19233
жылдары Орта Азия университетінің гидробиологы Л.А. Бродский, топырақтанушы
Н.А. Димо, зоолог Д.Н. Кашкаров, ботаниктер Е.П. Коровин және М.В.
Культиасов – осы ғалымдар қорық территориясын зерттеп, олардың жасаған
ғылыми-зерттеу жұмыстары Батыс Тянь-Шанның табиғат этолонын құрып берді.
Сонымен қатар қорықтың алғашқы директоры Б. П. Тризна қорықта ғылыми-
зерттеу жұмыстарын өзі тікелей араласып, ұйымдастырып отырған. Өзінің
табиғат байлықтарын сақтап, қазір қорықта 9 ғылыми зерттеу еңбектері
басылды.
Б.П. Тризнаның және көптеген зерттеушілердің асыл арманы қазіргі таңда
орындалып отыр. Ақсу-Жабағылы қорығы қазіргі кезде дүниежүзілік ғалымдарды
да қызықтырып отыр.
Биологиялық ресурсқа деген адамның қызығушылығы бүгінгі таңда күннен
күнге артып келеді. Бұған себеп болатын дүние жүзінің жақандануы, атап
айтсақ адам қажеттіліктері, сауда-саттық, ауыл шаруашылығы, халықтың өсуі.
Биологиялық әртүрлілікті сақтауда қорықтардың немесе саябақтардың рөлі
ерекше. Орта Азиядағы көне қорыққа 2006 жылы 80 жыл толды.
Бұл жылдары Ақсу-Жабағылы қорығы бүкіл әлемге танылды. Көптеген қазақ-
орыс тілерінде кітаптар, жинақтар, альбомдар басылды. Қорық дүниежүзілік
туристік каталогта және жарнама агентіктерінде белгілі. Әр жыл сайын
отандық және шет елдік туристер келіп, қорықтың әсем табиғатын тамашалайды.
Қорық құрылғаннан бастап көптеген табиғат комплекстері туралы ғылыми
мәліметтерді, биологиялық әртүрлілікті сақтап келді.
Қазақстан Үкіметі қорықтың дамуына үлкен септігін тигізіп отыр,
Үкіметтегі ағаларымыздың көмегімен жаңа қорықтар, ұлттық саябақтар, жаңа
территориялар қорғалуға алынуда.
А.Н. Меңлібеков ағамыздың басшылығымен қорықта қазір экотуризмнің дамуы
өте жақсы деңгейде деп айтуға болады. Болашақта Қазақстандағы туристік
инфрақұрылымның дамуына Ақсу-Жабағылы өз үлесін қосып қана қоймай, елімізді
дүние жүзіне танытуға үлесін қосары анық.
Қазақстанда қорықтық жұмыстардың ұйымдастырылуының бір ерекшелігі –
табиғат ландшафтыларын сол қалпында сақтап, қорғалатын аймақтағы өсімдіктер
мен жануарларды барынша қорғап, биологиялық әртүрлілікті сақтау.
Ақсу-Жабағылы қорығына физгеографиялық сипаттама беріп, оның негізгі
ерекшеліктерін айқындап алдым.
Оның жер бедеріне және тектоникалық құрылымына сипаттама жазу барысында,
оның геохронологиялық кесте бойынша өзінің қалыптасу уақытына мәлімет
жазылды. Жер бедерінің қай бағытта созылуына, ерекшелігіне мәлімет жазылды.

Оның әсем табиғат климатына сипаттама жазуда, оған әсер ететін табиғи
факторларды, яғни, жылдық климат көрсеткіштеріне сипаттама берілді.
Қорықтың ішкі суына, яғни, қоректенуі, режимі, бастауы, оны шаруашылық
көзінде пайдалануына мәлімет жазылды.
Қорықтың топырағы мен өсімдік жамылғысына толық сипаттама беріліп,
топырағының биіктік белдеулік заңына бағынуын, олардың түрлеріне сипаттама
жазылып, сол биіктік белдеулерге байланысты қандай өсімдік түрлері тән
екені де ескерілді.
Оның жануарлар дүниесіне ғылыми түрде топтастырып, олардың қорық
аймағының қай жерінде мекен ететіні де жазылды.
Ақсу-Жабағылы қорығының табиғи ерекшеліктерін, қорықтың ірі табиғи
объектілер мен салыстырылып, негізгі ерекшеліктеріне тоқталдым.
Қазіргі кезде жүргізіліп жатқан ғылыми жұмыстар мен қорық
территориясының мемлекет тарапынан қорғалуы туралы жазылды. Қорыққа шет ел
ғалымдарының қызығушылықтары ашылып, оны зерттеуге мүмкіндігі мейлінше
қарастырылып отыр.
Сонымен қатар Қаратау қорығы болсын, ұлттық табиғи саябақтар болсын біз
олардың негізгі табиғат ландшафтыларын қорғауымыз керек.
Сөз соңында қорытындылап, өзімнің тың пікірлерімді және де қорық
территториясын қорғауда болашақта өз үлесім тигізу арқылы оның әсем де сұлу
көркін сақтап қалуға өзіме жеке міндеттер жүктедім.
Жалпы қорыққа физгеографиялық сипаттама беріліп, оның саң қилы жақтарына
тың пікірлердің ұштасу арқасында курстық жұмыс орындалды.
Өз тарапымнан да тың пікірлер қосып, оның гүлденуіне, жандануына өзімнің
табиғат анамызға деген сүйіспеншілік көзқарасымды білдіріп, алдағы
уақыттарда өз үлесімді қосамын деген ойдамын.
2.1. Дүние жүзінің көптеген елдерінде халықаралық табиғат қорғау
одағының ұсынысы бойынша жалпы мемлекет аумағының 10 пайыз жерін ерекше
қорғалатын табиғи аумақтарға айналдыру көзделген. Осыған байланысты
біздің елімізде де соңғы жылдары ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жер
көлемін ұлғайтуға ерекше мән беріліп отыр. 2006 жылдың 7-шілдесінде
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы Заңның қабылдануының өзі және
Табиғат қорғау мен табиғат байлықтарын ұқыптылықпен қарауға белсенді
азаматтық ұстанымды тәрбиелеу білім беру ұйымдарындағы тәрбиенің басты
міндеттерінің бірі ретінде танылды (Қазақстан Республикасы экология
Кодексінен. 9 қаңдар, 2007 жыл) кодексі елмізде табиғат қорғау
мәселелеріне басты назар аударылып отырғандығының нақты дәлелі бола
алады. Қазіргі таңда Қазақстан жерінде осындай ерекше қорғалатын табиғи
аумақтарға 10 мемлекеттік табиғи қорық, 9 мемлекеттік ұлттық табиғи
саябақтар, 5 мемлекеттік ботаникалық саябақтар, 57 мемлекеттік табиғи
қорықшалар, 26 мемлекеттік табиғат ескерткіштері, 5 мемлекеттік қорық
аумақтары ұйымдастырылған. Мұндай ерекше қорғалаттын табиғи аумақтарға
бөлінген жалпы жер көлемі өлкемізде 17 млн 874 мың гектар алқапты алып
жатыр. Бұл көрсеткіш республикамыздың жалпы жер көлемінің 6,5 пайызына
тең. Таяу жылдарда еліміздегі ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жер
көлемінің тағы да 1 млн. 800 мың гектар алқапқа ұлғайту жоспарланып отыр.
Мемлекеттік табиғи қорық қоры – қоршаған ортаның табиғи эталондары,
реликтілері ғылыми зерттеулерге, ағарту, білім беру ісіне, туризм мен
рекреацияға арналған объектілері ретінде экологиялық, ғылыми және мәдени
жағынан ерекше құнды, мемлекеттік қорғауға алынған аумақтардың жиынтығы.
Қорықтардың басты мақсаты – табиғи ландшафтылар эталонын мұндағы
тіршілік ететін өсімдіктер мен жануарлар дүниесімен қоса сақтау, табиғат
кешендерінің табиғи даму заңдылықтарын анықтау. Соңғысы адамның
шаруашылық әрекетінен табиғатта болатын өзгерістерді болжау үшін қажет.
Осыған байланысты Қазақстандағы қорықтардың даму ерекшеліктері туралы
қысқаша түсініктер бере кетсем.
Ақсу-Жабағылы қорығы 1926 жылы ұйымдастырылды. Қазақстандағы ертеден
келе жатқан қорық. Қорық Оңтүстік Қазақстан облысының Талас Алатауы мен
Өгем жотасында 74 мың га-дан астам жерді алып, төрт биіктік белдеуді
қамтиды. 1500 м биіктікке дейінгі төменгі белдеу - өзіне тән өсімдіктері
мен жануарлар дүниесі бар дала, 1500-2300 м-лік далада шалғынды, бұталы
ағаш өсімдіктері өседі.
Мұндағы қорық көріктерінен ағаш тәрізді арша (биіктігі 20 аралығында),
бадам бұтасы, жабайы алма және басқа да оңтүстіктің өсімдіктері өседі.
Жануарлардан мұнда елік, қарақұйрық, борсық, бұғы, қабан, ақ тырнақты аю
және т.б. кездеседі.
Наурызым қорығы 1934 жылы ұйымдастырылған. Қостанай облысының Наурызым
ауданында орналасқан. Мұның аумағы 87 мың ге жерді алып жатыр. Қорықта
көптеген көлдер бар, бетегелі тың дала қорғауға алынып зерттелуде,
көлдердің жағасында бұрыннан шоқ-шоқ қарағай сақталып келген. Қорық
көлеміне Наурызымдағы қарағай мен Тіпсек орманы да кіреді. Оңтүстіктегі
сұр топырақта қарағай сирек өскен. Қорықтағы сор топырақта алуан түрлі
қайың ағаштар, тек Қиыр Шығыста ғана кездесетін малиус боката алмасының
жабайы түрлері өседі.
Алматы қорығы 1931 жылы құрылған. Аумағы 91 мың га-ға жуық, әр түрлі
ландшафт зоналарында жатыр. Бұған мәңгі қар мен мұз жамылған, беткейлері
шөптер мен ағашқа бай Іле Алатауы мен жағасында құмды шөлі бар Іле
өзенінің атақты Әнші тауы Аққұм-Қалқан (биіктігі 100 м-ден асатын құм
төбе) жатады. Көктеректі нудан тұратын жапырақты ормандар, долана, жабайы
алма және өрік ағаштары 1800-2000 м биіктікке дейін көтеріледі. Тянь-Шань
шыршасынан тұратын шыршалы орман белдеуі орналасқан. Одан да жоғары қарлы-
мұзды белдеуде субальпі және альпі шалғындары болады. Қорықтың жануарлар
дүниесі алуан түрлі, мұнда 60 түрге жуық сүтқоректілер мен 200-ден астам
құстың түрлері бар.
Қорғалжын қорығы 1958 жылы құрылған. Қорық Ақмола облысының 237 мың ға-
дан астам жерін алып жатыр. Оған тың даланың (38 мың гектар) қол тимеген,
түрен түспеген жерлері, сондай-ақ Қорғалжын және Теңіз ( 199 мың гектар)
көлдері кіреді. Бұл жерлер дүинежүзілік маңызы бар су қоймасы мен
жайылымдар тізіміне енгізілген.
Марқакөл қорығы 1976 жылы құрылған. Қорық солтүстігінде Қазақстан
Алтайының Күршім жотасы мен оңтүстігінде теңіз деңгейінен 1447 м
биіктіктегі Азутау жотасы аралығындағы аса әсем Марқакөл шегінде
орналасқан. Қорықтың жалпы ауданы 71 мың га, оның 44 мыңын көл айдыны
құрайды. Өкінішке орай, шығысында 1,5 мың га жер көлдің аса маңызды
бөлігі бола тұрса, қорыққа енбеген.
Қорық ауданындағы климат қатаң континентті. Мұндағы Қазақстан аумағы
үшін қаңтардың ең төмен орташа температурасы -26°С, -27°С, кейде аяз
-55°С-қа дейін жетеді. Шілденің орташа температурасы +14°С, +17°С, ең
жоғарғысы +30°С-қа дейін жетеді. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 400 мм-ге
жуық. Көлге 27 кішігірім өзен, жылға құяды, ал одан Ертістің оң саласы
Қалжыр өзені ағып шығады. Дәрілік өсімдіктерден аралий мен алтын тамыр
кездеседі.

Үстірт – республикадағы ең жас қорықтардың бірі. Ол Маңғыстау
облысында 1984 жылы құрылған. Республиканың ең үлкен қорығы Үстірт
жерінде орналасқан. Климаты солтүстік шөл зонасына тән: жазы ыстық, ұзақ,
қысы қатаң, жауын-шашын мөлшері тым аз ( жылына 120 мм). Қорықты
ұйымдастырудағы мақсат – Қазақстандағы Қызыл кітапқа тіркелген шөл
зонасындағы 12 түрлі аң мен құсты қорағу және сақтау. Жануарлар арасынан
қорғауға жататындар: жабайы қойдың ерекше түрі үстірт муфлоны және
қарақұйрық, ұзын тікенді кірпі, шұбар күзен, төрт жолақты қарашұбар
жылан.
Батыс Алтай қорығы 1997 жылы құрылған, ауданы 30,7 мың га. Қорық Шығыс
Қазақстан облысындағы Глубокое ауданында орналасқан. Алтай тау жүйесі
қазақстандық бөлігінің солтүстік-батыс жағын, Холзун, Көксу және Иванов
жоталарын қамтиды. Батыс Алтайға тән өсімдік жамылғысының бірнеше типі (
қылқан жапырақты ормандар, субальпі және альпі шалғындары) сақталған.
Қорықта жоғары сатыдағы өсімдіктердің 145 түрі, құстардың 108 түрі,
сүтқоректілердің 28 түрі кездеседі. Өсімдіктерден марал оты, алтын тамыр,
жануарлардан бұлғын, аю, құндыз, сусар және т.б. сирек аңдар кездеседі.
Алакөл қорығы 1998 жылы құрылды. Ауданы 3,3 мың га. Қорық Алматы
облысындағы Алакөл ауданында орналасқан. Атыраулық су-батпақты
ландшафтылары қорғалады. Құстардың 98 түрі, өсімдіктердің 107 түрі,
сүтқоректілердің 21 түрі, қосмекенділердің 2 түрі, бауырымен
жорғалаушылардың 4 түрі бар. Қорықтың негізгі мақсаты - Алакөл жүйесіне
енетін көлдерде мекендейтін су құстарын (аққу, реликті шағала, қаз және
т.б.) қорғау.
Қаратау қорығы 2004 жылдың 1-наурызында құрылды. Жалпы көлемі 34300
га. Солтүстік, солтүстік-шығыс және Созақ аудандарымен шекаралас.
Өсімдіктердің 540-тан астам түрі, сүтқоректілердің 20 түрі. Құстардың 118
түрі, буынаяқтылардың 125 түрі кездеседі.
Кейінірек ерекше қорғалатын табиғи аймақтың жаңа түрі болып ұлттық
саябақтар ашыла бастады. Ең бірінші 1985 жылы Баянауыл мемлекеттік ұлттық
саябағы, ал басқалары – 90 шы жылдардың екінші жартысында құрылды.
Қазіргі таңда ерекше қорғалатын табиғи аймақтардың жалпы көлемі 14 млн
48 000 га немесе мемлекетіміздің 5,2 пайызын алып жатыр. Дегенмен де бұл
көрсеткіш басқа елдермен салыстырғанда әлдеқайда төмен.
Қазіргі таңда бар мемлекеттік табиғи қорықтар: Үстірт, Барса-келмес,
Алматы, Ақсу-Жабағылы, Алакөл, Марқакөл, Батыс Алтай, Қорғалжын,
Наурызым, Қаратау.
Болашақта ашылатын қорықтар: Ерементау, Торғай, Сытас, Балхаш
маңындағы, Каспий маңындағы, Тарбағатай, Бетпақдала, Урдық, Миргород,
Орталық Қазақстан, Қызыл бор, Жабайыұшқан, Жаңа жол, Сырдария, Новин.
Тағы да мемлекеттік табиғи ұлттық саябақтары: Алтын Емел, Іле-Алатау,
Қатон-Қарағай, Қарқаралы, Баянауыл, Бурабай, Көкшетау, Шарын құз-шатқалы.
Болашақта ашылатын ұлттық саябақтар: Жоңғар аймақтық, Достық, Көлсай
көлі, Ситин, Орал, Ақтау, Атырау, Согров.
2.2. Ақсу-Жабағылы мемлекеттік қорығы Батыс Тянь-Шаньның Талас Алатауы
жотасының батыс сілемдерінде орналасқан. Қорықтың солтүстік және батыс
шекарасы Талас Алатауы, Жабағылытау және Өгем жотасының баурайымен өтеді
(1300-1600 метр биіктікте), оңтүстік және оңтүстік-шығысында қорық Талас
және Өгем жоталарының биік тауларымен, Қырғыстан және Өзбекстан елдерімен
шекараласады. Қазіргі физгеографиялық аудандастыру бойынша қорық аумағы
Орта Азиялық таулы жердің Батыс Тянь-Шань провинциясында орналасқан.
Қорық орналасқан Піскем-Өгем округінің жотасында әктас, тақта тас,
кварцит кең тараған. Қорық Талас Алатауы жотасының солтүстік-батыс
бөлігін, Угам жотасын алып жатыр. Солтүстік-батысқа 120 км қашықтықта
қорықтың 2 палеонтологиялық учаскісі: Қарабастау, Әулие орналасқан.
Қорық 1926 жылы 14 шілде айында ұйымдастырылды. Ақсу-Жабағылы Орта
Азия мен Қазақстандағы ең алғашқы ұйымдастырылған қорық болып табылады.
Жер жаннаты – Ақсу-Жабағылы қорығының тарихынан
Талас Алатауының осы әсем өңірін, оның өсімдігі мен жан-жануарлар
дүниесін зерттеу ХІХ ғасырдың аяғында басталған болатын.

1805-1908 жылдары атақты ботаник Б. А. Федченко осы жердің өсімдіктері
жөнінен біраз материалдар жинап, Түркістан өсімдіктері деген еңбегін
жазды. Сол кездері бұл маңда белгілі ғалымдар Н.А. Северцев
пен Н.А. Зарудный болып, осында мекендейтін аң, құстар туралы деректер
жинады.
1921-1923 жылдары мұнда Орта Азия университетінің ғалымдары Д.Н.
Кашкаров, Е.П. Коровин, В.П. Курбатовтар сүт қоректілер мен құстарды
зерттеумен айналысты. 1936-1939 жылдары А.П. Масальский Ақсу-Жабағылы
қорығының өсімдіктері, Жеміс-жидек бақтары деген тақырыпта ғылыми
жұмыстарды іске асырды. Қорықта тіршілік ететін құстарды биология
ғылымының докторы бұрыңғы қорық қызметкері А.Ф. Ковшарьдың Талас
Алатауының құстары деген көрнекті еңбегінде көрсетті. Сондай-ақ осы
өңірдің өсімдік дүниесін зерттеумен 20 жылдай уақыт биология ғылымының
докторы Н.Х. Кармышова айналысты. Көп жыл қорықта еңбек еткен биология
ғылымының кандидаты А.А. Иващенко шипалы өсімдіктер жайында ғылыми
жұмыстар жүргізген.

Талас Алатауының батыс бөлігінде қорық ұйымдастыру мәселесін Орта Азия
мемлекеттік университетінің профессоры А.Л. Бродскийдің ұсынысы бойынша
1922 жылы ескі заман ескерткіштерін табиғатты және өнерді қорғаудың
Түркістан комитеті көтерген болатын. Бұл орайда қазақтың біртуар
перзенті, аса ірі мемлекет және қоғам қайраткері Тұрар Рысқұловтың
тереңнен болжаған кемеңгерлігі, игі әсері, тікелей ықпалы болғаны
белгілі. Бұл өңір табиғатының сұлу көріністеріне өсімдіктер мен жануарлар
дүниесінің көп екендігін ескеріп, Тянь-Шань тауының осы бөлігін қорыққа
айналлдыру керек деген қорытындыға келді. Жабағылы мен Ақсу өзендерінің
жоғарғы жағында қорық боларлықтай біраз артықшылықтар бар: мұнда тек осы
өңірге тән, әлі ешқандай кәсіптік мақсатқа пайдаланылмаған өсімдіктер мен
хайуанаттар дүниесі тіршілік етеді. Ландшафтысы сондай әсем, сәулетті
және ғылыми тұрғыдан алғанда, үлгі боларлықтай, -- деп жазды зерттеген
ғалымдар.
1926 жылғы 14 шілдеде Ақсу-Жабағылы мемлекеттік қорығы
ұйымдастырылды. Бұл қорықты ұйымдастырудағы басты мақсат – Батыс Тянь-
Шанның (Тәңіртау) ландшафтық ерекшелігін сол табиғи қалпында сақтап, осы
тау жүйесіндегі табиғат комплекстерінің даму заңдылығын жан-жақты зерттеу
еді.
Міне, Қазақстандағы тұңғыш қорық осылайша келген болатын. 1927 жылы 28
мамырда РСФСР Халық Комссарлар Советінің Ақсу-Жабағылы мемлекеттік
қорығы бүкілодақтық маңызда деп есептелсін деген қаулыда төрағасы М.
Калинин мен төрағасының орынбасары Т. Рысқұлов қол қойды.
Тянь-Шань Орта және Орталық Азиядағы орасан зор тау жүйесі. Ол 2,5 мың
шақырымға созылып жатыр және бір қатар тұтастай тау жоталарынан
құралғанын білеміз. ТМД мемлекеттері аумағында Тянь-Шань Солтүстік,
Орталық, Ішкі және Батыс Тянь-Шань болып бөлінеді. Соңғысының ең шеткі
таралымы болып Талас Алатауы саналады, оның солтүстік-батыс сілемінде
Орта Азия мен Қазақстандағы ең байырғы қорық – біздің Ақсу-Жабағылы
қорығымыз орналасқан. Солардың бәріне ортақ, кемшілік осы қорықтың
ұйымдастырылуы мен құрылуының басы-қасында болып, әрі оны бекітіп қол
қойған Тұрар Рысқұлов сынды халқымыздың ардақты ұлының есімінің аталмай
қалуы. Туған халқы үшін жанын қиған, елінің тағдырына тікелей араласып,
оның тәуелсіздік болашағын аңсаған, даңқты, ұлы ағамыздың, ата-бабасының
кіндік қаны тамған өлкесінде құрылып жатқан Ақсу-Жабағылы қорығына көңіл
бөлмеуі мүмкін емес деген сенімді, сәулелі ой бізді мұрағат құжаттарына
тереңірек үңілуге жетеледі.

Тұрар Рысқұлов 1921 жылдан 1922 жылдың қыркүйегіне дейін бұрыңғы РСФСР
Ұлт істері комиссариатының қызметкері, коллегия мүшесі және халық
комиссариатының 2-ші орынбасары, 1922 жылдың қыркүйегінен 1924 жылдың
сәуіріне дейін Түркістан Республикасының Халық комиссариаты Кеңесінің
председателі болып істеген. 1926 жылдан 1937 жылғы шілде айына дейін
бұрыңғы РСФСР Халық Комиссарлары Кеңесі председателінің орынбасары болып
қызмет атқарған. Бүкіл Ресейлік Орталық Атқару Комитеті (ВЦИК) пен
бұрыңғы РСФСР Халық Комиссарлары Кеңесінің 1925 жылғы 5-ші және 24-ші
қазандағы қаулысының негізінде, 1926 жылы 14 шілдеде Қызыл Орда қаласында
Ақсу-Жабағылы Мемлекеттік қорығын құру туралы Қазақстан Орталық Атқару
Комитетінің және Халық Коммссарлары Кеңесінің қаулысы шығады. 1927 жылғы
28 мамырда РСФСР Халық Комиссарлары Кеңесінің Ақсу-Жабағылы Мемлекеттік
қорығы Бүкілодақтық маңызда есептелсін деген қаулы бар. Осы қаулыға М.
Калинин мен Т. Рысқұлов қол қойған.
Тұрар ағамыздың қорықтарды Бүкілодақтық көлемде, соның ішінде
Қазақстан қорықтарын ұйымдастыруда өлшеусіз еңбегі, ықылас арманы сайрап
жатыр. Сексен бес жылдан аса өмір сүріп келе жатқан әлемдік ғылымға үлкен
үлес қосқан Ақсу-Жабағылы мемлекеттік қорығының тарихында, оның қайнар
бастауында, халқымыздың мақтаныш тұтар ұлы Тұрар Рысқұловтың тікелей ат
салысуы, әсіресе болашақ жастар үшін биік мәртебе болып қала бермек.
Сол уақытта қорықтың көлемі 30 мың гектар болатын. Қорықтың алғашқы
директоры Б.П. Тризна Батыс Тянь-Шань (Тәңіртау) тауында құрылған алғашқы
қорықтың штатында әуелде жеті-ақ адам болды.
Көліктен тек қана екі ат қана бар болатын. Б.П. Тризна бастаған бұл
ұжым қорықтың алдына қойған мақсаты мен міндеттерін жақсы түсініп,
табиғат байлықтарын қорғауда зор жұмыстар атқарды.
Қазіргі таңда қорықтың директоры Айтбек Меңлібеков мырза, ағаның
ұжымында 42 адам қорық қызметтерін атқарады. Оның ішінде 15 инспектор, 6
ғылыми қызметкерлер, 3 лаборант, қору бөлімі, әкімшілік бөлімі және
экологиялық қызмет бөлімі бар.
Ақсу-Жабағылы қорығы ЮНЕСКО жасаған дүниежүзілік қорықтар тізіміне
енген. Орта Азия мен Қазақстанда құрылған тұңғыш қорық осы жердің
табиғатын бізге және келешек ұрпақтар үшін бәз қалпында сақтап қалуға
еңбек сіңірген адамдардың есімдерін естен шығармауымыз қажет.
Күні бүгінге дейін Ақсу-Жабағылы қорығы Қазақстандағы бірегей
қорықтардың бірі болып қалып отыр. Ақсу-Жабағылы қорығы Талас
Алатауының солтүстік-батыс бөлігінің және оған көршілес Өгем жотасын алып
жатыр. Оның негізгі аймағы Оңтүстік Қазақстан облысының Түлкібас, Төлеби
және Бәйдібек аудандары және Жамбыл облысы Жуалы ауданы жерінде
орналасқан. Қорықтың басқармасы Жабағылы ауылында орналасқан.
Сонымен қатар қорық құрамында палентологиялық бөлімі кіреді. Бірі
Қарабастаудағы, жер көлемі 126 га, екіншісі – Әулие жер көлемі 100 га.
Екеуі де Бәйдібек ауданында, қорықтың негізгі аймағынан 120 шақырымдай
қашықтықта орналасқан. Қорықтың қазіргі жер көлемі 85754 гектар. Оның
ішінде:
Түлкібас ауданында – 21244 га. Төлеби ауданында – 53597 га. Бәйдібек
ауданында – 231 га. Жамбыл облысы Жуалы ауданында – 10682 га.
Қорықтың орталығы Түлкібас темір жол станциясының шығысында, 18-20
шақырымдай жердегі Жабағылы ауылында. Ең биік шыңдары мәңгі мұзбен
таласқан ірі құзды. Талас Алатауының шығыста Қырғызстан шекарасымен
оңтүстік-батыста Өзбекстан шекарасына дейін 250 шақырымдай аса қашықтыққа
созылып жатыр. Талас Алатауының оңтүстік беткейі Өгем, Піскем, Шатқал тау
жоталарына бөлініп, батысқа және оңтүстік-батысқа қарай созыла түседі.
Ақсу мен Жабағылы өзендерінің басталар жоғарғы жағынан жан-жаққа
Жабағылы, Алатау, Балдыберек және басқа да біраз тау жоталары созылып
жатыр.
Осы тау жоталар қалай түзіледі- Жердің төменгі қабатындағы
литосфералық плиталар өзара қақтығысып жатқанда, жоғары қабатта жердің
беті тығыз тұтасып, таулар құралады. Таулар ұзақ жылдар, ғасырлар бойы
түзіліп жатады. Сондықтан да таулар ел тарихын білетін мылқау тарихшы
десек те болады.
Қорықта ең биік тау – Сайрам шыңы, оның биіктігі теңіз теңдейінен 4238
м биікте орналасқан. Қазақ халқы бұл тауды Ақтүйе өлген деп атаған,
өйткені таудың көрінісі жансыз жатқан түйеге ұқсайды. Қорықтың орталық
бөлігінде биік, мұзды Бұғылытұр ерекшеленеді. Бұғылы деп атағаны, бұл
тауда бұғылар мекендейді екен.
Жабағылы тауының ең биік шыңы теңіз деңгейінен 2915м, Ақсуат шыңы
4027м; Өгем жотасының 4092м биіктікте. Алатау жотасы мен Балдыберек
тауының солтүстік беткейі жайпақтала келіп, жазыққа айналады. Тау
беткейлеріне тән қасиет – онда орман ағаштары жоқ. Тек кейбір
бөлімшелерде ғана ойдым-ойдым болып өскен орманды көруге болады. Көбіне
тау қойнаулары тастақты келеді. Биік құздары көп-ақ. Судың жуып-шаюынан
өзендер бойында терең беткейлері, тік аңғарлар – шатқалдар (каньондар)
мұнда едәуір. Мәселен, Ақсу өзені бойында осындай шатқал ұзындығы – 30
шақырымдай болады да, тереңдігі 500-600 метр келеді.
Бұл шатқал дүниежүзіндегі Америкада Колорадо шатқалынан кейін екінші
орында, шетелдік туристер осы шатқалды көруге көптеп келуде. Бұдан
кішірек, бірақ сондай әсем шатқалдар Үлкен-Кіші Балдыберек, Кіші Қайыңды
өзендері бойында да бар. Қорық аймағынан ағып өтетін өзендер Топшақ,
Ақсай, Көксай, Майданталдан басқалары Арыс өзенінің тармақтары болып
саналады.
Қорықтағы ең ірі өзен Ақсудың ұзындығы 120км, ені 10 метрге дейін
жетеді, тереңдігі жарты метрдей, су тасығанда 2 метрге дейін көтерілетін
ағысы қатты тау өзені. Мұнда су түсінің өзгеріп тұруы қызық: мамыр айында
көгілдір түсті болса, ал жазда өзен тасығанда оның түсі сүт ақ бурыл
болады, бұл өзеннің аты да осыған байланысты қойылған болуы керек.
Жабағылы өзенінің ұзындығы Ақсуға қарағанда 2 еседей қысқа: суының түсі
тасығанда сары болады. Кейде ондағы саз қоспаларының әсерінен қызыл түсті
болып та келеді. Өзендер басын мәңгі мұзбен қардан алады. Ақсу-Жабағылы
қорығында көлдері жоқтың қасы тек көлемі бірнеше ондаған шаршы шақырым
болатын көлшіктер мәңгі мұздар маңында немесе өзендер иірімінде пайда
болады. Бөгелітөр, Құлөлгенкөл, Көкиірім, Жасыл, Көксай, Қызылжар,
Қызөлген көлдері бар. Осылардың ішінде үлкені Үлкен Ақсу өзенінің көлі,
көлемі 15 гектар.
Жабағылы өзенінің тармақтары – Жетімсай, Кіші-Қайыңды, Ізбала, Үлкен
Қайыңды, Бойдақсай. Өзендер бастауын таудағы жылжымалы қалың мұз бен
қардан алады. Не бәрі қорықта 114 мұз таулары бар.
Қорық территориясында көлдің саны 27-деп есептелінеді, бірақ олардың
бәрі өте биікте орналасқан (3000-3500 м), яғни қар ерімейтін жерде, сәл
төменіректе өзен иірімінде орналасқан Айнакөл, Қызөлген көлдерін көруге
болады. Пайда болу жағынан тектоникалық көлдер типін құрайды.
Талас Алатауының жоталары негізінен қашықтығы 2000 метрге дейін жеткен
палезойлық әк тасты тау жыныстарынан құралған. Гранит пен Сиений
жыныстары аз кездеседі. Олардың ақ тасы мен араласқан жерлерінен де
мрамор пайда болады. Таудың 1800 метр биіктігіне дейін әк тастың бетін
(70-110 миллион жас) және үштік (70 миллион кем жас) дәуірлеріне тән құм
тастар балшық сланец, полгломерат жыныстары басқан.
Ақсу-Жабағылыда палеонтлогиялық 2 бөлім бар: Әулие (100га) және
Қарабастау (126га). Ол жерде Юра дәуірінің сланецтері көп. Бұл
сланецтер бір парақ қағаз сияқты жұқа пластикалардан тұрады. Сондықтан да
кейде оны қағазды сланецтер дейді. Олардың түсі ақшыл сұр, кейде ақ
келеді. 140млн жыл бұрын мекендеушілерінің - балықтардың, алып
кесірткелердің (динозаврдың) 100-ден астам түрі, 60-қа жуық өсімдіктердің
түрі, тасбақалардың, моллюскалардың, шаян тәрізділердің тасқа түскен
таңбалары табылған. Мұнда пайдалы қазбалар да көп. Темір, мыс, қорғасын
қорлары көп екендігі анықталып отыр. Қорықта ауа райы өте құбылмалы. Қысы
суық, қары қалың, жазы ыстық, жауын-шашын көп болады. Таулы өңірлерде
биіктікке байланысты да ауа райы өзгеріп отырады. Тауда 100 м көтерілген
сайын ауа температурасы орташа есеппен 0,6 градусқа төмендейді, ауа
ылғалды болады.

Тағы да айта кететін жай, қорықта жануарлар мен өсімдіктер дүниесі,
жалпы табиғат ерекшеліктері жан-жақты зерттеліп, 700-ден астам ғылыми
еңбектер жарияланып, диссертациялар қорғалған. Көптеген монографиялық
ғылыми көпшілік топтамалар, жинақтар, тарихи очерктер де баршылық.
Сонымен, алғашқы директоры Б.П.Тризна (1867-1938ж.ж.) болып
тағайындалды. Қорық құрылғаннан бастап ол 10 жыл ішінде көптеген жұмыстар
атқарды.
Сол уақытта таулы алқапта 30 мың гектар жері бар табиғат қорғау жөніндегі
бұл жаңа мекемені құруда оның бірінші директоры Б.П. Тризнаның еңбегін
айрықша айтып өткен орынды. Жан-жақты білімді, табиғатты шын сүйген бұл
ғалым 1867ж. Киевте туғанымен бар өмірін Қазақстан жерінде өткізді. Қазақ
және француз тілдеріне жетік Б.П. Тризна, әсіресе, Сырдария өзені алқабы
мен Қаратау қойнауы табиғатын жақсы білді. Тіпті, оған Орта Азия мен
Қазақстанды зерттеп жүрген көптеген ғалымдар келіп, оның табиғаттан алған
әсерін, пікірлерін тыңдайтын. Мәселен, Орта Азия жан-жануарларын
зерттеуші атақты ғалым Н.А. Зарудный да Б.П. Тризнаның аса бағалы
бақылауларын естіп, оның құрметіне өзі сипаттап жазған бірнеше құстардың
түр тармағын сол кісінің есімімен атаған.
Қорықтың негізгі аумағынан басқа көрші Қаратау тауының Боралдай
жотасында орналасқан екі палеонтологиялық учаскісі бар. Соңғы 60 жылда
қорықтың мақсаты мен міндеті өзгертілмеген: Батыс Тянь-Шаньның табиғи
комплексін зерттеу, қалпына келтіру, қорық байлығын қорғау. Әкімшлік
аумағы Оңтүстік Қазақстан облысы Түлкібас ауданында орналасқан.
Қорықтың жалпы ауданы 131934,3 га жерде орналасқан. Қорық
аймағының табиғатын зерттеген зоологтар Н.А. Северцов, М.А. Зарудный,
ботаниктер Б.А.Федченко, О.П. Кноринг, З.Н. Миквицтің Батыс Тянь-Шаньның
өсімдіктер және жануарлар дүниесін зерттеуінен бастады.
Қорықтың ғылыми бөлімшесі құрылғаннан кейінгі жартығасырлық кезеңде оның
штатында 20-дан астам адам жұмыс істеді. Оның ішінде ботаниктер А.П.
Масальский, Н.Х. Кармышева, А.А. Иващенко, орнитологтар А.Ф. Ковшарь,
Б.М. Губин, этномологтар В.В. Шевченко, Р.Н. Фисечко, Е.В. Ишков,
териологтар П.А. Янушко, Ф.Д. Шопошников, Ю.А. Грачев, В.А. Обидина бар
болатын.
Экспедициялық зерттеулер кезінде омыртқалы жануарлардың фаунасы,
флорасы толық зерттелінген. Қорықтың қына, мүк, саңырауқұлақтар
флорасының инвентаризациясы жүргізілген. Билогтар, әсіресе, дәрілік
өсімдіктердің зерттелуіне көп мән берген. Биік таулы өсімдіктердің
экологиясына да назар көп аударылды.

Омыртқалы жануарлардан құстар толық зерттелінген: А.Ф. Ковшарь мен
Б.М. Губиннің екі монографиясы баспаға берілген. Фауналық зерттеулер
нәтижесінде сүтқоректілер, бауырмен жорғалаушылар, қосмекенділердің қорық
аумағында таралу ареалы зерттелінді.
Қорық билог, географ мамандықтарын дайындауда үлкен рөл атқарады.
Олар диплом алдындағы тәжірибесін көбінесе осында өткізіп, өзінің ғылыми
еңбегін қорғап шығады.
Талас Алатауы – Батыс Тянь-Шаньның қатты тақта тасты жотасы. Ақсу және
Жабағылы өзендері де осында. Жабағылытау (ең биік нүктесі 2915м), Алатау
(4200м), Бұғылытұртау (3926м), Балдарбектау секілді сілемдері бар. Угам
жотасының ең биік нүктесі 4072м. Олар Арыс өзені бассейнінің суайрық
жотасы. Қорықтың негізгі территориясы Талас Алатауының батыс бөлігімен
және Өгем жотасының қиыр солтүстік-шығысы аралығында теңіз деңгейінен
1100-4200 м биіктікте орналасқан.
Бұл жердегі негізгі тау жыныстары – төменгі карбон және жоғарғы
девон әктастарынан құралған. Әктастар массиві палеозойда өмір сүрген
теңіз жануарларынан құралған. Көне тау жыныстары төрттік кезеңдегі
конгломераттармен, сонымен қатар кәдімгі аллювиальды жыныстардан
құралған.
Қорықта тау жоталары қатты бөліктерге ұшыраған. Олар параллель
бағытта орналасып, шығыстан батысқа қарай тізбектелген. Солтүстік жоталар
кәдімгі террасалары кеңейіп орналасқан. Оңтүстігі
-- өте мықты , құрғақ және шыңды болып орналасқан. Оңтүстік жоталардан
тар және шыңды жоталар бөлінген. Орталық бөлігінде Бұғылытор тау
мұздығымен бөлінген. Ең үлкен мұздықтың ауданы 1 км². Қорықтағы қалған
мұздықтардың үлесі 50-ден астам.
Ең биік шыңдары мәңгі мұзбен таласқан, ірі құзды Талас Алатауы шығыста
Талас өзенінің жоғарғы ағысынан батыста Шыршық пен Келес өзендерінің
жоғарғы ағысына дейін 250 шақырымнан аса қашықтыққа созылып жатыр.
Талас Алатауының оңтүстік беткейі Өгем, Піскем, Шатқал тау жоталарына
бөлініп, батысқа және оңтүстік-батысқа қарай созыла түседі. Талас
Алатауының солтүстік жағы Шоқпақ және Майдантал асулары арқылы Қаратаумен
жалғасып кетеді.
Ақсу мен Жабағылы өзендерінің басталар жоғарғы жағынан жаң-жаққа
Жабағылы, Алатау, Балдыбірек және басқа да тау жоталары кетеді. Арнасын
осы жоталардан алатын өзендер Арысқа келіп құяды. Жабағылы тауының ең
биік шыңы теңіз деңгейінен 2915м, Алатаудікі – 4042м, Өгем жотасыныңкі –
4072м биіктікте.
Таудың беткейлері көбінесе тік келеді. Алатау жотасы мен Балдыбірек
тауының солтүстік беткейі 1800-2500м биіктікте жайпақтала келіп, жазыққа
айналады.

Тау беткейлеріне тән қасиет – онда орман ағаштары жоқ. Тек кейбір
учаскелерде ғана ойдым-ойдым болып өскен орманды көруге болады. Көбіне
тау қойнаулары тастақ келеді. Биік құздары көп-ақ. Судың жуып-шаюынан
өзендер бойында терең, беткейлері тік аңғарлар – каньондар мұнда едәуір.
Мәселен, Ақсу өзені бойындағы осындай каньондар қашықтығы 30 шақырымдай
болады да, тереңдігі 500-600 метрдей келеді.
Бұдан кішірек, бірақ сондай әсем аңғарлар-каньондар Үлкен және Кіші
Балдыбірек, Кіші Қайыңды өзендері бойында да бар.
Талас Алатауының жоталары негізінен қалыңдығы 2000 метрге дейін жететін
палеозойлық әк тасты тау жыныстарынан құралған. Гранит пен сиенит
жыныстары аз кездеседі. Олардың әк тасымен араласқан жерлерінде мрамор
пайда болады. Таудың 1800м биіктігіне дейін әк тастың бетін бор (70-110
миллион жас) және үштік (70 миллионнан кем жас) дәуірлеріне тән
құмтастар, балшық, сланец, конгломерат жыныстары басқан. Бұл жыныстар
қабаттарының қалай жатқанын қорықтағы өзендер бойындағы аңғарлардан жақсы
байқауға болады.
Қорықтың Қаратаудағы палеонтологиялық бөлімінде юра дәуірінің
сланецтері көп-ақ. Бұл сланецтер бір парақ қағаз сияқты жқұа
пластинкалардан тұрады. Сондықтан да кейде оны қағазды сланецтер деп те
атайды. Олардың түсі ақшыл сұр, кейде ақ келеді. Бұл жыныстар әбден
қатқанға дейін Қаратау бассейнінің етегінде жұмсақ лай, тұнба күйінде
қалған. Кейіннен қатқан бұл тұнбалар өз беттерінде осы жерде бұдан 120
миллион жыл бұрын тіршілік еткен өсімдіктер мен жануарлардың таңбаларын
сақтап қалған. Бұл жерде 60-тан астам өсімдік түрлерінің таңбалары
табылған. Сондай-ақ насекомдардың, моллюскалардың, бақалар мен балықтың
тасқа түскен суреттері бар. Әсіресе, ұшатын кесірткенің қаңқа сүйектері
мен алып кесіртке – динозаврдың жеке сүйектерінің табылуы
палеозоологтарды қызықтырып отыр.
Өткен дәуірлерде қорық терриориясы мен оған көршілес жатқан жерлер
күрделі өзгерістерге ұшырап отырған. Төменгі палеозой уақытында (бұдан
350-550 миллион жыл бұрын) қорық территориясы теңіздің түбі болған. Оқта-
текте әр жерден аралдар көрінетін.
Тек силур дәуірінің аяқ кезінде (бұдан 310 миллион жыл бұрын) ерекше
тектоникалық қозғалыстың әсерінен теңіз суы тартылып, құм мен тасты көп
жерлер құрғап қалған. Одан кейін де бұл өңір талай өзгерістерді бастан
кешті.
Мәселен, бұдан 150 миллион жыл бұрын мұнда ауа райы ылғалды болып,
шөптері қаулап өсіп тұрған. Біраз жері батпақты келген. Бірақ ылғалды
климат көпке сөзылған жоқ: төменгі бор дәуірінде (бұдан 100 миллион жыл
бұрын) қаулап өскен өсімдіктердің біразы жойылып кеткен.

200 млн жыл бұрын, Африка мен Америка бір материк болған, ал Үндістан
түбегі Азияда ұзақта болған. Жер бетінде жануарлардың жаңа түрі –
динозаврлар шыққан. Басқа кесірткелер сияқты динозаврлар да
жұмыртқалаған, денесі қабыршақпен қапталған. Құрлықта өмір сүрген. Кейбір
түлері жыртқыштар қатарына жатады, кейбіреулері өсімдіктермен
қоректенген. Тірі динозаврларды ешкім де көрмеген, бірақ олардың қорық
аймағында тіршілік еткен іздері қалып қойған. Динозаврлардың қалдықтарын
зерттей отырып, 150 млн жыл бойы жер бетінің билеушісі болған ғажайып
жануарлардың қалай өмір сүргенін білуге болады.
Біздің планетамыз 4,5 млрд жыл бұрын пайда болған деп ғалымдар
болжайды. Дегенмен де, жер бедері өзінің өзгеруін тоқтатқан жоқ – жер
үсті үнемі қозғалыста болатын тас плиталарынан құралған континенттердің
үстінде орналасқан. Анда-санда тас плиталары өзара соқтығысқанда жер
сілкіну процестердің әсерінен таулар түзіледі. Екі плитаның соғысу
салдарынан терең мұхит науасы пайда болады; төменгі плитаның шеті жердің
мантия қабатына еніп балқиды, ал балқыған сұйықтық магма түрінде жанартау
арқылы жер бетіне шығады.
4,5 млрд жылға татитын жер тарихын ғалымдар уақыт бөліктеріне – эраға
бөледі. Динозаврлар 3 дәуірге бөлінетін мезазой эрасында (225-64 млн жыл
бұрын) өмір сүрген. Бұл: триас дәуірі (225-193 млн жыл бұрын), юра дәуірі
(193-136 млн жыл бұрын), бор дәуірі (136-64 млн жыл бұрын). Бор дәуірінің
соңында динозаврлар жойылып кеткен. Осы уақытқа дейін неге екені
белгісіз. Осы динозаврлар қорық территориясында мекендеген екен. Солардың
біраз түрлерін таныстыра кетсем:
Карнозаврлар – ірі жыртықш динозавр, дене бітімі өте мықты, артқы
аяқтары жақсы дамыған. Негізгі қаруы – тістері және тырнақтары.
Өлекселермен қоректенген.
Аллозавр – бұл сол кезде тараған жыртқыштардың алып түрі болып
есептелінген. Бұл жыртқыштың ұзындығы 10 метрге дейін жеткен, 70-ке жуық
араға ұқсас тістері болған. Тістері ішке қайырылған, бұл етті жұлып жеуге
ыңғайлы. Алдыңғы екі аяғы қысқа, бірақ күшті болған. Жүрген кезде құйрығы
денесінің тепе-теңдігін сақтауға көмектескен.
Зауропод – бұл құлықта өмір сүрген, ең үлкен алып кесіртке. Үлкендігі
бойынша көк киттен кейін екінші орында тұрған: ұзындығы 30 метр, салмағы
200 тонна. Барлық зауроподтардың мойыны және құйрықтары ұзын болып,
денесіне қарағанда басы кішкене болған. Өсімдіктермен қоректенген.
Апатозавр - өте үлкен алып динозавр, ұзындығы 23 метр, биіктігі 5 метр,
салмағы 4 тонна.
Диплодок – 150-140млн. жыл бұрын өмір сүрген. Денесінің ұзындығы 5
метр, құйрығының ұзындығы 14 метр, мойнының ұзындығы 8 метр. Салмағы – 11
тонна. Диплодоктың муляждары дүние жүзі бойынша мұражайларда көп тараған.
Птерозавр – динозаврлармен бірге бір уақытта өмір сүрген туысы.
Динозаврлар жерде мекендеген болса, ал құстар пайда болғанша птерозавр
көк аспанды билеген. Оның қанаты – денесі мен қанатының арасында бүрмелі
тері және де қол білезігінің саусағына келгенде үлкейеді. Ұшқыш
кесірткенің сүйегінің ішінде үлкен қуысы болғандықтан сүйегі жеңіл. Ірі
бас миы бұлшық еттерінің жұмыс істеуін және көру қабілетін реттеп
отырған.
Птеранодон – теңіздің үстінде ұшып, тіссіз тұмсығымен балықтарды
ұстаған. Қанаттарының құлашы 5 метрден асады. Бас сүйегінде ұзын сүйекті
айдары оның ауада тұруына көмектескен.
Археоптерикс – ең көне құс. Дене құрылысының кейбір жерлері
динозаврларға ұқсайды.
Птеродактили – кішкене ұшқыш кесіртке. Олардың ерекше белгісі –
құйрығының жоқтығы және ұзын иеңкі мойыны. Кейбір птерозаврлар қанаттарын
жинап, артқы аяқтарымен жерде жүрген, қалғандары төрт аяқтап жүрген.
Стегозавр – ең үлкен және атақты бронелы алып кесіртке. Оның сүйектері
Солтүстік Америкада табылған. Ол өсімдіктермен қоректенген. Мойнынан
құйрығына дейін арқасында екі қатар сүйек пластинасы болған. Олар
үшбұрышты формада болып, тігінен жатқан. Бауырымен жорғалаушылар –
қатігез жануарлар. Қозғалу үшін күнге қыздырынуы керек, ал күн ысып
кетсе, денесін суытуы керек. Сүйек пластиналары батарея және радиатор
қызметін атқарған. Оның құйрығында үшкір тікенектері болып, жыртқыштардан
сақтанған.
Паразауролоф – үйректұмсықты динозавр, басында ұзын іші бос айдары бар.
Гадрозаврлар отрядына кіреді. Гадрозавр басқа динозаврлардан өзгеше
басының формасымен ерекшеленеді. Үйрек тұмсықты динозавр деген екінші
атын жалпақ тіссіз тұмсығы үшін алған, өсімдіктермен қоректенген. Негізі
артқы екі аяғында жүрген. Олар планетадағы ең соңғы динозаврлар болған.
Гадрозаврлар 100 жыл бұрын пайда болған және Шығыс Азия мен Солтүстік
Американың батыс бөлігінде мекендеген деген болжам бар.
Трицератопс – үш мүйізді тұмсық, жер бетінде 72 млн. жыл бұрын пайда
болған. Бір мүйізі мұрнының үстінде, екеуі көзінің үстінде орналасқан.
Жуан денесі носорогты елестетеді. Мүйіздері және мықты аяқтарымен жауынан
қорғанған. Мүйізді динозаврлар топтанып, ашық жазықтарда жайылған.
Трицератопстың салмағы үлкен жүк машинасындай 5,5 т. Осындай салмақты тек
күшті аяқтар ғана көтере алған. Жазық жерлер гингко ормандарымен қапталып
жатқан. Бұл желпуіш жапырақты ағаштар, жалпақ жапырақты ағаштар биік
жерлерде өскен.
Динозаврлар жойылып кетті, тек қана тас болып қатып қалған қалдықтары
қалған. 150 млн.жыл бойы алып кесірткелер ескі кесірткелердің орнын
басып отырған. Сол кезде ғажайып оқиға болды:
Жер бетінен динозаврлар ғана емес, птерозаврлар, тағы да басқа
моллюскалар жойылып кетті. Бұл оқиға 64 млн.жыл бұрын болған.
Жануарлардың бір түрі неліктен жойылып, ал басқа түрі неге жойылып
кетпегенін ғалымдар білмейді. Сонда да ғалымдардың болжамды теориясына
қарағанда жер метеоритпен соғысып, ауа райының өзгеріп кетуіне
байланысты, көп жануарлар осы өзгеріске бейімделе алмай, жойылып кеткен.
Ал басқа теория бойынша ауа райы жайлап өзгерген. Мүмкін, бұл өзгерістер
динозаврлар үшін өте қолайсыз болды да планета билеушісінің орнын
сүтқоректілер басты.
Сонымен қатар қорықтың территориясында ата-бабаларымыз да өз таңбаларын
қалдырған. Жабағылы өзенінің сол жақ жағалауында теңіз деңгейінен 3700
метр биіктікте орналасқан Қасқабұлақ шыңы бар. Бұл таудың етегінде
сурет мұражайында жалпақ тастарды көптеп кездестіреміз. Осы тастардың
бетінде біздің ата-бабаларымыз жануарлардың, адамдардың, аңшылық және
тіршілік көріністерін, тіпті өлім жазасының көріністерін де қашап салған.
Әсіресе, жабайы аңдардың: маралдың, тау ешкілерінің, арқарлардың,
жануарлардың көріністері өте әдемі бейнеленген. Суреттердің жасы болжам
бойынша тас немесе қола дәуіріне тең деп есептеледі.
Қорықта Қазақстан тайпаларының этнографиясы туралы деректер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.