Апелляциялық шағым наразылық беру
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Апелляциялық сотта іс жүргізудің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Апелляциялық сатыдағы сотта іс жүргізудің түсінігі және даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Апелляция институтының Қазақстан Республикасы және шет мемлекет
құқық салаларында даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Апелляциялық шағым, наразылық
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Апелляциялық шағым және наразылық келтіру құқығы ... ... ... .
2.2 Апелляциялық шағымның, наразылықтың мазмұны және оны
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 Апелляциялық сатыда істі
қарау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Апелляциялық сатыдағы соттың
өкілеттігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
3.2 Апелляциялық сатыдағы соттың істі қарастыру мерзімі мен
процессуалды
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
3.3 Апелляциялық тәртіппен сот шешімін өзгерту немесе күшін жою
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.4 Бірінші сатыдағы соттың ұйғарымына шағымдану, наразылық
келтіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Сот жүйесінің реформалануын, азаматтық
процессуалдық ғылыми ойлардың және азаматтық істер бойынша әділеттілікті
жүзеге асырушы сот қызметін ескере отырып, апелляциялық және қадағалау
тәртібінде сот шешімдерін күшін жою тәртібін, сонымен қатар бірінші
сатыдағы сотта соттың шешімдерін күшін жою өзіндік тәртібін дұрыс
анализдеу қажет.
Сот шешімінің күшін жою – жоғары тұрған соттардың негізгі
өкілеттіктерінің бірі болып табылады.
Жұмыстың мәні. Апелляциялық сатыдағы сотта іс жүргізу қазіргі кезде
өте маңызды орын алады. Тараптардың арасындағы заңдық қатынастарын
анықтайтын сот шешімдері материалдық шындығына сәйкес болмауы мүмкін.
Сондықтан заң мүдделі тұлғаларға жоғары тұрған инстанцияға шешімді
шағымдану құқығын береді. Шағымдану наразылық келтіру құқығын жүзеге асыру
өзімен бірге заңды күшіне енбеген бірінші сатыдағы соттың ұйғарымдары мен
шешімдерінің заңдылығын мен негізділігін тексеру мақсатында қайта қарауға
әкеледі. Бұл бекітілген заңнама актілермен және әдістермен соттың бірінші
сатыдағы азаматық істерді қараумен шешкендегі жіберілген қателерді түзеуге
мүмкіншілікті туғызады. Осындай әдістердің бірі апелляциялық іс жүргізу
болып табылады.
Зерттелу деңгейі. Апелляция институты заң әдебиеттерінде әртүрлі
жақтардан зерттеліп, көптеген заң саласындағы ғалымдардың қызу және сан
алуан талқылауына түскен заңи институттың бірі. Айтатын болсақ, Баймолдина
З.Х. Қазақстандағы апелляциялық сот ісін жүргізу сатысын зерттеген.
Арсентьев О.В. Апелляция институттың түсінігін жауапкершілігіне терең
теориялық зерттеулер жүргізген. Ресей басылымындағы В.А. Мусин, М.А.
Чечина, Д.М. Чечота және М.С. Шакарян және т.б. авторлардың әдебиеттерін
пайдаландым, сонымен қатар Заң, Фемида, Право и государство,
Заңгер, Правовая реформа в Казахстане және т.б. журналдарындағы Т.Б.
Табылды, Т. Айтмұхамбетов, С.А.Акимбекова, Р.С.Нургалиева және т.б.
авторлардың еңбектерін пайдаландым. Бұл тақырыпты толық зерттеп ашқан З.Х.
Баймолдина және С.А. Акимбекова болып табылады.
Сонымен, біздің еліміздегі көлік міндеттемелеріне байланысты көптеген
ғалымдардың бірқатар пікірлері мен түсініктері қалыптасқан.
Жұмыстың мақсаты. Бұл тақырыпты зерттеудегі басты мақсатым
апелляциялық сатыдағы іс жүргізу институтына теориялық аспектіде толық және
жан-жақты түсінік беріп және оны басқа іс жүргізу сатыларынан айырмашылығын
ескере отырып, оны ерекшелендіру және осы ғылыми зерттеу жұмысымды
болашақта өз жұмыс тәжірибемде оны дұрыс қолдану болып табылады.
Тақырыпты ашуда қойылған міндеттер:
- Апелляциялық іс жүргізудің түсінігін және апелляция институтының
Қазақстан Республикасында және шет мемлекеттерде даму тарихын зерттеу;
- Апелляциялық шағым мен наразылық беруге түсінік беру;
- Апелляциялық сатыда істі қарауда соттың өкілеттігін анықтау;
- Апелляциялық сатыдағы соттың істі қарастыру мерзімі мен процессуалды
тәртібіне тоқталу;
- Апелляциялық тәртіппен сот шешімін өзгерту немесе күшін жою негіздерін
қарастыру.
Жұмыстың әдістемелік негізі. Зерттеу барысында осы уақытқа деін дейін
жарық көрген ғалым-заңгерлдердің еңбектері мен ғылыми малаларын және
нормативтік құқықтық актілерді басшылыққа ала отырып, жинақтау, талдау,
қорыту, анализдеу, салыстырмалы түрде талдау жасау жүргізіледі.
Жұмыстың құрылымы. Жоғарыда көрсетілген авторлардың еңбектерін
басшылыққа ала отырып мен осы тақырыпты толық және жүйелі түрде ашу үшін
келесідей жоспар құрдым. Бұл зерттеудің жоспары үш бөлімнен тұрады:
кіріспе, негізгі бөлім және қорытынды. Негізгі бөлім екі бөлімнен тұрады:
1) Апелляциялық сотта іс жүргізудің түсінігі; 2) Апелляциялық шағым
наразылық беру; 3) Аплляциялық сотта істі қарау. Өз кезегінде Апелляциялық
сотта іс жүргізудің түсінігі бөлімі үш тараудан құралған: 1. Апелляциялық
сотта іс жүргізудің түсінгі және даму тарихы. 2. Апелляция институтының
Қазақстан Республикасында және шет мемлекеттерде даму тарихы. Ал,
апелляциялық шағым, наразылық беру бөлімі екі тараудан тұрады: 1.
Апелляциялық шағым, наразылық келтіру құқығы. 2. Апелляциялық шағымның,
наразылықтың мазмұны және оны беру. Үшінші, апелляциялық сатыда ісьті қарау
бөлімі төрт тарауға бөлінген: 1. Апелляциялық сатыдағы соттың өкілеттігі.
2. Апелляциялық сатыдағы соттың істі қарастыру мерзімі мен процессуалды
тәртібі. 3. Апелляциялық тәртіппен сот шешімін өзгерту немесе күшін жою
негіздері. 4. Бірінші сатыдағы соттың ұйғарымына шағымдану, наразылық
келтіру.
1 Апелляциялық сотта іс жүргізудің түсінігі
1.1 Апелляциялық сатыдағы сотта іс жүргізудің түсінігі және даму
тарихы
Тараптардың арасындағы заңды қатынастарын анықтайтын сот шешімдері
материалдық шындыққа сәйкес келмеуі мүмкін, сондықтан заң мүдделі
тұлғаларға жоғары тұрған инстанцияға шешімді шағымдану құқығын береді.
Шағымдану (наразылық келтіру) құқығын жүзеге асыру өзімен бірге заңды
күшіне енбеген бірінші сатыдағы сот ұйғарымдарымен шешімдердің заңдылығы
мен негізділігін тексеру мақсатында қайта қарауға әкеледі. Бұл бекітілген
заңнама актілерімен әдістермен бірінші сатыдағы соттың азаматтық істерді
қарау мен шешкуі жіберілген қателіктерді түзеуге мүмкіншілік туғызады.
Осындай әдістердің бірі апелляциялық іс жүргізу болып табылады[1].
Апелляция латын тілінен appelatio аударғанда шағым, наразылық
дегенді білдіреді[2].
АІЖК соттың апелляциялық инстанциядағы істерді жүргізуді азаматтық
процессуалды заңаманың жаңа институты ретінде ғана емес сонымен бірге
азаматтық іс жүргізудің дербес сатысы ретінде қарастырады[3].
Апелляциялық шағымданудың (наразылық келтірудің) азаматтық іс жүргізу
заңамасына оны енгізуді қажет еткен бір қатар мәнді моменттерін белгілеуге
болады.
Біріншіден, апелляция институты ол істі мәні бойынша екінші рет
қарастырғандықтан соттық қорғалу құқығын толығырақ жүзеге асыруға кепілдік
береді.
Екіншіден, апелляция институты әділдіктің жүзеге асыруына тездігін
және нақтылығын қамтамасыз етеді. Бұл бірінші инстанциядағы соттың шешімін
өзгертуге немесе істі екінші рет қарау мен шешудің нәтижесінде жаңа шешім
шығару апелляциялық өкілеттіктен шығып тұр.
Үшіншіден, апелляция институты сот практикасын бірдей құрастырылуын
қамтамасыз етеді, себебі апелляциялық соттың актілері бірінші инстанциядағы
соттар үшін бағыт бағдар болып қызмет етеді, бұл соттардың қателерін
азайтуға мүмкіндікті береді. (Е.А. Борисова).
Апелляциялық институт-заңды күшіне енбеген бірінші инстанциядағы
соттың шешімдері мен ұйғарымдарынның заңдылығы мен негізділігін тексеру
қызметін, сонымен бірге істің мәні бойынша екінші рет қарау мен шешілуін
реттейтін азаматтық процессуалды нормалардың жиынтығын білдіреді[4].
Процесстің сатысы ретіндегі апелляциялық сот өндірісі – бұл өздік
соңғы мақсатына жету үшін бағытталған процессуалды әрекеттердің анықталған
шеңберін біріктіретін сот өндірісінің бөлігі болып табылады.
Апелляциялық шағымдану (наразылық келтіру) институтының мақсаттары:
- бірінші инстанциясы бойынша шығарылған заңды күшіне енбеген сот
шешімдерінің немесе ұйғарымдардың заңдылығы мен негізділігін тексеру;
- бірінші инстанциядағы соттың дұрыс шешімді шығаруын қамтамасыз ету;
- іске қатысушы тұлғаларға олардың құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғауына кепілдік беру;
Шығымдану институтының негізгі мақсаты болып қайта қарау функциясы
табылады, яғни бірінші инстанциядағы соттың істің фактілі мән-жайын
бекітуінің дұрыстығын тексеру, материалды құқығының нормаларын қолдану мен
талқылауын, істі қарау мен шешіу кезінде азаматтық іс жүргізу құқығының
сақталуын тексеру.
Апелляциялық сатыдағы сот мәлімделген талап қою шегінде жаңа
фактілерді анықтап, тараптың дәлелді себептер бойынша бірінші сатыдағы
сотқа беруге нақты мүмкіндігі болмағанда жаңа дәлелдемелерді зерттей алады.
Апелляциялық сатыда қарау кезінде сот іс бойынша жаңа фактілі мән-
жайларды анықтауға және жаңа дәлелдемелерді зерттеуге құқылы.(АІЖК 345
баптың 2 тармағы).
Апелляциялық сот бірінші сатыдағы соттың істі дұрыс шешуін, құқықтық
жағын болсын, фактілі жағы болсын тексеру сонымен бірге жаңа дәлелдемелерді
зерттеу мен бағалау жолымен жаңа фактілерді анықтау, бұл апелляциялық
инстанцияның істі мәні бойынша қайтадан қарау мен шешілуін көрсетеді.
Апелляциялық сатыдағы сот мәлімдеген талап қою шегінде жаңа
фактілерді анықтап, тараптың дәлелді себептер бойынша бірінші сатыдағы
сотқа беруге нақты мүмкіндігі болмаған жаңа дәлелдемелерді зерттей алады.
Апелляциялық сатыдағы сот апелляциялық шағымның шегінде шешімнің
заңдылығы мен негізділігін тексереді, ол шағымда немесе наразылықта
көрсетілген мән-жайлар мен себептермен байланысты болады. Істі толық
көлемінде тексеру және шағымның шегінен шығу тек қана заңды мүддені қарау
үшін ғана мүмкін болады.
Апелляциялық іс жүргізу сатысындағы пайда болған азаматтық іс жүргізу
құқық қатынастары әділдіктің жоғары сапасын қамтамасыз етуі тиіс:
А) қайта қарауда дұрыстығы анықталған шағымдалған немесе наразылық
келтірілген шешімдердің заңдылығы мен негізділігін жариялау;
Ә) істің мәні бойынша бөлшектеп немесе толық шешілуімен сот өндірісін
аяқтау (бірінші инстанциядағы сот шешімін өзгерту немесе жаңа шешім
шығару);
Б) өндірісті шешілуінсіз аяқтау, оның тоқтатылуы немесе қараусыз
қалдырылуы;
В) бірінші инстанциядағы соттың заңсыз шешімдерін жою және істің мәні
бойынша жаңа қарауға жіберу. Сот қаулыларын қайта қарауды жүзеге асыруда
берілген қатынастардың рөлін есептей, әсіресе апелляциялық сатыдағы сот
өндірісіндегі заңды байланыстардағы жиынтықта оларды басты ретінде
қарастыру керек[5].
Берілген процесстің сатысы азаматтық процессуалды құқық қатынастарының
ерекше спецификалық субъективті құрамымен сипатталады. Апелляциялық өндіріс
сатысындағы азаматық іс жүргізу құқық қатынастары апелляциялық
инстанциядағы сотпен апелляциялық өндірісіндегі әрбір қатысушының арасында
пайда болады. Апелляциялық инстанцияның соты ретінде облыстық және оларға
теңестірілген соттар болады, яғни АІЖК 333 бабына сәйкес заңды күшіне
енбеген шешімдерге апелляциялық шағымдарды, наразылықтарды қарайтын соттар
болып:
А) аудандық және оларға теңестірілген соттар шығарған шешімдерге –
облыстық және оларға теңестірілген соттың азаматтық істер жөніндегі алқасы;
Б) облыстық және оларға теңестірілген бірінші сатыдағы соттар шығарған
шешімдерге – Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының азаматтық істер
жөніндегі алқасы қарайды[6].
1.2 Апелляция институтының Қазақстан Республикасы және шет мемлекет
құқық салаларында даму тарихы
Еліміз Қазақстан Республикасы өз егемендігін алып, жаңа демократиялық
дамушы ел қатарына қосылып, өзін таныту үшін және құқықтық мемлекет
егемендігін айқындау үшін құрылымы жағынан жаңару бағытын ұстады.
Мемлекеттің негізі болып, табылатын заң жобаларының механизімін
жүргізу үшін 1994 жылы 12 ақпанда Президентіміз Республикада құқық
реформасының мемлекеттік бағдарламасын бекітті. Құқықтық реформаның алғашқы
қадамдарының бірі 1995 жылы бүкіл халықтық референдум арқылы қабылданған.
Ата заңымыз Қазақстан Республикасының Конституциясы.
Жаңа сот жүйесінің Конституциямен бекітілуі іс жүргізу өндірісіне
апелляциялық шағымдану институттарыныңенуі қажет болды. Себебі, қазіргі
қоғам мен экономиканың даму кезеңінде, сот жүйесі мен судьялардың алдына
жаңа талаптар мен міндеттемелері пайда болды. Осы себептерге байланысты
соңғы кезеңде Республикамыздың іс жүргізу өндірісіне апелляциялық шағымдану
институты пайда болып, заң жүзінде инстанция ретінде өз қызметін атқаруда.
Ежелден сот жүйесіне белгілі, сот шешіміне шағымдану институтының үш
түрі бар. Олар кассациялық, апелляциялық, ривизия түрінде болған. Көптеген
елдердің іс жүргізу өндірісінде шағымдану институттары өз негіздерін алған.
Енді алдымен осы институттарының бірі апелляциялық шағымдану институтының
пайда болу тарихымен танысып өтсек[7].
Апелляциялық институты өзінің жалпы негіздерін, Ежелгі Рим
мемлекетіеің дамуы мен Батыс Еуропа елдерінің мемлекет және құқық
негіздерінен тапты.
Ежелгі Рим мемлекетінің ертерек даму кезеңінде, орталық үкіметтің даму
сатысында, сот шешіміне шағымдану сот жүйесінде болмады. Римде іс
жүргізудің екі кезеңі болды, біріншісі, injure, екіншісі, in judico.
Бұл кезеңдердің өз айырмашылықтары болған. Жоғарыдағы кезеңдерді legis
actiones жүйесіне енгізді. Уақыт өте келе бұл жүйенің іс жүргізу
өндірісіне ыңғайсыз болуы, жаңа қоғамдық экономикалық қатынастардың дамуына
сәйкес келмеді.
Эбуция заңы мен Юлия заңдарының нәтижесінде Римде іс жүргізу
өндірісінің жаңа реформасына шағымдану институтының жаңа формуласы
енгізіліп, анықталынды.
Сот шешіміне шағымдану өтінішін апелляция ( appellatio-шақыру) деп
атады. Дәл осы уақытта, яғни біздің эрамызға дейінгі ІІІ ғасырда шағымдану
институты апелляция түрінде пайда болды.
Император Августтың билік ету кезеңінде сот шешіміне шағымданып, іс
барлық инстан облыстық циялардан өткен жағдайда іс императордан шешімді
дұрыс шығарылмағандығын тексеру үшін, өтініш ретінде жіберді. Бұл кезеңде
бір іс бойынша, шағымды бірнеше рет беруге рұқсат еді. Император Юстианның
билік ету кезеңінде, апелляцияны бір іс бойынша екі рет қолдануға рұқсат
етілді. Бастапқы кезде ретсіз болған апелляциялық өндіріс, бірте-бірте
өзінің белгілі бір ұйымдастырушылық негізін қалады. Сот шешіміне шағымдану,
апелляциялық институт ретінде, Император Юстинианның патшалық ету кезеңінде
шағымданудың негізгі тәсілі ретінде толығымен заң жүзінде бекітіліп (527-
565 жылдары.) апелляцияның түрлері менн жоғарғы инстанцияларға берілу
мерзімдері анықталды.
Апелляциялық жүйе өзінің пайда болуымен көптеген мән-жайларды
қиындатты. Мысалы: өндірістің тежелуін, шағымдануға баж салығы
тағайындалып, оның қымбат болуы. Алайда, бұл қиындықтар істің әділ
шешілуіне кедергі жасай алмады. Апелляциялық шағымдану тәсілі, Рим
правосының маңызды элементтінің біріне айналды және ол әлемдік тарихтағы
юриспреденцияның ролін айқындай түсті.
Ежелгі Рим мемлекетінде пайда болған апелляциялық институттың,
азаматтық іс жүргізу өндірісіндегі заңдылықтары, Еуропа елдерінде де дамуға
кең көлем алды. Германияда ХІV ғасырдың аяғы мен ХV ғасырдың басында Рим
құқығының нормалары ене бастады. ХІV ғасырдың өзінде, дамушы қоғамды әдет-
ғұрып құқықтары қанағаттандырмады. Бұл жағдай соттық тәжірибеге Рим
құқығының толығымен енуіне мүмкіндік беріп, сот жүйесінде апелляция
институты пайда болды.
Германияның 1877 жылғы азаматтық іс жүргізу кодексінде, апелляция –сот
шешіміне шағымданудың негізгі тәсілі болып қабылданды.
Францияда апелляция ұғымы ХІІІ ғасырдың аяғында пайда болды. 1667 жылы
шыққан Ордоносовтың заңында апелляция шағымдануды, судья өзіне емес, оның
шығарған шешіміне шағым келтірілетіндігі бекітілді. Сонымен қатар Францияда
басқа да сот шешіміне шағымдану инстанциялары пайда болып, түрлі тәсілдерін
қолданды. Мысалы: Франциск І (1515-1547) ХVІ ғасырда Король Советінің
Парламент үстіне ривизиялық инстанция ретінде қарауын және егерде олар
процессуалды нормаларды бұзған жағдайда, шешімді қайта қарауды белгіледі.
Көптеген мемлекеттердің іс жүргізу өндірісінде қолданатын кассация
инстанциясы жылғы Людовик указының негізі бойынша құрылды. Сот шешіміне
шағымдану тәсілінің кассациялық (Француз тілінен kasser сөзі - бұзу)
инститьуты алғаш рет Францияда қолданылды. Осылайша Францияда сот
шешіміне шағымдану тәсілінің кассациялық және кейінгі апелляциялық
институттары ұйымдастырылып, Францияның 1807 жылғы АЧЖК-не заңды түрде
енді.
Алғашында шағымдану, құқық негіздерін Рим құқығынан ала отырып, екі
тәсілге бөлінді:
- құқық бұзушылыққа қолданылатын апелляция яғни оның мақсаты соттың
құқықтық қателерін түзету;
- фактілерді қолданылатын апелляция мақсаты – дәлелдерді қарауда, үкім
шығарушыдан істің мән-жайын анықтау.
Жоғарыдағы Батыс Еуропа елдерінде пайда болған апелляция
институттарының Рим апелляциялық институттарынан әлде қайда айырмашылықтары
бар еді.
Ресейдің құқықтық жүйесін қарастыратын болсақ, ол ұзақ уақыт өзіндік
ұлттық ерекшеліктерімен ерекшеленеді. ХVІІІ ғасырдың басында Петр І-нің
Ресей құқық жүйесіндегі реформасына, Батыс Еуропа елдерінің құқықтық
жүйелері әсер етті. Апелляциялық институттың даму сатысы, Петр І-нің
патшалық құру кезеңінде болды. 1720 жылы 17 қыркүйекте, апелляциялық шағым
беру тәртібі туралы указ шығарылды. Жергілікті соттардың шешімдеріне пара
алушылық, қасақана істің шешімінің дұрыс шешілмеуі және іс жүргізудегі қате
жіберу салдары, төменгі сот үстінен күшті, білікті, сапалы шешім шығаратын
талапкер инстанцияның қажеттілігі, апелляция институтарының өндіріске енуін
тездетті[8].
Апелляциялық өндіріс ХVІІІ ғасырдың аяғымен ХІХ ғасырдың ортасында
мазмұны бойынша ривизиялық болды. 1864 жылғы сот реформасы бойынша АЧЖ
Уставына соттың үш инстанциясы бекітілді. Уставтың түсіндірме жазбаларында
инстанциялардың бірі апелляция инстанциясының қажеттілігі ерекше атап
өтіліп, жаңа заң жобасына енгізілген.
1917 жылғы революциядан кейін, апелляция институты азаматтық іс
жүргізу өндірісінде өз тіршілігін тоқтатты. 1917 жылға 22 қарашадағы
Соттар туралы халық комиссарлар советінің Декреті бойынша, жергілікті сот
шешімдері ақырғы сот шешім болып, апелляциялық шағымдануға жатпайтындығы
бекітілді. Бұдан кейін, іс жүргізу өндірісінің немесе совет үкіметінің
апелляциялық институттан бас тарту себебі неде деген сұрақ туады. Сұраққа
жауапты үкімет басының көзқарасымен жаңа қоғамның талабынан көруге болады.
Себептердің бірі болып, Совет үкіметіне буржуазиялық сот аппаратын бұзып,
пролетарлық жаңа сот жүйесін құру, сот өндірісін жеңілдету, бірінші
инстанцияның қызметінің сапасын артыруда, апелляцияның кедергі болатындығын
атап айтып, сот өндірісіндегі маңызды институттардың бірі апелляция
институтының жойылуына әкеліп соқтырды.
Азаматтық іс жүргізу құқығының теориясына апелляцияның екі түрі
бнлгілі, олар жартылай апелляция және толық апелляция. Енді осы
апелляцияның түрлеріне жеке-жеке қысқаша сипаттама берейік.
Жартылай апелляциялық шағым дегеніміз – қатысушы жақтардың ұсынған
негізгі фактілеріне сүйене отырып, бірінші инстанцияның шешімін қайта
қарау. Істі қайта қарауда, жартылай апелляцияның негізгі ережесі бойынша
фактілер мен дәлелдерге істі қарау кезіңде жаңадан талдау жасап, белгілі
бір шарт бойынша, жаңа дәлелдер мен маңызды жағдайлар ашылып, өндірісте
қолданылуы мүмкін. Жартылай апелляцияда, заңда көрсетілген реттер бойынша,
кей жағдайларда істі жаңадан қарап шешім шығару үшін бірінші инстанцияға
қайта жіберіледі.
Толық апелляция кезінде, іске қатысушы жақтарға апелляциялық сотта
қарау үшін, бірінші инстанцияның қолданылған фактілері мен дәлелдеріне
қосымша жаңа фактілер мен дәлелдер ұсынуға рұқсат етіледі. Апелляцияның
мақсаты тек соттың жіберген қателігін тексеру ғана емес, жақтардың да
қателіктерін түзету. Апелляциялық ереже бойынша толық апелляция шағымын
соттың бірінші нистанциясына қайта қарауға жіберуге құқығы жоқ.
Апелляциялық сот өз шешімін шығару қажет.
Жоғарыдағы апелляцияның түрлерінің қайсысы біздің дамушы қоғамға
ыңғайлы болар еді?
Қоғамдағы жаңа экономикалық, құқықтық қатынастарды реттеу үшін, жалпы
құқықтарды қорғауда, менімше апелляция институты, оның ішінде, азаматтық
істерді өндірісінде қажеттілігі бүгінгі күн талабына сай туып отыр. Бізге
тарихы мен өндіріс ерекшеліктері белгісіз апелляция институты келешекте
құқық қорғау өндірісінде, өзіне лайықты орын алады деп сенеміз және де оны
уақыт көрсетеді.
Бөлімді қорытындылай келетін болсақ, мұнда апелляциялық сотта іс
жүргізудің түсінігі қарастырылды, оның өзін екі тарауға бөліп қарастырылды:
апелляциялық сатыдағы сотта іс жүргізудің түсінігі және даму тарихы;
Апелляция институтының Қазақстан Республикасы және шет мемлекет құқық
салаларында даму тарихы атты тараулар.
Тараптардың арасындағы заңды қатынастарын анықтайтын сот шешімдері
материалдық шындыққа сәйкес келмеуі мүмкін, сондықтан заң мүдделі
тұлғаларға жоғары тұрған инстанцияға шешімді шағымдану құқығын береді.
Шағымдану (наразылық келтіру) құқығын жүзеге асыру өзімен бірге заңды
күшіне енбеген бірінші сатыдағы сот ұйғарымдарымен шешімдердің заңдылығы
мен негізділігін тексеру мақсатында қайта қарауға әкеледі. Бұл бекітілген
заңнама актілерімен әдістермен бірінші сатыдағы соттың азаматтық істерді
қарау мен шешкуі жіберілген қателіктерді түзеуге мүмкіншілік туғызады.
Осындай әдістердің бірі апелляциялық іс жүргізу болып табылады.
Апелляция латын тілінен appelatio аударғанда шағым, наразылық
дегенді білдіреді.
Апелляциялық институт-заңды күшіне енбеген бірінші инстанциядағы
соттың шешімдері мен ұйғарымдарынның заңдылығы мен негізділігін тексеру
қызметін, сонымен бірге істің мәні бойынша екінші рет қарау мен шешілуін
реттейтін азаматтық процессуалды нормалардың жиынтығын білдіреді.
Процесстің сатысы ретіндегі апелляциялық сот өндірісі – бұл өздік
соңғы мақсатына жету үшін бағытталған процессуалды әрекеттердің анықталған
шеңберін біріктіретін сот өндірісінің бөлігі болып табылады.
Осы апелляциялық институттын келесі мақсаттары
- бірінші инстанциясы бойынша шығарылған заңды күшіне енбеген сот
шешімдерінің немесе ұйғарымдардың заңдылығы мен негізділігін тексеру;
- бірінші инстанциядағы соттың дұрыс шешімді шығаруын қамтамасыз ету;
- іске қатысушы тұлғаларға олардың құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғауына кепілдік беру қарастырылды.
Екінші тарауда Апелляция институтының Қазақстан Республикасы және
шет мемлекет құқық салаларында даму тарихы қарастырылды.
Еліміз Қазақстан Республикасы өз егемендігін алып, жаңа демократиялық
дамушы ел қатарына қосылып, өзін таныту үшін және құқықтық мемлекет
егемендігін айқындау үшін құрылымы жағынан жаңару бағытын ұстады.
Ежелден сот жүйесіне белгілі, сот шешіміне шағымдану институтының үш
түрі бар. Олар кассациялық, апелляциялық, ривизия түрінде болған. Көптеген
елдердің іс жүргізу өндірісінде шағымдану институттары өз негіздерін алған.
Ен алдымен осы институттарының бірі апелляциялық шағымдану институтының
пайда болу тарихын қарастырып өттік.
2 Апелляциялық шағым, наразылықты беру
2.1 Апелляциялық шағымдану мен наразылық келтіру құқығы
Апелляциялық шағымдану (наразылық келтіру) құқығы – бұл заңды күшіне
енбеген бірінші сатыдағы соттың шешімін тексеру бойынша апелляциялық
инстанциядағы соттың әрекетін қозғау құқығы.
Берілген құқық сотта қорғалуға жүгіну құқығының бір түрі ретінде
қарастырылады.
Апелляциялық шағымдану (наразылық келтіру) құқығының пайда болуы үшін
шағымдануға (наразылық келтіруге) құқығы бар тұлғаның бірінші инстанциядағы
соттың шешімін дұрыс емес деп тапқаны жеткілікті.
Бірақта апелляция бұл бірінші инстанциядағы басталған сот өндірісін
басқа әдістермен жалғастыру ғана емес. Заңды доктрина апелляциялық
инстанциядағы сот өндірісін автономды сипатын ерекшелей отырып объектілері
тығыз байланысты болғанымен бірінші инстанциядағы сот өндірісінен
ерекшеленеді[9].
Апелляциялық инстанциядағы сотта іс жүргізу барысында пайда болатын
азаматтық процессуалды құқық қатынастар процессуалды байланыс жүйесінде
екінші, себебі бірінші инстанциядағы сот істі талқылағаннан кейін ғана
пайда болады және бұрын сол сатыда болған қатынастар олар үшін заңды негіз
болады. Олардың спецификасы І инстанциядағы соттың актілерінің заңдылығы
мен негізділігін тексеру бойынша соттың өздік мақсатымен және сот актілерін
қайта қарауда автономды функциясын бейнелеуімен негізделген.
Апелляциялық шағымданудың (наразылық келтірудің) объектісі болып
заңды күшіне енбеген және апелляциялық тәртіппен шағымдануға жататын
бірінші сатыдағы сот шешімдері жатады. (АІЖК 332 б 1 т).
Сонымен соттың судьяның апелляциялық тәртіппен келесілердің шығарған
шешімдерінің заңдылығы мен негізділігін тексеруге өкілеттігі бар, олар:
Біріншіден, аудандық және оларға теңестірілген соттар;
Екіншіден, мүліктік дауды қараудың нәтижесі бойынша;
Үшіншіден, тараптары болып заңды тұлғалар, кәсіпкерлікпен айналысатын
бірақ заңды тұрғыда білімі жоқ азаматтар;
Төртіншіден, арыз бағасы бес мың айлық есептік көрсеткіштен аспайтын
болса.
Апелляциялық шағымның (наразылық келтірудің) объектісі ретінде сот
шешімі толық немесе бір бөлігі ғана болуы мүмкін.(АІЖК 335 б 1 т 6 т).
Апелляциялық шағымның (наразылық келтірудің) объектісі ретінде
қосымша шешім болады.(АІЖК 231 б 2 т). қосымша шешім негізгі шешіммен бірге
немесе бөлек шағымдалады (наразылық беріледі) [10].
Апелляциялық шағымдану (наразылық келтіру) құқығының субъектілері -
бұл апелляциялық шағым жасауға немесе апелляциялық наразылық келтіруге
құқығы бар тұлғалар (АІЖК 332 бабының 2-4 тармақтары). АІЖК берілген
нормаларына сәйкес бұл құқыққа ие бола алатын тұлғалар шеңбері кең.
Біріншіден, іске қатысушы тараптар мен басқа да тұлғалар шағымдану
құқығына ие болады. Іске қатысушы тұлғалардың құрамы АІЖК 44 бабында
қарастырылған. Шағым жасау құқығына процесске фактілі қатысқан тұлғалармен
бірге іске қатыспаған тұлғалар да шағым жасауға құқылы (мысалы, олар сот
өкілдері арқылы немесе оларсыз істі қарау туралы арызды берген жағдайда.)
Екіншіден, АІЖК 54 бабына сәйкес тараптардың және даудың нысанасына
дербес талаптарын мәлімдемейтін үшінші тұлғалардың мирасқорлары процесстің
тараптарының біреуін ауыстарған жағдайда апелляциялық шағым жасай алады.
Үшіншіден, өкілеттіктері рәсімделген сот өкілдері сот шешіміне шағым
жасай алады (АІЖК 61, 62 б.б.). Заңды өкілдер өкілдік етушілердің атынан
жасау құқығы өкілдік берушіге тиесілі барлық іс жүргізу әрекеттерін
жасайды. Сондықтан олар сенімхатты рәсімдемей–ақ сот шешіміне шағым жасауға
құқылы болады (АІЖК 63 б 4 т).
Төртіншіден, заң іске қатыстырылмаған бірақ тұлғалардың апелляциялық
шағым жасау құқығын береді. Берілген жағдайда соттың әрекеттерімен
көрсетілген тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерінің мәнді
бұзушылықтарға әкеледі. Сондықтан, шағым беру – бұл берілген тұлғалармен
өздерінің құқықтары мен заңды мүдделерін соттың заңсыз шешімдерінен
қорғалу тәсілі. АІЖК 366 бабының 1 тармағының 4 тармақшасында сот іске
қатысуға тартылмаған адамдардың құқықтары мен міндеттері туралы мәселелерін
шешкенде, шешім жойылуға тиіс екені қарастырылған.
Бесіншіден, наразылық келтіру құқығы істі қарауға қатысушы прокурорға
тиесілі. ҚР Бас Прокуроры мен оның орынбасарлары, облыс прокуроры және
оларға теңестірілген прокурорлармен олардың орынбасарлары, аудандық
прокурорлары және оларға теңестірілген прокурорлармен олардың орынбасарлары
өздерінің құзыреті шегінде істі қарауға қатысуына қарамастан сот
шешімдеріне наразылық келтіруге құқылы[11].
Апелляциялық шағымдардың (наразылықтар берудің (келтірудің))
мерзімдері АІЖК 334 бабының 3 тармағымен нақты бнрілген. Шағым, наразылық
сот түпкілікті түрде шешім шығарғаннан кейін 15 күн ішінде берілуі
(келтірілуі) мүмкін.
Істі талқылағаннан кейін дереу бірінші сатыдағы сот шешім шығарады.
Істі мәні бойынша шешкен кезде сот қысқаша (қысқартылған) шешім шығарады.
Шешім заңды күшіне енгенге дейін тараптар жасаған жазбаша өтінімдері
бойынша немесе өз қалауы бойынша сот кіріспе, сипаттама, дәлелдеу және
қарар бөліктерінен тұратын шешім шығарады.
Айрықша күрделі істер бойынша дәлелді шешім жасау 5 күннен аспайтын
мерзімге кейін қалдырылуы мүмкін, бірақ қысқаша (қысқартылған) шешімді сот
істі қарауды аяқтаған отырыстың өзінде жариялауға тиіс. Жарияланған шешім
судья қол қойып, ол іске қоса тіркелуге тиіс. Шешімді шығарған кезде судья
іске қатысушы адамдарға және өкілдерге шешіммен қашан танысуға және оның
көшірмесін алуға болатынын жариялауға міндетті.
Кейінгіге қалдырылған дәлелді шешімге апелляциялық шағым жасау
(наразылық келтіру) мерзімі оның шығарылғаннан кейін келесі күннен бастап
саналады. Шешім шығарылған күні мен шешіммен танысуға сотпен тағайындалған
күн бір уақытты білдіреді.
Бірқатар шетел мемлекеттерде шағым жасау үшін белгіленген мерзімнің
бастапқы саналуы шешім шығарылған күн емес, тараптарға шешімнің көшірмесін
берген күннен басталады. Бұл ереже, әрине, іске қатысушы тұлғалардың
мүдделеріне сәйкес келеді. Осыдан басқа, берілген ереже фактілі іске
қатысушылар мен істі қараған кезде қатыспаған тұлғалардың тең жағдайына
қояды. Мұндай азаматтық іс жүргізу нормасын отандық АІЖК-не де енгізуге
болар еді[12].
Заңмен бекітілген 15 күндік мерзімнің өтуі апелляциялық шағым жасау
(наразылық келтіру) құқығын жояды. Шағым немесе наразылық мерзімі өтіп
кеткенде берсе оны берген тұлғаға қайтарылады.
Шағымдану (наразылық келтіру) үшін заңмен бекітілген мерзімдерді, егер
олар сот дәлелді деп таныған себептермен өткізіліп алынса, сот қалпына
келтіре алады[13].
2.2 Апелляциялық шағымданудың, наразылықтың мазмұны және оны беру
АІЖК 335 бабының 1 тармағына сәйкес апелляциялық шағымның немесе
наразылықтың өзінің сипаты бойынша өте көлемді және күрделі мәліметтерден
тұрады.
Шағым немесе наразылық жолданатын соттың атауынан басталады. Онда
қандай облыстық немесе оған теңестірілген сот екені нақты көрсетілуі тиіс.
Егер апелляциялық шағымды заңды тұлға берсе, онда заңды тұлғаның толық
атауы мен тұрған жері (почта реквизиттері) көрсетілуі тиіс. Әрі қарай шағым
жасайтын немесе наразылық келтіретін тұлғаның атауы көрсетіледі. Шағымды
жеке тұлға берген жағдайда оның атауы азаматтың тегі, аты және әкесінің
аты, сонымен бірге оның тұрған жері көрсетілуі тиіс. Осыдан кейін
апелляциялық шағымды берген тұлғаның процессуалды жағдайларын көрсету
керек, яғни оның талап қоюшы, жауапкер, үшінші тұлға немесе басқа тұлға
екендігі жөнінде. Апелляциялық наразылықта наразылықты берген прокурордың
лауазымы және прокуратураның атауы көрсетілуі тиіс.
Шағымда немесе наразылықта қандай іс бойынша шешім шығарылғандығы,
шағым берген немесе наразылық келтірген тұлғаның келіспейтін шешімі қашан
және қандай сотпен шығарылғандығы туралы мәліметтер көрсетілуі тиіс. АІЖК
335 бабының 1 тармағының 3 тармақшасында шағым жасалатын немесе наразылық
келтіретін шешім және сол шешімді шығарған соттың атауы көрсетілуі керек
екені қарастырылған.
Шағымның немесе наразылықтың маңызды бөлігі бұл істі қараудың дұрыс
еместігі неде екендігін көрсету болып табылады. Берілген норма келесідей
талқылануы мүмкін: шағымда немесе наразылықта тұлғаның сот шешімімен
келіспейтін жағдайлары, оның негізсіз немесе заңсыз екендігі, сонымен бірге
тұлғаның ойы бойынша азаматтық іс жүргізген сотпен жіберілген процессуалды
бұзушылықтар көрсетілуі тиіс.
Бірақта істің қаралуы дұрыс еместігін көрсету жеткіліксіз. АІЖК 335
бабының 1 тармағының 5 тармақшасымен сәйкес, заңдарға, өзге де нормативтік
құқықтық актілерге және материалдарына сілтеме жасай отырып шешімнің
заңсыздығы немесе негізсіздігі неде екендігінің негіздемесін беру керек.
Шағымда немесе наразылықта сот шешімімен тұлғаның келіспейтіндігі ғана емес
сонымен бірге осы келіспеушілігін негіздейтін заңды дәлелдер мен мән-
жайлары мазмұндалуы керек. Апелляциялық шағымды құқықтық негіздеу қажеттігі
туралы талаптың құқықтық теңдігі сенбеушілікті туғызады, себебі мүдделі
тұлғаға қатысты[14].
Мұндай талап прокурормен келтірілетін апелляциялық наразылыққа ғана
тиесілі. Сот шешімімен басқа мүдделі тұлғаның келіспеушілігі біздің
түсінуіміз бойынша тек қана істің фактілі жағымен байланысты болуы керек.
Осымен, шағымданудың фактілі негізділігінің шегін шектейтін яғни АІЖК
335 бабының 3 тармағын сақтау керек. Апелляциялық шағым жасайтын немесе
наразылық келтіретін тұлғаның бірінші сатыдағы сотқа көрсетілмеген жаңа
дәлелдемелерге сілтемелер, бірінші инстанциядағы сотта оларды көрсету
мүмкін болмағандығы туралы шағымда негізделген жағдайда ғана жол беріледі.
Жоғарыда көрсетілген мәліметтерден басқа, шағым жасайтын немесе
наразылық келтіретін тұлғаның шағымды немесе наразылықты толық немесе бір
бөлігінде келтірілетінін және қандай өзгерістер енгізуді талап ететіндігін
көрсетуі тиіс. Бұл шағымның немесе наразылықтың сұрау бөлімі деп аталады.
Реквизиттердің бірі болып шағымға немесе наразылыққа қоса тіркелетін
құжаттардың тізімін көрсету болып табылады.
Шағымды, наразылықты беру (келтіру) күні және шағым, наразылық
беретін (келтіретін) адамның қолы болуы тиіс.
Апелляциялық шағымға мүдделі тұлғаның өзі немесе оның өкілі қол
қойылады. Өкілмен берілген шағымға егер бірінші сатыдағы сотта істі
жүргізуге берілген сенімхатта шағымдану құқығы арнайы айтылмаған болса
өкілдің өкілеттігін куәландыратын басқа құжат немесе сенімхат қосымша
тіркелуі тиіс.
Апелляциялық наразылыққа прокурор қол қояды.
Апелляциялық шағымға мемлекеттік баж төленгендігін растайтын
құжаттарда қоса тіркеледі. Мұндай талап апелляциялық наразылыққа қатысты
қолданылмайды.
Апелляциялық шағымда немесе наразылықта айғақтарына апелляциялық
шағым немесе наразылық бойынша дау айтылатын куәларды шақыру туралы
өтінімнің де болуы мүмкін.
Апелляциялық шағымдар немесе наразылықтар іске қатысушы тұлғалардың
санына қарай көшірмелерімен қоса сотқа беріледі. Қажет болған жағдайда
судья апелляциялық шағымды немесе наразылықты берген тұлғаны апелляциялық
шағымға немесе наразылыққа қоса тіркелген жазбаша айғақтардың іске қатысушы
тұлғалардың санына қарай көшірмелерін беруге міндеттей алады[15].
Шағым немесе наразылық бойынша істі қайта қараудың нәтижелері туралы
апелляциялық сатыдағы соттың актілері қаулы түрінде шығарылады.(АІЖК 358-
б.). АІЖК 358-бабының 3-тармағында қарастырылған жағдайда апелляциялық
сатыдағы сот бірінші сатыдағы сот шешімінің күшін жойып жаңа шешім шығарады
және істі мәні бойынша шешеді. Ал қалған басқа жағдайларда АІЖК 358-б.
1,2,4 және 5 тармақтарында қарастырылған өкілеттіктері бойынша сот
апелляциялық ұйғарым шығарады[16].
АІЖК 360-бабы апелляциялық соттың ұйғарымында немесе не көрсетілуі
керек екендігін қарастырады. Апелляциялық ұйғарымдары мазмұны бойынша төрт
бөлімнен тұрады: кіріспе, сипаттама, дәлелдеу және резолютивті.
Ұйғарымның кіріспе бөлігінде:
- қаулының шығарылған уақыты мен орны;
- соттың атауы, сот құрамы;
- апелляциялық шағымды немесе наразылықты берген тұлға;
- апелляциялық сатыда істі қараған кезде қатысқан тұлғалар;
Ұйғарымның сипаттама бөлігінде:
- бірінші сатыдағы соттың шешімінің мазмұны;
- апелляциялық шағымның немесе наразылықтың мазмұны;
- табыс етілген дәлелдемелер (қосымша материалдар);
- істі апелляциялық сатыда қарау негізінде оған қатысушы адамдардың
түсініктемелердің қысқаша мазмұны.
Апелляциялық сот ұйғарымының дәлелді бөлігінде келесіні көрсетуі
керек:
- сотты өз қорытындысын жасауға әкелген себептері;
- сот басшылыққа алған заңдары[17].
Апелляциялық ұйғарымның дәлелдеу бөліміне қатысты келесі жағдайларына
тоқтала кету қажет.
Сот шешімінің күшін жойып, істі жаңадан қарауға беру ұйғарымында
бірінші сатыдағы соттың жіберген процессуалды бұзушылығын көрсетуі керек
және ол АІЖК нақты нормасына сілтемесімен болу керек. Бұдан басқа,
апелляциялық сот бірінші сатыдағы соттың көңілін басқа да жіберушіліктерге
аударуға құқылы, соның ішінде: істің қандай мән-жайларын анықтау
қажеттігін; қандай дәлелдемелерді зерттеу керектігін көрсетуге; бірінші
сатыдағы сот жасауға тиісті басқа да іс әрекеттерді көрсетуге міндетті
(АІЖК 360 бап 3 тармақ).
Апелляциялық шағым немесе наразылық қанағаттантандырылмай қалдырылған
жағдайда сот сол бойынша шағым немсе наразылық дәлелдері дұрыс емес немесе
шешімнің күшін жоюға негіз болып табылмайды деп танудың себептерін
көрсетуге міндетті (АІЖК 360 б. 2 т.).
Ұйғарымның резолютивті бөлігінде апелляциылық шағымды немесе
наразфылықты қараудың нәтижелері бойынша апелляциялық соттың қорытындылары
мазмұндалған.
АІЖК 363 бабында апелляциялық сатыдағы сот нұсқауларының міндеттілігі
туралы императивті сипаттағы норманы қарастырады. Іс жүргізу әрекеттерін
жасау туралы нұсқаулар, апеляциялық сот ұйғарымыгндағы деректер, бірінші
сатыдағы сот шешімінің күші жойылған және іс қайтадан қаралуға берілген
жағдайда сол істі қайтадан қараушы сот үшін міндетті болып табылады[18].
Осымен бірге заң апелляциялық сатыдағы сот нұсқауларын беруге құқығы
жоқ туралы сұрақтар шеңберін нақты анықтайды, өйткені бұл судьяның
тәуелсіздік принципіне және оның дәледемелерді өзінің ішкі сенімі бойынша
бағалауына қайшы келеді. АІЖК 363 б. 2т. сәйкес істі апелляциялық тәртіппен
қарайтын сот:
- қайсыбір дәлелдеменің дұрыстығы немесе дұрыс еместігі туралы;
- бір дәлелдеменің екіншісінен артықшылығы туралы;
- жаңа істі қарау кезінде қандай шешім шығарылуы тиіс екендігі туралы
мәселелерді қарауға құқығы жоқ.
Апелляциялық сатыдағы соттың шешімі АІЖК 221 баптың талаптарына
сәйкес болуы керек, себебі ол өзнің мазмұны бойынша бірінші сатыдағы соттың
шешіміне сәйкес келеді. Осымен қатар апелляциялық шешімнің мазмұнын ерекше
айырмашылықтары бар.
АІЖК 221 бабында қарастырылған мәліметтерден басқа апелляциялық
соттың шешімінде келесілер көрсетіледі:
1) апелляциялық шағымды немесе наразылықты берген тұлғаның атауы;
2) шағымды немесе наразылықты берген тұлғаның талаптары;
3) тұлғамен берілген шағымның немесе наразылықтың негіздемесі;
4) бірінші сатыдағы соттың шешімінің қысқаша мазмұны;
5) бірінші сатыдағы сот шешімінің күшін жоятын апелляциялық соттың
негіздері;
6) апелляциялық сатыдағы соттың қорытындылары мен шешімі.
Апелляциялық сатыдағы сот актілерінің заңды күшінне енгізу ережесі
апелляциялық соттың өкілеттігін қолдануға байланысты жіктеледі.
АІЖК 368 бабына сәйкесапелляциялық сатыдағы сот қаулыларының күшіне
енуі, яғни апелляциялық сатыдағы соттың қаулылары қабылданған күннен бастап
заңды күшіне енеді.
Апелляциялық сатыдағы сот істі қарағаннан кейін оны бірінші сатыдағы
сотқа қайтарады (АІЖК 369 бабы)[19].
Апелляциялық шағымды немесе наразылықты беру – бұл қажетті
процессуалды әрекет апелляциялық инстанциядағы соттың құқығы мен
міндеттерін туғызатын заңды күшіне енбеген бірінші инстанциядағы соттың
шешімінің заңдылығы мен негізділігін тексеру.
Шағымдар және наразылықтар, шешім, қаулы шығарған сот арқылы
беріледі. Тікелей апелляциялық сатыларға келіп түскен шағымдар,
наразылықтар заңның талаптарын орындау үшін шешім шығарған сотқа жіберілуге
тиіс[20].
Апелляциялық іс жүргізудің пайда болуы үшін апелляциялық шағымның
немесе наразылықтың өзі, апелляциялық шағымның немесе наразылықтың мазмұның
талаптарына жауап беруі керек, сонымен бірге шағымдар, наразылықтар іске
қатысушы тұлғалардың санына қарай көшірмелері берілуі тиіс және мемлекеттік
баж төленгендігі туралы түбіртек болуы тиіс(АІЖК 335 б. 1 т. 8 т.) прокурор
баж төлеуден босатылады.
Берілген талаптарды сақтамау апелляциялық шағымды немесе наразылықты
қозғалыссыз қалдыруға әкеледі (АІЖК 336 б.).
Судья қаулы шығарады, сол арқылы шағымды немесе наразылықты
қозғалыссыз қалдырады және шағым немесе наразылық берген адамға
кемшіліктерді түзетуге мерзім береді.
Апелляциялық шағымды немесе наразылықты қозғалыссыз қалдыру туралы
бірінші сатыдағы соттың қаулысына жеке шағым, наразылық берілуі мүмкін
(АІЖК 336 б. 2 т.) [21].
Апелляциялық шағым немесе наразылықтың мазмұнына жоғарыда көрсетілген
талаптардан басқа апелляциялық шағым берудің немесе наразылық келтірудің
құқығының жүзеге асырудың заңда басқа да талаптар қарастырылған.
Оларға келесі талаптар жатады:
Апелляциялық шағым жасау немесе наразылық келтіру үшін берілген
мерзімді сақтау;
Шағымды немесе наразылықты келтіруді апелляциялық шағым беру немесе
наразылық келтіру құқығына ие тұлға бере алады;
Апелляциялық тәртіппен шағымдануға немесе наразылық келтіруге жататын
шешімге шағым жасау немесе наразылық келтіру.
Сондай - ақ, апелляциялық шағым немесе наразылық берген тұлғаның
өтініші бойынша қайтарылады.
Апелляциялық шағымға қосылу. Апелляциялық шағымды берген тұлғамен
процесте бір жақта болған бірге қатысушылар мен үшінші тұлғалар берілген
шағымға жазбаша арыз беру жолымен қосылуға құқылы. Шағымға қосылу туралы
арызға мемлекеттік баж төленбейді. Бұл құқық процесске істегі қарсы тарапқа
қатысты бірге қатысқан тұлғалардың мүдделерінің жалпылығына негізделген.
Апелляциялық шағымға немесе наразылыққа қарсылық. Іске қатысушы
тұлғалар қарсылығын растайтын құжаттарды қоса бере отырып, апелляциялық
шағымға немесе наразылыққа жазбаша түрде қарсылық білдіруге құқылы.
Қарсылық пен оған қоса берілген құжаттар іске қатысушы тұлғалардың санына
қарай көшірмелерімен бірге берілуге тиіс.
Қарсылық апелляциялық инстанциядағы соттарда істің дұрыс қарастырылуы
мен шешілуін қамтамасыз етеді[22].
Бірінші сатыдағы соттың апелляциялық шағымды, наразылықты
қабылдағаннан кейінгі әрекеті. АІЖК 338 бабының 1 тармағына сәйкес заңмен
белгіленген барлық талаптарды сақтай отырып апелляциялық шағымды немесе
наразылықты алғаннан кейін судья:
- шағымның, наразылықтың және оған қоса тіркелген жазбаша
дәлелдемелердің көшірмелерін келесі күннен кешіктірмей іске қатысушы
адамдарға жіберуге;
- шағымдануға, наразылық келтіруге белгіленген мерзім өткеннен кейін
істі апелляциялық сатыға жіберуге тиіс.
- Іске қатысушы адамдарды істі апелляциялық сатыда қараудың орны мен
уақыты туралы тиісінше хабардар етуге міндетті. Істің апелляциялық сатыда
қаралатын күні туралы хабар іс апелляциялық сатыдағы сотта зерделенетіндей,
ал іске қатысушы адамдар апелляциялық сатыдағы сот отырысына қатысу құқығын
пайдаланудың нақты мүмкіндігіне ие болатындай есеппен берілуге тиіс.
Апелляциялық шағымдануға, наразылық келтіруге белгіленген мерзім
өткенге дейін істі соттан ешкім талап ете алмайды. Іске қатысушы тұлғалар
сотта іс материалдарымен, сондай-ақ келіп түскен шағымдармен және оларға
білдірілген қарсылықтармен танысуға құқылы[23].
Екінші бөліміне, яғни Апелляциялық шағым, наразылықты беру тарауға
келесі қорытынды жасауға болады. Апелляциялық шағымдану (наразылық келтіру)
құқығы – бұл заңды күшіне енбеген бірінші сатыдағы соттың шешімін тексеру
бойынша апелляциялық инстанциядағы соттың әрекетін қозғау құқығы.
Берілген құқық сотта қорғалуға жүгіну құқығының бір түрі ретінде
қарастырылады.
Апелляциялық шағымданудың, наразылықтың мазмұны және оны беру АІЖК 335
бабының 1 тармағына сәйкес апелляциялық шағымның немесе наразылықтың өзінің
сипаты бойынша өте көлемді және күрделі мәліметтерден тұрады.
Шағым немесе наразылық жолданатын соттың атауынан басталады. Онда
қандай облыстық немесе оған теңестірілген сот екені нақты көрсетілуі тиіс.
Ал, егер апелляциялық шағымды заңды тұлға берсе, онда заңды тұлғаның
толық атауы мен тұрған жері (почта реквизиттері) көрсетілуі тиіс. Әрі қарай
шағым жасайтын немесе наразылық келтіретін тұлғаның атауы көрсетіледі.
Шағымды жеке тұлға берген жағдайда оның атауы азаматтың тегі, аты және
әкесінің аты, сонымен бірге оның тұрған жері көрсетілуі тиіс. Осыдан кейін
апелляциялық шағымды берген тұлғаның процессуалды жағдайларын көрсету
керек, яғни оның талап қоюшы, жауапкер, үшінші тұлға немесе басқа тұлға
екендігі жөнінде. Апелляциялық наразылықта наразылықты берген прокурордың
лауазымы және прокуратураның атауы көрсетілуі тиіс.
Апелляциялық шағымды немесе наразылықты беру – бұл қажетті
процессуалды әрекет апелляциялық инстанциядағы соттың құқығы мен
міндеттерін туғызатын заңды күшіне енбеген бірінші инстанциядағы соттың
шешімінің заңдылығы мен негізділігін тексеру.
Шағымдар және наразылықтар, шешім, қаулы шығарған сот арқылы
беріледі. Тікелей апелляциялық сатыларға келіп түскен шағымдар,
наразылықтар заңның талаптарын орындау үшін шешім шығарған сотқа жіберілуге
тиіс.
Апелляциялық іс жүргізудің пайда болуы үшін апелляциялық шағымның
немесе наразылықтың өзі, апелляциялық шағымның немесе наразылықтың мазмұның
талаптарына жауап беруі керек, сонымен бірге шағымдар, наразылықтар іске
қатысушы тұлғалардың санына қарай көшірмелері берілуі тиіс және мемлекеттік
баж төленгендігі туралы түбіртек болуы тиіс(АІЖК 335 б. 1 т. 8 т.) прокурор
баж төлеуден босатылады.
Берілген талаптарды сақтамау апелляциялық шағымды немесе наразылықты
қозғалыссыз қалдыруға әкеледі (АІЖК 336 б.).
3 Апелляциялық сатыда істі қарау
3.1 Апелляциялық сатыдағы соттың өкілеттігі
Апелляциялы инстанцияның алдына қойылған міндеттерді орындау үшін ол
осыған сәйкес өкілеттіктерге ие болады.
Апелляциялық инстанциясындағы соттың өкілеттігі – бұл заңмен
бекітілген процессуалды әрекеттерді, яғни, заңды күшіне енбеген шешімді
іске қатысушы тұлғалардың апелляциялық шағым, наразылық бойынша тексеруге
арналған құқықтардың жиынтығы.
АІЖК 358 бабына сәйкес апелляциялық сатыдағы сот:
А) шешімді өзгеріссіз, ал шағымды немесе наразылықты қанағаттандырмай
тастауға;
Б) бірінші сатыдағы соттың шешімін өзгертуге;
В) бірінші сатыдағы сот шешімінің күшін жоюға және жаңа шешім
шығаруға;
Г) АІЖК 364-бабында көзделген материалдық немесе іс жүргізу құқығы
нормаларының бұзылғаны анықталған жағдайда шешімнің күшін жойып, істі
бірінші сатыдағы соттың жаңадан қарауына жіберуге;
Д) АІЖК 247 және 249-баптарында көзделген негіздер бойынша шешімнің
толық немесе оның бөлігіндегі күшін жоюға және іс бойынша іс жүргізуді
қысқартуға не арызды қарамай тастауға құқылы[24].
Жоғарыда көрсетілген апелляциялық сатыдағы соттың өкілеттігі оның
функционалды өкілеттігіне жатады[25]. Осы өкілеттіктердің шеңбері өте кең
деп айтуға болады, себебі апелляциялық сатыдағы соттың шешімді тексеруде
пайда болатын құқығы мен міндетінен бастап және бұзушылықтарды анықтағаннан
кейін болатын нақты шаралармен аяқталады. Қарастырылып отырған өкілеттіктер
бірінші сатыдағы соттың шешімінің заңдылығы мен негізділігін неғұрлым толық
тексеруге қамтамасыз етеді[26].
АІЖК 358-бабында қарастырылған апелляциялық сатыдағы соттың әрбір
өкілеттігіне тоқталайық.
А) апелляциялық сатыдағы сот шешімді өзгеріссіз, ал шағымды немесе
наразылықты қанағаттандырмай тастауға екі жағдайда құқылы:
- егер апелляциялық тексеру барысында мәнді және мәнсіз бұзушылықтар
анықталмаса;
- егер апелляциялық ұйғарымда сот көрсеткен мәнсіз бұзушылықтар
анықталса.
Басқаша айтқанда, апелляциялық сатыдағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Апелляциялық сотта іс жүргізудің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Апелляциялық сатыдағы сотта іс жүргізудің түсінігі және даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Апелляция институтының Қазақстан Республикасы және шет мемлекет
құқық салаларында даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Апелляциялық шағым, наразылық
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Апелляциялық шағым және наразылық келтіру құқығы ... ... ... .
2.2 Апелляциялық шағымның, наразылықтың мазмұны және оны
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 Апелляциялық сатыда істі
қарау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Апелляциялық сатыдағы соттың
өкілеттігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
3.2 Апелляциялық сатыдағы соттың істі қарастыру мерзімі мен
процессуалды
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
3.3 Апелляциялық тәртіппен сот шешімін өзгерту немесе күшін жою
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.4 Бірінші сатыдағы соттың ұйғарымына шағымдану, наразылық
келтіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Сот жүйесінің реформалануын, азаматтық
процессуалдық ғылыми ойлардың және азаматтық істер бойынша әділеттілікті
жүзеге асырушы сот қызметін ескере отырып, апелляциялық және қадағалау
тәртібінде сот шешімдерін күшін жою тәртібін, сонымен қатар бірінші
сатыдағы сотта соттың шешімдерін күшін жою өзіндік тәртібін дұрыс
анализдеу қажет.
Сот шешімінің күшін жою – жоғары тұрған соттардың негізгі
өкілеттіктерінің бірі болып табылады.
Жұмыстың мәні. Апелляциялық сатыдағы сотта іс жүргізу қазіргі кезде
өте маңызды орын алады. Тараптардың арасындағы заңдық қатынастарын
анықтайтын сот шешімдері материалдық шындығына сәйкес болмауы мүмкін.
Сондықтан заң мүдделі тұлғаларға жоғары тұрған инстанцияға шешімді
шағымдану құқығын береді. Шағымдану наразылық келтіру құқығын жүзеге асыру
өзімен бірге заңды күшіне енбеген бірінші сатыдағы соттың ұйғарымдары мен
шешімдерінің заңдылығын мен негізділігін тексеру мақсатында қайта қарауға
әкеледі. Бұл бекітілген заңнама актілермен және әдістермен соттың бірінші
сатыдағы азаматық істерді қараумен шешкендегі жіберілген қателерді түзеуге
мүмкіншілікті туғызады. Осындай әдістердің бірі апелляциялық іс жүргізу
болып табылады.
Зерттелу деңгейі. Апелляция институты заң әдебиеттерінде әртүрлі
жақтардан зерттеліп, көптеген заң саласындағы ғалымдардың қызу және сан
алуан талқылауына түскен заңи институттың бірі. Айтатын болсақ, Баймолдина
З.Х. Қазақстандағы апелляциялық сот ісін жүргізу сатысын зерттеген.
Арсентьев О.В. Апелляция институттың түсінігін жауапкершілігіне терең
теориялық зерттеулер жүргізген. Ресей басылымындағы В.А. Мусин, М.А.
Чечина, Д.М. Чечота және М.С. Шакарян және т.б. авторлардың әдебиеттерін
пайдаландым, сонымен қатар Заң, Фемида, Право и государство,
Заңгер, Правовая реформа в Казахстане және т.б. журналдарындағы Т.Б.
Табылды, Т. Айтмұхамбетов, С.А.Акимбекова, Р.С.Нургалиева және т.б.
авторлардың еңбектерін пайдаландым. Бұл тақырыпты толық зерттеп ашқан З.Х.
Баймолдина және С.А. Акимбекова болып табылады.
Сонымен, біздің еліміздегі көлік міндеттемелеріне байланысты көптеген
ғалымдардың бірқатар пікірлері мен түсініктері қалыптасқан.
Жұмыстың мақсаты. Бұл тақырыпты зерттеудегі басты мақсатым
апелляциялық сатыдағы іс жүргізу институтына теориялық аспектіде толық және
жан-жақты түсінік беріп және оны басқа іс жүргізу сатыларынан айырмашылығын
ескере отырып, оны ерекшелендіру және осы ғылыми зерттеу жұмысымды
болашақта өз жұмыс тәжірибемде оны дұрыс қолдану болып табылады.
Тақырыпты ашуда қойылған міндеттер:
- Апелляциялық іс жүргізудің түсінігін және апелляция институтының
Қазақстан Республикасында және шет мемлекеттерде даму тарихын зерттеу;
- Апелляциялық шағым мен наразылық беруге түсінік беру;
- Апелляциялық сатыда істі қарауда соттың өкілеттігін анықтау;
- Апелляциялық сатыдағы соттың істі қарастыру мерзімі мен процессуалды
тәртібіне тоқталу;
- Апелляциялық тәртіппен сот шешімін өзгерту немесе күшін жою негіздерін
қарастыру.
Жұмыстың әдістемелік негізі. Зерттеу барысында осы уақытқа деін дейін
жарық көрген ғалым-заңгерлдердің еңбектері мен ғылыми малаларын және
нормативтік құқықтық актілерді басшылыққа ала отырып, жинақтау, талдау,
қорыту, анализдеу, салыстырмалы түрде талдау жасау жүргізіледі.
Жұмыстың құрылымы. Жоғарыда көрсетілген авторлардың еңбектерін
басшылыққа ала отырып мен осы тақырыпты толық және жүйелі түрде ашу үшін
келесідей жоспар құрдым. Бұл зерттеудің жоспары үш бөлімнен тұрады:
кіріспе, негізгі бөлім және қорытынды. Негізгі бөлім екі бөлімнен тұрады:
1) Апелляциялық сотта іс жүргізудің түсінігі; 2) Апелляциялық шағым
наразылық беру; 3) Аплляциялық сотта істі қарау. Өз кезегінде Апелляциялық
сотта іс жүргізудің түсінігі бөлімі үш тараудан құралған: 1. Апелляциялық
сотта іс жүргізудің түсінгі және даму тарихы. 2. Апелляция институтының
Қазақстан Республикасында және шет мемлекеттерде даму тарихы. Ал,
апелляциялық шағым, наразылық беру бөлімі екі тараудан тұрады: 1.
Апелляциялық шағым, наразылық келтіру құқығы. 2. Апелляциялық шағымның,
наразылықтың мазмұны және оны беру. Үшінші, апелляциялық сатыда ісьті қарау
бөлімі төрт тарауға бөлінген: 1. Апелляциялық сатыдағы соттың өкілеттігі.
2. Апелляциялық сатыдағы соттың істі қарастыру мерзімі мен процессуалды
тәртібі. 3. Апелляциялық тәртіппен сот шешімін өзгерту немесе күшін жою
негіздері. 4. Бірінші сатыдағы соттың ұйғарымына шағымдану, наразылық
келтіру.
1 Апелляциялық сотта іс жүргізудің түсінігі
1.1 Апелляциялық сатыдағы сотта іс жүргізудің түсінігі және даму
тарихы
Тараптардың арасындағы заңды қатынастарын анықтайтын сот шешімдері
материалдық шындыққа сәйкес келмеуі мүмкін, сондықтан заң мүдделі
тұлғаларға жоғары тұрған инстанцияға шешімді шағымдану құқығын береді.
Шағымдану (наразылық келтіру) құқығын жүзеге асыру өзімен бірге заңды
күшіне енбеген бірінші сатыдағы сот ұйғарымдарымен шешімдердің заңдылығы
мен негізділігін тексеру мақсатында қайта қарауға әкеледі. Бұл бекітілген
заңнама актілерімен әдістермен бірінші сатыдағы соттың азаматтық істерді
қарау мен шешкуі жіберілген қателіктерді түзеуге мүмкіншілік туғызады.
Осындай әдістердің бірі апелляциялық іс жүргізу болып табылады[1].
Апелляция латын тілінен appelatio аударғанда шағым, наразылық
дегенді білдіреді[2].
АІЖК соттың апелляциялық инстанциядағы істерді жүргізуді азаматтық
процессуалды заңаманың жаңа институты ретінде ғана емес сонымен бірге
азаматтық іс жүргізудің дербес сатысы ретінде қарастырады[3].
Апелляциялық шағымданудың (наразылық келтірудің) азаматтық іс жүргізу
заңамасына оны енгізуді қажет еткен бір қатар мәнді моменттерін белгілеуге
болады.
Біріншіден, апелляция институты ол істі мәні бойынша екінші рет
қарастырғандықтан соттық қорғалу құқығын толығырақ жүзеге асыруға кепілдік
береді.
Екіншіден, апелляция институты әділдіктің жүзеге асыруына тездігін
және нақтылығын қамтамасыз етеді. Бұл бірінші инстанциядағы соттың шешімін
өзгертуге немесе істі екінші рет қарау мен шешудің нәтижесінде жаңа шешім
шығару апелляциялық өкілеттіктен шығып тұр.
Үшіншіден, апелляция институты сот практикасын бірдей құрастырылуын
қамтамасыз етеді, себебі апелляциялық соттың актілері бірінші инстанциядағы
соттар үшін бағыт бағдар болып қызмет етеді, бұл соттардың қателерін
азайтуға мүмкіндікті береді. (Е.А. Борисова).
Апелляциялық институт-заңды күшіне енбеген бірінші инстанциядағы
соттың шешімдері мен ұйғарымдарынның заңдылығы мен негізділігін тексеру
қызметін, сонымен бірге істің мәні бойынша екінші рет қарау мен шешілуін
реттейтін азаматтық процессуалды нормалардың жиынтығын білдіреді[4].
Процесстің сатысы ретіндегі апелляциялық сот өндірісі – бұл өздік
соңғы мақсатына жету үшін бағытталған процессуалды әрекеттердің анықталған
шеңберін біріктіретін сот өндірісінің бөлігі болып табылады.
Апелляциялық шағымдану (наразылық келтіру) институтының мақсаттары:
- бірінші инстанциясы бойынша шығарылған заңды күшіне енбеген сот
шешімдерінің немесе ұйғарымдардың заңдылығы мен негізділігін тексеру;
- бірінші инстанциядағы соттың дұрыс шешімді шығаруын қамтамасыз ету;
- іске қатысушы тұлғаларға олардың құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғауына кепілдік беру;
Шығымдану институтының негізгі мақсаты болып қайта қарау функциясы
табылады, яғни бірінші инстанциядағы соттың істің фактілі мән-жайын
бекітуінің дұрыстығын тексеру, материалды құқығының нормаларын қолдану мен
талқылауын, істі қарау мен шешіу кезінде азаматтық іс жүргізу құқығының
сақталуын тексеру.
Апелляциялық сатыдағы сот мәлімделген талап қою шегінде жаңа
фактілерді анықтап, тараптың дәлелді себептер бойынша бірінші сатыдағы
сотқа беруге нақты мүмкіндігі болмағанда жаңа дәлелдемелерді зерттей алады.
Апелляциялық сатыда қарау кезінде сот іс бойынша жаңа фактілі мән-
жайларды анықтауға және жаңа дәлелдемелерді зерттеуге құқылы.(АІЖК 345
баптың 2 тармағы).
Апелляциялық сот бірінші сатыдағы соттың істі дұрыс шешуін, құқықтық
жағын болсын, фактілі жағы болсын тексеру сонымен бірге жаңа дәлелдемелерді
зерттеу мен бағалау жолымен жаңа фактілерді анықтау, бұл апелляциялық
инстанцияның істі мәні бойынша қайтадан қарау мен шешілуін көрсетеді.
Апелляциялық сатыдағы сот мәлімдеген талап қою шегінде жаңа
фактілерді анықтап, тараптың дәлелді себептер бойынша бірінші сатыдағы
сотқа беруге нақты мүмкіндігі болмаған жаңа дәлелдемелерді зерттей алады.
Апелляциялық сатыдағы сот апелляциялық шағымның шегінде шешімнің
заңдылығы мен негізділігін тексереді, ол шағымда немесе наразылықта
көрсетілген мән-жайлар мен себептермен байланысты болады. Істі толық
көлемінде тексеру және шағымның шегінен шығу тек қана заңды мүддені қарау
үшін ғана мүмкін болады.
Апелляциялық іс жүргізу сатысындағы пайда болған азаматтық іс жүргізу
құқық қатынастары әділдіктің жоғары сапасын қамтамасыз етуі тиіс:
А) қайта қарауда дұрыстығы анықталған шағымдалған немесе наразылық
келтірілген шешімдердің заңдылығы мен негізділігін жариялау;
Ә) істің мәні бойынша бөлшектеп немесе толық шешілуімен сот өндірісін
аяқтау (бірінші инстанциядағы сот шешімін өзгерту немесе жаңа шешім
шығару);
Б) өндірісті шешілуінсіз аяқтау, оның тоқтатылуы немесе қараусыз
қалдырылуы;
В) бірінші инстанциядағы соттың заңсыз шешімдерін жою және істің мәні
бойынша жаңа қарауға жіберу. Сот қаулыларын қайта қарауды жүзеге асыруда
берілген қатынастардың рөлін есептей, әсіресе апелляциялық сатыдағы сот
өндірісіндегі заңды байланыстардағы жиынтықта оларды басты ретінде
қарастыру керек[5].
Берілген процесстің сатысы азаматтық процессуалды құқық қатынастарының
ерекше спецификалық субъективті құрамымен сипатталады. Апелляциялық өндіріс
сатысындағы азаматық іс жүргізу құқық қатынастары апелляциялық
инстанциядағы сотпен апелляциялық өндірісіндегі әрбір қатысушының арасында
пайда болады. Апелляциялық инстанцияның соты ретінде облыстық және оларға
теңестірілген соттар болады, яғни АІЖК 333 бабына сәйкес заңды күшіне
енбеген шешімдерге апелляциялық шағымдарды, наразылықтарды қарайтын соттар
болып:
А) аудандық және оларға теңестірілген соттар шығарған шешімдерге –
облыстық және оларға теңестірілген соттың азаматтық істер жөніндегі алқасы;
Б) облыстық және оларға теңестірілген бірінші сатыдағы соттар шығарған
шешімдерге – Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының азаматтық істер
жөніндегі алқасы қарайды[6].
1.2 Апелляция институтының Қазақстан Республикасы және шет мемлекет
құқық салаларында даму тарихы
Еліміз Қазақстан Республикасы өз егемендігін алып, жаңа демократиялық
дамушы ел қатарына қосылып, өзін таныту үшін және құқықтық мемлекет
егемендігін айқындау үшін құрылымы жағынан жаңару бағытын ұстады.
Мемлекеттің негізі болып, табылатын заң жобаларының механизімін
жүргізу үшін 1994 жылы 12 ақпанда Президентіміз Республикада құқық
реформасының мемлекеттік бағдарламасын бекітті. Құқықтық реформаның алғашқы
қадамдарының бірі 1995 жылы бүкіл халықтық референдум арқылы қабылданған.
Ата заңымыз Қазақстан Республикасының Конституциясы.
Жаңа сот жүйесінің Конституциямен бекітілуі іс жүргізу өндірісіне
апелляциялық шағымдану институттарыныңенуі қажет болды. Себебі, қазіргі
қоғам мен экономиканың даму кезеңінде, сот жүйесі мен судьялардың алдына
жаңа талаптар мен міндеттемелері пайда болды. Осы себептерге байланысты
соңғы кезеңде Республикамыздың іс жүргізу өндірісіне апелляциялық шағымдану
институты пайда болып, заң жүзінде инстанция ретінде өз қызметін атқаруда.
Ежелден сот жүйесіне белгілі, сот шешіміне шағымдану институтының үш
түрі бар. Олар кассациялық, апелляциялық, ривизия түрінде болған. Көптеген
елдердің іс жүргізу өндірісінде шағымдану институттары өз негіздерін алған.
Енді алдымен осы институттарының бірі апелляциялық шағымдану институтының
пайда болу тарихымен танысып өтсек[7].
Апелляциялық институты өзінің жалпы негіздерін, Ежелгі Рим
мемлекетіеің дамуы мен Батыс Еуропа елдерінің мемлекет және құқық
негіздерінен тапты.
Ежелгі Рим мемлекетінің ертерек даму кезеңінде, орталық үкіметтің даму
сатысында, сот шешіміне шағымдану сот жүйесінде болмады. Римде іс
жүргізудің екі кезеңі болды, біріншісі, injure, екіншісі, in judico.
Бұл кезеңдердің өз айырмашылықтары болған. Жоғарыдағы кезеңдерді legis
actiones жүйесіне енгізді. Уақыт өте келе бұл жүйенің іс жүргізу
өндірісіне ыңғайсыз болуы, жаңа қоғамдық экономикалық қатынастардың дамуына
сәйкес келмеді.
Эбуция заңы мен Юлия заңдарының нәтижесінде Римде іс жүргізу
өндірісінің жаңа реформасына шағымдану институтының жаңа формуласы
енгізіліп, анықталынды.
Сот шешіміне шағымдану өтінішін апелляция ( appellatio-шақыру) деп
атады. Дәл осы уақытта, яғни біздің эрамызға дейінгі ІІІ ғасырда шағымдану
институты апелляция түрінде пайда болды.
Император Августтың билік ету кезеңінде сот шешіміне шағымданып, іс
барлық инстан облыстық циялардан өткен жағдайда іс императордан шешімді
дұрыс шығарылмағандығын тексеру үшін, өтініш ретінде жіберді. Бұл кезеңде
бір іс бойынша, шағымды бірнеше рет беруге рұқсат еді. Император Юстианның
билік ету кезеңінде, апелляцияны бір іс бойынша екі рет қолдануға рұқсат
етілді. Бастапқы кезде ретсіз болған апелляциялық өндіріс, бірте-бірте
өзінің белгілі бір ұйымдастырушылық негізін қалады. Сот шешіміне шағымдану,
апелляциялық институт ретінде, Император Юстинианның патшалық ету кезеңінде
шағымданудың негізгі тәсілі ретінде толығымен заң жүзінде бекітіліп (527-
565 жылдары.) апелляцияның түрлері менн жоғарғы инстанцияларға берілу
мерзімдері анықталды.
Апелляциялық жүйе өзінің пайда болуымен көптеген мән-жайларды
қиындатты. Мысалы: өндірістің тежелуін, шағымдануға баж салығы
тағайындалып, оның қымбат болуы. Алайда, бұл қиындықтар істің әділ
шешілуіне кедергі жасай алмады. Апелляциялық шағымдану тәсілі, Рим
правосының маңызды элементтінің біріне айналды және ол әлемдік тарихтағы
юриспреденцияның ролін айқындай түсті.
Ежелгі Рим мемлекетінде пайда болған апелляциялық институттың,
азаматтық іс жүргізу өндірісіндегі заңдылықтары, Еуропа елдерінде де дамуға
кең көлем алды. Германияда ХІV ғасырдың аяғы мен ХV ғасырдың басында Рим
құқығының нормалары ене бастады. ХІV ғасырдың өзінде, дамушы қоғамды әдет-
ғұрып құқықтары қанағаттандырмады. Бұл жағдай соттық тәжірибеге Рим
құқығының толығымен енуіне мүмкіндік беріп, сот жүйесінде апелляция
институты пайда болды.
Германияның 1877 жылғы азаматтық іс жүргізу кодексінде, апелляция –сот
шешіміне шағымданудың негізгі тәсілі болып қабылданды.
Францияда апелляция ұғымы ХІІІ ғасырдың аяғында пайда болды. 1667 жылы
шыққан Ордоносовтың заңында апелляция шағымдануды, судья өзіне емес, оның
шығарған шешіміне шағым келтірілетіндігі бекітілді. Сонымен қатар Францияда
басқа да сот шешіміне шағымдану инстанциялары пайда болып, түрлі тәсілдерін
қолданды. Мысалы: Франциск І (1515-1547) ХVІ ғасырда Король Советінің
Парламент үстіне ривизиялық инстанция ретінде қарауын және егерде олар
процессуалды нормаларды бұзған жағдайда, шешімді қайта қарауды белгіледі.
Көптеген мемлекеттердің іс жүргізу өндірісінде қолданатын кассация
инстанциясы жылғы Людовик указының негізі бойынша құрылды. Сот шешіміне
шағымдану тәсілінің кассациялық (Француз тілінен kasser сөзі - бұзу)
инститьуты алғаш рет Францияда қолданылды. Осылайша Францияда сот
шешіміне шағымдану тәсілінің кассациялық және кейінгі апелляциялық
институттары ұйымдастырылып, Францияның 1807 жылғы АЧЖК-не заңды түрде
енді.
Алғашында шағымдану, құқық негіздерін Рим құқығынан ала отырып, екі
тәсілге бөлінді:
- құқық бұзушылыққа қолданылатын апелляция яғни оның мақсаты соттың
құқықтық қателерін түзету;
- фактілерді қолданылатын апелляция мақсаты – дәлелдерді қарауда, үкім
шығарушыдан істің мән-жайын анықтау.
Жоғарыдағы Батыс Еуропа елдерінде пайда болған апелляция
институттарының Рим апелляциялық институттарынан әлде қайда айырмашылықтары
бар еді.
Ресейдің құқықтық жүйесін қарастыратын болсақ, ол ұзақ уақыт өзіндік
ұлттық ерекшеліктерімен ерекшеленеді. ХVІІІ ғасырдың басында Петр І-нің
Ресей құқық жүйесіндегі реформасына, Батыс Еуропа елдерінің құқықтық
жүйелері әсер етті. Апелляциялық институттың даму сатысы, Петр І-нің
патшалық құру кезеңінде болды. 1720 жылы 17 қыркүйекте, апелляциялық шағым
беру тәртібі туралы указ шығарылды. Жергілікті соттардың шешімдеріне пара
алушылық, қасақана істің шешімінің дұрыс шешілмеуі және іс жүргізудегі қате
жіберу салдары, төменгі сот үстінен күшті, білікті, сапалы шешім шығаратын
талапкер инстанцияның қажеттілігі, апелляция институтарының өндіріске енуін
тездетті[8].
Апелляциялық өндіріс ХVІІІ ғасырдың аяғымен ХІХ ғасырдың ортасында
мазмұны бойынша ривизиялық болды. 1864 жылғы сот реформасы бойынша АЧЖ
Уставына соттың үш инстанциясы бекітілді. Уставтың түсіндірме жазбаларында
инстанциялардың бірі апелляция инстанциясының қажеттілігі ерекше атап
өтіліп, жаңа заң жобасына енгізілген.
1917 жылғы революциядан кейін, апелляция институты азаматтық іс
жүргізу өндірісінде өз тіршілігін тоқтатты. 1917 жылға 22 қарашадағы
Соттар туралы халық комиссарлар советінің Декреті бойынша, жергілікті сот
шешімдері ақырғы сот шешім болып, апелляциялық шағымдануға жатпайтындығы
бекітілді. Бұдан кейін, іс жүргізу өндірісінің немесе совет үкіметінің
апелляциялық институттан бас тарту себебі неде деген сұрақ туады. Сұраққа
жауапты үкімет басының көзқарасымен жаңа қоғамның талабынан көруге болады.
Себептердің бірі болып, Совет үкіметіне буржуазиялық сот аппаратын бұзып,
пролетарлық жаңа сот жүйесін құру, сот өндірісін жеңілдету, бірінші
инстанцияның қызметінің сапасын артыруда, апелляцияның кедергі болатындығын
атап айтып, сот өндірісіндегі маңызды институттардың бірі апелляция
институтының жойылуына әкеліп соқтырды.
Азаматтық іс жүргізу құқығының теориясына апелляцияның екі түрі
бнлгілі, олар жартылай апелляция және толық апелляция. Енді осы
апелляцияның түрлеріне жеке-жеке қысқаша сипаттама берейік.
Жартылай апелляциялық шағым дегеніміз – қатысушы жақтардың ұсынған
негізгі фактілеріне сүйене отырып, бірінші инстанцияның шешімін қайта
қарау. Істі қайта қарауда, жартылай апелляцияның негізгі ережесі бойынша
фактілер мен дәлелдерге істі қарау кезіңде жаңадан талдау жасап, белгілі
бір шарт бойынша, жаңа дәлелдер мен маңызды жағдайлар ашылып, өндірісте
қолданылуы мүмкін. Жартылай апелляцияда, заңда көрсетілген реттер бойынша,
кей жағдайларда істі жаңадан қарап шешім шығару үшін бірінші инстанцияға
қайта жіберіледі.
Толық апелляция кезінде, іске қатысушы жақтарға апелляциялық сотта
қарау үшін, бірінші инстанцияның қолданылған фактілері мен дәлелдеріне
қосымша жаңа фактілер мен дәлелдер ұсынуға рұқсат етіледі. Апелляцияның
мақсаты тек соттың жіберген қателігін тексеру ғана емес, жақтардың да
қателіктерін түзету. Апелляциялық ереже бойынша толық апелляция шағымын
соттың бірінші нистанциясына қайта қарауға жіберуге құқығы жоқ.
Апелляциялық сот өз шешімін шығару қажет.
Жоғарыдағы апелляцияның түрлерінің қайсысы біздің дамушы қоғамға
ыңғайлы болар еді?
Қоғамдағы жаңа экономикалық, құқықтық қатынастарды реттеу үшін, жалпы
құқықтарды қорғауда, менімше апелляция институты, оның ішінде, азаматтық
істерді өндірісінде қажеттілігі бүгінгі күн талабына сай туып отыр. Бізге
тарихы мен өндіріс ерекшеліктері белгісіз апелляция институты келешекте
құқық қорғау өндірісінде, өзіне лайықты орын алады деп сенеміз және де оны
уақыт көрсетеді.
Бөлімді қорытындылай келетін болсақ, мұнда апелляциялық сотта іс
жүргізудің түсінігі қарастырылды, оның өзін екі тарауға бөліп қарастырылды:
апелляциялық сатыдағы сотта іс жүргізудің түсінігі және даму тарихы;
Апелляция институтының Қазақстан Республикасы және шет мемлекет құқық
салаларында даму тарихы атты тараулар.
Тараптардың арасындағы заңды қатынастарын анықтайтын сот шешімдері
материалдық шындыққа сәйкес келмеуі мүмкін, сондықтан заң мүдделі
тұлғаларға жоғары тұрған инстанцияға шешімді шағымдану құқығын береді.
Шағымдану (наразылық келтіру) құқығын жүзеге асыру өзімен бірге заңды
күшіне енбеген бірінші сатыдағы сот ұйғарымдарымен шешімдердің заңдылығы
мен негізділігін тексеру мақсатында қайта қарауға әкеледі. Бұл бекітілген
заңнама актілерімен әдістермен бірінші сатыдағы соттың азаматтық істерді
қарау мен шешкуі жіберілген қателіктерді түзеуге мүмкіншілік туғызады.
Осындай әдістердің бірі апелляциялық іс жүргізу болып табылады.
Апелляция латын тілінен appelatio аударғанда шағым, наразылық
дегенді білдіреді.
Апелляциялық институт-заңды күшіне енбеген бірінші инстанциядағы
соттың шешімдері мен ұйғарымдарынның заңдылығы мен негізділігін тексеру
қызметін, сонымен бірге істің мәні бойынша екінші рет қарау мен шешілуін
реттейтін азаматтық процессуалды нормалардың жиынтығын білдіреді.
Процесстің сатысы ретіндегі апелляциялық сот өндірісі – бұл өздік
соңғы мақсатына жету үшін бағытталған процессуалды әрекеттердің анықталған
шеңберін біріктіретін сот өндірісінің бөлігі болып табылады.
Осы апелляциялық институттын келесі мақсаттары
- бірінші инстанциясы бойынша шығарылған заңды күшіне енбеген сот
шешімдерінің немесе ұйғарымдардың заңдылығы мен негізділігін тексеру;
- бірінші инстанциядағы соттың дұрыс шешімді шығаруын қамтамасыз ету;
- іске қатысушы тұлғаларға олардың құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғауына кепілдік беру қарастырылды.
Екінші тарауда Апелляция институтының Қазақстан Республикасы және
шет мемлекет құқық салаларында даму тарихы қарастырылды.
Еліміз Қазақстан Республикасы өз егемендігін алып, жаңа демократиялық
дамушы ел қатарына қосылып, өзін таныту үшін және құқықтық мемлекет
егемендігін айқындау үшін құрылымы жағынан жаңару бағытын ұстады.
Ежелден сот жүйесіне белгілі, сот шешіміне шағымдану институтының үш
түрі бар. Олар кассациялық, апелляциялық, ривизия түрінде болған. Көптеген
елдердің іс жүргізу өндірісінде шағымдану институттары өз негіздерін алған.
Ен алдымен осы институттарының бірі апелляциялық шағымдану институтының
пайда болу тарихын қарастырып өттік.
2 Апелляциялық шағым, наразылықты беру
2.1 Апелляциялық шағымдану мен наразылық келтіру құқығы
Апелляциялық шағымдану (наразылық келтіру) құқығы – бұл заңды күшіне
енбеген бірінші сатыдағы соттың шешімін тексеру бойынша апелляциялық
инстанциядағы соттың әрекетін қозғау құқығы.
Берілген құқық сотта қорғалуға жүгіну құқығының бір түрі ретінде
қарастырылады.
Апелляциялық шағымдану (наразылық келтіру) құқығының пайда болуы үшін
шағымдануға (наразылық келтіруге) құқығы бар тұлғаның бірінші инстанциядағы
соттың шешімін дұрыс емес деп тапқаны жеткілікті.
Бірақта апелляция бұл бірінші инстанциядағы басталған сот өндірісін
басқа әдістермен жалғастыру ғана емес. Заңды доктрина апелляциялық
инстанциядағы сот өндірісін автономды сипатын ерекшелей отырып объектілері
тығыз байланысты болғанымен бірінші инстанциядағы сот өндірісінен
ерекшеленеді[9].
Апелляциялық инстанциядағы сотта іс жүргізу барысында пайда болатын
азаматтық процессуалды құқық қатынастар процессуалды байланыс жүйесінде
екінші, себебі бірінші инстанциядағы сот істі талқылағаннан кейін ғана
пайда болады және бұрын сол сатыда болған қатынастар олар үшін заңды негіз
болады. Олардың спецификасы І инстанциядағы соттың актілерінің заңдылығы
мен негізділігін тексеру бойынша соттың өздік мақсатымен және сот актілерін
қайта қарауда автономды функциясын бейнелеуімен негізделген.
Апелляциялық шағымданудың (наразылық келтірудің) объектісі болып
заңды күшіне енбеген және апелляциялық тәртіппен шағымдануға жататын
бірінші сатыдағы сот шешімдері жатады. (АІЖК 332 б 1 т).
Сонымен соттың судьяның апелляциялық тәртіппен келесілердің шығарған
шешімдерінің заңдылығы мен негізділігін тексеруге өкілеттігі бар, олар:
Біріншіден, аудандық және оларға теңестірілген соттар;
Екіншіден, мүліктік дауды қараудың нәтижесі бойынша;
Үшіншіден, тараптары болып заңды тұлғалар, кәсіпкерлікпен айналысатын
бірақ заңды тұрғыда білімі жоқ азаматтар;
Төртіншіден, арыз бағасы бес мың айлық есептік көрсеткіштен аспайтын
болса.
Апелляциялық шағымның (наразылық келтірудің) объектісі ретінде сот
шешімі толық немесе бір бөлігі ғана болуы мүмкін.(АІЖК 335 б 1 т 6 т).
Апелляциялық шағымның (наразылық келтірудің) объектісі ретінде
қосымша шешім болады.(АІЖК 231 б 2 т). қосымша шешім негізгі шешіммен бірге
немесе бөлек шағымдалады (наразылық беріледі) [10].
Апелляциялық шағымдану (наразылық келтіру) құқығының субъектілері -
бұл апелляциялық шағым жасауға немесе апелляциялық наразылық келтіруге
құқығы бар тұлғалар (АІЖК 332 бабының 2-4 тармақтары). АІЖК берілген
нормаларына сәйкес бұл құқыққа ие бола алатын тұлғалар шеңбері кең.
Біріншіден, іске қатысушы тараптар мен басқа да тұлғалар шағымдану
құқығына ие болады. Іске қатысушы тұлғалардың құрамы АІЖК 44 бабында
қарастырылған. Шағым жасау құқығына процесске фактілі қатысқан тұлғалармен
бірге іске қатыспаған тұлғалар да шағым жасауға құқылы (мысалы, олар сот
өкілдері арқылы немесе оларсыз істі қарау туралы арызды берген жағдайда.)
Екіншіден, АІЖК 54 бабына сәйкес тараптардың және даудың нысанасына
дербес талаптарын мәлімдемейтін үшінші тұлғалардың мирасқорлары процесстің
тараптарының біреуін ауыстарған жағдайда апелляциялық шағым жасай алады.
Үшіншіден, өкілеттіктері рәсімделген сот өкілдері сот шешіміне шағым
жасай алады (АІЖК 61, 62 б.б.). Заңды өкілдер өкілдік етушілердің атынан
жасау құқығы өкілдік берушіге тиесілі барлық іс жүргізу әрекеттерін
жасайды. Сондықтан олар сенімхатты рәсімдемей–ақ сот шешіміне шағым жасауға
құқылы болады (АІЖК 63 б 4 т).
Төртіншіден, заң іске қатыстырылмаған бірақ тұлғалардың апелляциялық
шағым жасау құқығын береді. Берілген жағдайда соттың әрекеттерімен
көрсетілген тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерінің мәнді
бұзушылықтарға әкеледі. Сондықтан, шағым беру – бұл берілген тұлғалармен
өздерінің құқықтары мен заңды мүдделерін соттың заңсыз шешімдерінен
қорғалу тәсілі. АІЖК 366 бабының 1 тармағының 4 тармақшасында сот іске
қатысуға тартылмаған адамдардың құқықтары мен міндеттері туралы мәселелерін
шешкенде, шешім жойылуға тиіс екені қарастырылған.
Бесіншіден, наразылық келтіру құқығы істі қарауға қатысушы прокурорға
тиесілі. ҚР Бас Прокуроры мен оның орынбасарлары, облыс прокуроры және
оларға теңестірілген прокурорлармен олардың орынбасарлары, аудандық
прокурорлары және оларға теңестірілген прокурорлармен олардың орынбасарлары
өздерінің құзыреті шегінде істі қарауға қатысуына қарамастан сот
шешімдеріне наразылық келтіруге құқылы[11].
Апелляциялық шағымдардың (наразылықтар берудің (келтірудің))
мерзімдері АІЖК 334 бабының 3 тармағымен нақты бнрілген. Шағым, наразылық
сот түпкілікті түрде шешім шығарғаннан кейін 15 күн ішінде берілуі
(келтірілуі) мүмкін.
Істі талқылағаннан кейін дереу бірінші сатыдағы сот шешім шығарады.
Істі мәні бойынша шешкен кезде сот қысқаша (қысқартылған) шешім шығарады.
Шешім заңды күшіне енгенге дейін тараптар жасаған жазбаша өтінімдері
бойынша немесе өз қалауы бойынша сот кіріспе, сипаттама, дәлелдеу және
қарар бөліктерінен тұратын шешім шығарады.
Айрықша күрделі істер бойынша дәлелді шешім жасау 5 күннен аспайтын
мерзімге кейін қалдырылуы мүмкін, бірақ қысқаша (қысқартылған) шешімді сот
істі қарауды аяқтаған отырыстың өзінде жариялауға тиіс. Жарияланған шешім
судья қол қойып, ол іске қоса тіркелуге тиіс. Шешімді шығарған кезде судья
іске қатысушы адамдарға және өкілдерге шешіммен қашан танысуға және оның
көшірмесін алуға болатынын жариялауға міндетті.
Кейінгіге қалдырылған дәлелді шешімге апелляциялық шағым жасау
(наразылық келтіру) мерзімі оның шығарылғаннан кейін келесі күннен бастап
саналады. Шешім шығарылған күні мен шешіммен танысуға сотпен тағайындалған
күн бір уақытты білдіреді.
Бірқатар шетел мемлекеттерде шағым жасау үшін белгіленген мерзімнің
бастапқы саналуы шешім шығарылған күн емес, тараптарға шешімнің көшірмесін
берген күннен басталады. Бұл ереже, әрине, іске қатысушы тұлғалардың
мүдделеріне сәйкес келеді. Осыдан басқа, берілген ереже фактілі іске
қатысушылар мен істі қараған кезде қатыспаған тұлғалардың тең жағдайына
қояды. Мұндай азаматтық іс жүргізу нормасын отандық АІЖК-не де енгізуге
болар еді[12].
Заңмен бекітілген 15 күндік мерзімнің өтуі апелляциялық шағым жасау
(наразылық келтіру) құқығын жояды. Шағым немесе наразылық мерзімі өтіп
кеткенде берсе оны берген тұлғаға қайтарылады.
Шағымдану (наразылық келтіру) үшін заңмен бекітілген мерзімдерді, егер
олар сот дәлелді деп таныған себептермен өткізіліп алынса, сот қалпына
келтіре алады[13].
2.2 Апелляциялық шағымданудың, наразылықтың мазмұны және оны беру
АІЖК 335 бабының 1 тармағына сәйкес апелляциялық шағымның немесе
наразылықтың өзінің сипаты бойынша өте көлемді және күрделі мәліметтерден
тұрады.
Шағым немесе наразылық жолданатын соттың атауынан басталады. Онда
қандай облыстық немесе оған теңестірілген сот екені нақты көрсетілуі тиіс.
Егер апелляциялық шағымды заңды тұлға берсе, онда заңды тұлғаның толық
атауы мен тұрған жері (почта реквизиттері) көрсетілуі тиіс. Әрі қарай шағым
жасайтын немесе наразылық келтіретін тұлғаның атауы көрсетіледі. Шағымды
жеке тұлға берген жағдайда оның атауы азаматтың тегі, аты және әкесінің
аты, сонымен бірге оның тұрған жері көрсетілуі тиіс. Осыдан кейін
апелляциялық шағымды берген тұлғаның процессуалды жағдайларын көрсету
керек, яғни оның талап қоюшы, жауапкер, үшінші тұлға немесе басқа тұлға
екендігі жөнінде. Апелляциялық наразылықта наразылықты берген прокурордың
лауазымы және прокуратураның атауы көрсетілуі тиіс.
Шағымда немесе наразылықта қандай іс бойынша шешім шығарылғандығы,
шағым берген немесе наразылық келтірген тұлғаның келіспейтін шешімі қашан
және қандай сотпен шығарылғандығы туралы мәліметтер көрсетілуі тиіс. АІЖК
335 бабының 1 тармағының 3 тармақшасында шағым жасалатын немесе наразылық
келтіретін шешім және сол шешімді шығарған соттың атауы көрсетілуі керек
екені қарастырылған.
Шағымның немесе наразылықтың маңызды бөлігі бұл істі қараудың дұрыс
еместігі неде екендігін көрсету болып табылады. Берілген норма келесідей
талқылануы мүмкін: шағымда немесе наразылықта тұлғаның сот шешімімен
келіспейтін жағдайлары, оның негізсіз немесе заңсыз екендігі, сонымен бірге
тұлғаның ойы бойынша азаматтық іс жүргізген сотпен жіберілген процессуалды
бұзушылықтар көрсетілуі тиіс.
Бірақта істің қаралуы дұрыс еместігін көрсету жеткіліксіз. АІЖК 335
бабының 1 тармағының 5 тармақшасымен сәйкес, заңдарға, өзге де нормативтік
құқықтық актілерге және материалдарына сілтеме жасай отырып шешімнің
заңсыздығы немесе негізсіздігі неде екендігінің негіздемесін беру керек.
Шағымда немесе наразылықта сот шешімімен тұлғаның келіспейтіндігі ғана емес
сонымен бірге осы келіспеушілігін негіздейтін заңды дәлелдер мен мән-
жайлары мазмұндалуы керек. Апелляциялық шағымды құқықтық негіздеу қажеттігі
туралы талаптың құқықтық теңдігі сенбеушілікті туғызады, себебі мүдделі
тұлғаға қатысты[14].
Мұндай талап прокурормен келтірілетін апелляциялық наразылыққа ғана
тиесілі. Сот шешімімен басқа мүдделі тұлғаның келіспеушілігі біздің
түсінуіміз бойынша тек қана істің фактілі жағымен байланысты болуы керек.
Осымен, шағымданудың фактілі негізділігінің шегін шектейтін яғни АІЖК
335 бабының 3 тармағын сақтау керек. Апелляциялық шағым жасайтын немесе
наразылық келтіретін тұлғаның бірінші сатыдағы сотқа көрсетілмеген жаңа
дәлелдемелерге сілтемелер, бірінші инстанциядағы сотта оларды көрсету
мүмкін болмағандығы туралы шағымда негізделген жағдайда ғана жол беріледі.
Жоғарыда көрсетілген мәліметтерден басқа, шағым жасайтын немесе
наразылық келтіретін тұлғаның шағымды немесе наразылықты толық немесе бір
бөлігінде келтірілетінін және қандай өзгерістер енгізуді талап ететіндігін
көрсетуі тиіс. Бұл шағымның немесе наразылықтың сұрау бөлімі деп аталады.
Реквизиттердің бірі болып шағымға немесе наразылыққа қоса тіркелетін
құжаттардың тізімін көрсету болып табылады.
Шағымды, наразылықты беру (келтіру) күні және шағым, наразылық
беретін (келтіретін) адамның қолы болуы тиіс.
Апелляциялық шағымға мүдделі тұлғаның өзі немесе оның өкілі қол
қойылады. Өкілмен берілген шағымға егер бірінші сатыдағы сотта істі
жүргізуге берілген сенімхатта шағымдану құқығы арнайы айтылмаған болса
өкілдің өкілеттігін куәландыратын басқа құжат немесе сенімхат қосымша
тіркелуі тиіс.
Апелляциялық наразылыққа прокурор қол қояды.
Апелляциялық шағымға мемлекеттік баж төленгендігін растайтын
құжаттарда қоса тіркеледі. Мұндай талап апелляциялық наразылыққа қатысты
қолданылмайды.
Апелляциялық шағымда немесе наразылықта айғақтарына апелляциялық
шағым немесе наразылық бойынша дау айтылатын куәларды шақыру туралы
өтінімнің де болуы мүмкін.
Апелляциялық шағымдар немесе наразылықтар іске қатысушы тұлғалардың
санына қарай көшірмелерімен қоса сотқа беріледі. Қажет болған жағдайда
судья апелляциялық шағымды немесе наразылықты берген тұлғаны апелляциялық
шағымға немесе наразылыққа қоса тіркелген жазбаша айғақтардың іске қатысушы
тұлғалардың санына қарай көшірмелерін беруге міндеттей алады[15].
Шағым немесе наразылық бойынша істі қайта қараудың нәтижелері туралы
апелляциялық сатыдағы соттың актілері қаулы түрінде шығарылады.(АІЖК 358-
б.). АІЖК 358-бабының 3-тармағында қарастырылған жағдайда апелляциялық
сатыдағы сот бірінші сатыдағы сот шешімінің күшін жойып жаңа шешім шығарады
және істі мәні бойынша шешеді. Ал қалған басқа жағдайларда АІЖК 358-б.
1,2,4 және 5 тармақтарында қарастырылған өкілеттіктері бойынша сот
апелляциялық ұйғарым шығарады[16].
АІЖК 360-бабы апелляциялық соттың ұйғарымында немесе не көрсетілуі
керек екендігін қарастырады. Апелляциялық ұйғарымдары мазмұны бойынша төрт
бөлімнен тұрады: кіріспе, сипаттама, дәлелдеу және резолютивті.
Ұйғарымның кіріспе бөлігінде:
- қаулының шығарылған уақыты мен орны;
- соттың атауы, сот құрамы;
- апелляциялық шағымды немесе наразылықты берген тұлға;
- апелляциялық сатыда істі қараған кезде қатысқан тұлғалар;
Ұйғарымның сипаттама бөлігінде:
- бірінші сатыдағы соттың шешімінің мазмұны;
- апелляциялық шағымның немесе наразылықтың мазмұны;
- табыс етілген дәлелдемелер (қосымша материалдар);
- істі апелляциялық сатыда қарау негізінде оған қатысушы адамдардың
түсініктемелердің қысқаша мазмұны.
Апелляциялық сот ұйғарымының дәлелді бөлігінде келесіні көрсетуі
керек:
- сотты өз қорытындысын жасауға әкелген себептері;
- сот басшылыққа алған заңдары[17].
Апелляциялық ұйғарымның дәлелдеу бөліміне қатысты келесі жағдайларына
тоқтала кету қажет.
Сот шешімінің күшін жойып, істі жаңадан қарауға беру ұйғарымында
бірінші сатыдағы соттың жіберген процессуалды бұзушылығын көрсетуі керек
және ол АІЖК нақты нормасына сілтемесімен болу керек. Бұдан басқа,
апелляциялық сот бірінші сатыдағы соттың көңілін басқа да жіберушіліктерге
аударуға құқылы, соның ішінде: істің қандай мән-жайларын анықтау
қажеттігін; қандай дәлелдемелерді зерттеу керектігін көрсетуге; бірінші
сатыдағы сот жасауға тиісті басқа да іс әрекеттерді көрсетуге міндетті
(АІЖК 360 бап 3 тармақ).
Апелляциялық шағым немесе наразылық қанағаттантандырылмай қалдырылған
жағдайда сот сол бойынша шағым немсе наразылық дәлелдері дұрыс емес немесе
шешімнің күшін жоюға негіз болып табылмайды деп танудың себептерін
көрсетуге міндетті (АІЖК 360 б. 2 т.).
Ұйғарымның резолютивті бөлігінде апелляциылық шағымды немесе
наразфылықты қараудың нәтижелері бойынша апелляциялық соттың қорытындылары
мазмұндалған.
АІЖК 363 бабында апелляциялық сатыдағы сот нұсқауларының міндеттілігі
туралы императивті сипаттағы норманы қарастырады. Іс жүргізу әрекеттерін
жасау туралы нұсқаулар, апеляциялық сот ұйғарымыгндағы деректер, бірінші
сатыдағы сот шешімінің күші жойылған және іс қайтадан қаралуға берілген
жағдайда сол істі қайтадан қараушы сот үшін міндетті болып табылады[18].
Осымен бірге заң апелляциялық сатыдағы сот нұсқауларын беруге құқығы
жоқ туралы сұрақтар шеңберін нақты анықтайды, өйткені бұл судьяның
тәуелсіздік принципіне және оның дәледемелерді өзінің ішкі сенімі бойынша
бағалауына қайшы келеді. АІЖК 363 б. 2т. сәйкес істі апелляциялық тәртіппен
қарайтын сот:
- қайсыбір дәлелдеменің дұрыстығы немесе дұрыс еместігі туралы;
- бір дәлелдеменің екіншісінен артықшылығы туралы;
- жаңа істі қарау кезінде қандай шешім шығарылуы тиіс екендігі туралы
мәселелерді қарауға құқығы жоқ.
Апелляциялық сатыдағы соттың шешімі АІЖК 221 баптың талаптарына
сәйкес болуы керек, себебі ол өзнің мазмұны бойынша бірінші сатыдағы соттың
шешіміне сәйкес келеді. Осымен қатар апелляциялық шешімнің мазмұнын ерекше
айырмашылықтары бар.
АІЖК 221 бабында қарастырылған мәліметтерден басқа апелляциялық
соттың шешімінде келесілер көрсетіледі:
1) апелляциялық шағымды немесе наразылықты берген тұлғаның атауы;
2) шағымды немесе наразылықты берген тұлғаның талаптары;
3) тұлғамен берілген шағымның немесе наразылықтың негіздемесі;
4) бірінші сатыдағы соттың шешімінің қысқаша мазмұны;
5) бірінші сатыдағы сот шешімінің күшін жоятын апелляциялық соттың
негіздері;
6) апелляциялық сатыдағы соттың қорытындылары мен шешімі.
Апелляциялық сатыдағы сот актілерінің заңды күшінне енгізу ережесі
апелляциялық соттың өкілеттігін қолдануға байланысты жіктеледі.
АІЖК 368 бабына сәйкесапелляциялық сатыдағы сот қаулыларының күшіне
енуі, яғни апелляциялық сатыдағы соттың қаулылары қабылданған күннен бастап
заңды күшіне енеді.
Апелляциялық сатыдағы сот істі қарағаннан кейін оны бірінші сатыдағы
сотқа қайтарады (АІЖК 369 бабы)[19].
Апелляциялық шағымды немесе наразылықты беру – бұл қажетті
процессуалды әрекет апелляциялық инстанциядағы соттың құқығы мен
міндеттерін туғызатын заңды күшіне енбеген бірінші инстанциядағы соттың
шешімінің заңдылығы мен негізділігін тексеру.
Шағымдар және наразылықтар, шешім, қаулы шығарған сот арқылы
беріледі. Тікелей апелляциялық сатыларға келіп түскен шағымдар,
наразылықтар заңның талаптарын орындау үшін шешім шығарған сотқа жіберілуге
тиіс[20].
Апелляциялық іс жүргізудің пайда болуы үшін апелляциялық шағымның
немесе наразылықтың өзі, апелляциялық шағымның немесе наразылықтың мазмұның
талаптарына жауап беруі керек, сонымен бірге шағымдар, наразылықтар іске
қатысушы тұлғалардың санына қарай көшірмелері берілуі тиіс және мемлекеттік
баж төленгендігі туралы түбіртек болуы тиіс(АІЖК 335 б. 1 т. 8 т.) прокурор
баж төлеуден босатылады.
Берілген талаптарды сақтамау апелляциялық шағымды немесе наразылықты
қозғалыссыз қалдыруға әкеледі (АІЖК 336 б.).
Судья қаулы шығарады, сол арқылы шағымды немесе наразылықты
қозғалыссыз қалдырады және шағым немесе наразылық берген адамға
кемшіліктерді түзетуге мерзім береді.
Апелляциялық шағымды немесе наразылықты қозғалыссыз қалдыру туралы
бірінші сатыдағы соттың қаулысына жеке шағым, наразылық берілуі мүмкін
(АІЖК 336 б. 2 т.) [21].
Апелляциялық шағым немесе наразылықтың мазмұнына жоғарыда көрсетілген
талаптардан басқа апелляциялық шағым берудің немесе наразылық келтірудің
құқығының жүзеге асырудың заңда басқа да талаптар қарастырылған.
Оларға келесі талаптар жатады:
Апелляциялық шағым жасау немесе наразылық келтіру үшін берілген
мерзімді сақтау;
Шағымды немесе наразылықты келтіруді апелляциялық шағым беру немесе
наразылық келтіру құқығына ие тұлға бере алады;
Апелляциялық тәртіппен шағымдануға немесе наразылық келтіруге жататын
шешімге шағым жасау немесе наразылық келтіру.
Сондай - ақ, апелляциялық шағым немесе наразылық берген тұлғаның
өтініші бойынша қайтарылады.
Апелляциялық шағымға қосылу. Апелляциялық шағымды берген тұлғамен
процесте бір жақта болған бірге қатысушылар мен үшінші тұлғалар берілген
шағымға жазбаша арыз беру жолымен қосылуға құқылы. Шағымға қосылу туралы
арызға мемлекеттік баж төленбейді. Бұл құқық процесске істегі қарсы тарапқа
қатысты бірге қатысқан тұлғалардың мүдделерінің жалпылығына негізделген.
Апелляциялық шағымға немесе наразылыққа қарсылық. Іске қатысушы
тұлғалар қарсылығын растайтын құжаттарды қоса бере отырып, апелляциялық
шағымға немесе наразылыққа жазбаша түрде қарсылық білдіруге құқылы.
Қарсылық пен оған қоса берілген құжаттар іске қатысушы тұлғалардың санына
қарай көшірмелерімен бірге берілуге тиіс.
Қарсылық апелляциялық инстанциядағы соттарда істің дұрыс қарастырылуы
мен шешілуін қамтамасыз етеді[22].
Бірінші сатыдағы соттың апелляциялық шағымды, наразылықты
қабылдағаннан кейінгі әрекеті. АІЖК 338 бабының 1 тармағына сәйкес заңмен
белгіленген барлық талаптарды сақтай отырып апелляциялық шағымды немесе
наразылықты алғаннан кейін судья:
- шағымның, наразылықтың және оған қоса тіркелген жазбаша
дәлелдемелердің көшірмелерін келесі күннен кешіктірмей іске қатысушы
адамдарға жіберуге;
- шағымдануға, наразылық келтіруге белгіленген мерзім өткеннен кейін
істі апелляциялық сатыға жіберуге тиіс.
- Іске қатысушы адамдарды істі апелляциялық сатыда қараудың орны мен
уақыты туралы тиісінше хабардар етуге міндетті. Істің апелляциялық сатыда
қаралатын күні туралы хабар іс апелляциялық сатыдағы сотта зерделенетіндей,
ал іске қатысушы адамдар апелляциялық сатыдағы сот отырысына қатысу құқығын
пайдаланудың нақты мүмкіндігіне ие болатындай есеппен берілуге тиіс.
Апелляциялық шағымдануға, наразылық келтіруге белгіленген мерзім
өткенге дейін істі соттан ешкім талап ете алмайды. Іске қатысушы тұлғалар
сотта іс материалдарымен, сондай-ақ келіп түскен шағымдармен және оларға
білдірілген қарсылықтармен танысуға құқылы[23].
Екінші бөліміне, яғни Апелляциялық шағым, наразылықты беру тарауға
келесі қорытынды жасауға болады. Апелляциялық шағымдану (наразылық келтіру)
құқығы – бұл заңды күшіне енбеген бірінші сатыдағы соттың шешімін тексеру
бойынша апелляциялық инстанциядағы соттың әрекетін қозғау құқығы.
Берілген құқық сотта қорғалуға жүгіну құқығының бір түрі ретінде
қарастырылады.
Апелляциялық шағымданудың, наразылықтың мазмұны және оны беру АІЖК 335
бабының 1 тармағына сәйкес апелляциялық шағымның немесе наразылықтың өзінің
сипаты бойынша өте көлемді және күрделі мәліметтерден тұрады.
Шағым немесе наразылық жолданатын соттың атауынан басталады. Онда
қандай облыстық немесе оған теңестірілген сот екені нақты көрсетілуі тиіс.
Ал, егер апелляциялық шағымды заңды тұлға берсе, онда заңды тұлғаның
толық атауы мен тұрған жері (почта реквизиттері) көрсетілуі тиіс. Әрі қарай
шағым жасайтын немесе наразылық келтіретін тұлғаның атауы көрсетіледі.
Шағымды жеке тұлға берген жағдайда оның атауы азаматтың тегі, аты және
әкесінің аты, сонымен бірге оның тұрған жері көрсетілуі тиіс. Осыдан кейін
апелляциялық шағымды берген тұлғаның процессуалды жағдайларын көрсету
керек, яғни оның талап қоюшы, жауапкер, үшінші тұлға немесе басқа тұлға
екендігі жөнінде. Апелляциялық наразылықта наразылықты берген прокурордың
лауазымы және прокуратураның атауы көрсетілуі тиіс.
Апелляциялық шағымды немесе наразылықты беру – бұл қажетті
процессуалды әрекет апелляциялық инстанциядағы соттың құқығы мен
міндеттерін туғызатын заңды күшіне енбеген бірінші инстанциядағы соттың
шешімінің заңдылығы мен негізділігін тексеру.
Шағымдар және наразылықтар, шешім, қаулы шығарған сот арқылы
беріледі. Тікелей апелляциялық сатыларға келіп түскен шағымдар,
наразылықтар заңның талаптарын орындау үшін шешім шығарған сотқа жіберілуге
тиіс.
Апелляциялық іс жүргізудің пайда болуы үшін апелляциялық шағымның
немесе наразылықтың өзі, апелляциялық шағымның немесе наразылықтың мазмұның
талаптарына жауап беруі керек, сонымен бірге шағымдар, наразылықтар іске
қатысушы тұлғалардың санына қарай көшірмелері берілуі тиіс және мемлекеттік
баж төленгендігі туралы түбіртек болуы тиіс(АІЖК 335 б. 1 т. 8 т.) прокурор
баж төлеуден босатылады.
Берілген талаптарды сақтамау апелляциялық шағымды немесе наразылықты
қозғалыссыз қалдыруға әкеледі (АІЖК 336 б.).
3 Апелляциялық сатыда істі қарау
3.1 Апелляциялық сатыдағы соттың өкілеттігі
Апелляциялы инстанцияның алдына қойылған міндеттерді орындау үшін ол
осыған сәйкес өкілеттіктерге ие болады.
Апелляциялық инстанциясындағы соттың өкілеттігі – бұл заңмен
бекітілген процессуалды әрекеттерді, яғни, заңды күшіне енбеген шешімді
іске қатысушы тұлғалардың апелляциялық шағым, наразылық бойынша тексеруге
арналған құқықтардың жиынтығы.
АІЖК 358 бабына сәйкес апелляциялық сатыдағы сот:
А) шешімді өзгеріссіз, ал шағымды немесе наразылықты қанағаттандырмай
тастауға;
Б) бірінші сатыдағы соттың шешімін өзгертуге;
В) бірінші сатыдағы сот шешімінің күшін жоюға және жаңа шешім
шығаруға;
Г) АІЖК 364-бабында көзделген материалдық немесе іс жүргізу құқығы
нормаларының бұзылғаны анықталған жағдайда шешімнің күшін жойып, істі
бірінші сатыдағы соттың жаңадан қарауына жіберуге;
Д) АІЖК 247 және 249-баптарында көзделген негіздер бойынша шешімнің
толық немесе оның бөлігіндегі күшін жоюға және іс бойынша іс жүргізуді
қысқартуға не арызды қарамай тастауға құқылы[24].
Жоғарыда көрсетілген апелляциялық сатыдағы соттың өкілеттігі оның
функционалды өкілеттігіне жатады[25]. Осы өкілеттіктердің шеңбері өте кең
деп айтуға болады, себебі апелляциялық сатыдағы соттың шешімді тексеруде
пайда болатын құқығы мен міндетінен бастап және бұзушылықтарды анықтағаннан
кейін болатын нақты шаралармен аяқталады. Қарастырылып отырған өкілеттіктер
бірінші сатыдағы соттың шешімінің заңдылығы мен негізділігін неғұрлым толық
тексеруге қамтамасыз етеді[26].
АІЖК 358-бабында қарастырылған апелляциялық сатыдағы соттың әрбір
өкілеттігіне тоқталайық.
А) апелляциялық сатыдағы сот шешімді өзгеріссіз, ал шағымды немесе
наразылықты қанағаттандырмай тастауға екі жағдайда құқылы:
- егер апелляциялық тексеру барысында мәнді және мәнсіз бұзушылықтар
анықталмаса;
- егер апелляциялық ұйғарымда сот көрсеткен мәнсіз бұзушылықтар
анықталса.
Басқаша айтқанда, апелляциялық сатыдағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz