Көлік құралдарының иелері
Жоспар
Кіріспе 7
1 Техника – экономикалық негіз 9
1.1 Ақтөбе қаласына қысқаша сипаттама 9
1.2 Қала көше - жол торабының сипаттамасы 11
1.3 Автокөлік паркінің статистикалық анализі 14
1.4 Жол көлік оқиғасын сараптау 15
2 Диплом жобасын шешудегі теориялық және әдістемелік сұрақтар 32
3 Зерттеу бөлімі 34
3.1 Жол қозғалысын зерттеу әдістері мен сипаттамалары 34
3.2 Құжаттық зерттеу 35
3.3 Табиғи зерттеу 36
3.4 Көлік ағыннының сипаттамалары 38
3.5 Көлік құралдарының реттелген қиылысудағы іркілісін оқып білу 39
3.6 Қозғалыс қарқындылығы мен құрамын зерттеу 42
4 Практикалық шаралар 50
4.1 Жол қозғалысын автоматты басқару жүйесі 50
4.2 Жүйелер құрылымы және қозғалысты басқару әдістері 52
4.3 Үздіксіз қозғалысты жолдардағы басқару жүйесі 60
4.4 СТАРТ басқару жүйесі 62
5 Жобаның экологиялық тазалығы және қауіпсіздігі 67
5.1 Автомобиль көлігінің қоршаған ортаға әсері 67
5.2 Жөндеу жұмыстарын жүргізу кезіндегі қауіпсіздік техникасы 70
5.3 Қоршаған ортаға көлік ағымының зиянды әсерлерін төмендету 71
шаралары 71
6 Экономикалық бөлім 72
Қорытынды 75
Қосымша 77
Кіріспе
Автокөлік процесі жылдан – жылға дамып халық шаруашылығында және жеке
мақсаттарда кеңінен қолданылады. Қоғамның әлеуметтік дамуына жағымды және
ойдағыдай әсер қалдыру үшін бірқатар проблемалардың шешілуі талап етеді.
Бұл мәселелерді шетел және отандық тәжірибе көрсеткендей автомобилизация
мемлекетіміздің экономикасына адамдардың ыңғайлылығына және жайлылығы
секілді бірнеше жағымды жақтармен қатар бірнеше жағымсыз жақтар тудырады:
адамдардың өлімі, жол көлік апаты нәтижесінен оразан зор материалдық
шығындар, шумдардың артуы, қаладағы ауа бассейндерінің ластануы және
қозғалыс жылдамдығының күрт төмендеуі.
Казіргі кезде тез және қауіпсіз қозғалысты қамтамасыз ету,
архитекторлы жобалау және ұйымдастыру мінезді кешенді шараларды қолдануды
қажет етеді:
- архитекторлы жобалау шараларына жаңа жолдарды салу және бар
жолдарды, магистральдарды қайта өңдеу, әр түрлі деңгейде көліктер
қиылысуын, жаяуларға тоннелдерсалу және қала сыртында транзиттік
автокөліктер ағынына жол салу жатады.
Ұйымдастыру шаралары бар көше-жол торабындағы қозғалысты реттеу үшін
қолданылады. Оған:
- бір бағыттағы қозғалысты, қиылысуда айналмалы қозғалысты енгізу,
жаяулар өткелдерін, автокөлік тұрақтарын, қоғамдық көліктер аялдамасын
ұйымдастыру жатады.
- ұйымдастыру шараларын қолдануда негізгі болып техникалық құралдар
есептеледі, олар – жол белгілері мен таңбалары, бағдаршаммен реттеу
құралдары, жол қоршаулары және бағыттаушы құрылғылар.
Қазіргі кездегі ғылыми зерттеулер мен тәжірибе автокөліктендіру
туғызатын қолайсыз жағдайларды жою немесе олардың себептерін азайтуды
түсіндіре алады. Оның ішінде қозғалыс қауіпсіздігін арттыру жолдарына баса
назар аударады.
Қозғалыс қауіпсіздігі мен жоғары жылдамдықты қамтамасыз ететін
инженерлік қызметтің негізгі қызмет бағыты мыналар болып саналатын: жол
қозғалысының жағдайын зерттеу, реттеудің техникалық құралдарын зерттеу,
ендіру, жол қозғалысын ұйымдастыру шаралары бойынша болжау және оны
жетілдіруді қамтитын үлгілі деңгейдегі жол қозғалысы қызметімен жүзеге
асырылады.
Жол қозғалысын ұйымдастыру бойынша кез келген деңгейдегі шараларды
белгілеу алдында ол техникалық-экономикалық жағынан мұқият негізделуі
қажет. Жол қозғалысын ұйымдастыру кезінде тұрақты түрде ЖКО себептерін
көліктердің, жаяулардың, жолаушылардың кідірістерін талдау талап етіледі.
Ол жолдарда аз қаражат жұмсап қозғалыс жағдайын жақсартудың тиімді жолдарын
табуға көмектеседі. Бұндай талдау жол қозғалысын ұйымдастыруды жақсартатыны
бірінші кезектегі шараларды белгілеп, экономикада пайдаланылмай жатқан
қаражат көздерін қарастыруға мүмкіндік береді.
Қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз етуімен қатар көше жол
торабында кездесетін проблемалардың бірі - көлік құралдарының іркілісін
азайту мақсатында қозғалысты автоматты басқару жүйесі қолға алынды.
Жол қозғалысын автоматтандырылған басқару жүйесі (ҚАБЖ) қиылыстарда
іркілісті азайтады, ЖКО санын біршама төмендетеді.
Диплом жобасының мақсаты – оқу процесі кезіндегі теориялық білім мен
практикалық ілімді ұштастыру болып табылады,оның ішінде сапаны
бағалау,көшелер мен автокөлік жолдарының жағдайын көше-жол торабында ЖКО-
сының алдын алу және оқиға болғаннан кейінгі оның ауырлығын азайту
мақсатында жол қозғалысын дұрыс ұйымдастыру шараларын белгілеу.
1 Техника – экономикалық негіз
1.1 Ақтөбе қаласына қысқаша сипаттама
Ақтөбе қаласы Қазақстан Республикасының солтүстік-батыс өңірінде
орналасқан Ақтөбе облысының орталығы болып табылады. Облыс 1932 жылы
құрылды.
Ақтөбе облысы солтүстігінде - Ресей Федерациясының Орынбор облысымен,
оңтүстігінде Өзбекстан Республикасының құрамындағы Қарақалпақстанмен,
батысында Атырау және Батыс Қазақстанмен, шығысында-Қостанаймен, оңтүстік
шығысында Қызылорда облыстарымен шектесіп жатыр. Облыс территориясы
солтүстіктен оңтүстікке дейін 700 шақырым, шығыстан батысқа дейін 800
шақырымға дейін созылған 300 шаршы шақырым аумақта орналасқан. Облыс хром
рудалары, никель-кобальтты, фосфор рудалары, түсті металдар, калий тұзы,
мұнай және газ, тас көмірлер, бокситтерге бай.
Климаты шұғыл континентальды және құрғақ. Ең суық қаңтар айының орташа
температурасы -15,16С, ал ең ыстық шілде айының орташа температурасы +22,
+25С. Жауын шашынның орташа жылдық саны 125-350 мм. Ірі өзендері: Торғай
(825км), Ойыл (800км), Жем (712км), Ырғыз (593км).
Ақтөбе облыстық көлік коммуникациясы темір жол, автомобиль, әуе жолы,
құбырлық, байланыс желісі және телекоммуникация түрлеріне бөлінеді.
Облыстың географиялықтиімді орналасуы жүк және жолаушы тасымалдауды 4 бағыт
бойынша жүргізетін және халықаралық қатынаста транзиттік тасымалды жүзеге
асыратын темір жол көлігімен жүйенің негізі болуға мүмкіндік береді.
Ақтөбе қаласы Елек өзенінің жағасында орналасқан, ол 1869 жылы
құрылды. Астанаға дейінгі қашықтық 1678 км. Ақтөбе қаласы Қазақстанның
басқа да қалалары сияқты дамуы мен өркендеу үстінде. Бұл ескі үйлер мен
жаңа кварталдар, қысқа көшелер және үлкен даңғылдар қаласы.
Ақтөбені шын мәнінде Қазақстанның батыс қақпасы деп атайды, өйткені
бұл жерден Орта Азия елдерін Европамен және Орал Сібірдің өнеркәсіп
аймақтарымен байланыстыратын маңызды темір және автокөлік жолдары өтеді.
Ақтөбе аэропорты халқаралық мәртебеге ие, және ол облыс орталығын тікелей
рейстер арқылы Қазақстанның, Ресей мен Батыс Европаның қалаларымен
байланыстырады.
Сонымен бірге, географиялық орналасу жағдайына және экономикалық
маңызына сәйкес, дамыған сан түрлі көлік қатынасы жүйесі бар Ақтөбе қаласы
Қазақстанның еуразиялық сипаттағы ірі де стратегиялық маңызы зор қаланың
бірі болып табылады. Өндірістік-экономикалық, ғылыми-техникалық, рухани-
мәдени қуаты зор Ақтөбе еліміздің әлеуметтік – экономикалық дамуында үлкен
рольге ие және Батыс Қазақстан аймағының ірі орталығы болып табылады.
Қалалық әкімшіліктің құрамына 5 селолық округ: Новый, Сазды, Қарғалы,
Курайлы, Благодар селолық округтері кіреді. 2009 жылғы мәлімет бойынша
қалада 310 мыңнан астам адам тұрады. Қала экономикасы дамыған өнеркәсіп
өндірістерімен, құрылыс кешенімен және көлік-коммуникация инфрақұрылымымен
сипатталады. Қала өнеркәсібінде қара металлургия, хмимя өнеркәсібі, құрылыс
индустриясы, машина құрылысы және металл өңдеу кәсіпорындары жұмыс істейді.
Қаланың ірі кәсіпорындары: еліміздің металлургия өнеркәсібіндегі
байырғы кәсіпорындардың бірі болып табылатын Феррохром АҚ және химия
өнеркәсібінің ардагері болып саналатын Хром қосындылары зауыты АҚ өз
өнімдері арқылы әлемнің ондаған елдеріне танымал болды.
Феррохром Ақтөбе қаласының өзінің негізгі қызметінен басқа силикат
кірпішін, оттегі, әк, сүт өнімдерін шығаруды жолға қойып, үш мыңға жуық
адам үшін қосымша жұмыс орындарын ашты. Кәсіпорын экономикадағы өтпелі
кезең қиындықтарына қарамастан, металлургтердің мәдениет үйі, спорт базасы,
санаторий-профилакторий сияқты барлық әлеуметтік инфрақұрылымды сақтап
қалды.
АЗХС ААҚ жағдайын дайын өнімдерді өткізу, өндірістік қуаты,
өндірістік кадрлармен қамтамасыз ету және шикізаттың негізгі түрлерімен,
отын-энергетика ресурстарымен қамту сияқты сипаттары бойынша айтуға болады.
Қазіргі кезде зауытта екі мыңнан астам адам жұмыс істейді.
1.2 Қала көше - жол торабының сипаттамасы
Көше - жол торабы дегеніміз – қаланың жобасында көше мен жолдарының
бір-бірімен байланысып тор түзуі. Осы тордың геометриялық суретіне қарап
отырып, қаланың көше-жол торабын төрт схемаға бөлеміз:
1. Еркін схема
2. Төрт бұрышты схема
3. Төрт бұрышты – диогональды схема
4. Радиальды – сақиналы схема
Еркін схема ескі оңтүстік қалаларға тән. Барлық көшелерінің ені өзгермелі
және тар бір жақты қозғалыс болып келеді. Мұндай көшелерді қайта өңдеу үшін
сол жердегі құрлыстарды бұзу керек болады.
Төрт бұрышты схема өте кең таралған схемалардың бірі. Артықшылығы:
қаланың орталығы анық көрінбейді. Сондықтан да көлік ағымы қала
территориясына бірдей таралған. Бұл схеманың кемшілігі: бір жолда
қозғалыспен жүктелген қиылыстардың саны, қаланың шеткі нүктелерімен тура
байланыс жоқ.
Төрт бұрышты – диогональды схема – төрт бұрышты схеманың дамыған
дамыған түрі, қаланың шеткі нүктелерін бір-бірімен тура байланыстыру
мақсатында диогональды-хордалы жолдар жүргізілген. Бір өзекті мәселені
шешкенмен екінші мәселе туындайды. Ол қиын қиылыстардың пайда болуы.
Радиальды – сақиналы схема - өте ірі, ірі қалаларға тән. Екі түрлі
магистральдан тұрады: радиальды және сақиналы. Радиальды магистраль
автокөлік жолдарының жалғасы болып табылып, көлік ағымының қалаға тереңірек
кіруіне қызмет етеді. Сақиналы магистраль көбіне таратушы магистраль болып
табылады, бір радиальды магистарльдан екіншісіне өту үшін қарастырылады.
Мысалы, Мәскеу қаласына тән. Кемшілігі: қаланың орталығы нақты көрінген,
сондықтан да қала орталығына жақындаған сайын көлік ағымының қарқындылығы
арта түседі.
Ақтөбе қаласының жоспарлық құрылысы көше-жол торабының тікбұрышты
жоспарлы схемасы түрімен құрылған.
Қаладағы және қала маңындағы автокөлік жолдарының ұзындығы 548 км;
яғни 305 көше 839 қиылысулар бар. Соның ішінде 235 көшеге техникалық құжат
берілген.
Жалпы автокөлік жолдары Құрылыс нормалары мен ережелерінесәйкес (ҚН
мен Е – 2.05.02.-85) қозғалыс қарқындылығына байланысты бес категорияға
бөлінеді.
Қала көше жолдары қозғалыс қарқындылығына қарай емес, қызметіне қарай
жіктеледі. Қала көше жолдарының жіктелу қажеттілігі қала территориясында
көліктің барлық түрінің қозғалысын қамтамасыз етуден туындап отыр.
Жіктеудің мақсаты көшенің атқаратын қызметіне қарай біртекті көлік ағымын
ұйымдастыру. Көше-жол торабын қаланың бас жобасын 50-100жылға болжап,
арнайы территория қалдырады. Көше территориясын құрылыс территориясынан
бөліп тұратын шекараны қызыл сызық деп атайды. Көшенің барлық элементтері
осы қызыл сызық арасында орналасады.
Атқаратын қызметіне қарай көше жолдары төмендегідей түрлерге бөлінеді:
1. Жылдамдықты магистральды жолдар – қала көлігінің үздіксіз және
жоғары жылдамдықты қозғалысын қамтамасыз ету үшін арналған. Бұл жолдар өте
ірі және ірі қалаларда болады, қаланың шетінде орналасқан өндіріс ауданы
және қаладан тыс автокөлік жолдары көліктік байланысын қамтамасыз етеді.
Қала мен қала сыртындағыны байланыстырады, әуежай мен демалыс орнын
байланыстырады, қиылысу әртүрлі дейгейде жүргізіледі, көлік түрі – жеңіл
автокөлік және қоғамдық-экспресс жолаушы автобусы. Техникалық параметрі:
Есептік жылдамдығы 80-100кмсағ, жүріс жолағының ені 3,75метр, жолақтар
саны -4-8.
2. Магистральды көшелер – бұл екіге бөлінеді:
а) жалпы қалалық маңыздағы б) аудандық маңыздағы.
Жалпы қалалық маңыздағы магистральдық көше – қаланың орталығын жалпы
қалалық маңыздағы объектілермен, өндіріс ауданымен, сырт жолмен, сонымен
қатар тұрғын, өндіріс және қойма аудандарын өзара байланыстыратын жол.
Қозғалыстың мөлшеріне және қиылыстың жергілікті шарттарына байланысты басқа
көшелермен байланыс бір және әртүрлі деңгейде болады. Есептік жылдамдығы
80кмсағ., ені 3,5метр, жолақ саны 4-8, бойлық еңістігі 50‰. Аудандық
маңыздағы жол жобалық аудан шекарасындағы көліктік байланысты қамтамасыз
етеді: өндіріс мекемелерін қоғамдық орталықпен, демалыс орындарымен
байланыстырады. Магистральды көшелер мен бір деңгейде: жүк автокөліктер
қозғалысы болады. Есептік жылдамдығы 60 кмсағ, ені 3 метр, жолақ саны 2-4,
бойылық еңістігі - 60‰-ге дейін.
3. Жергілікті маңыздағы көше мен жолдар.
а) тұрғын зонадағы – тұрғын аудан территориясындағы көліктік және жаяулар
байланысы, магистральды жолдарға шығу және реттелген қозғалысты жолдарға
шығу. Техникалық параметрлері: есептік жылдамдығы – 40кмсағ, жолақ саны –
2-3, ені – 3метр, бойлық еңістігі - 70‰-ге дейін.
б) өндіріс қойма жолдары – көбіне жүк автокөліктерінің қозғалысына арналған
жолдар, магистраль жолдарға шығу байланысын атқарады, қиылысу бір деңгейде.
Техникалық параметрлері: есептік жылдамдығы – 50кмсағ, жолақ саны – 2-4,
ені – 3,5 метр.
в) жаяулар жолы – жаяулардың аялдамаға дейін, еңбек мекемелеріне дейін,
демалыс орнына дейін, қоғамдық орталыққа дейін байланысын қамтамасыз ететін
жолдар. Техникалық параметрлері: бір жолақтың ені – 1 метр, ең үлкен бойлық
еңістігі - 40‰.
Ақтөбе қаласы автокөлік, әуе, темір жол көліктерінің шоғырланған
түйіні болып есептеледі.
Қаладағы негізгі магистральдар мыналар:
- Абылқайыр хан даңғылы – бойында қаланың қоғамдық орталығы
орналасқан қаланың бас көшесі. Ол қала орталығының мөлтек
аудандармен және Москва ауданымен көліктік байланысын қамтамасыз
етеді.
- 312 – ші атқыштар дивизиясы көшесі арқылы Құрмыш ауданымен
Солтүстік өнеркәсіп зоналарымен көліктік байланысты және Орынбор (Ресей)
қаласына шығуды қамтамасыз етеді.
- Сәңкібай батыр даңғылы батыс өнеркәсіп зоналарының 12 мөлтек
ауданмен көліктік байланысын қамтамасыз етеді және оңтүстікке автокөлік
ағындарын айналма жолға шығарады.
- Асау барақ көшесі − бұрынғы М.Горкий көшесі, 19ғ.отаршылыққа қарсы
күресті ұйымдастырушылар, халық батырлары Барақ пен Асаудың құрметіне
арналған.Шернияз, Әйтеке би, Жанғожа батыр, Сазды, Құлымбетов
көшелері қиып өтеді. Көшеде Өмірбек акционерлік қоғамы, Ұлттық
банктің облыстық бөлімшесі, орта мектеп орналасқан.
- Қаланың шығыс бөліктерінде ірі магистральдар болып автовокзалмен
көліктік байланыстарды және шығыста автокөлік ағындарын айналма жолға
шығаруды қамтамасыз ететін Алтынсарин, Ломоносов, Уалиханов көшелері
табылады. Сонымен қатар бұл көшелер жаппай жолаушылар көлігінің
айтарлықтай жүктемесін көтереді.
- Зинченко көшесі қаланың ескі бөлігінің байланысын іске асырады және
оңтүстікте автокөлік ағындарын Алға қаласы, Атырау қаласы айналма
жолына шығарады.
- Некрасов көшесі Елек өзенінің көпірі арқылы Қарғалы ауданының
оңтүстік бөлігіне, одан әрі Ақтөбе – Орск жолына көліктік қатынасты
жүзеге асырады.
- Ә. Молдағұлова Ақтөбе қаласының орталық көшелерінің бірі. Ол қалаға
Орал қаласы жағынан кірісті орталықпен байланыстырады және әрі қарай жол
өткел арқылы автокөлік ағындарын айналма жолға шығарады.
Жол қозғалысында басқару объектісі болып көліктер мен жаяулар ағыны
саналады. Басқару дегеніміз бір немесе басқа объектіге әсер етіп, оның
жұмыс істеу қабілетін жақсарту. Қозғалысты басқарудың мақсаты – бұл
жүргізушілер мен жаяулардың міндеттеп, жылдамдық пен қауіпсіздікті
қамтамасыз ету үшін оларға тыйым салу немесе ұсыну.
Жол қозғалысын ұйымдастырудағы техникалық құралдар тағайындалуына
байланысты екі топқа бөлінеді.
Бірінші топқа көрсеткіштері қалыптасу үшін көліктер мен жаяулар
ағындарына тікелей әсер ететін техникалық құралдар жатады. Оған жол
белгілері, жол таңбалары, бағдаршам мен бағыттаушы құрылғылар жатады.
Қалада көшедегі қозғалысты реттеу үшін 1450 жол белгісі, оның 209
іштен жарықтанған көлемді, 1241 жарық қайтарғыш пленкалы жол белгілері,
көліктер мен жаяулар бағдаршамдары, жүру бөлігінде бағыттаушы таңбалар мен
қоршаулар орнатылған. Ондағы 68 бағдаршамды объектінің 66-і, немесе 97%
жұмыс істеуде. Соңғы бес жылда ЖКО-сын саралауда анықталғаны, барлық ЖКО-
ның 27%-ы қиылысуларда болады, сондықтан да бағдаршаммен қамтылған
объектілерді іске қосу қажет.
Екінші топқа бірінші топтағы құралдардың берілген алгоритм бойынша
жұмыс істеуін қамтамасыз ететін құралдар жатады. Оған жол бақылаушылары,
көлік детекторы, қозғалысты басқаруды автоматтандыру жүйесінің басқару
пунктерінің жабдықтары, диспетчерлік байланыс құралдары жатады.
Биыл мемлекетіміздің қала жолдарына байланысты шығарылған жол
картасы бағдарламасы бойынша қаламыздағы бірнеше көшелерге жөндеу
жұмыстары жүргізілді. Осы бағдарлама көлемінде жөндеу жұмыстарына көлік
және жол жөндеу мекемелері ат салысты. Жөндеу жұмыстары барысында қала
көшелерін кеңейту, жасыл желек, жаяулар тратуарларын, қоғамдық көлік
құралдарына арналып жолдың кейбір бөліктеріне қалталар және т.б. өзгерістер
енгізілді, яғниқаладағы 6 көшеге құрылыс және реконструкция, 13 көшеге
күрделі, 2 көшеге орташа жөндеу жүргізілді. Бұл өзгерістер сол көшелердің
өткізу қабілетін көлік және жаяулар қарқындылығына және де жолдың басқадай
көрсеткіштеріне қалай әсер етілгенін көруге боладыЖаяуларға арналған 1127
км тротуарлар және 13680 п.м. қоршаулар бар. Негізгі магистралдарда 16 км
бардюрлер жаңартылды. Қазіргі 3 темір жол өткелі, 2 жол өтпелі бар. Қаланың
ескі бөлігіндегі негізгі магистраль көшелерінің ені 9,0 метр, сондықтан
Көкжар және Шернияз көшелерінде көліктердің бір бағыттағы қозғалысы
қарастырылған.
Жөндеу жұмыстары жүргізілсе де туындаған барлық проблемаларды шешуге
әлі де мүмкіндік болмай отыр. Жолды ұзақ уақыт пайдалануы, атмосфералық
жауын-шашынның әсері, жауын суы ағатын канализацияның жоқтығы, автокөлік
паркінің көбеюі, жолдарды ұстауға және оларды жөндеуге бөлінетін қаржының
жеткіліксіздігі асфальтты жамылғылардың ескіруіне әкеп соғады.
Автокөлік құралы адамның қызметінің барлық саласындағы тасымалдаудың
көп көлемін қамти отырып, қазіргі заманғы өміріне нақты кірді.
1.3 Автокөлік паркінің статистикалық анализі
Қалада жылдан жылға автокөлік саны көбейіп өсуде. Көлік саны артқан
сайын, көлік құралдарының қозғалысына кедергі келтіріп, іркілістің пайда
болуына себеп тудырады.
Төменде облыстың статистика департаментінен алынған автокөлік паркінің
2005 – 2010 жыл аралығында өсу динамика мәліметтері келтірілген.
Кесте 1.1
Ақтөбе қаласының соңғы 6 жылғы автокөлік паркініңөсу динамикасы
ЖылдаБарлығы Жеңіл Соның Жүк Соның АвтобустСоның
р автокөліішінде автокөлікішінде ар ішінде жеке
ктер жеке тер жеке иеліктерге
иеліктерг иеліктерге қарайтындар
е қарайтында
қарайтынд р
ар
2005 82256 65488 60400 13273 6658 3495 2157
2006 113279 94205 86900 15526 7110 3548 2078
2007 133521 111619 103503 18098 039 3804 2205
2008 140476 117907 109269 18709 9394 3860 2185
2009 144542 121715 112900 18885 9468 3942 2125
2010 148608 125523 116531 19061 9542 4024 2145
1.4 Жол көлік оқиғасын сараптау
Көлік құралдарының жолда жүруі белгілі бір физикалық заңдылыққа
бағынады, ал оны бұзу үлкен қауіп қатерге ұшырату мүмкін. Сондықтан көлік
жүргізушілері жолда жүру қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін осы заңдылықты
дұрыс түсініп, қатаң сақтаулары тиіс.
Көлік құралдарына қатысты барлық апаттардың статистикалық деректеріне
сүйенсек олардың көбі автомобиль – жүргізуші - жол жүйесіндегі басты
тұлғаның бірі – адамдарға байланысты. Жүру қауіпсіздігін сақтау мәселесін
жол жағдайынан және онда жүруді реттеуді ұйымдастыру мен көлік құралдарының
күйінен бөліп қарауға болмайды. Жол көлік оқиғаларын азайту үшін
жүргізілетін барлық шаралар негізінен жол қозғалысына қатыса бар
адамдардың тәртібіне, көбінесе жүргізушілердің жүру ережесін
дұрыссақтамауына байланысты. Сондықтан да көлік құралдарын техникалық
жағынан жетілдіру шараларымен қатар, апатты болдырмау үшін, барлық
жүргізушілердің жүру ережесін және жол қозғалысына қатысы бар басқа да
адамдардың жүру тәртібін қатаң сақтауын әдетке айналдыру керек.
Жол көлік оқиғасын зерттеу кезінде екі әдіс қолданылады: дәлелді және
техникалық.
Дәлелді әдіс жол көлік оқиғасына тиісті заңнамаларды қолдануға
мүмкіндік береді. Әрі жол көлік оқиғасының қалай болғандығын және оның
салдарын бағалауға болады.
Техникалық әдіспен жүргізілген зерттеу жол көлік оқиғасын бөлшектеп
қамтиды. Мысалға тежеу жүйесінің істен шығуы, жүргізушінің мас болуы,
дұрысжүргізе алмауы. Техникалық әдісте апаттылық жағдай қаралмайды, әр жол
көлік оқиғасы ерекше анықталады. Жеке жауапкершілікті анықтау үшін жол
көлік оқиғасы себебінің зерттеу жұмыстарын жүргізу керек. Бұл жұмысты
сараптау процесінде анықтайды, ол сол сараптауымен байланысты.
Ауыр апатқа соқтыратын жол көлік оқиғалары жауапкершілікті талап
етеді. Нәтижесінде әкімшілік немесе қылмыстық жаза болуы мүмкін. Тиісті
мөлшерге сәйкес келмейтін жеке қортынды шығару, жол көлік оқиғасының себебі
мен салдарын сараптама үрдісінде жүргізуді талап етеді.
Жол көлік оқиғасы болған орынға келгенде сараптаушының міндеті:
1.Жол көлік оқиғасының негізгі жағдайын білу, тергеушіден жол көлік
оқиғасының түрін анықтау.
2.Тергеуші және жол қызметкерлері автокөлікті айғақты зат ретінде
сақтауға шара қолдану керек.
3.Сараптаушының бақылау приборларын, жабдықтауларын, автокөлік
системасын қарайтын заттарды тексеру.
4.Автокөлік жайлы ақпарат алу мақсатымен автокөлікті тексеру, суретке
түсіру, бұзылғандықтарды белгілеу.
5.Өлшемдердің және майысқандардың, жырылғандардың, басқа да
бұзылғандардың орналасуын анықтау.
6.Өткізген тексеріс бойынша диагностика жүргізу қажет.
7.Автокөліктің техникалық жағдайын білу үшін экспресс-диагностика
өткізу.
8.Бұзылғандықтарды тауып алғаннан кейін, оларды өлшеу, суретке түсіру
және анықтау.
Жол көлік оқиғасын сараптау шешімі үш бөліктен тұрады: кіріспе,
негізгі бөлім, қорытынды. Бұл жағдайда: сараптау, жол көлік оқиғасының
уақыты болған жерін белгілеу және де шешім шығарған органның атын,
қызметкердің аты-жөнін, қылмыстық істің нөмірін, кінәлі деп саналған
адамның аты-жөні белгіленеді.
Негізгі бөлімінде жол көлік оқиғасы фабуласы жазылады. (Фабула
дегеніміз - жол көлік оқиғасына қысқаша берілген мінездеме). Жол көлік
оқиғасын анықтау үшін, автотехникалық сараптауға техникалық мінездеме
керек:
1. жол көлік оқиғасының уақыты және болған жердің координатасы;
2. жол бөлігінің мінездемесі, жағдайы;
3. жол көлік оқиғасы уақытында болған техникалық көліктің жүгі, жағдайы,
маркасы;
4. көліктің техникалық және жүргіншінің жүрген жылдамдығы;
5. тежегіш басқан кездегі жолдың ұзындығы және оның мінездемесі;
6. жол көлік оқиғасы кезіндегі жүргізушінің орнынан көрінетін көрініс.
Осы бөліктеменің шешімінде тергеуші қылмыстық кодекстің қандай бабын
қолданғанын жазады.
Қорытынды бөлігінде сараптау түрін және де жол көлік оқиғасын сараптау
қай қызметкерге тапсырғаны белгіленеді. Соттық шешімінде сараптаушы жалған
шешім берген үшін жауапқа тартылады.
Жол көлік оқиғасы орнында жазылған протоколда себеп болған барлық
элементтер түгелдей жазылады. Жарақатсыз жол апатына жол басқармасының
кезекші инспекторы қатысады. Жарақаты бар жол апатына тергеу тобы
жіберіледі. Оның ішінде суд.мед.эксперт, криминалист, дәрігер, МАИ
қызметкерлері қатысады.
Жол көлік оқиғасының негізгі элементтеріне мыналар жатады:
1. жол участігі және көше (аты)
2. жол үсті, оныңсол кездегі жағдайы (құрғақ, дымқыл, мұздақ, ерекше
жағдайы – шоқалақ көше)
3. айналадағы заттар (үйлер, ағаштар, қоршаулар)
4. жол көлік оқиғасының себебін келтірген объектілер
5. техникалық көлік, олардың жол үстіндегі қарама қарсы тұрысы (жол
белгілері, бағдаршамдар, жол сызбашалары)
6. ауа-райы, жол көрінісі
Жол көлік оқиғасының схемасы графикалық сызылған апат жағдайының
жергілікті жоспарынан тұрады. Протоколға қосымша ретінде тіркеледі. Жол
көлік оқиғасының анықтамасына апаттың болған уақыты, орны, жарақат алған
адамдардың мекен-жайы, аурухананың мекен-жайы, жол көлік оқиғасына қатысқан
автокөліктер, жүргізушілердің аты-жөні жатады. Анықтаманы жол көлік
оқиғасына қатысқан қызметкер толтырады.
Автотехник маманы тергеу жұмыстарына қатысқан сараптаушыға қарағанда
зерттеу жұмыстарын жүргізбейді. Ол тек байқауға қатысады. Апат болған жерге
шығады, құжаттарды қарайды. Тергеу эксперименттік протоколында опыт жүргізу
жағдайы (уақыт, күні, орны, көлік маркасы, өлшеу саны, т.с.с.) жазылады.
Жүргінші жүру жолдың жылдамдығын білу үшін оған сәйкес адамдарды жібереді.
Сараптау этаптары:
- шешімдермен танысу, іс-материалдармен танысу, сараптау мақсатын
белгілеу және соның бағасын беру;
- жол көлік оқиғасын зерттеу, информациялық модельді құрастыру;
- есебін шығару, графикпен схемасын сызу.
- өткізген зерттеу бағасы жол көлік оқиғасының моделін анықтау;
- шешім шығару;
- сараптама қорытындысы.
Жол көлік оқиғасын сараптау – оқиға жағдайын ғылыми-техникалық
зерттеу дегенді білдіреді. Бұл ғылым, білім саласында білімі бар
мамандардыңкөмегімен орындалады.
Сараптаманың мақсаты ғылыми негізде оқиғаның жағдайын анықтап, жол
көлік оқиғасы объективті себебін анықтау.
Жол көлік оқиғасының сараптамасын бірнеше түрге бөлуге болады:
1. жол көлік оқиғасын зерттейтін белгілі бір ұйымға байланысты: кейін бұл
қызметтік тексеру және сот сараптамасына әкеліп соғады.
2. сараптаманың құрамына байланысты біржақты, комиссиялық және өзге де
түрлерге бөлінеді.
Біржақты сараптама қарапайым жағдайларға байланысты, яғни, оның
салдары белгілі бір жағдайға әкеліп соғады.
Комиссиялық сараптама көлікке қатысты немесе өзге де күрделі жағдайды
шешуде қолданылады. Комиссияның құрамына бірнеше мамандықтар кіреді.
Комиссия мүшелері бір объектіні зерттеп, бірқатар сұрақтарға жауап береді.
Сараптама комиссиясы мүшелермен келісілген жалпы қорытынды шығарады. Ал
түрлі көзқарас бола қалса, комиссияның әрбір мүшесі нақты пікірін айтып,
оны негіздей алады.
Кешенді сараптаманы, туындаған мәселені тиісті мамандар шеше алмай,
түрлі мамандар қажет болған жағдайда дайындайды. Кешенді сараптаманың
комиссия құрамына сарапшы-автотехниктен өзге, криминалистер кіруі мүмкін.
Комиссия бір объектіні тексеріп, мамандардың барлығына ортақ мәселені
шешеді.
3. сараптама өзіндік ерекшелініне орай, алғашқы, қосымша және пайдалану
болып жүргізіледі: Алғашқы сараптаманы жүргізген кезде, сарапшы-
автотехник сот бекіткен немесе тергеуші қаулысында қаралған нақты
сұрақтарға жауап іздейді.
Қосымша сараптама, анық айғақтар жетіспеген кезде немесе сараптама
толық болмағандықтан тағайындалады. Қосымша сараптама, жол көлік оқиғасына
қатысты бұрын шығарылған қортындыны тексеруге бағытталады.
Қайта сараптама, жүргізілген сараптаманың дұрыстығына, шығарылған
қортындының объективтілігіне қатысты күмән болған жағдайда тағайындалады.
Бұл кезде жаңа комиссия құрамы тағайындалып, жаңа қорытынды шығарылады.
Комиссия құрамына алғашқы және қосымша сараптамаға қатысқан сарапшылар кіре
алмайды.
Жол көлік оқиғасының сот сараптамасы – қылмыстық іске дәлел бола
алатын жағдайды тексеруге арналған процессуальдық әрекет. Мұндай
мәліметтермен, өзге дәлелдердің негізінде тексеру жүргізуге мүмкіндік
береді. Жол көлік оқиғасының сот сараптамасын тиісті білімі бар тұлғалар,
тергеушілердің тапсырмасы бойынша жүргізеді. Бұл, яғни, белгілі
мекемелердің штаттағы қызметкерлері болуы тиіс. Кейбір жағдайда тергеу және
сот органдары өзге сарапшыларға жүргізуге тапсырма береді. Олар негізінен
ғылыми-зерттеу институттарының, жол көлік оқиғасының қызметкерлері болуы
мүмкін. Әсіресе жол көлік оқиғасы сараптау кезінде криминалистика және
автомобильдік техника саласында тану білімі қажет.
Жол көлік оқиғасының барлығы да қылмыстық жауапкершілікпен тікелей
байланысты болғандықтан, кінәлілер мен олардың істері сот үкімін
тағайындайтын тергеу және тексеру органдарына жіберіледі. Бұған қоса
қызметтік тексеру жүргізіледі. Оның мақсаты ірі жол көлік оқиғасына жататын
істерді анықтау. Яғни, соның нәтижесінде ауыр немесе жеңіл түрдегі дене
жарақаттары анықталып, материалдық шығын көлемі белгіленеді. Материалдық
шығын әкімшілік тәртіппен өндіріледі. Сот медициналық сарапшысы өлім
оқиғасы мен дене жарақатының себебін анықтайды. Сондай-ақ, жол көлік
оқиғасының қатысушылары – жүргізушілер, жүргіншілер, жолаушылар. Бұдан
басқа алкогольдік ішімдіктің болғандығы: дене жарақатының пайда болу
механизмі және жәбірленушілердің денсаулығы толықтай анықталады.
1.4.1 Жол көлік оқиғасын сараптау әдістері
Анализдің аталған үш бағытына байланысты шартты түрде оның әдістерін
де бөлуге болады. Оларға мыналар жатады: сандық, сапалық және топографиялық
анализ.Жол көлік оқиғасы материалдарының анализі жол көлік оқиғаларын
есептеу ережелеріне байланысты жүргізілетін зерттеу жүйесіне негізделген.
Жол көлік оқиғасын зерттеу екі негізгі мақсатты көздейді:
1.Апат жағдайын бағалау және жол көлік оқиғасынан қоғамға түсетін
шығындарды анықтау.
2.Жол көлік оқиғасының орын алу шарттарының және себептерінің
анализі және оларды алдын-алу шараларын қолдану.
Статистикалық мәліметтерді зерттеу жол көлік оқиғасының орын алу
себептері мен шарттарындағы заңдылықтарды анықтаудың негізгі әдістерінің
бірі болып табылады.
Көп жағдайда анализге қажетті мәліметтерді жинау әр жол көлік оқиғасы
туралы алғашқы мәліметтер тіркелетін арнайы құжат, жол көлік оқиғасын
есептеу карточкасы көмегімен жүргізіледі. Бұл карточкге апат есебі жағдайын
зерттеуге мүмкіндік беретін келесі мәліметтер енгізіледі:
-Жол көлік оқиғасының негізгі себептері-жол қозғалысы ережесінің
бұзылуы (жүргізушілермен, жаяу жүргіншілер және т.б), жол жағдайларының
қанағаттанарлықсыздығы, көлік құралының істен шығуы.Жол қозғалысы ережесін
бұзған жүргізушілер бірқатар қосымша көрсеткіштермен сипатталады, жасы,
жынысы және тағы басқалары.
-Жол қозғалысы автоматтандырылған ақпараттық-іздеу жүйесінің түрлі
жүйелерінің байланысына қажет реквизиттер.
-Жапа шегушілер туралы мәліметтері, жынысы, жасы және т.б
Автомобилизация дамыған елдерде жол қозғалысының ұйымдастыру
ережелерін арнайы құжатпен сипатталатын, жол-көлік оқиғасын есепке алу
ұйымдастырылған ережелерімен белгіленеді:
-Жол-көлік оқиғасы туралы мәліметтерді жинау бойынша міндеттер
жүктелетін мемлекеттік органдар.
-Жол-көлік оқиғасы туралы өлген,жаралы, материалдық шығын және
басқалар туралы түсінікті анықтау.
-Ақпараттарды жинаумен өңдеу реті жол көлік оқиғасы туралы мәлімет
құрамы олардың басқарушы звенодан тәуелділігіндегі диференциясы.
- Жол-көлік оқиғасы туралы мәліметтерді сенімділігімен толықтығын
қамтамасыз ететін шаралар, авариялық жол қозғалысын ұйымдастыруына әсер
ететін ауа-райы көше жол торабының жағдайы туралы үйлесімділік.
Жол-көлік оқиғасын есепке алу төмендегі органдармен жүзеге асуын
қарастырады:
-Ішкі істер органдары.
-Көлік құралдарының иелері.
-Жолдың және коммуналдык ұйымдар.
Жол-көлік оқиғасын есепке алу екі негізгі мақсатта қарастырылады:
1. Қоғамның жол-көлік оқиғасынан шегетін шығынын анықтау авариялықтың
жағдайын бағалау.
2. Жол-көлік оқиғасы туу себептерімен оларды қалпына келтіруге
шаралар қабылдау;
Осы мақсаттарды жүзеге асыру мақсатында ішкі істер органдары тіркеу
жүйесінде келесі тапсырмалар орындалады:
а) Жол-көлік оқиғасы туралы анық мәліметтер мен қамтамасыз ету;
б) Жол-көлік оқиғасы туралы мәліметтерді алудағы оперативтілігін
қамтамасыз ету;
в) Жол-көлік оқиғасы туралы мәліметтің уақыты және қатесіз жинақтау;
3. Алынған мәліметтерді жол көлік оқиғасының ескертпесінен тиімді
шаралар қолдану.
Жол-көлік оқиғасы туралы мәліметтерді жинау мен есепке алу тәртібі
Қазақстан Республикасының барлық территориясында жол көлік оқиғасын есепке
алу ережелерімен жасалады.Ол тіркеуде қозғалыстағы бір көлік құралдарының
адам өліміне немесе дене жарақатын, көлік құралдарын зақымдауға, жүктермен
жолдарды және де басқа құрылыстарды немесе басқа да иелікті білдіруде
қатысты жол көлік оқиғасы көрсетіледі. Жол-көлік оқиғасының
квалификациясына арналған екі шарт қажет:
1.Қозғалыстағы көлік құралдарының жол көлік оқиғасына қатысты.
2.Адам өліміне немесе дене жарақатына болмаса азаматтар мен
ұйымдардың материалдық шығынына әкеліп соғатын қауіпті оқиғалардың
қарастырылуы.
Жол-көлік қозғалысына қозғалысты ұйымдастыру қажетті жол-көлік
оқиғасы есебінің материалдарын оқуды үш сипатта қарастыруға болады:
1. Анықталған әкімшілік территориядағы немесе көлік жүйесінде және
қозғалысты ұйымдастырда өткізілетін шараларға байланысты өзгеретін
тенденциялардың шығуынан қауіпсіздік жағдайын бағалау.
2. Жол-көлік оқиғасына әкелетін факторлар мен себептерді және оларды
жою үшін өткізілетін шараларды анықтау.
3.Жол көлік оқиғасы шоғырланған жол бөлігін анықтау (авариялық ошақтар).
Осы аталған үш бағытқа үш түрлі сараптау әдісі:сандық, сапалық,
топографиялық әдіс қолданылады.
Жол-көлік оқиғасы деп механикалық көлік құралының қалыпты қозғалысының
бұзылуының нәтижесінде адам өлімі немесе көп материалдық шығынға әкелетін
оқиғаны айтады. Жол-көлік оқиғасының мәліметтерін талдау және салыстыру
үшін оларды әртүрлі белгілері бойынша жіктейді: зардаптың ауырлығы, түріне
байланысты, оқиға орны бойынша зардаптың ауырлығына қарай үш түрге
бөлінеді: адам өлімі, адам жарақаты ,материалдық шығын.Екінші топты жол
көлік оқиғасы кезінде алған адам жарақаттарын ауыр, жартылай ауыр, жеңіл
деп бөледі.
Профилактикалық мақсатқа сәйкес бағытты анықтауға қажетті жол-көлік
оқиғасына әкелетін негізгі себептер мен факторларды анықтауға болады:
жүргізушінің квалификациясының төмендігі, жаяулар қозғалысының ереже
білмеуі, көлік құралының техникалық және конструкциялық жеткіліксіздігі жол
жағдайының қанағаттанарлықсыз (түрі) күйі және қозғалысты ұйымдастырудың
жеткіліксіздігі. Зерттеу көрсеткендей бірдей жол және ауа райы жағдайына
байланысты жол-көлік оқиғасы деңгейі қозғалыстың қарқындылығына
пропорциоал. Бірақ жол жағдайы көрінуі нашарлағанда және тағы басқа
жүргізушіге қиындық туғызатын жағдайларда болатын жол-көлік оқиғасының
санының өсуі қозғалыс қарқындылығына пропорционал болмайды. Осындай
жағымсыз жағдайлардың бірі тәуліктің түнгі мезгілінде жарықталмаған жолдағы
жол жабындысы тайғақтығының артуы. КСРО-да алынған жол-көлік оқиғасы
есептерін статистикалық талдау кеңінен таралған оқиға әкелетін жолаушы
және жүргізушілердің жол жүру ережелерін бұзуды анықтауға мүмкіндік береді.
Сандық талдау авария жағдайын қандай да бір уақыт аралығындағы цифрлық
көрсеткішін салыстыруға мүмкіндік береді.
Жәй сандық талдау, әдетте жол-көлік оқиғасының жалпы, жараланған,
қайтыс болғандар санымен шекетеледі.
Сандық талдау кезінде маңызды көрсеткішке жол-көлік оқиғасының
ауырлығы жатады. Жол-көлік оқиғасының ауырлық коэффициенті-Кт. Ауырлық
коэффициент анықталған календарлы мерзімдегі қайтыс болған адамдар
санының жараланғандар санына қатынасы анықталады.
Кт=nқ.б nж
(1.1)
Бөлшектің алымы аз болса, жол-көлік оқиғасы ауырлығы да төмендейді.
Әртүрлі елдердің жол-көлік оқиғасының ауырлығы 15 пен 140 аралығында
болады. Кт. мәні жол-көлік оқиғасы кезінде адамдардың жеңіл жарақат
алатыны көрсетеді. Жол-көлік оқиғасының ауырлығын бағалау жол-көлік
оқиғасы кезінде өлген адамдар санына да қатысты. Тәжірибеде жол-көлік
санының меншікті көрсеткіштерін немесе қайтыс болғандар санын келесі
берілгендерге қатынасы арқылы анықтайды: 10 000 тұрғынға: 100 көлік
құрамына: 1000 жүргізушіге: жолдың 1 шақырым созылымдылығы; көлік құралының
1млн шақырым жүрісіне; Нағыз объективті көрсеткішке көрсетілімдердің
соңғысы, яғни жол-көлік оқиғасының шартты мүмкін факторы көлік құралының
жүрісінің мәні, Мұнда мынаны ескеру қажет, мысалы: жеке жеңіл автокөлікті
қолданудың ( жүрісінің мәні) бір жылдағы жүрісі, көлік мекемелеріндегі
автокөлік жүрісінен 3-12 есе аз. Сондықтан, жол-көлік оқиғасы санын жеке
қолданыстағы және мекемелердегі 1000 автокөлікке салыстыру тұрақсыз нәтиже
береді. Авариялық салыстырмалы көрсеткіш формула бойынша табылады:
. (1.2)
мұндағы: nж.к.о.- қарастырылған уақыт аралығындағы жол-көлік оқиға
саны;-осы аралықтағы көлік құралының жалпы жүрген жолы, шақырым
(1.3)
мұндағы: Nа - тәуліктегі қозғалыс қарқындылығы, авттәу.
Сонда алдыңғы формула мына түрге келеді:
К0=nж.к.о •106(1365•Na•l) (1.4)
Жол-көлік оқиғасы материалдарын сапалық талдаудың мақсаты себептік
факторларды анықтау және олардың жол-көлік оқиғасына әсерінің дәрежесін
қалыптастыру болып табылады. Сонымен қатар, зерттеу әдетте бірінші кезекте
автокөлік жол жүргізуші жүйесін құрайтын элементтерінің сәйкес
факторларының және себептерінің сипатын анықтайды. Жол-көлік оқиғасы
ошақтарын анықтау үшін оқиға болған жердің анықталмаған территория схемасы
немесе картасы мен қортындыланатын топографиялық талдау қажет. Бұл талдау
мен тәжірибелік факторлары әртүрлі және территория масштабы бойынша
анықталады.
Жол-көлік оқиғасын топографиялық талдаудың кең тараған үш түрі бар:
карта, сызықтық график, масштабтық схема (оқиғалық жоспар).
Жол-көлік оқиғасы картасы оқиға болған кезден бастап картаға шартты
белгілердің енгізілуі арқылы тіркеп жол-көлік ошағын анықтау. Белгілерді
тұрақты белгілермен (графикалық символдармен) немесе қозғалатын (мысалы
түйреуіштегі жалауша немесе әртүрлі басты түйреуіштер) Әдетте, анықталған
ақпараттың ауырлығы, ал және жеке жағдайларда жол-көлік оқиғасы түрі
бойынша бөледі. Жол-көлік оқиғасын картаға белгілеу шұғыл болғанда
алымбалы құралдарды, ал материалдар көбейгенде, оларды есептік өңдеу үшін
графикалық символдарды қолдануға болады. Карта мәліметтердің көрнекі көзі
болып табылады. Бірақ, нақты көше- жолторабын талдау кезінде қиындықтар
туғызады, сондықтан ірі масштабта көрініс керек. Жол-көлік оқиғасы картасын
ары қарай дамытуында автокөлік жолының бөлігіндегі немесе қалалық жеке
магистралды құрайтын сызықтық график маңызды. Жол-көлік оқиғасын нақты
көрінісі бұл масштабта іріленіп көрінетіні түсінікті. Бұл график кезінде
нақты көше жолторабы алынып, екі жақты қозғалыстағы жол-көлік оқиғалары
шартты белгілері арқылы белгіленіп отырады. Қала аумақтарында ірі
магистрал қиылыстары жол-көлік оқиғасының шоғырланған орны болып табылады.
Мұндай жерлердегі топографиялық талдауды жүргізу масштабты схема (оқиғалық
жоспар) бойынша орындау тәсілі тиімді.
Жол қозғалысын ұйымдастырудың шешімдерін өңдегенде, жолдарды табиғи
зерттегенде сызықтық граяик пен масштабты схема қажетті материалдар болып
табылады.
- адам өлімімен -адам жарақатымен
Сурет 1.1 Жол-көлік оқиғасының сызықтық графигі
Сурет 1.2 Жол-көлік оқиғасының масштабты схемасы
көлікқұралының қозғалу бағыты
жаяулардың қозғалыс схемасы
қозғалмайтын көлік құралы
өліммен аяқталған ЖКО
адам жарақатымен аяқталған ЖКО
материалдық шығынға әкелген ЖКО
Рейнгольд әдісі қозғалыс қарқындылығын ескермей жолдың тек қана қысқа
элементтіндегі жол-көлік оқиғасын есептеуге негізделген. Осыған байланысты
кейіннен қандай да бір жол аралығында тәуліктік қозғалыс қарқындылығын
ескере отырып, ауырлық көрсеткішін мына формуламен анықталады:
(1.5)
мұндағы: рі –жол көлік оқиғасының берілген топтағы ауырлық коэффициенті;
nі-жол-көлік оқиғасының берілген топтағы саны.
Жол қауіпсіздігін зерттейтін ғылыми институттар жол-көлік оқиғасын
жалпы материалдық зерттей отырып, көше-жол торабының қауіпті элементтер
көрсеткіші ретінде мына формуланы ұсынады:
(1.6)
мұндағы: Sқ.к -қауіпсіздік көрсеткіші;
Р1,Р2,Р3,Р4,Р5 - жол-көлік оқиғасының ауырлық көрсеткіштері,
сәйкесінше автокөліктің бүлінуі - 1-ге тең; азаматтың жеңіл жарақаты-1,2;
мүгедектікке әкелуінен-28; үлкен адам қайтыс болғанда-81; бала қайтыс
болғанда-106;
n1, n2, n3, n4, n5- бір жылдағы берілген топталу оқиғалар саны;
Nат-көлік ағымы қарқындылығы 1000 авттәулігіне.
1.4.2 Жол көлік оқиғасының статистикалық анализі
Жол көлік оқиғасы туралы берілген анализ барлық жол қозғалысын
ұйымдастыру және қауіпсіздікті қамтамасыз ету жұмыстарының басты негізі
болып табылады.
Жол қозғалысындағы көлік құралдарының қатысуымен болған адам өліміне
немесе жарақат алуына, жүк, көлік құралдарының ақау алуына және материалдық
шығынның шығуына себеп болған жағдайлар жол көлік оқиғасының ережесіне
жатқызылады.
Жол көлік оқиғасы туралы мағлұмат жинау және тіркеу тәртібі осы ереже
бойынша орнатылады. Келтірілген анықтамаға сәйкес оқиғалар болған орнына
қарамастан барлық жол көлік оқиғасы тіркеуге жатқызылады.
Жол көлік оқиғасы болған жерде немесе оқиға болған кезден бастап 7
тәулік ішінде қайтыс болған адамдарды өлгендер қатарына қосады. Дене
жарақаттын алуы, еңбекке қабілеттілігін жоғалтуы және алғашқы медициналық
көмек көрсетілгеннен кейін амбулаторлық ем қабылдауды тағайындауды және бір
күннен кем емес мерзімге ем қабылдауды қажет ететін адамдарды
жарақаттанғандардың қатарына қосады.
Мемлекеттік статистикалық есеп беруде тек қана қаза болғандар және
жарақаттанулар болған жол көлік оқиғасы кіреді. Басқа оқиғалар туралы
мағлұматтар мемлекеттік есеп беруге кіргізілмейді. Оларды жергілікті
деңгейде талдайды және обобщают.
Төменде облыстың көлік полициясы басқармасы көрсеткен қаланың
магистральды көше торабында орын алған жол көлік оқиғасы бойынша динамика
мәліметтері келтірілген.
Кесте 1.2
Ақтөбе қаласынның көше-жол торабындағы соңғы 5 жыл ішінде жол көлік
оқиғасын саралау
Жылдар 2006 2007 2008 2009 2010
ЖКО саны 374 337 289 225 236
Қаза болғандар 74 56 32 53 40
Жараланғандар 428 380 336 247 246
Кесте 1.3
Жол көлік оқиғасын айлар бойынша жіктеу
Айлар жыл 2006 2007 2008 2009 2010
Қаңтар 24-0-27 22-2-21 19-1-23 14-3-18 11-4-15
Ақпан 24-1-30 31-5-34 13-0-21 12-3-10 9-2-8
Наурыз 26-4-20 29-9-36 25-3-32 18-10-24 16-5-14
Сәуір 27-2-28 38-5-40 28-3-25 19-5-17 19-3-19
Мамыр 35-3-41 45-10-48 20-6-19 20-1-24 23-0-26
Маусым 31-1-49 71-13-85 31-4-29 22-6-25 25-5-19
Шілде 50-8-60 60-17-71 23-1-20 23-4-31 28-4-35
Тамыз 37-7-57 80-25-89 33-3-41 24-4-26 31-8-29
Қыркүйек 59-9-61 44-17-49 27-3-39 23-6-19 29-4-27
Қазан 29-3-33 58-12-55 29-1-30 17-5-18 18-2-21
Қараша 46-6-51 36-15-49 22-4-32 15-1-17 11-0-13
Желтоқсан 38-3-45 31-8-29 19-3-25 18-5-18 16-3-20
Кесте 1.4
Жол көлік оқиғасын апта күндері бойынша жіктеу
2006 2007 2008 2009 2010
Жылдар
апта күні
Дүйсенбі 85 61 49 29 36
Сейсенбі 86 63 27 30 27
Сәрсенбі 69 23 44 32 29
Бейсенбі 56 53 33 38 33
Жұма 69 61 41 32 41
Сенбі 79 63 53 27 38
Жексенбі 68 77 52 37 32
Кесте 1.5
Тәуліктің сағаттары бойынша таратылуы
Сағат00 02 04 06
02 04 06 08
жыл
1 Әбілқайыр хан д-лы-Киселев к-і 1 0 1
2 Әбілқайыр хан д-лы (ЖЖС Гелиос
№63,№43,№33,№27,№24, ОК Томирис,
ОК Колизей, ЖЖС Юралс 14 3 15
алдында, Стадион аял. Обл.
Әкім., Планета Электроники,
Космос аял. алдында)
3 Әбілқайыр хан д-лы – Маметова к-сі1 0 1
4 Әбілқайыр хан д-лы – Бөгенбай 1 0 2
батыр к-сі
5 Әбілқайыр хан д-лы – Ғ. Жұбанова 1 0 1
к-сі
6 Ә. Молдағұлова д-лы 5 1 4
(№116,№11,№365,№41, Бипек Авто
алдында)
7 Ә. Молдағұлова д-лы - Әбілқайыр 8 0 8
хан д-лы (мәнгілік алау, ДСК
аялдамасына қарсы )
8 Ә. Молдағұлова д-лы – Ағ. 2 0 2
Жұбановтар к-сі
9 Ә. Молдағұлова д-лы – 312 атқ. 1 0 1
див. д-лы
10 Ә. Молдағұлова д-лы – Тургенев 1 0 1
к-сі
11 Абай д-лы (обл. мәденит орт. ) 1 0 1
12 Әйтеке би к-сі №7 үй алдында 1 0 1
13 Әйтеке би к-сі – Жамбыл к-сі 1 0 1
14 Асау- Барақ к-сі №159 үй алдында 1 0 1
15 Асау-Барақ – Құлымбетов к-сі 1 0 1
16 Ұшқыштар қалашығы №7 үй 1 0 1
17 Алтынсарин к-сі №20,№16 үй алдында2 0 2
18 Әкімжанов – Қонаев к-сі 1 0 1
19 Әкімжанов – К. Нокин к-сі 1 1 0
20 Әкімжанов – Асау Барақ к-сі 1 0 1
21 Әкімжанов –Жамбыл к-сі 1 0 1
22 Т. Ахтанов к-сі №56 үйге қарсы 1 0 1
23 Арынов к-сі №44 үйге қарсы 1 0 1
24 Астрахан к-сі №74 үйге қарсы 1 0 1
25 Жанқожа батыр к-сі №1,№124 үйге 2 0 2
қарсы
26 Жанқожа батыр к-сі – К. Нокин ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 7
1 Техника – экономикалық негіз 9
1.1 Ақтөбе қаласына қысқаша сипаттама 9
1.2 Қала көше - жол торабының сипаттамасы 11
1.3 Автокөлік паркінің статистикалық анализі 14
1.4 Жол көлік оқиғасын сараптау 15
2 Диплом жобасын шешудегі теориялық және әдістемелік сұрақтар 32
3 Зерттеу бөлімі 34
3.1 Жол қозғалысын зерттеу әдістері мен сипаттамалары 34
3.2 Құжаттық зерттеу 35
3.3 Табиғи зерттеу 36
3.4 Көлік ағыннының сипаттамалары 38
3.5 Көлік құралдарының реттелген қиылысудағы іркілісін оқып білу 39
3.6 Қозғалыс қарқындылығы мен құрамын зерттеу 42
4 Практикалық шаралар 50
4.1 Жол қозғалысын автоматты басқару жүйесі 50
4.2 Жүйелер құрылымы және қозғалысты басқару әдістері 52
4.3 Үздіксіз қозғалысты жолдардағы басқару жүйесі 60
4.4 СТАРТ басқару жүйесі 62
5 Жобаның экологиялық тазалығы және қауіпсіздігі 67
5.1 Автомобиль көлігінің қоршаған ортаға әсері 67
5.2 Жөндеу жұмыстарын жүргізу кезіндегі қауіпсіздік техникасы 70
5.3 Қоршаған ортаға көлік ағымының зиянды әсерлерін төмендету 71
шаралары 71
6 Экономикалық бөлім 72
Қорытынды 75
Қосымша 77
Кіріспе
Автокөлік процесі жылдан – жылға дамып халық шаруашылығында және жеке
мақсаттарда кеңінен қолданылады. Қоғамның әлеуметтік дамуына жағымды және
ойдағыдай әсер қалдыру үшін бірқатар проблемалардың шешілуі талап етеді.
Бұл мәселелерді шетел және отандық тәжірибе көрсеткендей автомобилизация
мемлекетіміздің экономикасына адамдардың ыңғайлылығына және жайлылығы
секілді бірнеше жағымды жақтармен қатар бірнеше жағымсыз жақтар тудырады:
адамдардың өлімі, жол көлік апаты нәтижесінен оразан зор материалдық
шығындар, шумдардың артуы, қаладағы ауа бассейндерінің ластануы және
қозғалыс жылдамдығының күрт төмендеуі.
Казіргі кезде тез және қауіпсіз қозғалысты қамтамасыз ету,
архитекторлы жобалау және ұйымдастыру мінезді кешенді шараларды қолдануды
қажет етеді:
- архитекторлы жобалау шараларына жаңа жолдарды салу және бар
жолдарды, магистральдарды қайта өңдеу, әр түрлі деңгейде көліктер
қиылысуын, жаяуларға тоннелдерсалу және қала сыртында транзиттік
автокөліктер ағынына жол салу жатады.
Ұйымдастыру шаралары бар көше-жол торабындағы қозғалысты реттеу үшін
қолданылады. Оған:
- бір бағыттағы қозғалысты, қиылысуда айналмалы қозғалысты енгізу,
жаяулар өткелдерін, автокөлік тұрақтарын, қоғамдық көліктер аялдамасын
ұйымдастыру жатады.
- ұйымдастыру шараларын қолдануда негізгі болып техникалық құралдар
есептеледі, олар – жол белгілері мен таңбалары, бағдаршаммен реттеу
құралдары, жол қоршаулары және бағыттаушы құрылғылар.
Қазіргі кездегі ғылыми зерттеулер мен тәжірибе автокөліктендіру
туғызатын қолайсыз жағдайларды жою немесе олардың себептерін азайтуды
түсіндіре алады. Оның ішінде қозғалыс қауіпсіздігін арттыру жолдарына баса
назар аударады.
Қозғалыс қауіпсіздігі мен жоғары жылдамдықты қамтамасыз ететін
инженерлік қызметтің негізгі қызмет бағыты мыналар болып саналатын: жол
қозғалысының жағдайын зерттеу, реттеудің техникалық құралдарын зерттеу,
ендіру, жол қозғалысын ұйымдастыру шаралары бойынша болжау және оны
жетілдіруді қамтитын үлгілі деңгейдегі жол қозғалысы қызметімен жүзеге
асырылады.
Жол қозғалысын ұйымдастыру бойынша кез келген деңгейдегі шараларды
белгілеу алдында ол техникалық-экономикалық жағынан мұқият негізделуі
қажет. Жол қозғалысын ұйымдастыру кезінде тұрақты түрде ЖКО себептерін
көліктердің, жаяулардың, жолаушылардың кідірістерін талдау талап етіледі.
Ол жолдарда аз қаражат жұмсап қозғалыс жағдайын жақсартудың тиімді жолдарын
табуға көмектеседі. Бұндай талдау жол қозғалысын ұйымдастыруды жақсартатыны
бірінші кезектегі шараларды белгілеп, экономикада пайдаланылмай жатқан
қаражат көздерін қарастыруға мүмкіндік береді.
Қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз етуімен қатар көше жол
торабында кездесетін проблемалардың бірі - көлік құралдарының іркілісін
азайту мақсатында қозғалысты автоматты басқару жүйесі қолға алынды.
Жол қозғалысын автоматтандырылған басқару жүйесі (ҚАБЖ) қиылыстарда
іркілісті азайтады, ЖКО санын біршама төмендетеді.
Диплом жобасының мақсаты – оқу процесі кезіндегі теориялық білім мен
практикалық ілімді ұштастыру болып табылады,оның ішінде сапаны
бағалау,көшелер мен автокөлік жолдарының жағдайын көше-жол торабында ЖКО-
сының алдын алу және оқиға болғаннан кейінгі оның ауырлығын азайту
мақсатында жол қозғалысын дұрыс ұйымдастыру шараларын белгілеу.
1 Техника – экономикалық негіз
1.1 Ақтөбе қаласына қысқаша сипаттама
Ақтөбе қаласы Қазақстан Республикасының солтүстік-батыс өңірінде
орналасқан Ақтөбе облысының орталығы болып табылады. Облыс 1932 жылы
құрылды.
Ақтөбе облысы солтүстігінде - Ресей Федерациясының Орынбор облысымен,
оңтүстігінде Өзбекстан Республикасының құрамындағы Қарақалпақстанмен,
батысында Атырау және Батыс Қазақстанмен, шығысында-Қостанаймен, оңтүстік
шығысында Қызылорда облыстарымен шектесіп жатыр. Облыс территориясы
солтүстіктен оңтүстікке дейін 700 шақырым, шығыстан батысқа дейін 800
шақырымға дейін созылған 300 шаршы шақырым аумақта орналасқан. Облыс хром
рудалары, никель-кобальтты, фосфор рудалары, түсті металдар, калий тұзы,
мұнай және газ, тас көмірлер, бокситтерге бай.
Климаты шұғыл континентальды және құрғақ. Ең суық қаңтар айының орташа
температурасы -15,16С, ал ең ыстық шілде айының орташа температурасы +22,
+25С. Жауын шашынның орташа жылдық саны 125-350 мм. Ірі өзендері: Торғай
(825км), Ойыл (800км), Жем (712км), Ырғыз (593км).
Ақтөбе облыстық көлік коммуникациясы темір жол, автомобиль, әуе жолы,
құбырлық, байланыс желісі және телекоммуникация түрлеріне бөлінеді.
Облыстың географиялықтиімді орналасуы жүк және жолаушы тасымалдауды 4 бағыт
бойынша жүргізетін және халықаралық қатынаста транзиттік тасымалды жүзеге
асыратын темір жол көлігімен жүйенің негізі болуға мүмкіндік береді.
Ақтөбе қаласы Елек өзенінің жағасында орналасқан, ол 1869 жылы
құрылды. Астанаға дейінгі қашықтық 1678 км. Ақтөбе қаласы Қазақстанның
басқа да қалалары сияқты дамуы мен өркендеу үстінде. Бұл ескі үйлер мен
жаңа кварталдар, қысқа көшелер және үлкен даңғылдар қаласы.
Ақтөбені шын мәнінде Қазақстанның батыс қақпасы деп атайды, өйткені
бұл жерден Орта Азия елдерін Европамен және Орал Сібірдің өнеркәсіп
аймақтарымен байланыстыратын маңызды темір және автокөлік жолдары өтеді.
Ақтөбе аэропорты халқаралық мәртебеге ие, және ол облыс орталығын тікелей
рейстер арқылы Қазақстанның, Ресей мен Батыс Европаның қалаларымен
байланыстырады.
Сонымен бірге, географиялық орналасу жағдайына және экономикалық
маңызына сәйкес, дамыған сан түрлі көлік қатынасы жүйесі бар Ақтөбе қаласы
Қазақстанның еуразиялық сипаттағы ірі де стратегиялық маңызы зор қаланың
бірі болып табылады. Өндірістік-экономикалық, ғылыми-техникалық, рухани-
мәдени қуаты зор Ақтөбе еліміздің әлеуметтік – экономикалық дамуында үлкен
рольге ие және Батыс Қазақстан аймағының ірі орталығы болып табылады.
Қалалық әкімшіліктің құрамына 5 селолық округ: Новый, Сазды, Қарғалы,
Курайлы, Благодар селолық округтері кіреді. 2009 жылғы мәлімет бойынша
қалада 310 мыңнан астам адам тұрады. Қала экономикасы дамыған өнеркәсіп
өндірістерімен, құрылыс кешенімен және көлік-коммуникация инфрақұрылымымен
сипатталады. Қала өнеркәсібінде қара металлургия, хмимя өнеркәсібі, құрылыс
индустриясы, машина құрылысы және металл өңдеу кәсіпорындары жұмыс істейді.
Қаланың ірі кәсіпорындары: еліміздің металлургия өнеркәсібіндегі
байырғы кәсіпорындардың бірі болып табылатын Феррохром АҚ және химия
өнеркәсібінің ардагері болып саналатын Хром қосындылары зауыты АҚ өз
өнімдері арқылы әлемнің ондаған елдеріне танымал болды.
Феррохром Ақтөбе қаласының өзінің негізгі қызметінен басқа силикат
кірпішін, оттегі, әк, сүт өнімдерін шығаруды жолға қойып, үш мыңға жуық
адам үшін қосымша жұмыс орындарын ашты. Кәсіпорын экономикадағы өтпелі
кезең қиындықтарына қарамастан, металлургтердің мәдениет үйі, спорт базасы,
санаторий-профилакторий сияқты барлық әлеуметтік инфрақұрылымды сақтап
қалды.
АЗХС ААҚ жағдайын дайын өнімдерді өткізу, өндірістік қуаты,
өндірістік кадрлармен қамтамасыз ету және шикізаттың негізгі түрлерімен,
отын-энергетика ресурстарымен қамту сияқты сипаттары бойынша айтуға болады.
Қазіргі кезде зауытта екі мыңнан астам адам жұмыс істейді.
1.2 Қала көше - жол торабының сипаттамасы
Көше - жол торабы дегеніміз – қаланың жобасында көше мен жолдарының
бір-бірімен байланысып тор түзуі. Осы тордың геометриялық суретіне қарап
отырып, қаланың көше-жол торабын төрт схемаға бөлеміз:
1. Еркін схема
2. Төрт бұрышты схема
3. Төрт бұрышты – диогональды схема
4. Радиальды – сақиналы схема
Еркін схема ескі оңтүстік қалаларға тән. Барлық көшелерінің ені өзгермелі
және тар бір жақты қозғалыс болып келеді. Мұндай көшелерді қайта өңдеу үшін
сол жердегі құрлыстарды бұзу керек болады.
Төрт бұрышты схема өте кең таралған схемалардың бірі. Артықшылығы:
қаланың орталығы анық көрінбейді. Сондықтан да көлік ағымы қала
территориясына бірдей таралған. Бұл схеманың кемшілігі: бір жолда
қозғалыспен жүктелген қиылыстардың саны, қаланың шеткі нүктелерімен тура
байланыс жоқ.
Төрт бұрышты – диогональды схема – төрт бұрышты схеманың дамыған
дамыған түрі, қаланың шеткі нүктелерін бір-бірімен тура байланыстыру
мақсатында диогональды-хордалы жолдар жүргізілген. Бір өзекті мәселені
шешкенмен екінші мәселе туындайды. Ол қиын қиылыстардың пайда болуы.
Радиальды – сақиналы схема - өте ірі, ірі қалаларға тән. Екі түрлі
магистральдан тұрады: радиальды және сақиналы. Радиальды магистраль
автокөлік жолдарының жалғасы болып табылып, көлік ағымының қалаға тереңірек
кіруіне қызмет етеді. Сақиналы магистраль көбіне таратушы магистраль болып
табылады, бір радиальды магистарльдан екіншісіне өту үшін қарастырылады.
Мысалы, Мәскеу қаласына тән. Кемшілігі: қаланың орталығы нақты көрінген,
сондықтан да қала орталығына жақындаған сайын көлік ағымының қарқындылығы
арта түседі.
Ақтөбе қаласының жоспарлық құрылысы көше-жол торабының тікбұрышты
жоспарлы схемасы түрімен құрылған.
Қаладағы және қала маңындағы автокөлік жолдарының ұзындығы 548 км;
яғни 305 көше 839 қиылысулар бар. Соның ішінде 235 көшеге техникалық құжат
берілген.
Жалпы автокөлік жолдары Құрылыс нормалары мен ережелерінесәйкес (ҚН
мен Е – 2.05.02.-85) қозғалыс қарқындылығына байланысты бес категорияға
бөлінеді.
Қала көше жолдары қозғалыс қарқындылығына қарай емес, қызметіне қарай
жіктеледі. Қала көше жолдарының жіктелу қажеттілігі қала территориясында
көліктің барлық түрінің қозғалысын қамтамасыз етуден туындап отыр.
Жіктеудің мақсаты көшенің атқаратын қызметіне қарай біртекті көлік ағымын
ұйымдастыру. Көше-жол торабын қаланың бас жобасын 50-100жылға болжап,
арнайы территория қалдырады. Көше территориясын құрылыс территориясынан
бөліп тұратын шекараны қызыл сызық деп атайды. Көшенің барлық элементтері
осы қызыл сызық арасында орналасады.
Атқаратын қызметіне қарай көше жолдары төмендегідей түрлерге бөлінеді:
1. Жылдамдықты магистральды жолдар – қала көлігінің үздіксіз және
жоғары жылдамдықты қозғалысын қамтамасыз ету үшін арналған. Бұл жолдар өте
ірі және ірі қалаларда болады, қаланың шетінде орналасқан өндіріс ауданы
және қаладан тыс автокөлік жолдары көліктік байланысын қамтамасыз етеді.
Қала мен қала сыртындағыны байланыстырады, әуежай мен демалыс орнын
байланыстырады, қиылысу әртүрлі дейгейде жүргізіледі, көлік түрі – жеңіл
автокөлік және қоғамдық-экспресс жолаушы автобусы. Техникалық параметрі:
Есептік жылдамдығы 80-100кмсағ, жүріс жолағының ені 3,75метр, жолақтар
саны -4-8.
2. Магистральды көшелер – бұл екіге бөлінеді:
а) жалпы қалалық маңыздағы б) аудандық маңыздағы.
Жалпы қалалық маңыздағы магистральдық көше – қаланың орталығын жалпы
қалалық маңыздағы объектілермен, өндіріс ауданымен, сырт жолмен, сонымен
қатар тұрғын, өндіріс және қойма аудандарын өзара байланыстыратын жол.
Қозғалыстың мөлшеріне және қиылыстың жергілікті шарттарына байланысты басқа
көшелермен байланыс бір және әртүрлі деңгейде болады. Есептік жылдамдығы
80кмсағ., ені 3,5метр, жолақ саны 4-8, бойлық еңістігі 50‰. Аудандық
маңыздағы жол жобалық аудан шекарасындағы көліктік байланысты қамтамасыз
етеді: өндіріс мекемелерін қоғамдық орталықпен, демалыс орындарымен
байланыстырады. Магистральды көшелер мен бір деңгейде: жүк автокөліктер
қозғалысы болады. Есептік жылдамдығы 60 кмсағ, ені 3 метр, жолақ саны 2-4,
бойылық еңістігі - 60‰-ге дейін.
3. Жергілікті маңыздағы көше мен жолдар.
а) тұрғын зонадағы – тұрғын аудан территориясындағы көліктік және жаяулар
байланысы, магистральды жолдарға шығу және реттелген қозғалысты жолдарға
шығу. Техникалық параметрлері: есептік жылдамдығы – 40кмсағ, жолақ саны –
2-3, ені – 3метр, бойлық еңістігі - 70‰-ге дейін.
б) өндіріс қойма жолдары – көбіне жүк автокөліктерінің қозғалысына арналған
жолдар, магистраль жолдарға шығу байланысын атқарады, қиылысу бір деңгейде.
Техникалық параметрлері: есептік жылдамдығы – 50кмсағ, жолақ саны – 2-4,
ені – 3,5 метр.
в) жаяулар жолы – жаяулардың аялдамаға дейін, еңбек мекемелеріне дейін,
демалыс орнына дейін, қоғамдық орталыққа дейін байланысын қамтамасыз ететін
жолдар. Техникалық параметрлері: бір жолақтың ені – 1 метр, ең үлкен бойлық
еңістігі - 40‰.
Ақтөбе қаласы автокөлік, әуе, темір жол көліктерінің шоғырланған
түйіні болып есептеледі.
Қаладағы негізгі магистральдар мыналар:
- Абылқайыр хан даңғылы – бойында қаланың қоғамдық орталығы
орналасқан қаланың бас көшесі. Ол қала орталығының мөлтек
аудандармен және Москва ауданымен көліктік байланысын қамтамасыз
етеді.
- 312 – ші атқыштар дивизиясы көшесі арқылы Құрмыш ауданымен
Солтүстік өнеркәсіп зоналарымен көліктік байланысты және Орынбор (Ресей)
қаласына шығуды қамтамасыз етеді.
- Сәңкібай батыр даңғылы батыс өнеркәсіп зоналарының 12 мөлтек
ауданмен көліктік байланысын қамтамасыз етеді және оңтүстікке автокөлік
ағындарын айналма жолға шығарады.
- Асау барақ көшесі − бұрынғы М.Горкий көшесі, 19ғ.отаршылыққа қарсы
күресті ұйымдастырушылар, халық батырлары Барақ пен Асаудың құрметіне
арналған.Шернияз, Әйтеке би, Жанғожа батыр, Сазды, Құлымбетов
көшелері қиып өтеді. Көшеде Өмірбек акционерлік қоғамы, Ұлттық
банктің облыстық бөлімшесі, орта мектеп орналасқан.
- Қаланың шығыс бөліктерінде ірі магистральдар болып автовокзалмен
көліктік байланыстарды және шығыста автокөлік ағындарын айналма жолға
шығаруды қамтамасыз ететін Алтынсарин, Ломоносов, Уалиханов көшелері
табылады. Сонымен қатар бұл көшелер жаппай жолаушылар көлігінің
айтарлықтай жүктемесін көтереді.
- Зинченко көшесі қаланың ескі бөлігінің байланысын іске асырады және
оңтүстікте автокөлік ағындарын Алға қаласы, Атырау қаласы айналма
жолына шығарады.
- Некрасов көшесі Елек өзенінің көпірі арқылы Қарғалы ауданының
оңтүстік бөлігіне, одан әрі Ақтөбе – Орск жолына көліктік қатынасты
жүзеге асырады.
- Ә. Молдағұлова Ақтөбе қаласының орталық көшелерінің бірі. Ол қалаға
Орал қаласы жағынан кірісті орталықпен байланыстырады және әрі қарай жол
өткел арқылы автокөлік ағындарын айналма жолға шығарады.
Жол қозғалысында басқару объектісі болып көліктер мен жаяулар ағыны
саналады. Басқару дегеніміз бір немесе басқа объектіге әсер етіп, оның
жұмыс істеу қабілетін жақсарту. Қозғалысты басқарудың мақсаты – бұл
жүргізушілер мен жаяулардың міндеттеп, жылдамдық пен қауіпсіздікті
қамтамасыз ету үшін оларға тыйым салу немесе ұсыну.
Жол қозғалысын ұйымдастырудағы техникалық құралдар тағайындалуына
байланысты екі топқа бөлінеді.
Бірінші топқа көрсеткіштері қалыптасу үшін көліктер мен жаяулар
ағындарына тікелей әсер ететін техникалық құралдар жатады. Оған жол
белгілері, жол таңбалары, бағдаршам мен бағыттаушы құрылғылар жатады.
Қалада көшедегі қозғалысты реттеу үшін 1450 жол белгісі, оның 209
іштен жарықтанған көлемді, 1241 жарық қайтарғыш пленкалы жол белгілері,
көліктер мен жаяулар бағдаршамдары, жүру бөлігінде бағыттаушы таңбалар мен
қоршаулар орнатылған. Ондағы 68 бағдаршамды объектінің 66-і, немесе 97%
жұмыс істеуде. Соңғы бес жылда ЖКО-сын саралауда анықталғаны, барлық ЖКО-
ның 27%-ы қиылысуларда болады, сондықтан да бағдаршаммен қамтылған
объектілерді іске қосу қажет.
Екінші топқа бірінші топтағы құралдардың берілген алгоритм бойынша
жұмыс істеуін қамтамасыз ететін құралдар жатады. Оған жол бақылаушылары,
көлік детекторы, қозғалысты басқаруды автоматтандыру жүйесінің басқару
пунктерінің жабдықтары, диспетчерлік байланыс құралдары жатады.
Биыл мемлекетіміздің қала жолдарына байланысты шығарылған жол
картасы бағдарламасы бойынша қаламыздағы бірнеше көшелерге жөндеу
жұмыстары жүргізілді. Осы бағдарлама көлемінде жөндеу жұмыстарына көлік
және жол жөндеу мекемелері ат салысты. Жөндеу жұмыстары барысында қала
көшелерін кеңейту, жасыл желек, жаяулар тратуарларын, қоғамдық көлік
құралдарына арналып жолдың кейбір бөліктеріне қалталар және т.б. өзгерістер
енгізілді, яғниқаладағы 6 көшеге құрылыс және реконструкция, 13 көшеге
күрделі, 2 көшеге орташа жөндеу жүргізілді. Бұл өзгерістер сол көшелердің
өткізу қабілетін көлік және жаяулар қарқындылығына және де жолдың басқадай
көрсеткіштеріне қалай әсер етілгенін көруге боладыЖаяуларға арналған 1127
км тротуарлар және 13680 п.м. қоршаулар бар. Негізгі магистралдарда 16 км
бардюрлер жаңартылды. Қазіргі 3 темір жол өткелі, 2 жол өтпелі бар. Қаланың
ескі бөлігіндегі негізгі магистраль көшелерінің ені 9,0 метр, сондықтан
Көкжар және Шернияз көшелерінде көліктердің бір бағыттағы қозғалысы
қарастырылған.
Жөндеу жұмыстары жүргізілсе де туындаған барлық проблемаларды шешуге
әлі де мүмкіндік болмай отыр. Жолды ұзақ уақыт пайдалануы, атмосфералық
жауын-шашынның әсері, жауын суы ағатын канализацияның жоқтығы, автокөлік
паркінің көбеюі, жолдарды ұстауға және оларды жөндеуге бөлінетін қаржының
жеткіліксіздігі асфальтты жамылғылардың ескіруіне әкеп соғады.
Автокөлік құралы адамның қызметінің барлық саласындағы тасымалдаудың
көп көлемін қамти отырып, қазіргі заманғы өміріне нақты кірді.
1.3 Автокөлік паркінің статистикалық анализі
Қалада жылдан жылға автокөлік саны көбейіп өсуде. Көлік саны артқан
сайын, көлік құралдарының қозғалысына кедергі келтіріп, іркілістің пайда
болуына себеп тудырады.
Төменде облыстың статистика департаментінен алынған автокөлік паркінің
2005 – 2010 жыл аралығында өсу динамика мәліметтері келтірілген.
Кесте 1.1
Ақтөбе қаласының соңғы 6 жылғы автокөлік паркініңөсу динамикасы
ЖылдаБарлығы Жеңіл Соның Жүк Соның АвтобустСоның
р автокөліішінде автокөлікішінде ар ішінде жеке
ктер жеке тер жеке иеліктерге
иеліктерг иеліктерге қарайтындар
е қарайтында
қарайтынд р
ар
2005 82256 65488 60400 13273 6658 3495 2157
2006 113279 94205 86900 15526 7110 3548 2078
2007 133521 111619 103503 18098 039 3804 2205
2008 140476 117907 109269 18709 9394 3860 2185
2009 144542 121715 112900 18885 9468 3942 2125
2010 148608 125523 116531 19061 9542 4024 2145
1.4 Жол көлік оқиғасын сараптау
Көлік құралдарының жолда жүруі белгілі бір физикалық заңдылыққа
бағынады, ал оны бұзу үлкен қауіп қатерге ұшырату мүмкін. Сондықтан көлік
жүргізушілері жолда жүру қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін осы заңдылықты
дұрыс түсініп, қатаң сақтаулары тиіс.
Көлік құралдарына қатысты барлық апаттардың статистикалық деректеріне
сүйенсек олардың көбі автомобиль – жүргізуші - жол жүйесіндегі басты
тұлғаның бірі – адамдарға байланысты. Жүру қауіпсіздігін сақтау мәселесін
жол жағдайынан және онда жүруді реттеуді ұйымдастыру мен көлік құралдарының
күйінен бөліп қарауға болмайды. Жол көлік оқиғаларын азайту үшін
жүргізілетін барлық шаралар негізінен жол қозғалысына қатыса бар
адамдардың тәртібіне, көбінесе жүргізушілердің жүру ережесін
дұрыссақтамауына байланысты. Сондықтан да көлік құралдарын техникалық
жағынан жетілдіру шараларымен қатар, апатты болдырмау үшін, барлық
жүргізушілердің жүру ережесін және жол қозғалысына қатысы бар басқа да
адамдардың жүру тәртібін қатаң сақтауын әдетке айналдыру керек.
Жол көлік оқиғасын зерттеу кезінде екі әдіс қолданылады: дәлелді және
техникалық.
Дәлелді әдіс жол көлік оқиғасына тиісті заңнамаларды қолдануға
мүмкіндік береді. Әрі жол көлік оқиғасының қалай болғандығын және оның
салдарын бағалауға болады.
Техникалық әдіспен жүргізілген зерттеу жол көлік оқиғасын бөлшектеп
қамтиды. Мысалға тежеу жүйесінің істен шығуы, жүргізушінің мас болуы,
дұрысжүргізе алмауы. Техникалық әдісте апаттылық жағдай қаралмайды, әр жол
көлік оқиғасы ерекше анықталады. Жеке жауапкершілікті анықтау үшін жол
көлік оқиғасы себебінің зерттеу жұмыстарын жүргізу керек. Бұл жұмысты
сараптау процесінде анықтайды, ол сол сараптауымен байланысты.
Ауыр апатқа соқтыратын жол көлік оқиғалары жауапкершілікті талап
етеді. Нәтижесінде әкімшілік немесе қылмыстық жаза болуы мүмкін. Тиісті
мөлшерге сәйкес келмейтін жеке қортынды шығару, жол көлік оқиғасының себебі
мен салдарын сараптама үрдісінде жүргізуді талап етеді.
Жол көлік оқиғасы болған орынға келгенде сараптаушының міндеті:
1.Жол көлік оқиғасының негізгі жағдайын білу, тергеушіден жол көлік
оқиғасының түрін анықтау.
2.Тергеуші және жол қызметкерлері автокөлікті айғақты зат ретінде
сақтауға шара қолдану керек.
3.Сараптаушының бақылау приборларын, жабдықтауларын, автокөлік
системасын қарайтын заттарды тексеру.
4.Автокөлік жайлы ақпарат алу мақсатымен автокөлікті тексеру, суретке
түсіру, бұзылғандықтарды белгілеу.
5.Өлшемдердің және майысқандардың, жырылғандардың, басқа да
бұзылғандардың орналасуын анықтау.
6.Өткізген тексеріс бойынша диагностика жүргізу қажет.
7.Автокөліктің техникалық жағдайын білу үшін экспресс-диагностика
өткізу.
8.Бұзылғандықтарды тауып алғаннан кейін, оларды өлшеу, суретке түсіру
және анықтау.
Жол көлік оқиғасын сараптау шешімі үш бөліктен тұрады: кіріспе,
негізгі бөлім, қорытынды. Бұл жағдайда: сараптау, жол көлік оқиғасының
уақыты болған жерін белгілеу және де шешім шығарған органның атын,
қызметкердің аты-жөнін, қылмыстық істің нөмірін, кінәлі деп саналған
адамның аты-жөні белгіленеді.
Негізгі бөлімінде жол көлік оқиғасы фабуласы жазылады. (Фабула
дегеніміз - жол көлік оқиғасына қысқаша берілген мінездеме). Жол көлік
оқиғасын анықтау үшін, автотехникалық сараптауға техникалық мінездеме
керек:
1. жол көлік оқиғасының уақыты және болған жердің координатасы;
2. жол бөлігінің мінездемесі, жағдайы;
3. жол көлік оқиғасы уақытында болған техникалық көліктің жүгі, жағдайы,
маркасы;
4. көліктің техникалық және жүргіншінің жүрген жылдамдығы;
5. тежегіш басқан кездегі жолдың ұзындығы және оның мінездемесі;
6. жол көлік оқиғасы кезіндегі жүргізушінің орнынан көрінетін көрініс.
Осы бөліктеменің шешімінде тергеуші қылмыстық кодекстің қандай бабын
қолданғанын жазады.
Қорытынды бөлігінде сараптау түрін және де жол көлік оқиғасын сараптау
қай қызметкерге тапсырғаны белгіленеді. Соттық шешімінде сараптаушы жалған
шешім берген үшін жауапқа тартылады.
Жол көлік оқиғасы орнында жазылған протоколда себеп болған барлық
элементтер түгелдей жазылады. Жарақатсыз жол апатына жол басқармасының
кезекші инспекторы қатысады. Жарақаты бар жол апатына тергеу тобы
жіберіледі. Оның ішінде суд.мед.эксперт, криминалист, дәрігер, МАИ
қызметкерлері қатысады.
Жол көлік оқиғасының негізгі элементтеріне мыналар жатады:
1. жол участігі және көше (аты)
2. жол үсті, оныңсол кездегі жағдайы (құрғақ, дымқыл, мұздақ, ерекше
жағдайы – шоқалақ көше)
3. айналадағы заттар (үйлер, ағаштар, қоршаулар)
4. жол көлік оқиғасының себебін келтірген объектілер
5. техникалық көлік, олардың жол үстіндегі қарама қарсы тұрысы (жол
белгілері, бағдаршамдар, жол сызбашалары)
6. ауа-райы, жол көрінісі
Жол көлік оқиғасының схемасы графикалық сызылған апат жағдайының
жергілікті жоспарынан тұрады. Протоколға қосымша ретінде тіркеледі. Жол
көлік оқиғасының анықтамасына апаттың болған уақыты, орны, жарақат алған
адамдардың мекен-жайы, аурухананың мекен-жайы, жол көлік оқиғасына қатысқан
автокөліктер, жүргізушілердің аты-жөні жатады. Анықтаманы жол көлік
оқиғасына қатысқан қызметкер толтырады.
Автотехник маманы тергеу жұмыстарына қатысқан сараптаушыға қарағанда
зерттеу жұмыстарын жүргізбейді. Ол тек байқауға қатысады. Апат болған жерге
шығады, құжаттарды қарайды. Тергеу эксперименттік протоколында опыт жүргізу
жағдайы (уақыт, күні, орны, көлік маркасы, өлшеу саны, т.с.с.) жазылады.
Жүргінші жүру жолдың жылдамдығын білу үшін оған сәйкес адамдарды жібереді.
Сараптау этаптары:
- шешімдермен танысу, іс-материалдармен танысу, сараптау мақсатын
белгілеу және соның бағасын беру;
- жол көлік оқиғасын зерттеу, информациялық модельді құрастыру;
- есебін шығару, графикпен схемасын сызу.
- өткізген зерттеу бағасы жол көлік оқиғасының моделін анықтау;
- шешім шығару;
- сараптама қорытындысы.
Жол көлік оқиғасын сараптау – оқиға жағдайын ғылыми-техникалық
зерттеу дегенді білдіреді. Бұл ғылым, білім саласында білімі бар
мамандардыңкөмегімен орындалады.
Сараптаманың мақсаты ғылыми негізде оқиғаның жағдайын анықтап, жол
көлік оқиғасы объективті себебін анықтау.
Жол көлік оқиғасының сараптамасын бірнеше түрге бөлуге болады:
1. жол көлік оқиғасын зерттейтін белгілі бір ұйымға байланысты: кейін бұл
қызметтік тексеру және сот сараптамасына әкеліп соғады.
2. сараптаманың құрамына байланысты біржақты, комиссиялық және өзге де
түрлерге бөлінеді.
Біржақты сараптама қарапайым жағдайларға байланысты, яғни, оның
салдары белгілі бір жағдайға әкеліп соғады.
Комиссиялық сараптама көлікке қатысты немесе өзге де күрделі жағдайды
шешуде қолданылады. Комиссияның құрамына бірнеше мамандықтар кіреді.
Комиссия мүшелері бір объектіні зерттеп, бірқатар сұрақтарға жауап береді.
Сараптама комиссиясы мүшелермен келісілген жалпы қорытынды шығарады. Ал
түрлі көзқарас бола қалса, комиссияның әрбір мүшесі нақты пікірін айтып,
оны негіздей алады.
Кешенді сараптаманы, туындаған мәселені тиісті мамандар шеше алмай,
түрлі мамандар қажет болған жағдайда дайындайды. Кешенді сараптаманың
комиссия құрамына сарапшы-автотехниктен өзге, криминалистер кіруі мүмкін.
Комиссия бір объектіні тексеріп, мамандардың барлығына ортақ мәселені
шешеді.
3. сараптама өзіндік ерекшелініне орай, алғашқы, қосымша және пайдалану
болып жүргізіледі: Алғашқы сараптаманы жүргізген кезде, сарапшы-
автотехник сот бекіткен немесе тергеуші қаулысында қаралған нақты
сұрақтарға жауап іздейді.
Қосымша сараптама, анық айғақтар жетіспеген кезде немесе сараптама
толық болмағандықтан тағайындалады. Қосымша сараптама, жол көлік оқиғасына
қатысты бұрын шығарылған қортындыны тексеруге бағытталады.
Қайта сараптама, жүргізілген сараптаманың дұрыстығына, шығарылған
қортындының объективтілігіне қатысты күмән болған жағдайда тағайындалады.
Бұл кезде жаңа комиссия құрамы тағайындалып, жаңа қорытынды шығарылады.
Комиссия құрамына алғашқы және қосымша сараптамаға қатысқан сарапшылар кіре
алмайды.
Жол көлік оқиғасының сот сараптамасы – қылмыстық іске дәлел бола
алатын жағдайды тексеруге арналған процессуальдық әрекет. Мұндай
мәліметтермен, өзге дәлелдердің негізінде тексеру жүргізуге мүмкіндік
береді. Жол көлік оқиғасының сот сараптамасын тиісті білімі бар тұлғалар,
тергеушілердің тапсырмасы бойынша жүргізеді. Бұл, яғни, белгілі
мекемелердің штаттағы қызметкерлері болуы тиіс. Кейбір жағдайда тергеу және
сот органдары өзге сарапшыларға жүргізуге тапсырма береді. Олар негізінен
ғылыми-зерттеу институттарының, жол көлік оқиғасының қызметкерлері болуы
мүмкін. Әсіресе жол көлік оқиғасы сараптау кезінде криминалистика және
автомобильдік техника саласында тану білімі қажет.
Жол көлік оқиғасының барлығы да қылмыстық жауапкершілікпен тікелей
байланысты болғандықтан, кінәлілер мен олардың істері сот үкімін
тағайындайтын тергеу және тексеру органдарына жіберіледі. Бұған қоса
қызметтік тексеру жүргізіледі. Оның мақсаты ірі жол көлік оқиғасына жататын
істерді анықтау. Яғни, соның нәтижесінде ауыр немесе жеңіл түрдегі дене
жарақаттары анықталып, материалдық шығын көлемі белгіленеді. Материалдық
шығын әкімшілік тәртіппен өндіріледі. Сот медициналық сарапшысы өлім
оқиғасы мен дене жарақатының себебін анықтайды. Сондай-ақ, жол көлік
оқиғасының қатысушылары – жүргізушілер, жүргіншілер, жолаушылар. Бұдан
басқа алкогольдік ішімдіктің болғандығы: дене жарақатының пайда болу
механизмі және жәбірленушілердің денсаулығы толықтай анықталады.
1.4.1 Жол көлік оқиғасын сараптау әдістері
Анализдің аталған үш бағытына байланысты шартты түрде оның әдістерін
де бөлуге болады. Оларға мыналар жатады: сандық, сапалық және топографиялық
анализ.Жол көлік оқиғасы материалдарының анализі жол көлік оқиғаларын
есептеу ережелеріне байланысты жүргізілетін зерттеу жүйесіне негізделген.
Жол көлік оқиғасын зерттеу екі негізгі мақсатты көздейді:
1.Апат жағдайын бағалау және жол көлік оқиғасынан қоғамға түсетін
шығындарды анықтау.
2.Жол көлік оқиғасының орын алу шарттарының және себептерінің
анализі және оларды алдын-алу шараларын қолдану.
Статистикалық мәліметтерді зерттеу жол көлік оқиғасының орын алу
себептері мен шарттарындағы заңдылықтарды анықтаудың негізгі әдістерінің
бірі болып табылады.
Көп жағдайда анализге қажетті мәліметтерді жинау әр жол көлік оқиғасы
туралы алғашқы мәліметтер тіркелетін арнайы құжат, жол көлік оқиғасын
есептеу карточкасы көмегімен жүргізіледі. Бұл карточкге апат есебі жағдайын
зерттеуге мүмкіндік беретін келесі мәліметтер енгізіледі:
-Жол көлік оқиғасының негізгі себептері-жол қозғалысы ережесінің
бұзылуы (жүргізушілермен, жаяу жүргіншілер және т.б), жол жағдайларының
қанағаттанарлықсыздығы, көлік құралының істен шығуы.Жол қозғалысы ережесін
бұзған жүргізушілер бірқатар қосымша көрсеткіштермен сипатталады, жасы,
жынысы және тағы басқалары.
-Жол қозғалысы автоматтандырылған ақпараттық-іздеу жүйесінің түрлі
жүйелерінің байланысына қажет реквизиттер.
-Жапа шегушілер туралы мәліметтері, жынысы, жасы және т.б
Автомобилизация дамыған елдерде жол қозғалысының ұйымдастыру
ережелерін арнайы құжатпен сипатталатын, жол-көлік оқиғасын есепке алу
ұйымдастырылған ережелерімен белгіленеді:
-Жол-көлік оқиғасы туралы мәліметтерді жинау бойынша міндеттер
жүктелетін мемлекеттік органдар.
-Жол-көлік оқиғасы туралы өлген,жаралы, материалдық шығын және
басқалар туралы түсінікті анықтау.
-Ақпараттарды жинаумен өңдеу реті жол көлік оқиғасы туралы мәлімет
құрамы олардың басқарушы звенодан тәуелділігіндегі диференциясы.
- Жол-көлік оқиғасы туралы мәліметтерді сенімділігімен толықтығын
қамтамасыз ететін шаралар, авариялық жол қозғалысын ұйымдастыруына әсер
ететін ауа-райы көше жол торабының жағдайы туралы үйлесімділік.
Жол-көлік оқиғасын есепке алу төмендегі органдармен жүзеге асуын
қарастырады:
-Ішкі істер органдары.
-Көлік құралдарының иелері.
-Жолдың және коммуналдык ұйымдар.
Жол-көлік оқиғасын есепке алу екі негізгі мақсатта қарастырылады:
1. Қоғамның жол-көлік оқиғасынан шегетін шығынын анықтау авариялықтың
жағдайын бағалау.
2. Жол-көлік оқиғасы туу себептерімен оларды қалпына келтіруге
шаралар қабылдау;
Осы мақсаттарды жүзеге асыру мақсатында ішкі істер органдары тіркеу
жүйесінде келесі тапсырмалар орындалады:
а) Жол-көлік оқиғасы туралы анық мәліметтер мен қамтамасыз ету;
б) Жол-көлік оқиғасы туралы мәліметтерді алудағы оперативтілігін
қамтамасыз ету;
в) Жол-көлік оқиғасы туралы мәліметтің уақыты және қатесіз жинақтау;
3. Алынған мәліметтерді жол көлік оқиғасының ескертпесінен тиімді
шаралар қолдану.
Жол-көлік оқиғасы туралы мәліметтерді жинау мен есепке алу тәртібі
Қазақстан Республикасының барлық территориясында жол көлік оқиғасын есепке
алу ережелерімен жасалады.Ол тіркеуде қозғалыстағы бір көлік құралдарының
адам өліміне немесе дене жарақатын, көлік құралдарын зақымдауға, жүктермен
жолдарды және де басқа құрылыстарды немесе басқа да иелікті білдіруде
қатысты жол көлік оқиғасы көрсетіледі. Жол-көлік оқиғасының
квалификациясына арналған екі шарт қажет:
1.Қозғалыстағы көлік құралдарының жол көлік оқиғасына қатысты.
2.Адам өліміне немесе дене жарақатына болмаса азаматтар мен
ұйымдардың материалдық шығынына әкеліп соғатын қауіпті оқиғалардың
қарастырылуы.
Жол-көлік қозғалысына қозғалысты ұйымдастыру қажетті жол-көлік
оқиғасы есебінің материалдарын оқуды үш сипатта қарастыруға болады:
1. Анықталған әкімшілік территориядағы немесе көлік жүйесінде және
қозғалысты ұйымдастырда өткізілетін шараларға байланысты өзгеретін
тенденциялардың шығуынан қауіпсіздік жағдайын бағалау.
2. Жол-көлік оқиғасына әкелетін факторлар мен себептерді және оларды
жою үшін өткізілетін шараларды анықтау.
3.Жол көлік оқиғасы шоғырланған жол бөлігін анықтау (авариялық ошақтар).
Осы аталған үш бағытқа үш түрлі сараптау әдісі:сандық, сапалық,
топографиялық әдіс қолданылады.
Жол-көлік оқиғасы деп механикалық көлік құралының қалыпты қозғалысының
бұзылуының нәтижесінде адам өлімі немесе көп материалдық шығынға әкелетін
оқиғаны айтады. Жол-көлік оқиғасының мәліметтерін талдау және салыстыру
үшін оларды әртүрлі белгілері бойынша жіктейді: зардаптың ауырлығы, түріне
байланысты, оқиға орны бойынша зардаптың ауырлығына қарай үш түрге
бөлінеді: адам өлімі, адам жарақаты ,материалдық шығын.Екінші топты жол
көлік оқиғасы кезінде алған адам жарақаттарын ауыр, жартылай ауыр, жеңіл
деп бөледі.
Профилактикалық мақсатқа сәйкес бағытты анықтауға қажетті жол-көлік
оқиғасына әкелетін негізгі себептер мен факторларды анықтауға болады:
жүргізушінің квалификациясының төмендігі, жаяулар қозғалысының ереже
білмеуі, көлік құралының техникалық және конструкциялық жеткіліксіздігі жол
жағдайының қанағаттанарлықсыз (түрі) күйі және қозғалысты ұйымдастырудың
жеткіліксіздігі. Зерттеу көрсеткендей бірдей жол және ауа райы жағдайына
байланысты жол-көлік оқиғасы деңгейі қозғалыстың қарқындылығына
пропорциоал. Бірақ жол жағдайы көрінуі нашарлағанда және тағы басқа
жүргізушіге қиындық туғызатын жағдайларда болатын жол-көлік оқиғасының
санының өсуі қозғалыс қарқындылығына пропорционал болмайды. Осындай
жағымсыз жағдайлардың бірі тәуліктің түнгі мезгілінде жарықталмаған жолдағы
жол жабындысы тайғақтығының артуы. КСРО-да алынған жол-көлік оқиғасы
есептерін статистикалық талдау кеңінен таралған оқиға әкелетін жолаушы
және жүргізушілердің жол жүру ережелерін бұзуды анықтауға мүмкіндік береді.
Сандық талдау авария жағдайын қандай да бір уақыт аралығындағы цифрлық
көрсеткішін салыстыруға мүмкіндік береді.
Жәй сандық талдау, әдетте жол-көлік оқиғасының жалпы, жараланған,
қайтыс болғандар санымен шекетеледі.
Сандық талдау кезінде маңызды көрсеткішке жол-көлік оқиғасының
ауырлығы жатады. Жол-көлік оқиғасының ауырлық коэффициенті-Кт. Ауырлық
коэффициент анықталған календарлы мерзімдегі қайтыс болған адамдар
санының жараланғандар санына қатынасы анықталады.
Кт=nқ.б nж
(1.1)
Бөлшектің алымы аз болса, жол-көлік оқиғасы ауырлығы да төмендейді.
Әртүрлі елдердің жол-көлік оқиғасының ауырлығы 15 пен 140 аралығында
болады. Кт. мәні жол-көлік оқиғасы кезінде адамдардың жеңіл жарақат
алатыны көрсетеді. Жол-көлік оқиғасының ауырлығын бағалау жол-көлік
оқиғасы кезінде өлген адамдар санына да қатысты. Тәжірибеде жол-көлік
санының меншікті көрсеткіштерін немесе қайтыс болғандар санын келесі
берілгендерге қатынасы арқылы анықтайды: 10 000 тұрғынға: 100 көлік
құрамына: 1000 жүргізушіге: жолдың 1 шақырым созылымдылығы; көлік құралының
1млн шақырым жүрісіне; Нағыз объективті көрсеткішке көрсетілімдердің
соңғысы, яғни жол-көлік оқиғасының шартты мүмкін факторы көлік құралының
жүрісінің мәні, Мұнда мынаны ескеру қажет, мысалы: жеке жеңіл автокөлікті
қолданудың ( жүрісінің мәні) бір жылдағы жүрісі, көлік мекемелеріндегі
автокөлік жүрісінен 3-12 есе аз. Сондықтан, жол-көлік оқиғасы санын жеке
қолданыстағы және мекемелердегі 1000 автокөлікке салыстыру тұрақсыз нәтиже
береді. Авариялық салыстырмалы көрсеткіш формула бойынша табылады:
. (1.2)
мұндағы: nж.к.о.- қарастырылған уақыт аралығындағы жол-көлік оқиға
саны;-осы аралықтағы көлік құралының жалпы жүрген жолы, шақырым
(1.3)
мұндағы: Nа - тәуліктегі қозғалыс қарқындылығы, авттәу.
Сонда алдыңғы формула мына түрге келеді:
К0=nж.к.о •106(1365•Na•l) (1.4)
Жол-көлік оқиғасы материалдарын сапалық талдаудың мақсаты себептік
факторларды анықтау және олардың жол-көлік оқиғасына әсерінің дәрежесін
қалыптастыру болып табылады. Сонымен қатар, зерттеу әдетте бірінші кезекте
автокөлік жол жүргізуші жүйесін құрайтын элементтерінің сәйкес
факторларының және себептерінің сипатын анықтайды. Жол-көлік оқиғасы
ошақтарын анықтау үшін оқиға болған жердің анықталмаған территория схемасы
немесе картасы мен қортындыланатын топографиялық талдау қажет. Бұл талдау
мен тәжірибелік факторлары әртүрлі және территория масштабы бойынша
анықталады.
Жол-көлік оқиғасын топографиялық талдаудың кең тараған үш түрі бар:
карта, сызықтық график, масштабтық схема (оқиғалық жоспар).
Жол-көлік оқиғасы картасы оқиға болған кезден бастап картаға шартты
белгілердің енгізілуі арқылы тіркеп жол-көлік ошағын анықтау. Белгілерді
тұрақты белгілермен (графикалық символдармен) немесе қозғалатын (мысалы
түйреуіштегі жалауша немесе әртүрлі басты түйреуіштер) Әдетте, анықталған
ақпараттың ауырлығы, ал және жеке жағдайларда жол-көлік оқиғасы түрі
бойынша бөледі. Жол-көлік оқиғасын картаға белгілеу шұғыл болғанда
алымбалы құралдарды, ал материалдар көбейгенде, оларды есептік өңдеу үшін
графикалық символдарды қолдануға болады. Карта мәліметтердің көрнекі көзі
болып табылады. Бірақ, нақты көше- жолторабын талдау кезінде қиындықтар
туғызады, сондықтан ірі масштабта көрініс керек. Жол-көлік оқиғасы картасын
ары қарай дамытуында автокөлік жолының бөлігіндегі немесе қалалық жеке
магистралды құрайтын сызықтық график маңызды. Жол-көлік оқиғасын нақты
көрінісі бұл масштабта іріленіп көрінетіні түсінікті. Бұл график кезінде
нақты көше жолторабы алынып, екі жақты қозғалыстағы жол-көлік оқиғалары
шартты белгілері арқылы белгіленіп отырады. Қала аумақтарында ірі
магистрал қиылыстары жол-көлік оқиғасының шоғырланған орны болып табылады.
Мұндай жерлердегі топографиялық талдауды жүргізу масштабты схема (оқиғалық
жоспар) бойынша орындау тәсілі тиімді.
Жол қозғалысын ұйымдастырудың шешімдерін өңдегенде, жолдарды табиғи
зерттегенде сызықтық граяик пен масштабты схема қажетті материалдар болып
табылады.
- адам өлімімен -адам жарақатымен
Сурет 1.1 Жол-көлік оқиғасының сызықтық графигі
Сурет 1.2 Жол-көлік оқиғасының масштабты схемасы
көлікқұралының қозғалу бағыты
жаяулардың қозғалыс схемасы
қозғалмайтын көлік құралы
өліммен аяқталған ЖКО
адам жарақатымен аяқталған ЖКО
материалдық шығынға әкелген ЖКО
Рейнгольд әдісі қозғалыс қарқындылығын ескермей жолдың тек қана қысқа
элементтіндегі жол-көлік оқиғасын есептеуге негізделген. Осыған байланысты
кейіннен қандай да бір жол аралығында тәуліктік қозғалыс қарқындылығын
ескере отырып, ауырлық көрсеткішін мына формуламен анықталады:
(1.5)
мұндағы: рі –жол көлік оқиғасының берілген топтағы ауырлық коэффициенті;
nі-жол-көлік оқиғасының берілген топтағы саны.
Жол қауіпсіздігін зерттейтін ғылыми институттар жол-көлік оқиғасын
жалпы материалдық зерттей отырып, көше-жол торабының қауіпті элементтер
көрсеткіші ретінде мына формуланы ұсынады:
(1.6)
мұндағы: Sқ.к -қауіпсіздік көрсеткіші;
Р1,Р2,Р3,Р4,Р5 - жол-көлік оқиғасының ауырлық көрсеткіштері,
сәйкесінше автокөліктің бүлінуі - 1-ге тең; азаматтың жеңіл жарақаты-1,2;
мүгедектікке әкелуінен-28; үлкен адам қайтыс болғанда-81; бала қайтыс
болғанда-106;
n1, n2, n3, n4, n5- бір жылдағы берілген топталу оқиғалар саны;
Nат-көлік ағымы қарқындылығы 1000 авттәулігіне.
1.4.2 Жол көлік оқиғасының статистикалық анализі
Жол көлік оқиғасы туралы берілген анализ барлық жол қозғалысын
ұйымдастыру және қауіпсіздікті қамтамасыз ету жұмыстарының басты негізі
болып табылады.
Жол қозғалысындағы көлік құралдарының қатысуымен болған адам өліміне
немесе жарақат алуына, жүк, көлік құралдарының ақау алуына және материалдық
шығынның шығуына себеп болған жағдайлар жол көлік оқиғасының ережесіне
жатқызылады.
Жол көлік оқиғасы туралы мағлұмат жинау және тіркеу тәртібі осы ереже
бойынша орнатылады. Келтірілген анықтамаға сәйкес оқиғалар болған орнына
қарамастан барлық жол көлік оқиғасы тіркеуге жатқызылады.
Жол көлік оқиғасы болған жерде немесе оқиға болған кезден бастап 7
тәулік ішінде қайтыс болған адамдарды өлгендер қатарына қосады. Дене
жарақаттын алуы, еңбекке қабілеттілігін жоғалтуы және алғашқы медициналық
көмек көрсетілгеннен кейін амбулаторлық ем қабылдауды тағайындауды және бір
күннен кем емес мерзімге ем қабылдауды қажет ететін адамдарды
жарақаттанғандардың қатарына қосады.
Мемлекеттік статистикалық есеп беруде тек қана қаза болғандар және
жарақаттанулар болған жол көлік оқиғасы кіреді. Басқа оқиғалар туралы
мағлұматтар мемлекеттік есеп беруге кіргізілмейді. Оларды жергілікті
деңгейде талдайды және обобщают.
Төменде облыстың көлік полициясы басқармасы көрсеткен қаланың
магистральды көше торабында орын алған жол көлік оқиғасы бойынша динамика
мәліметтері келтірілген.
Кесте 1.2
Ақтөбе қаласынның көше-жол торабындағы соңғы 5 жыл ішінде жол көлік
оқиғасын саралау
Жылдар 2006 2007 2008 2009 2010
ЖКО саны 374 337 289 225 236
Қаза болғандар 74 56 32 53 40
Жараланғандар 428 380 336 247 246
Кесте 1.3
Жол көлік оқиғасын айлар бойынша жіктеу
Айлар жыл 2006 2007 2008 2009 2010
Қаңтар 24-0-27 22-2-21 19-1-23 14-3-18 11-4-15
Ақпан 24-1-30 31-5-34 13-0-21 12-3-10 9-2-8
Наурыз 26-4-20 29-9-36 25-3-32 18-10-24 16-5-14
Сәуір 27-2-28 38-5-40 28-3-25 19-5-17 19-3-19
Мамыр 35-3-41 45-10-48 20-6-19 20-1-24 23-0-26
Маусым 31-1-49 71-13-85 31-4-29 22-6-25 25-5-19
Шілде 50-8-60 60-17-71 23-1-20 23-4-31 28-4-35
Тамыз 37-7-57 80-25-89 33-3-41 24-4-26 31-8-29
Қыркүйек 59-9-61 44-17-49 27-3-39 23-6-19 29-4-27
Қазан 29-3-33 58-12-55 29-1-30 17-5-18 18-2-21
Қараша 46-6-51 36-15-49 22-4-32 15-1-17 11-0-13
Желтоқсан 38-3-45 31-8-29 19-3-25 18-5-18 16-3-20
Кесте 1.4
Жол көлік оқиғасын апта күндері бойынша жіктеу
2006 2007 2008 2009 2010
Жылдар
апта күні
Дүйсенбі 85 61 49 29 36
Сейсенбі 86 63 27 30 27
Сәрсенбі 69 23 44 32 29
Бейсенбі 56 53 33 38 33
Жұма 69 61 41 32 41
Сенбі 79 63 53 27 38
Жексенбі 68 77 52 37 32
Кесте 1.5
Тәуліктің сағаттары бойынша таратылуы
Сағат00 02 04 06
02 04 06 08
жыл
1 Әбілқайыр хан д-лы-Киселев к-і 1 0 1
2 Әбілқайыр хан д-лы (ЖЖС Гелиос
№63,№43,№33,№27,№24, ОК Томирис,
ОК Колизей, ЖЖС Юралс 14 3 15
алдында, Стадион аял. Обл.
Әкім., Планета Электроники,
Космос аял. алдында)
3 Әбілқайыр хан д-лы – Маметова к-сі1 0 1
4 Әбілқайыр хан д-лы – Бөгенбай 1 0 2
батыр к-сі
5 Әбілқайыр хан д-лы – Ғ. Жұбанова 1 0 1
к-сі
6 Ә. Молдағұлова д-лы 5 1 4
(№116,№11,№365,№41, Бипек Авто
алдында)
7 Ә. Молдағұлова д-лы - Әбілқайыр 8 0 8
хан д-лы (мәнгілік алау, ДСК
аялдамасына қарсы )
8 Ә. Молдағұлова д-лы – Ағ. 2 0 2
Жұбановтар к-сі
9 Ә. Молдағұлова д-лы – 312 атқ. 1 0 1
див. д-лы
10 Ә. Молдағұлова д-лы – Тургенев 1 0 1
к-сі
11 Абай д-лы (обл. мәденит орт. ) 1 0 1
12 Әйтеке би к-сі №7 үй алдында 1 0 1
13 Әйтеке би к-сі – Жамбыл к-сі 1 0 1
14 Асау- Барақ к-сі №159 үй алдында 1 0 1
15 Асау-Барақ – Құлымбетов к-сі 1 0 1
16 Ұшқыштар қалашығы №7 үй 1 0 1
17 Алтынсарин к-сі №20,№16 үй алдында2 0 2
18 Әкімжанов – Қонаев к-сі 1 0 1
19 Әкімжанов – К. Нокин к-сі 1 1 0
20 Әкімжанов – Асау Барақ к-сі 1 0 1
21 Әкімжанов –Жамбыл к-сі 1 0 1
22 Т. Ахтанов к-сі №56 үйге қарсы 1 0 1
23 Арынов к-сі №44 үйге қарсы 1 0 1
24 Астрахан к-сі №74 үйге қарсы 1 0 1
25 Жанқожа батыр к-сі №1,№124 үйге 2 0 2
қарсы
26 Жанқожа батыр к-сі – К. Нокин ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz