Бастауыш сыныптың оқу - тәрбие үрдісінде дидактикалық ойындарды пайдалану
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-5 бет
I. Арнайы мектепте бастауыш сынып оқушыларының оқу-тәрбие үрдісінде
дидактикалық ойындарды пайдаланудың теориялық негіздері
Ойынды педагогикалық және психологиялық тұрғыда
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6-9 бет
Бала тәрбиесіндегі дидактикалық ойынның мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
Бастауыш сыныптың оқу-тәрбие үрдісінде дидактикалық ойындарды пайдаланудың
теориялық-әдістемелік тұрғыда шешу ... ... ... ... ... ..15
II. Арнайы мектепте математика сабақтарында дидактикалық ойындарды
пайдалану.
Арнайы мектепте бастауыш сыныптың оқу тәрбие үрдісінде қазақтың
дидактикалық дидактикалық ойындарын пайдаланудың
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .24
Арнайы мектепте бастауыш сыныптың оқу-тәрбие үрдісінде дидактикалық
дидактикалық ойындарды пайдалану
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 30
Педагогикалық эксперимент және оның
қорытындылары ... ... ... ... ... .. ... .44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 6
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...48
Тіркеме
Кіріспе
Адамның жан дүниесінің дамып жетілуі, әлуметтік өмірге бейімделіп
тіршілік етуі әртүрлі іс-әрекеттермен шұғылдану барысында қалыптасады.
Сондай іс-әрекеттің бір саласы – ойын әрекеті. Бастауыш сынып оқушыларының
негізгі әрекеті - оқу, қарым-қатынас, ойын және еңбек болса, бұлардың
әрқайсысы негізгі функцияларды атқарып, баланы дамытады. Оқу - білім алу
мен білік, дағдыны қалыптастырса, қарым-қатынас - бұл балалардың бірін-бірі
дұрыс қабылдап, сонымен қатар жаңалық алмасуын арттырады. Ойын - пәндік
әрекеттерді жетілдіріп, бірлесіп жұмыс жасай білуге дағдыландырады. Ал
еңбек - қолдың қозғалысын жақсартып, практикалық кеңестік және көрнекі
ойлауын жетілдіреді. Балалардың бұндай әрекеттерге белсене қатысуы олардың
психикалық дамуын арттырады деп түсіндірген.
Я.А.Коменский "Ұлы дидактика" деген еңбегінде 6 жастан 12 жасқа
дейінгі жас кезеңін өнерлі және қамқорлық тәрбие мектебі деп атайды [23].
Бұл кезеңдерде балаларды нақты, түсінікті ана тілінде білім беру керек.
Сонымен қатар білім балалардың есінде қалатындай болуы тиіс. Бұл кезеңде
балалар қиындықты сезінбейді, сол себептен оларға оқу әрекеті жеңіл болып
көрінеді. Осыған орай бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетін жеңілдетудің
бірден-бір құралы ретінде "ойынды" айтуға болады.
Бастауыш сынып оқушылары еліктегіш, жаңаны жаны сүйгіш келеді.
Сондықтан мұғалім сабақ барысында ойын түрлерін пайдаланып отырса,
оқушылардың сабаққа деген ынтасы артып, алған білімдерін өмірде қолдана
білу мен ізденімпаздық дағдылары жетіле түседі.
Ойын түрлерін сабақта тиімді пайдалана білу мұғалімнің меңгертіп
отырған білімін аса зор ықыласпен тыңдап, білімді берік меңгеруіне
көмектеседі. Өйткені бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне
байланысты олар ойынға өте ынталы келеді. Ойын барысында балалар тез
серігіп, тапсырманы жылдам, дәл орындауға тырысады.
Төменгі сынып оқушыларына ойын түрлерін қолдану, оқушылардың пәнге
деген қызығушылығын арттырып, сабаққа белсенді түрде қатысып, түсінбегенін
түсінуге мүмкіндік туғызады.
Ойын түрлерін мұғалім сыныптан сыныпқа өткен сайын дидактикалық
"деректіден дерексізге. жеңілден ауырға, жақыннан алысқа" деген принципті
негізге ала отырып, бірте-бірте күрделендіре жүргізуіне болады.
Мүмкіншілігіне қарай, әр тақырып бойынша ойын түрлерін қолданып сабақ
жүргізу мұғалімнің шеберлігін шыңдап, сабақтың сапасын арттырары сөзсіз.
Ойынның негізгі мақсаты - баланы қызықтыра отырып білімді берік
меңгерту болса, мүғалімнің міндеті - сол ойын түрлерін пайдалана отырып,
оқушыларды өздігімен жұмыс істей білуге, ой белсенділігі мен тіл байлығын
арттыра түсуге түрлі дағды мен шеберлікті меңгертуге қол жеткізу.
Оқу үрдісінде ойын түрлерін пайдалану - бағдарламада анықтапған білім,
білік, және дағдыларды қалыптастыру, тиянақтау, бекіту немесе тексеру болып
табылады. Сондай-ақ мұғалім ойын түрлерін балалардың жас және психологиялық
ерекшеліктеріне сәйкес түрлендіре отырып, жаңа тақырыпты өткенде, өтілген
материалды қайталағанда, білімді тиянақтау және тексеру кезінде, яғни
сабақтың кез келген сәтінде оқыту әдісінің құралы ретінде пайдалануға
болады.
Қорыта келгенде, бастауыш сыныптың оқу үрдісінде "ойын" түрлерін
пайдалану, біріншіден оқушылардың білімін берік меңгерту құралы болса,
екінші ден, балалардың сабаққа деген қызығушылығын, белсенділігін
арттырып, білім сапасын көтеру болып табылады. Деседе, бүгінгі таңда
қоғамның әлеуметтік объективтік сұранысын орындауда бастауыш мектепте
оқушылардың танымдық, адамгершілік және сабаққа қызығушылығын,
белсенділігін дамыту педагогикалық тұрғыдан шешу қажеттігін, дамытудың бір
саласы дидактикалық ойындарды пайдалану өз деңгейінде болмағандығы арасында
қайшылықтар бар екендігі орын алып отыр.
Демек, осы айтылған қайшылықты ғылыми-теориялық тұрғыдан шешу, оның
педагогикалық-әдістемелік мүмкіндіктерін қарастыру біздің зерттеуіміздің
көкейтестілігі болып табылады. Осыған орай бұл зерттеудің тақырыбы:
“Бастауыш сыныптың оқу-тәрбие үрдісінде дидактикалық ойындарды пайдалану”.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – бастауыш сынып оқушыларының оқу-тәрбие
үрдісінде дидактикалық ойындарды тиімді пайдалану, оқушының сабаққа деген
қызығушылығын арттырып, оқуға деген ынтасын жоғарлататын құрал екенін
айқындау.
Дипломдық жұмыстың объектісі – бастауыш сынып оқушыларының оқу тәрбие
үрдісінде дидактикалық ойндарды пайдалану жүйесі.
Дипломдық жұмыстың пәні – бастауыш сыныптың оқу-тәрбие үрдісінде
дидактикалық ойындарды пайдалану мүмкіндіктері.
Зерттеудің міндеті – бастауыш сыныптың оқу-тәрбие үрдісінде
дидактикалық ойындарды пайдаланудың педагогикалық негіздерін айқындау,
бастауыш сыныптың оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланылатын дидактикалық
ойындардың мазмұнын, мүмкіндігін саралау;
- дидактикалық ойындарды пайдаланудың әдістемесін құру.
Зерттеудің болжамы – бастауыш сыныптың оқу-тәрбие үрдісінде
дидактикалық ойындарды пайдалану тиімді болар еді, егер:
- дидактикалық ойындарды пайдаланудың әдістемелік жүйесі жасалынса;
- дидактикалық ойындар оқу бағдарламасына жүйелі енгізілсе;
- дидактикалық ойындар өтілетін тақырыпта пән аралық байланыс болса.
Зерттеу базасы: Сарқанд қаласындағы көмекші мектеп
Дипломдық жұмыс 2 тараудан экспериментпен қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
I. Бастауыш сынып оқушыларының оқу-тәрбие үрдісінде дидактикалық ойындарды
пайдаланудың теориялық негіздері
1.1 Ойынды педагогикалық және психологиялық тұрғыда зерттеу.
Баланың психикалық даму үрдісінде ойын әрекетінің тағлымдық және
тәрбиелік маңызы осы заманғы тәлім тәрбие психологиясында өзекті мәселе
болып саналады. Ойын әрекетінде баланың денесімен ақыл-ойы дамып, өзін
қоршаған ортаның заттарымен құбылыстарын танып біледі.
Жоғары сатыда дамып жетілген сана-сезім мен ақыл-ой иесі – адам
баласының ойын әрекеті бір жағынан, тіршілік етудің негізгі формасы болып
саналатын болса, екінші жағынан, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын өмір
тәжірбиесінің нәтижесі болып саналады. Міне, осы тұрғыдан алғанда адам
баласының ойын әрекеті, негізінен балдырған кезіде кеңінен дамып, баланың
өсіп жетілуіндегі басты және жетекші факторға айналады.
Ойынды психологогиялық дамудың әр жағдайында коррекциялық бағытта
қолдану мәселесінің теориялық және әдістемелік негіздері: Фрейд:А.,
Роджерс К., Леви Д., Торф Д. және т.б. еңбектерінде ғылыми позицияларға
байланысты әрқилы сипатталынады [25].
Ойынның бала өмірінде үлкен орын алатынын ертеден-ақ дәлелденген.
Тіпті XVIII-ғасырда Ж.Ж. Руссо былай деп жазған: “Баланы жақсы тану және
түсіну үшін, оны ойын кезінде бақылау керек” – деген.
Ойын әрекетінің бала психологиясынан дамуына шешуші қызмет
атқаратындығы жайында Ж. Аймауытов, Т. Тәжібаев, М. Жұмабаев, С.
Торайғыров, Ш. Құдайбердіұлы т.б. қоған қайраткерлерінен бізге мұра болып
қалған еңбектерінде айрықша орын алады [32].
Кеңестер одағында жалпы ойын теориясы: Г.В. Плеханов, Н.К. Крупская,
А.С. Макаренко [25] сынды атақты ғалымдардың есімдерімен тығыз байланысты.
Дидактикалық ойындарды ғылыми түрде зерттеу ісіне: П.П. Блонский, С.П.
Шацский, В.Г. Марц, А.В. Сухомлинский, В.Г. Яковлев, Т.Е. Конникова,
Э.В. Яновскаялар сияқты ғалымдар да назар аударды [26].
“Ойын арқылы бала дүниені таниды” – дейді Т. Тәжібаев [32]. Шынында
да, бола үшін ойын өмір сүрудің белсенді формасы сол арқылы ересектерге
еліктейді, олардың іс-әрекетін, қарым-қатынастарын үйренеді, еңбектің мәнін
түсініп адамгершілік нормаларын игереді, әлеуметтік рольдер атқарады.
Ойынның теориясы мен мазмұндылығы, өмірде алатын орны туралы
К.Д. Ушинский, П.Ф. Лесгафт, В.А. Сухомлиский, С.П. Шацкий және
Н.К. Крупская да атап көрсеткен [25].
Сабақ барысында ойынның басты мақсаты – білім беруді ойынмен
ұштастыру. Баланың ойынға белсенді түрде қатысуы оның ұжымдағы басқа
әрекеттерін айқындайды.
Ойынның педагогикада, оқыту процесінде алатын орны Платон заманынан
белгілі болған. Ойынның оқу процесіндегі маңыздылығы жөнінде Я.А. Коменский
былай деген екен: “Мектепте, ойынға асыққандар бар, ол сондай ғанибет”. Ал
XVIII. Ж.Ж. Руссо мен И.Г. Песталоций: “Ойын балаларды болашақ өмірге
бейімдеу керек” – деп түсіндірген [23].
Бастауыш мектеп оқушыларының ойындарына да көптеген еңбектер
бағытталған. Бір тобы рөлдік, творчествалық ойындардың теориясын зерттеген
Л.С. Выготский [48], С.Л. Рубинштейн [50], А.Н. Леонтьев [48], И.А.
Фраукина, А.П. Усова, Д.Б. Эльконин, Р.И. Жуковская, Т.А. Маркова т.б.
келесілері педагогикалық процестерде дидактикалық және қозғалыс ойындарының
ерекшеліктері, алатын орны және маңызына тоқталды. Ғалымдар: Е.А. Радина,
А.И. Сорокина, Е.И. Удальцова, Э.М. Богусловская, В.Н. Аванесова т.б. ал
үшінші бір тобы оқшылардың көкемсурет тәрбиесіндегі ойынның маңызын
анықтауға бағытталған еңбектер Н.А. Ветлугина, Н.П. Сакулина, Н.В. Аванцова
және т.б [46]..
Тәрбилік үрдістегі ойынның маңызы туралы кеңес педагогтары
А.С. Макаренка, Н.К. Крупская және т.б. арнайы зерттеу еңбектерінде
терең де жан-жақты айқын талду жасаған[25].
А.С. Макаренканың айтуынша: “Үлкендер өмірі үшін жұмыс, қызмет істеу,
әрекет ету қандай орын алатын болса” деп жазды ол, - балалар өмірінде ойын
да сондай үлкен маңызды рөл атқарады. Ойында бала қандай болса, өскенде
жұмыста көбінесе сондай болады [25].
Ойын дегеніміз не? Бір қарағанда ол қарапайым құбылыс не әрекет
сияқты. Ойын міндетті түрде ұжымдық әрекет. Ойынның ережелері қисынды ой
қабілетінің даму, бір-біріне деген сыйластық қажеттіліктермен санасуы әр
ойыншының жеке әрекеттерінен туындайды. Ойынның басты шарты – жеңіске жету
болса да, әр ойыншы өз қарсыласының мүмкіндігімен санасып бір-біріне деген
сенімін арттырады.
Ойын арқылы бала өздігінен жұмыс істеуді үйренеді, ойлау қабілеті
дамиды, сөздік қоры байиды. Ойынның негізгі мақсаты – баланы қызықтыра
отырып, лексико-фонетикалық материлды берік меңгеру. Сондай-ақ ойын үстінде
балалардың тілін дамытып, ойын жүйесін айта беруге үйрету – мұғалімнің
басты парызы. Ойын үстінде баланың түрлі қасиеттері дамып, қабілеті мен
белсенділігі артатынын көрнекі педагог А.С. Макаренко кезінде атап
көрсеткен.
Педагогикалық процесті жетілдіруде ойынның алар орнын Қазақстандағы
ғалым Н. Құлжанова да зерттеген. Ойын бала үшін еліктеу, инстинг,
күнделікті негізгі іс-әрекет және оның жеке өмірі деп дәлелденген. Н.
Құлжанованың айтуы бойынша [4], ойынды әдептілік, тәрбиелік мақсатта
пайдалану – баланың болашақ өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеуі және
өмірдің талаптарына сай бейімделуі – басты педагогикалық мақсаттар. Ойындар
баланың қисынды ойлау қабілетін және қиялдау қабілеттерін дамытуға
жетелейді. Ғалымдар: “Бала ойында шынығып жұмыс жасап шынығып өсіп
жетіледі. Оның ойлау қабілеті жетіліп, қарым-қатыныас жасау мүмкіндігі
артады” – деп атап көрсеткен. Сол сияқты, бала өміріндегі ойынның алатын
маңызды орны туралы педагог М. Жұмабаев өз көзқарасын
қалдырған: “Ойын бала үшін өмірлік тәжірбие. Ойын барысында бала өзін
қоршаған орта туралы алған білімін пайдаланады[32]. Ойын кезінде бала терең
әсер алып, үлкен белсенділік көрсетіп, қисынды ойлау қабілеті күшейеді,
ойынды баланың тілінің дамыту үшін де пайдалану керек ” – деп баса айтқан.
“Ойын - бала дамуының негізі” – деп Ж. Пиаже, К. Левин, Л.С.
Выгодский[48], Д.Б. Эльконин, К.Д. Ушинский, А.С. Макаренко, С.А. Шмаков өз
еңбектерінде атап айтқан [25].
Ал С.А. Шмаков өз монографиясында ойынды екі жағынан қарауға болды
деген. Біріншісі – ойын ересектерге еліктеу болса, екіншісі – ол қуаныштың,
сергектіктің, ширақтылықтың, өмірдің жоғары әуезділігінің негізі болады
екен.
Сонымен, педагогикалық процесте ойын арқылы баланың білімі, жеке
тұлғалық қасиет-қабітеттерін арттыру мүмкіндіктері зерттелген. Енді осы
мүмкіндіктерді бүгінгі педагогикада үлкен орын алып отырған модульдік
жүйемен ұштастыру ғылыми тұрғыдан қаралмай тұрған мәселе. Ал модульдік
жүйеде балалар арасындағы еркін қарым-қатынас жасап сабақ барысында сайысты
ұйымдастыру арқылы ойынның барлық тиімді мүмкіндіктерін қолданса, топ
балаларының оқу нәтижесін арттырар еді. Әсіресе орыс топтпарында қазақ
тілін оқытуда барлық балалардың тілін игеруге модульдік технологияның ойын
әдістерімен ұштастыру кезегі күттірмейтін проблемаға айналды. Өйткені, жаңа
технология – оқыту процесін жетілдіруге, баланың белсенділігін арттыруға
көмектеседі.
Қазіргі замандағы жоғарғы білім қоғамның дамуы үшін, шығармашылық ақыл-
ой дамуында басты рол атқарады. Болашақ мамандықтарды әлеуметтік және
экономикаолық тұрғыдан даярлау интегралды ойлаудан, құбылыстар мен
фактілерді талдай және бақылай білу творчесволық ойлау қалыпсыз
қабылдауынан көрінеді. Балардың жай күйін, ынта-тілегін, дербес
ерекшеліктерін ескере отырып, жас мамандарды даярлудың сапысын аттыруда,
“өңдеулер мен ойындар” деген жалпы терминмен белгіленді. “Ойында мен
өңдеулер” зерттеу дәстүрлі оқыту әдістерінің алдындағы артықшылықтарын:
а) балаларға қиын мәселелерді өздерінің шешуіне мүмкіндік береді;
ә) қиын пәндердің өзінен ойындар мен өңдеулер арқылы нәтиже шығарады;
б) ойындар мен өңдеулер икемді, оқу мақсатына сәйкес күрделенеді.
Ойынның әлуметтік зерттеушісі, белгілі психолог Д.Б. Элькониннің
сөзімен айтсақ: “Ойын – ол адамдардың арасындағы әлеуметтік арақатынас,
практикалық білімдері және қызметі” [25].
Американдық зерттеуші И. Мартин ойынға: “Ойын - өңдеуді көрсететін
техникалық термин, бір топтың нәтижесіне тікелей тәуелді” – деп анықтама
береді. Осыған ұқсас анықтаманы Д. Чейвин: “Ойын - ол мақсатты жеңу және
жарысу элементтері көрсетілген ойынға қатысушылардың іс-әрекеті” – деп
көрсетеді [20].
“Ойын” анықтамасының ұғымы әлі жалпы шешілмеген болса да, П.И.
Пидкасистыйдың “Проблемалық модельді оқыту: теория және технологи
мәселелері” кітабындағы анықтама толығырақ сияқты: “Ойын – пәндік және
әлеуметтік шындықты бағыттауға және түсінуге арналған адамның ерекше
іс-әрекеті”.
Қорытынды
Баланың психикалық даму үрдісінде ойын әрекетінің тағлымдық және
тәрбиелік маңызы осы заманғы тәлім тәрбие психологиясында өзекті мәселе
болып саналады. Ойын әрекетінде баланың денесімен ақыл-ойы дамып, өзін
қоршаған ортаның заттарымен құбылыстарын танып біледі.
Жоғары сатыда дамып жетілген сана-сезім мен ақыл-ой иесі – адам
баласының ойын әрекеті бір жағынан, тіршілік етудің негізгі формасы болып
саналатын болса, екінші жағынан, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын өмір
тәжірбиесінің нәтижесі болып саналады. Міне, осы тұрғыдан алғанда адам
баласының ойын әрекеті, негізінен балдырған кезіде кеңінен дамып, баланың
өсіп жетілуіндегі басты және жетекші факторға айналады.
Ойынды психологогиялық дамудың әр жағдайында коррекциялық бағытта
қолдану мәселесінің теориялық және әдістемелік негіздері: Фрейд:А.,
Роджерс К., Леви Д., Торф Д. және т.б. еңбектерінде ғылыми позицияларға
байланысты әрқилы сипатталынады.
Ойын әрекетінің бала психологиясынан дамуына шешуші қызмет
атқаратындығы жайында Ж. Аймауытов, Т. Тәжібаев, М. Жұмабаев, С.
Торайғыров, Ш. Құдайбердіұлы т.б. қоған қайраткерлерінен бізге мұра болып
қалған еңбектерінде айрықша орын алады [32].
“Ойын арқылы бала дүниені таниды” – дейді Т. Тәжібаев. Шынында да,
бола үшін ойын өмір сүрудің белсенді формасы сол арқылы ересектерге
еліктейді, олардың іс-әрекетін, қарым-қатынастарын үйренеді, еңбектің мәнін
түсініп адамгершілік нормаларын игереді, әлеуметтік рольдер атқарады.
Ойын арқылы бала өздігінен жұмыс істеуді үйренеді, ойлау қабілеті
дамиды, сөздік қоры байиды. Ойынның негізгі мақсаты – баланы қызықтыра
отырып, лексико-фонетикалық материлды берік меңгеру. Сондай-ақ ойын үстінде
балалардың тілін дамытып, ойын жүйесін айта беруге үйрету – мұғалімнің
басты парызы. Ойын үстінде баланың түрлі қасиеттері дамып, қабілеті мен
белсенділігі артатынын көрнекі педагог А.С. Макаренко кезінде атап
көрсеткен [25].
1.2 Бала тәрбисіндегі дидактикалық ойынның мәні мен маңызы
Қазіргі жас ұрпақты жаңа тарихи жағдайларда тербиелеу жүйесін
ұйымдастыру және жаңа мазмұнын іздеуге педагогика ғылыми тәрбиелеу
әдістерін, формалары мен тәсілдерін жаңа тұрғыда қарастыруда. Тәрбие
формаларымен әдістері қатарында ойын айрықша орын алады.
Қаншама заман өтсе де мағынасын жоймаған ойынның тәлім-тәрбиелік
маңызы оқытуды, тәрбиелеуді мектеп жасына дейінгі жас бүлдіршіндерді жан-
жақты дамытуды ұйымдастырудың барлық түрінде балалардың қызығушылығын
арттыра отырып жүзеге асырылады.
Ойын ақыл-ойдың белсенді жұмыс істеуіне дүниетанымның кеңеюіне,
қоршаған өмірге деген көзқарасын нақтылауға,барлықпсихикалық процестерді
жетілдіруге мүмкіндік жасайды.
Ойындарда әзіл,қалжың, сықақ-көңіл көтерулер көп кездеседі және олар
көңілді сәттермен өлең тақпақтармен, санамақтармен толықтырылады. Олар
құнды ойын фольклорын құрайды және эстетикалық маңызын сақтайды.
Ойын үстінде бала достыққа, тапқырлыққа, іскерлікке, ептілікке,
адамгершілікке баулынады. Жас бала табиғатынан қимыл-қозғалысқа құмар.
Ол – ұрыншақ, секіріп жүруді қалайды.Мәселен, баланың істегені білінбес,
баламен ойнама шаршарсың, қыз қуыршақ дейді, бала құлыншақ дейді,
ойнай білмеген, ойлай да білмейді деген мақал-мәтелдерде баланың сана-
сезімі, ақыл-ойы өсіп жетілетіндігі дұрыс көрсетілген. Мектеп жасына
днйінгі балалар бойында шығармашылық қабілеттердің бастауларын
қалыптастыру. Білім беру, тәрбиелеу түрлерін ізгілік, білімділік,
адамгершілік жақсы қасиеттерді жүректеріне ұялату, олардың өз тіліне
отанына халқына деген сүйіспеншілігін арттыру бойына сіңіру. Пәнге
қызығушылығын, белсенділігін арттыру, дүниетанымын қалыптастыру. Ойын
баланың алдынан өмір есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін оятып, бүкіл
өміріне ұштаса береді. В.А.Сухомлинскийдің сөзімен айтөанда: Ойынсыз ақыл-
ойдың қалыпты дамуыда жоқ және болуыда мүмкін емес. Ойын дүниеге қарай
ашылған үлкен жарық терезе іспетті, ол арқылы баланың, рухани сезімін
жасампаз өмірмен ұштасып, өзін қоршаған дүние туралы түсінік алады. Ойын
дегеніміз ұшқын білімге құмарлықпен еліктеудің маздап жанар оты. Ойын
дегеніміз тынысы кең, алысқа меңзейтін, ойдан-ойға жетелейтін, адамның
қиялына қанат бітіретін осындай ғажайып нәрсе, ақыл-ой жетекшісі,
денсаулық кепілі, өмір тынысы демекпіз. Ойын үнемі жаңа ол тотбаспайтын
ескірмейтін нәрсе, күн сайын келіп жататын сәбилердің қиялын қозғап
сезімдерін аялайтын, дене қуатын, жанға, рухани азық болатын да осы ойын
мектеп жасына дейінгі баланың негізгі іс-әрекеті болып табылады. Оның
жетекші іс-әрекет болуы баланың өзінің көп уақытын ойынмен
алданыпүлкендердің еңбек әрекетіне аз немесе мүлдем араласпауына байланысты
емес. Ойын баланың психикасында сапалы өзгерістер туғызады.
Балалардың ересек адамдармен бірігіп өмір сүруге ұмтылуы бірлескен
ңбек негізінде қанағаттандырыла алмайды. Бұл қажеттілігін балалар ойын
үстінде қанағаттандыра бастайды, ойын арқылы өздеріне ересектер ролін алып,
еңбектік өмірді ғана емес,сол сияқты әлеуметтік қарым –қатынасты да
нақтылап көрсетеді. Баланың қоғамдағы осындай ерекше орны оның үлкендер
өміріне араласуының айрықша түрі болып саналатын рольдік ойынның пайда
болуының негізіне айналды. Ойын үстінде сәбиге адамдар арасында болатын
объективті қарым-қатынастар тұңғыш рет ашылып, ол әрбір іс-әрекетке араласу
адамнан белгілі міндеттерді орындауды талап ететін дәне бірсыпыра құқық
беретінін біледі. Сатып алушының ролін атқарғанда, мәселен бала сатып алуға
ниеттенген затын мұқият тексеріп қарауға, қызмет көрсетуге байланысты
ескертпе жасауға құқысы бар екенін, бірақ дүкенен шығарда сатып алған заты
үшін ақша төлеуге міндетті екенін аңғарады.Сюжеттік ойында роль атқару
дегеннің өзі рольде көрсетілген міндетті орындау және ойынның басқа
қатысушыларына байланысты құқын жүзеге асыру болып саналады. Белгілі
рольдерді жүйелі орындау ойнаушы балаларды тәртіптендіріп отырады.
Бірлескен іс-әрекет үстінде олар өз іс-әрекеттерін үйлестіруді үйретеді.
Балалар тобының басқа мүшелерімен жасалынатын мұндай шынайы өзара қарым-
қатынастар коллективтік сапаларды ғана қалыптастырып қоймай, сонымен бірге
баланың өзіндік санасын да жоғары көтереді. Құрдастарына, туа бастаған
коллектив пікіріне қарап бағдар алу баланың әлеуметтік сезімдерін: топқа
ілесу, басқаға жаны ашу т.б. қабілеттерін қалыптастырады.
Сонымен ойын-бос ермек емес, ол баланың күшін, оның
белсенділігін, тапқырлығын, зеректігін дамытып, әр түрлі сезім әрекеттеріне
нәр береді. Ойын балаларға да, үлкендерге де ауадай қажет.
Үлкендер бос уақытында балалармен ойнай отырып, өз бойындағы жақсы
әдеттерді шеберліктерді, таоғампаздықты, ықыластылықты бере отырып,
балаларының жүріс-тұрысынан, темпераментінен, бейімділіктерінен көптеген
қызық жағдайды байқауларына болады.Балаларды қызықтыратын мұндай қарым-
қатынас оларды тәрбиелейді. Отбасындағы дене тәрбиесімен еңбек, тәрбиені
бірлесе жүргізу отбасы өмірін тату етіп қана қоймайды, бала тәрбиесіндегі
ең басты құралдың ірі болып есептеледі. Тәрбие формалары мен әдістері
қатарына ойын айрықша орын алады.
Егер сәбиге неліктен ойнағанды ұнатасың? деп сұрасаңыз, оның
қайтарған жауабы өте қысқа әрі қарапайым болатыны белгілі: Өйткені ойын
қызықты! Бірақ мұнымен тәрбиеші үшін ойынның маңызы шектеулі деуге
боламайды. Тәрбиелік үрдістегі ойынның маңызы кеңес педагогтары А.С.
Макаренко, Н.К. Крупская және т.б. арнайы зерттеу еңбектерінде тереңде жан-
жақты айқын талдау жасаған. А.С Макаренко ... Тағы маңызды әдіс бар: ол-
ойын. Менің ойымша, ойынды баланың айналысатын ермек сабағының түрі деп
есептеу қате пікір [25]. Мектепке дейінгі кезеңде ойын – бұл норма,
балаүнемі ойынды ойнау керек. Балада ойынға деген құмарлық бар, сондықтанда
оны қанағаттандыру керек деген пікірді айтады.
Қазіргі психологиялық және педагогикалық ойынның тәрбиелік
мүмкіндіктері, оны ұйымдастыру және әртүрлі жас топтарындағы балаларды
тәрбиелеу ісіндегі ролі туралы мәселелер Ю. П. Азаровтың, Н.Т. Аникееваның,
Л.М. Иванованың, Б. Төтеновтың, М.Т. Тұрыскелдинаның, Т.И.Иманбековтың
еңбектерінде зеттеген.
А.С.Макаренко дәл атап көрсеткендей, бала үшін ойын, үлкендер
үшін жұмыс, қызмет қандай орын алса, дәл сондай орын алады. Бала ойында
қандай болса, өскенде жұмыста да көбінесе сондай болдмақ. Сондықтан болашақ
қайраткерді тәрбиелеу алдымен ойын да соғұрлым үлкен орын алады[25].
Макаренко ойынға үлкен мән бере отырып, өзі басқарған
мекемелерді ойынды тәрбиелеушілер өміріне міндетті түрде енгізіп отырады.
Ойын баланың өмірін қызыққа, қуанышқа бөлуін қамтамассыз ету үшін ол
балалардың ойынға деген сүйіспеншілігі мен қызығушылығын тәрбиелейді. Әр
түрлі ойындар еңбек әрекетіне ұласып, ал еңбек әрекетіне ойын элементтері
енгізіліп отырады.
Баланың өмірінде рольді ойындардың зор маңызы бар. Рольмен ойын
ойнағанда балалар өз шамаларына қарай үлкендер арасында қалыптасатын
қатынастарды жасап көрсетеді. Өзіне белгілі бір роль алғаннан кейін бала
соған орай қажетті ережелерді, міндеттерді орындайды, осыларды бойына
сіңіріп, мінез-құлықтың дағдылары мен әдеттерін игереді.
Рольді ойынның коллективтік сипаты бар. Ойын арасында үлкендер
коллективтері арасында кездесетін қарым-қатынастар балалар арасында да
бірте-ьірте қалыптасып, беки түседі. Бала өскен сайын рольді ойындармен
қатар дидактикалық және қимылды ойындар маңызды орын алады.
Сонымен, егер ойынның сюжеті балаға үлкендердің іс-әрекетімен және
өзара қарым-қатынасымен таныстыруға мүмкіндік берсе, шынайы өзара қарым-
қатынас оны балалар ойындарында байқалатын түрлі жағдайларда өзін ұстай
білуге үйретеді. Мұның өзінде әр бала өзін ойынның жалпы жағдайына,
балалардың осы тобының талаптарына және өзінің жеке дара қабілеттеріне сай
ұстауға үйренеді. Мінез-құлықты таңдау балалардың жалпы құрамына және
өзіндік мүмкіндіктерін бағалауына байланысты. Билеп төсеуді бұйыратынды
ұнататын, сондай-ақ тасада қалып қойғанда дұрыс көрінетін балаларда болады.
Баланың ойында алатын орны оның пассивтілігінің дәрежесін анықтамайды. Ойын
үстінде бала шынайы затты ойыншықпен немесе кездейсоқ нәрсемен алмастыруға
болатынын тез аңғарады. Шынайы затарды алмастыруды бала үлкендерден
үйренеді. Ойын іс-әрекеті ырықты зейін мен ырықты естің дамуына
көмектеседі. Ойын ақыл-ой дамуына да есер етеді, бала ойын үстінде
заттармен іс-әрекетерді жалпылауды, сөздің жалпылама мағынасын қолдануды
т.б. үйренеді.
Ойын процесі – тәрбинің пәрменді құралдарның бірі. Ойын арқылы
балалардың ақыл-ой , адамгершілік, дене тәрбиесі жүзеге асырылады, ойын
процесінде балалардың жағымды мінез-құлық белгілері: адалдық, көпшілік
мүддесімен санасушылық сияқты қасиеттері қалыптасады.Баланың жеке басының
маңызы ерекше. Ойын өсіп келе жатқан бала организімінің қажеті. Ойында
баланың дене күші артады, қолы қатайып, денесі шыңдала түседі, көзі
қырағыланады, зеректігі, тапқырлығы, ынтасы артып, жетіле түседі.
Ойынның жекелеген түрлері балалар санасының жетілуіне әр түрлі әсер
етеді: сюжеттің рольді ойындар айналасындағылар жөніндегі түсініктерді
кеңейтеді және тілдік қарым-қатынасты дамытуға көмектеседі, драмалау
ойындары көркем әдебиет шығармаларын тереңірек түсінуге жағдай жасайды және
тіл белсенділігін арттырады, құрастыру-құрылыс ойындары құрастыру
қабілеттерін арттырады және геометриялық фигуралар мен кеңістік қарым-
қатынастары туралы білімін кеңейтеді.
Ойын таным әдістерімен ьірге іскерлікке тапқырлыққа, жігерліке,
белсенділікке, саналыққа, бірлікке, зейінділікке, ұстамдылыққа,
әділеттілікке, қажырлыққа, қиялға тәрбиелеумен бірге санауға, өлшеуге,
беттестіру әдісіне терең шамалылыққа тең құрамдылыққа, топтауға жіктеуге,
біріктіруге қатысқан т.б. сияқты математикалық ұғымдарға алдын-аоа
тәрбиелейді. Ойын үстінде бала тілі дамиды.
Ойынға қызығу үшін ойын өмірмен ұштастырыла алынып, оның қажеттілігін
бала сезінуі тиіс. Балаға әрбір ойынның алдына қоятын мақсаттары айтыла
отырылып ойын ережесі түсіндіріледі. Тәрбие сан саналы. Демек, ойынның
атқаратын қызметі сан алуан болады. Атқаратын қызметіне қарай жұмбақ,
жаңылтпаш, ою-өрнек мозайкасы, жарыс, қара есеп, сұрақ, алмастыру, қозғалыс
жаттығу және дидактикалық ойындар деп бөлінеді.
Ерте кезден қазіргі кезге дейін бала өмірі үшін ойынның психологиялық
педагогикалық мәні мен мағынасы өте зор болып есептеліп келеді.
Қорытынды
Қазіргі жас ұрпақты жаңа тарихи жағдайларда тербиелеу жүйесін
ұйымдастыру және жаңа мазмұнын іздеуге педагогика ғылыми тәрбиелеу
әдістерін, формалары мен тәсілдерін жаңа тұрғыда қарастыруда. Тәрбие
формаларымен әдістері қатарында ойын айрықша орын алады.
Ойын ақыл-ойдың белсенді жұмыс істеуіне дүниетанымның кеңеюіне,
қоршаған өмірге деген көзқарасын нақтылауға,барлықпсихикалық процестерді
жетілдіруге мүмкіндік жасайды.
Ойын үстінде бала достыққа, тапқырлыққа, іскерлікке, ептілікке,
адамгершілікке баулынады. Жас бала табиғатынан қимыл-қозғалысқа құмар.
Ол – ұрыншақ, секіріп жүруді қалайды.Мәселен, баланың істегені білінбес,
баламен ойнама шаршарсың, қыз қуыршақ дейді, бала құлыншақ дейді,
ойнай білмеген, ойлай да білмейді деген мақал-мәтелдерде баланың сана-
сезімі, ақыл-ойы өсіп жетілетіндігі дұрыс көрсетілген. Мектеп жасына
днйінгі
балалар бойында шығармашылық қабілеттердің бастауларын қалыптастыру.
Білім беру, тәрбиелеу түрлерін ізгілік, білімділік, адамгершілік жақсы
қасиеттерді жүректеріне ұялату, олардың өз тіліне отанына халқына деген
сүйіспеншілігін арттыру бойына сіңіру. Пәнге қызығушылығын, белсенділігін
арттыру, дүниетанымын қалыптастыру. Ойын баланың алдынан өмір есігін ашып,
оның шығармашылық қабілетін оятып, бүкіл өміріне ұштаса береді.
В.А.Сухомлинскийдің сөзімен айтөанда: Ойынсыз ақыл-ойдың қалыпты дамуыда
жоқ және болуыда мүмкін емес. Ойын дүниеге қарай ашылған үлкен жарық терезе
іспетті, ол арқылы баланың, рухани сезімін жасампаз өмірмен ұштасып, өзін
қоршаған дүние туралы түсінік алады. Ойын дегеніміз ұшқын білімге
құмарлықпен еліктеудің маздап жанар оты. Ойын дегеніміз тынысы кең, алысқа
меңзейтін, ойдан-ойға жетелейтін, адамның қиялына қанат бітіретін осындай
ғажайып нәрсе, ақыл-ой жетекшісі, денсаулық кепілі, өмір тынысы демекпіз.
Ойын үнемі жаңа ол тотбаспайтын ескірмейтін нәрсе, күн сайын келіп жататын
сәбилердің қиялын қозғап сезімдерін аялайтын, дене қуатын, жанға, рухани
азық болатын да осы ойын мектеп жасына дейінгі баланың негізгі іс-әрекеті
болып табылады. Оның жетекші іс-әрекет болуы баланың өзінің көп уақытын
ойынмен алданыпүлкендердің еңбек әрекетіне аз немесе мүлдем араласпауына
байланысты емес. Ойын баланың психикасында сапалы өзгерістер туғызады.
Сонымен ойын-бос ермек емес, ол баланың күшін, оның белсенділігін,
тапқырлығын, зеректігін дамытып, әр түрлі сезім әрекеттеріне нәр береді.
Ойын балаларға да, үлкендерге де ауадай қажет.
Қазіргі психологиялық және педагогикалық ойынның тәрбиелік
мүмкіндіктері, оны ұйымдастыру және әртүрлі жас топтарындағы балаларды
тәрбиелеу ісіндегі ролі туралы мәселелер Ю. П. Азаровтың, Н.Т. Аникееваның,
Л.М. Иванованың, Б. Төтеновтың, М.Т. Тұрыскелдинаның, Т.И.Иманбековтың
еңбектерінде зеттеген [40].
1.3 Бастауыш сыныптың оқу-тәрбие үрдісінде дидактикалық ойындарды
пайдаланудың теориялық - әдіснамалық тұрғыда шешу
Адамзат қоғамы дамуының сандаған ғасырларында әртүрлі өркениет
өкілдері тарихи тағылымы мен болашақты болжау мүмкіндіктері жөнінде ежелден
– ақ ойланып келеді. Адамның айнала қоршаған ортасын және өзін - өзі
танудың көкжиегі ғасырдан – ғасырға өткен сайын іргесін кеңейте түсуде.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының саяси кемелденуі мен білім
беру жүйелерінің қайта құрылуы жағдайында жан – жақты білімді, мәдениетті,
іскер, белсенді тұлғаны қалыптастыру, сондай-ақ тұлғаның өзінің төл
мәдениетіне сай болуына жағдайлар жасау қажеттілігі бұрынғыдан да айқындала
түсуде.
Себебі бүгінгі қоғам дамуының басты және күрделі міндеттерінің
бірі – келешегіміз жеткіншек жас ұрпақты тәрбиелеуде біліміне біліктілігі
сай мамандар даярлау ісін жоғары деңгейге көтеру. Ал ұлт мектептерінің
қоғам алға қойған талаптар деңгейінен көрінуі де болашақ қоғам азаматы
тұлғасына байланысты.
Осы тұрғыдан алғанда қазіргі бастауыш сыныпта сабақ беру әдіс
– тәсілін жетік меңгерген мұғалімдері, әсіресе халықтық педагогикадағы
дидактикалық ойындарды пайдалану жөнінде ғылыми – теориялық, әдіснамалық,
әдістемелік даярлық сапасын арттыру өзекті мәселе. Сондықтан бастысын
мұғалімнің әдістемелік даярлығына қоятын қоғамымыздың жаңа әлеуметтік
тапсырыстары, ең алдымен, осы даярлықтың мазмұнын, формалары мен әдістерін
өзгертуді, екіншіден, оны халыққа білім берудің бүкіл жүйесін жаңарту мен
қайта құру принциптеріне сай дамытудың негізінде айтарлықтай жаңа деңгейге
көтеруді көздейді. Бұның бәрі, түптеп келгенде, бірін алу үрдісіне
дидактикалық ойындарды тәрбие құралы ретінде пайдалана білуге даярлығын
қалыптастырудың аса көкейкесті проблема екендігін дәлелдейді.
Жоғарыда айтылғанның бәрін ескере отырып, ең алдымен,
қарастырылып отырған проблеманың теориялық - әдіснамалық негізін дәлелдеу
мақсатында ғылыми еңбектер мен әдебиеттерге, құжаттар мен сөздіктерге
талдау жасай отырып ойын, дидактикалық ойын т.б. ұғымдарға анықтама
бере отырып олардың өзара байланысын жан – жақта ашуды, сонымен қатар
дидактикалық ойындардың тәрбие құралы екендігінің ғылыми – теориялық
негізін айқындауды жөн көрдік.
Алайда мұғалімдер бастауыш сыныптағы оқу тәрбие үрдісінде
дидактикалық ойындарды тәрбие құралы ретінде пайдалануда ойын, дидактикалық
ойын ұғымдарының ғылыми – теориялық мазмұны мен ойындардың шығу тарихы
туралы түсінігі болуы керек. Міне сондықтан да біз ең алдымен осы
ұғымдардың ғылыми – зерттелу тарихына, ғалымдардың берген анықтамаларына
жан – жақты талдау жасай отырып, өз анықтамамызды да беруге талпындық.
Ойын атаулы, оның ішінде ұлт ойындары – жастықтың символы. Олай
болса дүниеге келген әрбір адамның сәби шағынан қарттыққа дейін ұзақ өмір
жолындағы жан серігі. Адамды адамдық дәрежеге жеткенге дейін дене, ой, ес,
қиялын шынықтырын жаттықтырушы, ой-арманын ұштап қанаттандырушы - өмір
серігі. Жақсы мен жаманды, оң мен солды, әділдік пен әділетсіздікті айыра
білуге жетекші. Адамның әр кезде, жадында жүретін ақылшы - серігі.
Сондықтан ол өзінің табиғатынан әр кезде де әлеуметтік, әр кезде де оқытушы-
педагог рөлін атқаратыны сөзсіз. Ол дүниеге келген сәбидің жанынан екі елі
қалмайтын көлеңкесі іспеттес. Бала оған саналы, санасыз түрде әр кез мұқтаж
болып келеді. Осы мұқтаждықты айқын бағалай алмаған көптеген ғалымдар
дүниеде идеялар күресін қоздырып бүтін дүниені екі ұдай күрес аренасына
бөлген кезде - материализм мен идеализмнің күрес аренасына айналдырып, ұзақ
дәуірге ұластырып келді. Біз ішінара бұл мәселелер туралы пікірімізді айта
отырғанмен негізгі мәселе ұлт ойындарының әлеуметтік-педагогикалық,
қоғамдық, жалпы әлемдік құбылыс екеніне баса көңіл бөліп пікір өрбітпекпіз.
Қазақтың дидактикалық ойындарының әлеуметтік-педагогикалық
маңызы туралы пікірді біз тек қазақ айналасында ой қозғаумен шектелуден
аулақпыз. Олай болатыны ойын әр кезде, әр уақытта жалпы әлемдік маңызға ие.
Сондықтан ол әр кезде интернационалдық маңызға ие болып қала бермек.
Ойында шекара деген жоқ. Ойнаушының көңіліне қонса болды, тіл білуді
қажетсінбей-ақ ойнай береді.
Қазақ халқының рухани мұралары кезінде қағазға түспей ауызша
айтылып, ауыздан-ауызға ілініп, көпшіліктің құлағына жетіп игілігіне
айналған.
Ойын туралы пікірі де қағазға түспей ауызша айтылып келе-келе ұмыт
болған. Бүгінгі жерде ол пікірлер емес, ойынның өзі қажет болды. Сондықтан
сонау орта ғасырлардан бастап қазақтар туралы батыс пен шығыстың
жазбаларында айтыла қалса, ол халықтың этнографиялық мәліметтерінде,
дидактикалық ойындары, ойын-сауықтары туралы айтылмай, ескерілмей кетпейді.
Бұл ұлт ойындарының әлеуметтік негіздері мен мәні туралы мәліметтер
бергенімен педагогикалық тұрғыдан толық мәлімет бермейді. Соларды оқи
отырып біз ескі жазбалардың қарапайым, ашық-жарқын пікірлерінен
көшпенділер өмірінде, тұрмысында ойын-сауықтарының үлкен тәрбиелік рөл
атқарғандығының куәгері боламыз. Олай болса дидактикалық ойындардың
әлеуметтік-педагогикалық маңызы туралы ілімнің дамуы туралы ой-пікірді кең
мағынада алып қарауды мақсат етеміз.
Бұлай дейтініміз бүгінгі мәдениеттің негіздерін анықтаған,
анықтауға ниет білдірген (қайта өрлеу кезеңінен бергі дәуірде) адам
баласының зиялы қауымы мәдениеттің көне нұсқаларының бастауларын көне грек
мәдениетінен тарататыны белгілі. Сондықтан ұлт ойындарының әлеуметтік-
педагогикалық маңызы туралы көне грек ойшылдарының пікірлерінен ілгері
пікір айтқан ойшылдар некен саяқ кездеседі. Олай болса, бүгінгі жұртшылыққа
ұлт ойындарының тіпті, ойын атаулының адам өмірінен, әлеуметтік ортадан
қандай орын алатынын, оның маңызын айтып жеткізудің өзі қиындыққа соғар
еді.
Гректерде халық жиналатын орынды Агон деп атаған. Бұл
орындар грек мәдениетінің көпшілікке тарауына жол табатын үлкен жарыс
аренасы болуымен бірге, Агонда көпшілік халық ойындарымен бірге
олимпиадалық жарыстар өткізілген. Ойындардың мұндай жарыс пен бәсеке
өтетін түрлері гректерде мол болған (Пификалық, Истимикалық, Немейкалық,
Панафиналық т.б.). Осы ойындарға қатынасып жеңіске жеткендерді қаһарман
ретінде қабылдаған. Солардың ерлікке тең жанқиярлықпен еткен еңбегін жеңіс
тұғырына көтерілгенге дейін төккен терін паш ету дәстүрге айналған. Оларды
жастарға үлгі өнеге етіп ұсынған. Тәрбие құралына айналдырған. Оларды ел
есінде мәңгі қалдыру ниетімен, сол заманның шебер мүсіншілері жасаған
тамаша мүсіндері, біздің заманымызға дейін жетіп, күні бүгінге дейін
әлемнің таңдамалы мұражайларының сәні мен салтанатына айналуда.
Халық жиылатын орынар жарыс алаңы ғана болып қоймай, барлық
өнер атаулының, сол өнерге деген құштарлықтың қайнап тұрған қазанындай –
тәрбие орны да болған. Агондар гимнастикалық (әртүрлі дене жаттықтыру
ойындары мен физкультуралық жарыстар), ат ойындары (салт атпен жүру және
екі доңғалақты арбамен жарысу) және музыкалық (музыка, поэзия және би
өнері жарыстары) болып өткізілетін болған.
Қорыта айтқанда, осының бәрі бастау алатын жері түп негізі
сол бір қарапайым халық ойындарының негізінде туып өрбуі, құлаш жайып
үлкен маңызға ие болуы барлық мәдени, әдеби туынды мен өнер атауланың,
тіпті жаңалықтың жаршысы солардың халық санасына жол табатын орнын туғызуға
мұрындық болар үлгісін беруі ойынның тәрбие жұмысындағы алғашқы екенін
дәлеледеп жатуды қажет етпейтінін көрсетеді.
Біздің пікірімізше, ойын – барлық өнердің бастауы. Адам
баласының мәдени өнері бүгінгідей жіктеліп, сараланып, бір – бірінен әлі де
ажыратылмай тұрған кезде оның жалпы аты, біздің халықтың тілімен айтқанда
Ойын - сауық деп аталған. Ал ертедегі гректер олимпиадалық ойынды
барлығының алды санап, оның құрметіне жыл санауды бастаған. Пифагоршілер
математикалық ғылыммен айналысу нәтижесінде олимпиадалық жыл санауды
бірінші болып бастады және сол тұрғыда тәрбиеленіп, оны барлық заттардың
бастамасы болды деп білді - деп жазды Аристотель.
Ойынды ақыл – ой тәрбиесінің құралы деп танып әлеуметтік –
педагогикалық ойды дамыту мүддесіне пайдалану бұдан кейінгі дәуірдің халық
ағарту қайраткерлерінің еңбектерінен де орын алды. Олардың ішінде
көрнектілері Рабле (1494-1553), Я.А.Коменский (1592-1670), Д.Локк (1632-
1707), Г.В.Лейбниц (1646-1716) т.б. бар [40].
Орыстың революцияшыл – демократтары Белинский В.Г. (1811-
1848), Чернышевский Н.Г. (1836-1861) т.б. ойынды халық педагогикасын бөле
қарамай, оны әлеуметтік тұрғыдан бала тәрбиесімен бірге алып қарады. Олар
әлеуметтік педагогикалық тұрғыдан балалар алдыңғы қатарлы көзқараста
болды. Ойын теориясының дамуына үлес қосты, ойынның негізгі маңызын
түсініп, балалар ойындағы жасандылыққа қарсы шықты.
Ұлт ойындарын мектептегі педагогикалық іс-әрекеттің керегіне
жарату туралы пікірді тыңғылықты қоя білген Г.А. Покровскийдің еңбегі де
аз емес. Балаларды жан-жақты тәрбиелеуде әдісін іздестіру барысында
Покровский бірден бір тиімді құрал деп ұлт ойындарына көңіл аударып, оны
балаларды табиғи тәрбиелеуде әрі тартымды, таңдаулы тәрбие құралы деп
білді [40].
Орыс халқының ұлы педагогі К.А.Ушинский балаға берілетін білім
мен тәрбие ең алдымен ойын арқылы іске асатынын айтып, оған үлкен мән
берді. Ойын үстінде балалардың ұжымдық мінез-құлық пайда болып,
қалыптасатыннын айтты. Көпшілік бала қатынасатын ойындар олардың қоғамдық
қатынастарын дамытып, бір-бірімен байланыстарын нығайтады,- деп атап
көрсетті. Ойынның бала қабілетін дамытуға ықпалы бар, олай болса, оның
келешек тағдырына да ықпалы бар деген сөз. - деп жазды К.Д.Ушинский
[25].
Н.И.Пирогов (1810-1881) ойынды оқу-тәрбиеде пайдалануды жақтап,
оны алғашқы білім берудің күшті құралы деп атады. Балалар ойынын жоққа
шығару, пайдаланбау тәрбиешілердің әлсіздігі деп білді.
Жедел қимылды ойындарды дене шынықтыру сабақтарына пайдалануды
П.Ф.Лесгафт (1837-1909) ұсынды. Ол ауыр гимнастикалық жаттығулардан
сақтандырды, оның орнына табиғи қозғалысты ойынды пайдалануды орынды деп
білді.
Ойынды ғылыми жолмен зерттеу мәселесі XIX ғасырдың аяғы мен XX
ғасырдың басында басталды. Бұл істі алғаш қолға алған неміс ғалымы психолог
және философ, бала ойындарының ірі зерттеушісі Карл Гросс болды. Гросстың
еңбегі жарық көргенге дейін ойын әрекеті адамның аса күрделі әрекетінің
бірі екенін ол арқылы баланың психикасын білу және оның адамның дамуы
үшін қажетті компоненттердің қатарына жататынын түсінудің реті ешкімнің де
ойына келмеген болатын. К. Гросс ойын балада тұқым қуалаушылықтың негізінде
пайда болатын, жан - жануарлар секілді, өздерінің енесінен берілетін
инстинктті жаттығу арқылы өз бойында бекіту, сөйтіп өмір сүруге әзірлену
деп түсіндірді. Батыстық ойынды әлеуметтік-педагогикалық жағынан
зерттеушілері
К. Гросстың бұл пікірін өз еңбектерінде одан әрі дамытып бекіте түсті.
Американ философы Герберт Спенсер ойынды өсіп келе жатқан бала
организмінен артық қуатты бөліп шығаруының бір жолы десе Бюллер ойынға
тартатын бірден бір әрекет - организмнің функционалдық қанағаттанушылыққа
ұмтылуы, ал Дьюидің дәлелдеуінше ойын баланың мінез-құлық түрлерін
танытатын инстинктің негізінде қабылдаған еліктеуі мен машықтануы дегенді
дәлелдеді.
Қазақтың ұлт ойындарын жинап баспа орындарына ұсынушылардың бірі
Ә.Ә.Диваев [41] болғанын біз жоғарыда келтірдік. Ә.Ә.Диваев [41] қазақтың
ұлт ойындарын тек жинап қана қойған жоқ оның бала тәрбиесіндегі маңызын
көре біліп, оның тәрбиедегі орнын белгілеуге тырысты. Ол қазақтың ұлт
ойындарының әлеуметтік негізін анықтауға, білуге ұмтылды. Ол өзінің Қырғыз
(Қазақ) балаларының ойыны. деген еңбегінде Қазақ халқының қалыптасқан әдет-
ғұрыпына орай жасөспірімдерді негізінен үш топқа бөледі:
а) бір жастан жетіге дейін;
ә) жеті жастан он бес жасқа дейін;
б) он бестен отызға дейін.
Осыны негізге ала отырып қазақтың ұлт ойындарында үш топқа бөлген.
Бірінші топқа сәбилер ойыны деп ат қойып, баланың дүниеге көзқарасын
қалыптастыратын ойындарды жатқызады: “Соқыр теке”, “Түйе түйе”, “Көк сиыр”,
“Үйшік-үйшік”, “Қой бағу”, “Бөрік жасырмақ” т.б.
Екінші топтағы ойындарды бозбалалар ойыны деп атап, оған “Орда”,
“Домалақ ағаш”, “Бөрік жасырмақ”, “Тақия телпек” т.б.
Үшінші топтағы ойынды жігіттер ойыны деп атайды да, осы топқа жататын
ойындардың өзін үш топқа бөледі.
1. Қоғамдық өмірге байланысты қазақ халқының ұғымында ерте
қалыптасқан Хан жақсы ма? ойыны.
2. Жедел қимылды ойындарды - Ақсүйек, Ақшамшық, Тиын салу,
Алтыбақан, Арқантартыс, Белбеу тастау, Шертпек, Көрші т.б. жатқызады.
3. Спорттық маңызы бар ойындар – Бәйге, Көкпар, Түйе жарыс, Аударыспақ,
Жамбы ату, Сайыс, таяқ жүгіру т.б. жатқызды.
Бұл біздің заманымызға дейін қазақтың ұлт ойыны туралы
бұрынды-соңды айтылған, әлі күнге дейін өз құнын жоймай кеое жатқан
ғылымипікір айтуға ниет білдірген алғашқы еңбек болғанын айтуға болады.
Өкінішке орай бұл туралы кейінгі зерттеушілер тіс жарып, еш
пікір айтпайды. Оны былай қойғанда қазақтың дидактикалық ойындары туралы
анда-санда, қадау-қадау, бірлі-жарым және мақалалар болмаса, осы мәселеге
көңіл бөлінбей келді. Ұлт ойындарын әлеуметтік-пелагогикалық іс-әрекетке
қосу туралы бұл кезде алыс-жақын шет елдерде де айтарлықтай пікір айтушылар
кездеспейді.
Ойын -сауық деген атпен жарық көрген жинақтың
құрастырушылары Т.Пірәлиев, Т.Кенжалин, С. Қасиманов, С.Есқалиев,
К.Түсіпов, Т.Сұлтанбекова Қазақтың ұлт ойындары деген 2-ші бөлімінде
қазақ ойындарын тақырыптарға бөліп, жеке-жеке ат қойып, топтастыруға
тырысады. Атап айтқанда: Көпшілік ойындар, Мақал-мәтелдер, Қазақтың нақыл
сөздері, Халық жұмбақтары, Ойлап көріңізші, Жаңылтпаштар, Ауызша есеп,
Қазақша күрес, Дойбы ойыны, тоғыз құмалақ ойыны, Ат жарысы, клубтағы жастар
сауық кештерінде,- деген тақырыптармен береді [12].
Айта кететін нәрсе, бұл авторлар қазақтың ұлт ойындарын
зерттеуді мақсат етпеген. өздеріне дейін қазақтың ұлт ойындарының жинағы
жарық көрмегенін есепке ала отырып, осы ақтандақтың орнын толтыру мақсатын
көздеген. Кітап көпшілікке арналғандықтан авторлар өз мақсаттарына жетті
деуге болады. Сонымен бірге ұмыт бола бастаған кейбір халық мұрасын жас
ұрпақтың есіне салатын өз кезіндегі бірден – бір еңбек болды.
Ал зерттеуші А.Қ.Айтпаеваның Қазақ халық ойындары – бастауыш
сынып оқушыларын тәрбиелеу құралы атты еңбегінде – орыс тілінде оқытатын
мектептердің бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеу құралы ретінде қазақ
дидактикалық ойындарын пайдаланудың теориялық - әдістемелік негіздері
жасалып, қазақ халық ойындарының педагогикалық жіктемесін негіздеп, олардың
тәрбиелік мүмкіндіктерін айқындаған [13].
Қазақтың этнопедагогикасын зерттеуші ғалымдар, пелагогика
ғылымының докторы, профессор С.А. Ұзақбаева [7]мен авторлық бірлестіктегі
педагогика ғылымының кандидаты Б. Мұқановтың Қазақ этнопедагогикасы:
тәлімдік тағлымдар атты оқулықта [42] халықтың ауызекі поэтикалық
шығармашылықтың ішінде, тәрбиенің таптырмас құралы ойындармен ойын өлеңдер,
жаңылтпаштар, жұмбақтар, мақал-мәтелдер: - деп олардың тәрбиелік
мүмкіндіктеріне көп аса мән берген.
Зертеуші ғалым Г.Р.Бахтиярованың Қазақ этнопедагогикасы
материалдарын педагогикалық пәндерді оқытуда пайдалану атты кандидаттық
диссертациясында – балалар фальклорының ішіндегі ойындар мен ойын
өлеңдеріне мән беріп сондағы халық ойындарының тәрбиелік мүмкіндіктерін
атап көрсетеді.
Қазақтың ұлт ойындары деген мәселені бүгінгі зерттеушілер
арасында жеткілікті ғылыми тұрғыда қарастырғандар қатарына біздің
пікірімізше Е. Сағындықовтың еңбектерін жатқызуға болады
[42], себебі ол алғашқы зерттеулерінде ұлт ойындарын кеңестік, кеңестіктің
аумағында тұңғыш рет ана тілі, математика сабақтарының барысында
дидактикалық материал ретінде пайдалануды ұсынды. Оны нақты материалдармен
бекітті. Атап айтқанда ұлт ойындарын қазақ тілі математика пәндерінде және
кластан тыс тәрбие жұмыстарында: сабақ аралық үзілістерде, ертеңгіліктер
мен кештерде және ұзартылған күн топтарында пайдалануын нақты әдістемелік
жолдарын көрсете білді. Е.Сағындықов өзінің кандидаттық диссертациясында
және де кейінгі ғылыми-педагогикалық еңбектерінде төменде көрсетілген ұлт
ойындарының тұлғалық-салауаттық классификасиясын ұсынған [42].
1. Еңбек-тұрмыс ойындары;
2. Денешынықтыру спорт ойындары;
3. Ойлау арқылы орындалатын ойындары.
Бұларға тән қасиет жедел және баяу қимылды ойындарға бөлінетіндігі.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-5 бет
I. Арнайы мектепте бастауыш сынып оқушыларының оқу-тәрбие үрдісінде
дидактикалық ойындарды пайдаланудың теориялық негіздері
Ойынды педагогикалық және психологиялық тұрғыда
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6-9 бет
Бала тәрбиесіндегі дидактикалық ойынның мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
Бастауыш сыныптың оқу-тәрбие үрдісінде дидактикалық ойындарды пайдаланудың
теориялық-әдістемелік тұрғыда шешу ... ... ... ... ... ..15
II. Арнайы мектепте математика сабақтарында дидактикалық ойындарды
пайдалану.
Арнайы мектепте бастауыш сыныптың оқу тәрбие үрдісінде қазақтың
дидактикалық дидактикалық ойындарын пайдаланудың
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .24
Арнайы мектепте бастауыш сыныптың оқу-тәрбие үрдісінде дидактикалық
дидактикалық ойындарды пайдалану
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 30
Педагогикалық эксперимент және оның
қорытындылары ... ... ... ... ... .. ... .44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 6
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...48
Тіркеме
Кіріспе
Адамның жан дүниесінің дамып жетілуі, әлуметтік өмірге бейімделіп
тіршілік етуі әртүрлі іс-әрекеттермен шұғылдану барысында қалыптасады.
Сондай іс-әрекеттің бір саласы – ойын әрекеті. Бастауыш сынып оқушыларының
негізгі әрекеті - оқу, қарым-қатынас, ойын және еңбек болса, бұлардың
әрқайсысы негізгі функцияларды атқарып, баланы дамытады. Оқу - білім алу
мен білік, дағдыны қалыптастырса, қарым-қатынас - бұл балалардың бірін-бірі
дұрыс қабылдап, сонымен қатар жаңалық алмасуын арттырады. Ойын - пәндік
әрекеттерді жетілдіріп, бірлесіп жұмыс жасай білуге дағдыландырады. Ал
еңбек - қолдың қозғалысын жақсартып, практикалық кеңестік және көрнекі
ойлауын жетілдіреді. Балалардың бұндай әрекеттерге белсене қатысуы олардың
психикалық дамуын арттырады деп түсіндірген.
Я.А.Коменский "Ұлы дидактика" деген еңбегінде 6 жастан 12 жасқа
дейінгі жас кезеңін өнерлі және қамқорлық тәрбие мектебі деп атайды [23].
Бұл кезеңдерде балаларды нақты, түсінікті ана тілінде білім беру керек.
Сонымен қатар білім балалардың есінде қалатындай болуы тиіс. Бұл кезеңде
балалар қиындықты сезінбейді, сол себептен оларға оқу әрекеті жеңіл болып
көрінеді. Осыған орай бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетін жеңілдетудің
бірден-бір құралы ретінде "ойынды" айтуға болады.
Бастауыш сынып оқушылары еліктегіш, жаңаны жаны сүйгіш келеді.
Сондықтан мұғалім сабақ барысында ойын түрлерін пайдаланып отырса,
оқушылардың сабаққа деген ынтасы артып, алған білімдерін өмірде қолдана
білу мен ізденімпаздық дағдылары жетіле түседі.
Ойын түрлерін сабақта тиімді пайдалана білу мұғалімнің меңгертіп
отырған білімін аса зор ықыласпен тыңдап, білімді берік меңгеруіне
көмектеседі. Өйткені бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне
байланысты олар ойынға өте ынталы келеді. Ойын барысында балалар тез
серігіп, тапсырманы жылдам, дәл орындауға тырысады.
Төменгі сынып оқушыларына ойын түрлерін қолдану, оқушылардың пәнге
деген қызығушылығын арттырып, сабаққа белсенді түрде қатысып, түсінбегенін
түсінуге мүмкіндік туғызады.
Ойын түрлерін мұғалім сыныптан сыныпқа өткен сайын дидактикалық
"деректіден дерексізге. жеңілден ауырға, жақыннан алысқа" деген принципті
негізге ала отырып, бірте-бірте күрделендіре жүргізуіне болады.
Мүмкіншілігіне қарай, әр тақырып бойынша ойын түрлерін қолданып сабақ
жүргізу мұғалімнің шеберлігін шыңдап, сабақтың сапасын арттырары сөзсіз.
Ойынның негізгі мақсаты - баланы қызықтыра отырып білімді берік
меңгерту болса, мүғалімнің міндеті - сол ойын түрлерін пайдалана отырып,
оқушыларды өздігімен жұмыс істей білуге, ой белсенділігі мен тіл байлығын
арттыра түсуге түрлі дағды мен шеберлікті меңгертуге қол жеткізу.
Оқу үрдісінде ойын түрлерін пайдалану - бағдарламада анықтапған білім,
білік, және дағдыларды қалыптастыру, тиянақтау, бекіту немесе тексеру болып
табылады. Сондай-ақ мұғалім ойын түрлерін балалардың жас және психологиялық
ерекшеліктеріне сәйкес түрлендіре отырып, жаңа тақырыпты өткенде, өтілген
материалды қайталағанда, білімді тиянақтау және тексеру кезінде, яғни
сабақтың кез келген сәтінде оқыту әдісінің құралы ретінде пайдалануға
болады.
Қорыта келгенде, бастауыш сыныптың оқу үрдісінде "ойын" түрлерін
пайдалану, біріншіден оқушылардың білімін берік меңгерту құралы болса,
екінші ден, балалардың сабаққа деген қызығушылығын, белсенділігін
арттырып, білім сапасын көтеру болып табылады. Деседе, бүгінгі таңда
қоғамның әлеуметтік объективтік сұранысын орындауда бастауыш мектепте
оқушылардың танымдық, адамгершілік және сабаққа қызығушылығын,
белсенділігін дамыту педагогикалық тұрғыдан шешу қажеттігін, дамытудың бір
саласы дидактикалық ойындарды пайдалану өз деңгейінде болмағандығы арасында
қайшылықтар бар екендігі орын алып отыр.
Демек, осы айтылған қайшылықты ғылыми-теориялық тұрғыдан шешу, оның
педагогикалық-әдістемелік мүмкіндіктерін қарастыру біздің зерттеуіміздің
көкейтестілігі болып табылады. Осыған орай бұл зерттеудің тақырыбы:
“Бастауыш сыныптың оқу-тәрбие үрдісінде дидактикалық ойындарды пайдалану”.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – бастауыш сынып оқушыларының оқу-тәрбие
үрдісінде дидактикалық ойындарды тиімді пайдалану, оқушының сабаққа деген
қызығушылығын арттырып, оқуға деген ынтасын жоғарлататын құрал екенін
айқындау.
Дипломдық жұмыстың объектісі – бастауыш сынып оқушыларының оқу тәрбие
үрдісінде дидактикалық ойндарды пайдалану жүйесі.
Дипломдық жұмыстың пәні – бастауыш сыныптың оқу-тәрбие үрдісінде
дидактикалық ойындарды пайдалану мүмкіндіктері.
Зерттеудің міндеті – бастауыш сыныптың оқу-тәрбие үрдісінде
дидактикалық ойындарды пайдаланудың педагогикалық негіздерін айқындау,
бастауыш сыныптың оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланылатын дидактикалық
ойындардың мазмұнын, мүмкіндігін саралау;
- дидактикалық ойындарды пайдаланудың әдістемесін құру.
Зерттеудің болжамы – бастауыш сыныптың оқу-тәрбие үрдісінде
дидактикалық ойындарды пайдалану тиімді болар еді, егер:
- дидактикалық ойындарды пайдаланудың әдістемелік жүйесі жасалынса;
- дидактикалық ойындар оқу бағдарламасына жүйелі енгізілсе;
- дидактикалық ойындар өтілетін тақырыпта пән аралық байланыс болса.
Зерттеу базасы: Сарқанд қаласындағы көмекші мектеп
Дипломдық жұмыс 2 тараудан экспериментпен қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
I. Бастауыш сынып оқушыларының оқу-тәрбие үрдісінде дидактикалық ойындарды
пайдаланудың теориялық негіздері
1.1 Ойынды педагогикалық және психологиялық тұрғыда зерттеу.
Баланың психикалық даму үрдісінде ойын әрекетінің тағлымдық және
тәрбиелік маңызы осы заманғы тәлім тәрбие психологиясында өзекті мәселе
болып саналады. Ойын әрекетінде баланың денесімен ақыл-ойы дамып, өзін
қоршаған ортаның заттарымен құбылыстарын танып біледі.
Жоғары сатыда дамып жетілген сана-сезім мен ақыл-ой иесі – адам
баласының ойын әрекеті бір жағынан, тіршілік етудің негізгі формасы болып
саналатын болса, екінші жағынан, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын өмір
тәжірбиесінің нәтижесі болып саналады. Міне, осы тұрғыдан алғанда адам
баласының ойын әрекеті, негізінен балдырған кезіде кеңінен дамып, баланың
өсіп жетілуіндегі басты және жетекші факторға айналады.
Ойынды психологогиялық дамудың әр жағдайында коррекциялық бағытта
қолдану мәселесінің теориялық және әдістемелік негіздері: Фрейд:А.,
Роджерс К., Леви Д., Торф Д. және т.б. еңбектерінде ғылыми позицияларға
байланысты әрқилы сипатталынады [25].
Ойынның бала өмірінде үлкен орын алатынын ертеден-ақ дәлелденген.
Тіпті XVIII-ғасырда Ж.Ж. Руссо былай деп жазған: “Баланы жақсы тану және
түсіну үшін, оны ойын кезінде бақылау керек” – деген.
Ойын әрекетінің бала психологиясынан дамуына шешуші қызмет
атқаратындығы жайында Ж. Аймауытов, Т. Тәжібаев, М. Жұмабаев, С.
Торайғыров, Ш. Құдайбердіұлы т.б. қоған қайраткерлерінен бізге мұра болып
қалған еңбектерінде айрықша орын алады [32].
Кеңестер одағында жалпы ойын теориясы: Г.В. Плеханов, Н.К. Крупская,
А.С. Макаренко [25] сынды атақты ғалымдардың есімдерімен тығыз байланысты.
Дидактикалық ойындарды ғылыми түрде зерттеу ісіне: П.П. Блонский, С.П.
Шацский, В.Г. Марц, А.В. Сухомлинский, В.Г. Яковлев, Т.Е. Конникова,
Э.В. Яновскаялар сияқты ғалымдар да назар аударды [26].
“Ойын арқылы бала дүниені таниды” – дейді Т. Тәжібаев [32]. Шынында
да, бола үшін ойын өмір сүрудің белсенді формасы сол арқылы ересектерге
еліктейді, олардың іс-әрекетін, қарым-қатынастарын үйренеді, еңбектің мәнін
түсініп адамгершілік нормаларын игереді, әлеуметтік рольдер атқарады.
Ойынның теориясы мен мазмұндылығы, өмірде алатын орны туралы
К.Д. Ушинский, П.Ф. Лесгафт, В.А. Сухомлиский, С.П. Шацкий және
Н.К. Крупская да атап көрсеткен [25].
Сабақ барысында ойынның басты мақсаты – білім беруді ойынмен
ұштастыру. Баланың ойынға белсенді түрде қатысуы оның ұжымдағы басқа
әрекеттерін айқындайды.
Ойынның педагогикада, оқыту процесінде алатын орны Платон заманынан
белгілі болған. Ойынның оқу процесіндегі маңыздылығы жөнінде Я.А. Коменский
былай деген екен: “Мектепте, ойынға асыққандар бар, ол сондай ғанибет”. Ал
XVIII. Ж.Ж. Руссо мен И.Г. Песталоций: “Ойын балаларды болашақ өмірге
бейімдеу керек” – деп түсіндірген [23].
Бастауыш мектеп оқушыларының ойындарына да көптеген еңбектер
бағытталған. Бір тобы рөлдік, творчествалық ойындардың теориясын зерттеген
Л.С. Выготский [48], С.Л. Рубинштейн [50], А.Н. Леонтьев [48], И.А.
Фраукина, А.П. Усова, Д.Б. Эльконин, Р.И. Жуковская, Т.А. Маркова т.б.
келесілері педагогикалық процестерде дидактикалық және қозғалыс ойындарының
ерекшеліктері, алатын орны және маңызына тоқталды. Ғалымдар: Е.А. Радина,
А.И. Сорокина, Е.И. Удальцова, Э.М. Богусловская, В.Н. Аванесова т.б. ал
үшінші бір тобы оқшылардың көкемсурет тәрбиесіндегі ойынның маңызын
анықтауға бағытталған еңбектер Н.А. Ветлугина, Н.П. Сакулина, Н.В. Аванцова
және т.б [46]..
Тәрбилік үрдістегі ойынның маңызы туралы кеңес педагогтары
А.С. Макаренка, Н.К. Крупская және т.б. арнайы зерттеу еңбектерінде
терең де жан-жақты айқын талду жасаған[25].
А.С. Макаренканың айтуынша: “Үлкендер өмірі үшін жұмыс, қызмет істеу,
әрекет ету қандай орын алатын болса” деп жазды ол, - балалар өмірінде ойын
да сондай үлкен маңызды рөл атқарады. Ойында бала қандай болса, өскенде
жұмыста көбінесе сондай болады [25].
Ойын дегеніміз не? Бір қарағанда ол қарапайым құбылыс не әрекет
сияқты. Ойын міндетті түрде ұжымдық әрекет. Ойынның ережелері қисынды ой
қабілетінің даму, бір-біріне деген сыйластық қажеттіліктермен санасуы әр
ойыншының жеке әрекеттерінен туындайды. Ойынның басты шарты – жеңіске жету
болса да, әр ойыншы өз қарсыласының мүмкіндігімен санасып бір-біріне деген
сенімін арттырады.
Ойын арқылы бала өздігінен жұмыс істеуді үйренеді, ойлау қабілеті
дамиды, сөздік қоры байиды. Ойынның негізгі мақсаты – баланы қызықтыра
отырып, лексико-фонетикалық материлды берік меңгеру. Сондай-ақ ойын үстінде
балалардың тілін дамытып, ойын жүйесін айта беруге үйрету – мұғалімнің
басты парызы. Ойын үстінде баланың түрлі қасиеттері дамып, қабілеті мен
белсенділігі артатынын көрнекі педагог А.С. Макаренко кезінде атап
көрсеткен.
Педагогикалық процесті жетілдіруде ойынның алар орнын Қазақстандағы
ғалым Н. Құлжанова да зерттеген. Ойын бала үшін еліктеу, инстинг,
күнделікті негізгі іс-әрекет және оның жеке өмірі деп дәлелденген. Н.
Құлжанованың айтуы бойынша [4], ойынды әдептілік, тәрбиелік мақсатта
пайдалану – баланың болашақ өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеуі және
өмірдің талаптарына сай бейімделуі – басты педагогикалық мақсаттар. Ойындар
баланың қисынды ойлау қабілетін және қиялдау қабілеттерін дамытуға
жетелейді. Ғалымдар: “Бала ойында шынығып жұмыс жасап шынығып өсіп
жетіледі. Оның ойлау қабілеті жетіліп, қарым-қатыныас жасау мүмкіндігі
артады” – деп атап көрсеткен. Сол сияқты, бала өміріндегі ойынның алатын
маңызды орны туралы педагог М. Жұмабаев өз көзқарасын
қалдырған: “Ойын бала үшін өмірлік тәжірбие. Ойын барысында бала өзін
қоршаған орта туралы алған білімін пайдаланады[32]. Ойын кезінде бала терең
әсер алып, үлкен белсенділік көрсетіп, қисынды ойлау қабілеті күшейеді,
ойынды баланың тілінің дамыту үшін де пайдалану керек ” – деп баса айтқан.
“Ойын - бала дамуының негізі” – деп Ж. Пиаже, К. Левин, Л.С.
Выгодский[48], Д.Б. Эльконин, К.Д. Ушинский, А.С. Макаренко, С.А. Шмаков өз
еңбектерінде атап айтқан [25].
Ал С.А. Шмаков өз монографиясында ойынды екі жағынан қарауға болды
деген. Біріншісі – ойын ересектерге еліктеу болса, екіншісі – ол қуаныштың,
сергектіктің, ширақтылықтың, өмірдің жоғары әуезділігінің негізі болады
екен.
Сонымен, педагогикалық процесте ойын арқылы баланың білімі, жеке
тұлғалық қасиет-қабітеттерін арттыру мүмкіндіктері зерттелген. Енді осы
мүмкіндіктерді бүгінгі педагогикада үлкен орын алып отырған модульдік
жүйемен ұштастыру ғылыми тұрғыдан қаралмай тұрған мәселе. Ал модульдік
жүйеде балалар арасындағы еркін қарым-қатынас жасап сабақ барысында сайысты
ұйымдастыру арқылы ойынның барлық тиімді мүмкіндіктерін қолданса, топ
балаларының оқу нәтижесін арттырар еді. Әсіресе орыс топтпарында қазақ
тілін оқытуда барлық балалардың тілін игеруге модульдік технологияның ойын
әдістерімен ұштастыру кезегі күттірмейтін проблемаға айналды. Өйткені, жаңа
технология – оқыту процесін жетілдіруге, баланың белсенділігін арттыруға
көмектеседі.
Қазіргі замандағы жоғарғы білім қоғамның дамуы үшін, шығармашылық ақыл-
ой дамуында басты рол атқарады. Болашақ мамандықтарды әлеуметтік және
экономикаолық тұрғыдан даярлау интегралды ойлаудан, құбылыстар мен
фактілерді талдай және бақылай білу творчесволық ойлау қалыпсыз
қабылдауынан көрінеді. Балардың жай күйін, ынта-тілегін, дербес
ерекшеліктерін ескере отырып, жас мамандарды даярлудың сапысын аттыруда,
“өңдеулер мен ойындар” деген жалпы терминмен белгіленді. “Ойында мен
өңдеулер” зерттеу дәстүрлі оқыту әдістерінің алдындағы артықшылықтарын:
а) балаларға қиын мәселелерді өздерінің шешуіне мүмкіндік береді;
ә) қиын пәндердің өзінен ойындар мен өңдеулер арқылы нәтиже шығарады;
б) ойындар мен өңдеулер икемді, оқу мақсатына сәйкес күрделенеді.
Ойынның әлуметтік зерттеушісі, белгілі психолог Д.Б. Элькониннің
сөзімен айтсақ: “Ойын – ол адамдардың арасындағы әлеуметтік арақатынас,
практикалық білімдері және қызметі” [25].
Американдық зерттеуші И. Мартин ойынға: “Ойын - өңдеуді көрсететін
техникалық термин, бір топтың нәтижесіне тікелей тәуелді” – деп анықтама
береді. Осыған ұқсас анықтаманы Д. Чейвин: “Ойын - ол мақсатты жеңу және
жарысу элементтері көрсетілген ойынға қатысушылардың іс-әрекеті” – деп
көрсетеді [20].
“Ойын” анықтамасының ұғымы әлі жалпы шешілмеген болса да, П.И.
Пидкасистыйдың “Проблемалық модельді оқыту: теория және технологи
мәселелері” кітабындағы анықтама толығырақ сияқты: “Ойын – пәндік және
әлеуметтік шындықты бағыттауға және түсінуге арналған адамның ерекше
іс-әрекеті”.
Қорытынды
Баланың психикалық даму үрдісінде ойын әрекетінің тағлымдық және
тәрбиелік маңызы осы заманғы тәлім тәрбие психологиясында өзекті мәселе
болып саналады. Ойын әрекетінде баланың денесімен ақыл-ойы дамып, өзін
қоршаған ортаның заттарымен құбылыстарын танып біледі.
Жоғары сатыда дамып жетілген сана-сезім мен ақыл-ой иесі – адам
баласының ойын әрекеті бір жағынан, тіршілік етудің негізгі формасы болып
саналатын болса, екінші жағынан, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын өмір
тәжірбиесінің нәтижесі болып саналады. Міне, осы тұрғыдан алғанда адам
баласының ойын әрекеті, негізінен балдырған кезіде кеңінен дамып, баланың
өсіп жетілуіндегі басты және жетекші факторға айналады.
Ойынды психологогиялық дамудың әр жағдайында коррекциялық бағытта
қолдану мәселесінің теориялық және әдістемелік негіздері: Фрейд:А.,
Роджерс К., Леви Д., Торф Д. және т.б. еңбектерінде ғылыми позицияларға
байланысты әрқилы сипатталынады.
Ойын әрекетінің бала психологиясынан дамуына шешуші қызмет
атқаратындығы жайында Ж. Аймауытов, Т. Тәжібаев, М. Жұмабаев, С.
Торайғыров, Ш. Құдайбердіұлы т.б. қоған қайраткерлерінен бізге мұра болып
қалған еңбектерінде айрықша орын алады [32].
“Ойын арқылы бала дүниені таниды” – дейді Т. Тәжібаев. Шынында да,
бола үшін ойын өмір сүрудің белсенді формасы сол арқылы ересектерге
еліктейді, олардың іс-әрекетін, қарым-қатынастарын үйренеді, еңбектің мәнін
түсініп адамгершілік нормаларын игереді, әлеуметтік рольдер атқарады.
Ойын арқылы бала өздігінен жұмыс істеуді үйренеді, ойлау қабілеті
дамиды, сөздік қоры байиды. Ойынның негізгі мақсаты – баланы қызықтыра
отырып, лексико-фонетикалық материлды берік меңгеру. Сондай-ақ ойын үстінде
балалардың тілін дамытып, ойын жүйесін айта беруге үйрету – мұғалімнің
басты парызы. Ойын үстінде баланың түрлі қасиеттері дамып, қабілеті мен
белсенділігі артатынын көрнекі педагог А.С. Макаренко кезінде атап
көрсеткен [25].
1.2 Бала тәрбисіндегі дидактикалық ойынның мәні мен маңызы
Қазіргі жас ұрпақты жаңа тарихи жағдайларда тербиелеу жүйесін
ұйымдастыру және жаңа мазмұнын іздеуге педагогика ғылыми тәрбиелеу
әдістерін, формалары мен тәсілдерін жаңа тұрғыда қарастыруда. Тәрбие
формаларымен әдістері қатарында ойын айрықша орын алады.
Қаншама заман өтсе де мағынасын жоймаған ойынның тәлім-тәрбиелік
маңызы оқытуды, тәрбиелеуді мектеп жасына дейінгі жас бүлдіршіндерді жан-
жақты дамытуды ұйымдастырудың барлық түрінде балалардың қызығушылығын
арттыра отырып жүзеге асырылады.
Ойын ақыл-ойдың белсенді жұмыс істеуіне дүниетанымның кеңеюіне,
қоршаған өмірге деген көзқарасын нақтылауға,барлықпсихикалық процестерді
жетілдіруге мүмкіндік жасайды.
Ойындарда әзіл,қалжың, сықақ-көңіл көтерулер көп кездеседі және олар
көңілді сәттермен өлең тақпақтармен, санамақтармен толықтырылады. Олар
құнды ойын фольклорын құрайды және эстетикалық маңызын сақтайды.
Ойын үстінде бала достыққа, тапқырлыққа, іскерлікке, ептілікке,
адамгершілікке баулынады. Жас бала табиғатынан қимыл-қозғалысқа құмар.
Ол – ұрыншақ, секіріп жүруді қалайды.Мәселен, баланың істегені білінбес,
баламен ойнама шаршарсың, қыз қуыршақ дейді, бала құлыншақ дейді,
ойнай білмеген, ойлай да білмейді деген мақал-мәтелдерде баланың сана-
сезімі, ақыл-ойы өсіп жетілетіндігі дұрыс көрсетілген. Мектеп жасына
днйінгі балалар бойында шығармашылық қабілеттердің бастауларын
қалыптастыру. Білім беру, тәрбиелеу түрлерін ізгілік, білімділік,
адамгершілік жақсы қасиеттерді жүректеріне ұялату, олардың өз тіліне
отанына халқына деген сүйіспеншілігін арттыру бойына сіңіру. Пәнге
қызығушылығын, белсенділігін арттыру, дүниетанымын қалыптастыру. Ойын
баланың алдынан өмір есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін оятып, бүкіл
өміріне ұштаса береді. В.А.Сухомлинскийдің сөзімен айтөанда: Ойынсыз ақыл-
ойдың қалыпты дамуыда жоқ және болуыда мүмкін емес. Ойын дүниеге қарай
ашылған үлкен жарық терезе іспетті, ол арқылы баланың, рухани сезімін
жасампаз өмірмен ұштасып, өзін қоршаған дүние туралы түсінік алады. Ойын
дегеніміз ұшқын білімге құмарлықпен еліктеудің маздап жанар оты. Ойын
дегеніміз тынысы кең, алысқа меңзейтін, ойдан-ойға жетелейтін, адамның
қиялына қанат бітіретін осындай ғажайып нәрсе, ақыл-ой жетекшісі,
денсаулық кепілі, өмір тынысы демекпіз. Ойын үнемі жаңа ол тотбаспайтын
ескірмейтін нәрсе, күн сайын келіп жататын сәбилердің қиялын қозғап
сезімдерін аялайтын, дене қуатын, жанға, рухани азық болатын да осы ойын
мектеп жасына дейінгі баланың негізгі іс-әрекеті болып табылады. Оның
жетекші іс-әрекет болуы баланың өзінің көп уақытын ойынмен
алданыпүлкендердің еңбек әрекетіне аз немесе мүлдем араласпауына байланысты
емес. Ойын баланың психикасында сапалы өзгерістер туғызады.
Балалардың ересек адамдармен бірігіп өмір сүруге ұмтылуы бірлескен
ңбек негізінде қанағаттандырыла алмайды. Бұл қажеттілігін балалар ойын
үстінде қанағаттандыра бастайды, ойын арқылы өздеріне ересектер ролін алып,
еңбектік өмірді ғана емес,сол сияқты әлеуметтік қарым –қатынасты да
нақтылап көрсетеді. Баланың қоғамдағы осындай ерекше орны оның үлкендер
өміріне араласуының айрықша түрі болып саналатын рольдік ойынның пайда
болуының негізіне айналды. Ойын үстінде сәбиге адамдар арасында болатын
объективті қарым-қатынастар тұңғыш рет ашылып, ол әрбір іс-әрекетке араласу
адамнан белгілі міндеттерді орындауды талап ететін дәне бірсыпыра құқық
беретінін біледі. Сатып алушының ролін атқарғанда, мәселен бала сатып алуға
ниеттенген затын мұқият тексеріп қарауға, қызмет көрсетуге байланысты
ескертпе жасауға құқысы бар екенін, бірақ дүкенен шығарда сатып алған заты
үшін ақша төлеуге міндетті екенін аңғарады.Сюжеттік ойында роль атқару
дегеннің өзі рольде көрсетілген міндетті орындау және ойынның басқа
қатысушыларына байланысты құқын жүзеге асыру болып саналады. Белгілі
рольдерді жүйелі орындау ойнаушы балаларды тәртіптендіріп отырады.
Бірлескен іс-әрекет үстінде олар өз іс-әрекеттерін үйлестіруді үйретеді.
Балалар тобының басқа мүшелерімен жасалынатын мұндай шынайы өзара қарым-
қатынастар коллективтік сапаларды ғана қалыптастырып қоймай, сонымен бірге
баланың өзіндік санасын да жоғары көтереді. Құрдастарына, туа бастаған
коллектив пікіріне қарап бағдар алу баланың әлеуметтік сезімдерін: топқа
ілесу, басқаға жаны ашу т.б. қабілеттерін қалыптастырады.
Сонымен ойын-бос ермек емес, ол баланың күшін, оның
белсенділігін, тапқырлығын, зеректігін дамытып, әр түрлі сезім әрекеттеріне
нәр береді. Ойын балаларға да, үлкендерге де ауадай қажет.
Үлкендер бос уақытында балалармен ойнай отырып, өз бойындағы жақсы
әдеттерді шеберліктерді, таоғампаздықты, ықыластылықты бере отырып,
балаларының жүріс-тұрысынан, темпераментінен, бейімділіктерінен көптеген
қызық жағдайды байқауларына болады.Балаларды қызықтыратын мұндай қарым-
қатынас оларды тәрбиелейді. Отбасындағы дене тәрбиесімен еңбек, тәрбиені
бірлесе жүргізу отбасы өмірін тату етіп қана қоймайды, бала тәрбиесіндегі
ең басты құралдың ірі болып есептеледі. Тәрбие формалары мен әдістері
қатарына ойын айрықша орын алады.
Егер сәбиге неліктен ойнағанды ұнатасың? деп сұрасаңыз, оның
қайтарған жауабы өте қысқа әрі қарапайым болатыны белгілі: Өйткені ойын
қызықты! Бірақ мұнымен тәрбиеші үшін ойынның маңызы шектеулі деуге
боламайды. Тәрбиелік үрдістегі ойынның маңызы кеңес педагогтары А.С.
Макаренко, Н.К. Крупская және т.б. арнайы зерттеу еңбектерінде тереңде жан-
жақты айқын талдау жасаған. А.С Макаренко ... Тағы маңызды әдіс бар: ол-
ойын. Менің ойымша, ойынды баланың айналысатын ермек сабағының түрі деп
есептеу қате пікір [25]. Мектепке дейінгі кезеңде ойын – бұл норма,
балаүнемі ойынды ойнау керек. Балада ойынға деген құмарлық бар, сондықтанда
оны қанағаттандыру керек деген пікірді айтады.
Қазіргі психологиялық және педагогикалық ойынның тәрбиелік
мүмкіндіктері, оны ұйымдастыру және әртүрлі жас топтарындағы балаларды
тәрбиелеу ісіндегі ролі туралы мәселелер Ю. П. Азаровтың, Н.Т. Аникееваның,
Л.М. Иванованың, Б. Төтеновтың, М.Т. Тұрыскелдинаның, Т.И.Иманбековтың
еңбектерінде зеттеген.
А.С.Макаренко дәл атап көрсеткендей, бала үшін ойын, үлкендер
үшін жұмыс, қызмет қандай орын алса, дәл сондай орын алады. Бала ойында
қандай болса, өскенде жұмыста да көбінесе сондай болдмақ. Сондықтан болашақ
қайраткерді тәрбиелеу алдымен ойын да соғұрлым үлкен орын алады[25].
Макаренко ойынға үлкен мән бере отырып, өзі басқарған
мекемелерді ойынды тәрбиелеушілер өміріне міндетті түрде енгізіп отырады.
Ойын баланың өмірін қызыққа, қуанышқа бөлуін қамтамассыз ету үшін ол
балалардың ойынға деген сүйіспеншілігі мен қызығушылығын тәрбиелейді. Әр
түрлі ойындар еңбек әрекетіне ұласып, ал еңбек әрекетіне ойын элементтері
енгізіліп отырады.
Баланың өмірінде рольді ойындардың зор маңызы бар. Рольмен ойын
ойнағанда балалар өз шамаларына қарай үлкендер арасында қалыптасатын
қатынастарды жасап көрсетеді. Өзіне белгілі бір роль алғаннан кейін бала
соған орай қажетті ережелерді, міндеттерді орындайды, осыларды бойына
сіңіріп, мінез-құлықтың дағдылары мен әдеттерін игереді.
Рольді ойынның коллективтік сипаты бар. Ойын арасында үлкендер
коллективтері арасында кездесетін қарым-қатынастар балалар арасында да
бірте-ьірте қалыптасып, беки түседі. Бала өскен сайын рольді ойындармен
қатар дидактикалық және қимылды ойындар маңызды орын алады.
Сонымен, егер ойынның сюжеті балаға үлкендердің іс-әрекетімен және
өзара қарым-қатынасымен таныстыруға мүмкіндік берсе, шынайы өзара қарым-
қатынас оны балалар ойындарында байқалатын түрлі жағдайларда өзін ұстай
білуге үйретеді. Мұның өзінде әр бала өзін ойынның жалпы жағдайына,
балалардың осы тобының талаптарына және өзінің жеке дара қабілеттеріне сай
ұстауға үйренеді. Мінез-құлықты таңдау балалардың жалпы құрамына және
өзіндік мүмкіндіктерін бағалауына байланысты. Билеп төсеуді бұйыратынды
ұнататын, сондай-ақ тасада қалып қойғанда дұрыс көрінетін балаларда болады.
Баланың ойында алатын орны оның пассивтілігінің дәрежесін анықтамайды. Ойын
үстінде бала шынайы затты ойыншықпен немесе кездейсоқ нәрсемен алмастыруға
болатынын тез аңғарады. Шынайы затарды алмастыруды бала үлкендерден
үйренеді. Ойын іс-әрекеті ырықты зейін мен ырықты естің дамуына
көмектеседі. Ойын ақыл-ой дамуына да есер етеді, бала ойын үстінде
заттармен іс-әрекетерді жалпылауды, сөздің жалпылама мағынасын қолдануды
т.б. үйренеді.
Ойын процесі – тәрбинің пәрменді құралдарның бірі. Ойын арқылы
балалардың ақыл-ой , адамгершілік, дене тәрбиесі жүзеге асырылады, ойын
процесінде балалардың жағымды мінез-құлық белгілері: адалдық, көпшілік
мүддесімен санасушылық сияқты қасиеттері қалыптасады.Баланың жеке басының
маңызы ерекше. Ойын өсіп келе жатқан бала организімінің қажеті. Ойында
баланың дене күші артады, қолы қатайып, денесі шыңдала түседі, көзі
қырағыланады, зеректігі, тапқырлығы, ынтасы артып, жетіле түседі.
Ойынның жекелеген түрлері балалар санасының жетілуіне әр түрлі әсер
етеді: сюжеттің рольді ойындар айналасындағылар жөніндегі түсініктерді
кеңейтеді және тілдік қарым-қатынасты дамытуға көмектеседі, драмалау
ойындары көркем әдебиет шығармаларын тереңірек түсінуге жағдай жасайды және
тіл белсенділігін арттырады, құрастыру-құрылыс ойындары құрастыру
қабілеттерін арттырады және геометриялық фигуралар мен кеңістік қарым-
қатынастары туралы білімін кеңейтеді.
Ойын таным әдістерімен ьірге іскерлікке тапқырлыққа, жігерліке,
белсенділікке, саналыққа, бірлікке, зейінділікке, ұстамдылыққа,
әділеттілікке, қажырлыққа, қиялға тәрбиелеумен бірге санауға, өлшеуге,
беттестіру әдісіне терең шамалылыққа тең құрамдылыққа, топтауға жіктеуге,
біріктіруге қатысқан т.б. сияқты математикалық ұғымдарға алдын-аоа
тәрбиелейді. Ойын үстінде бала тілі дамиды.
Ойынға қызығу үшін ойын өмірмен ұштастырыла алынып, оның қажеттілігін
бала сезінуі тиіс. Балаға әрбір ойынның алдына қоятын мақсаттары айтыла
отырылып ойын ережесі түсіндіріледі. Тәрбие сан саналы. Демек, ойынның
атқаратын қызметі сан алуан болады. Атқаратын қызметіне қарай жұмбақ,
жаңылтпаш, ою-өрнек мозайкасы, жарыс, қара есеп, сұрақ, алмастыру, қозғалыс
жаттығу және дидактикалық ойындар деп бөлінеді.
Ерте кезден қазіргі кезге дейін бала өмірі үшін ойынның психологиялық
педагогикалық мәні мен мағынасы өте зор болып есептеліп келеді.
Қорытынды
Қазіргі жас ұрпақты жаңа тарихи жағдайларда тербиелеу жүйесін
ұйымдастыру және жаңа мазмұнын іздеуге педагогика ғылыми тәрбиелеу
әдістерін, формалары мен тәсілдерін жаңа тұрғыда қарастыруда. Тәрбие
формаларымен әдістері қатарында ойын айрықша орын алады.
Ойын ақыл-ойдың белсенді жұмыс істеуіне дүниетанымның кеңеюіне,
қоршаған өмірге деген көзқарасын нақтылауға,барлықпсихикалық процестерді
жетілдіруге мүмкіндік жасайды.
Ойын үстінде бала достыққа, тапқырлыққа, іскерлікке, ептілікке,
адамгершілікке баулынады. Жас бала табиғатынан қимыл-қозғалысқа құмар.
Ол – ұрыншақ, секіріп жүруді қалайды.Мәселен, баланың істегені білінбес,
баламен ойнама шаршарсың, қыз қуыршақ дейді, бала құлыншақ дейді,
ойнай білмеген, ойлай да білмейді деген мақал-мәтелдерде баланың сана-
сезімі, ақыл-ойы өсіп жетілетіндігі дұрыс көрсетілген. Мектеп жасына
днйінгі
балалар бойында шығармашылық қабілеттердің бастауларын қалыптастыру.
Білім беру, тәрбиелеу түрлерін ізгілік, білімділік, адамгершілік жақсы
қасиеттерді жүректеріне ұялату, олардың өз тіліне отанына халқына деген
сүйіспеншілігін арттыру бойына сіңіру. Пәнге қызығушылығын, белсенділігін
арттыру, дүниетанымын қалыптастыру. Ойын баланың алдынан өмір есігін ашып,
оның шығармашылық қабілетін оятып, бүкіл өміріне ұштаса береді.
В.А.Сухомлинскийдің сөзімен айтөанда: Ойынсыз ақыл-ойдың қалыпты дамуыда
жоқ және болуыда мүмкін емес. Ойын дүниеге қарай ашылған үлкен жарық терезе
іспетті, ол арқылы баланың, рухани сезімін жасампаз өмірмен ұштасып, өзін
қоршаған дүние туралы түсінік алады. Ойын дегеніміз ұшқын білімге
құмарлықпен еліктеудің маздап жанар оты. Ойын дегеніміз тынысы кең, алысқа
меңзейтін, ойдан-ойға жетелейтін, адамның қиялына қанат бітіретін осындай
ғажайып нәрсе, ақыл-ой жетекшісі, денсаулық кепілі, өмір тынысы демекпіз.
Ойын үнемі жаңа ол тотбаспайтын ескірмейтін нәрсе, күн сайын келіп жататын
сәбилердің қиялын қозғап сезімдерін аялайтын, дене қуатын, жанға, рухани
азық болатын да осы ойын мектеп жасына дейінгі баланың негізгі іс-әрекеті
болып табылады. Оның жетекші іс-әрекет болуы баланың өзінің көп уақытын
ойынмен алданыпүлкендердің еңбек әрекетіне аз немесе мүлдем араласпауына
байланысты емес. Ойын баланың психикасында сапалы өзгерістер туғызады.
Сонымен ойын-бос ермек емес, ол баланың күшін, оның белсенділігін,
тапқырлығын, зеректігін дамытып, әр түрлі сезім әрекеттеріне нәр береді.
Ойын балаларға да, үлкендерге де ауадай қажет.
Қазіргі психологиялық және педагогикалық ойынның тәрбиелік
мүмкіндіктері, оны ұйымдастыру және әртүрлі жас топтарындағы балаларды
тәрбиелеу ісіндегі ролі туралы мәселелер Ю. П. Азаровтың, Н.Т. Аникееваның,
Л.М. Иванованың, Б. Төтеновтың, М.Т. Тұрыскелдинаның, Т.И.Иманбековтың
еңбектерінде зеттеген [40].
1.3 Бастауыш сыныптың оқу-тәрбие үрдісінде дидактикалық ойындарды
пайдаланудың теориялық - әдіснамалық тұрғыда шешу
Адамзат қоғамы дамуының сандаған ғасырларында әртүрлі өркениет
өкілдері тарихи тағылымы мен болашақты болжау мүмкіндіктері жөнінде ежелден
– ақ ойланып келеді. Адамның айнала қоршаған ортасын және өзін - өзі
танудың көкжиегі ғасырдан – ғасырға өткен сайын іргесін кеңейте түсуде.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының саяси кемелденуі мен білім
беру жүйелерінің қайта құрылуы жағдайында жан – жақты білімді, мәдениетті,
іскер, белсенді тұлғаны қалыптастыру, сондай-ақ тұлғаның өзінің төл
мәдениетіне сай болуына жағдайлар жасау қажеттілігі бұрынғыдан да айқындала
түсуде.
Себебі бүгінгі қоғам дамуының басты және күрделі міндеттерінің
бірі – келешегіміз жеткіншек жас ұрпақты тәрбиелеуде біліміне біліктілігі
сай мамандар даярлау ісін жоғары деңгейге көтеру. Ал ұлт мектептерінің
қоғам алға қойған талаптар деңгейінен көрінуі де болашақ қоғам азаматы
тұлғасына байланысты.
Осы тұрғыдан алғанда қазіргі бастауыш сыныпта сабақ беру әдіс
– тәсілін жетік меңгерген мұғалімдері, әсіресе халықтық педагогикадағы
дидактикалық ойындарды пайдалану жөнінде ғылыми – теориялық, әдіснамалық,
әдістемелік даярлық сапасын арттыру өзекті мәселе. Сондықтан бастысын
мұғалімнің әдістемелік даярлығына қоятын қоғамымыздың жаңа әлеуметтік
тапсырыстары, ең алдымен, осы даярлықтың мазмұнын, формалары мен әдістерін
өзгертуді, екіншіден, оны халыққа білім берудің бүкіл жүйесін жаңарту мен
қайта құру принциптеріне сай дамытудың негізінде айтарлықтай жаңа деңгейге
көтеруді көздейді. Бұның бәрі, түптеп келгенде, бірін алу үрдісіне
дидактикалық ойындарды тәрбие құралы ретінде пайдалана білуге даярлығын
қалыптастырудың аса көкейкесті проблема екендігін дәлелдейді.
Жоғарыда айтылғанның бәрін ескере отырып, ең алдымен,
қарастырылып отырған проблеманың теориялық - әдіснамалық негізін дәлелдеу
мақсатында ғылыми еңбектер мен әдебиеттерге, құжаттар мен сөздіктерге
талдау жасай отырып ойын, дидактикалық ойын т.б. ұғымдарға анықтама
бере отырып олардың өзара байланысын жан – жақта ашуды, сонымен қатар
дидактикалық ойындардың тәрбие құралы екендігінің ғылыми – теориялық
негізін айқындауды жөн көрдік.
Алайда мұғалімдер бастауыш сыныптағы оқу тәрбие үрдісінде
дидактикалық ойындарды тәрбие құралы ретінде пайдалануда ойын, дидактикалық
ойын ұғымдарының ғылыми – теориялық мазмұны мен ойындардың шығу тарихы
туралы түсінігі болуы керек. Міне сондықтан да біз ең алдымен осы
ұғымдардың ғылыми – зерттелу тарихына, ғалымдардың берген анықтамаларына
жан – жақты талдау жасай отырып, өз анықтамамызды да беруге талпындық.
Ойын атаулы, оның ішінде ұлт ойындары – жастықтың символы. Олай
болса дүниеге келген әрбір адамның сәби шағынан қарттыққа дейін ұзақ өмір
жолындағы жан серігі. Адамды адамдық дәрежеге жеткенге дейін дене, ой, ес,
қиялын шынықтырын жаттықтырушы, ой-арманын ұштап қанаттандырушы - өмір
серігі. Жақсы мен жаманды, оң мен солды, әділдік пен әділетсіздікті айыра
білуге жетекші. Адамның әр кезде, жадында жүретін ақылшы - серігі.
Сондықтан ол өзінің табиғатынан әр кезде де әлеуметтік, әр кезде де оқытушы-
педагог рөлін атқаратыны сөзсіз. Ол дүниеге келген сәбидің жанынан екі елі
қалмайтын көлеңкесі іспеттес. Бала оған саналы, санасыз түрде әр кез мұқтаж
болып келеді. Осы мұқтаждықты айқын бағалай алмаған көптеген ғалымдар
дүниеде идеялар күресін қоздырып бүтін дүниені екі ұдай күрес аренасына
бөлген кезде - материализм мен идеализмнің күрес аренасына айналдырып, ұзақ
дәуірге ұластырып келді. Біз ішінара бұл мәселелер туралы пікірімізді айта
отырғанмен негізгі мәселе ұлт ойындарының әлеуметтік-педагогикалық,
қоғамдық, жалпы әлемдік құбылыс екеніне баса көңіл бөліп пікір өрбітпекпіз.
Қазақтың дидактикалық ойындарының әлеуметтік-педагогикалық
маңызы туралы пікірді біз тек қазақ айналасында ой қозғаумен шектелуден
аулақпыз. Олай болатыны ойын әр кезде, әр уақытта жалпы әлемдік маңызға ие.
Сондықтан ол әр кезде интернационалдық маңызға ие болып қала бермек.
Ойында шекара деген жоқ. Ойнаушының көңіліне қонса болды, тіл білуді
қажетсінбей-ақ ойнай береді.
Қазақ халқының рухани мұралары кезінде қағазға түспей ауызша
айтылып, ауыздан-ауызға ілініп, көпшіліктің құлағына жетіп игілігіне
айналған.
Ойын туралы пікірі де қағазға түспей ауызша айтылып келе-келе ұмыт
болған. Бүгінгі жерде ол пікірлер емес, ойынның өзі қажет болды. Сондықтан
сонау орта ғасырлардан бастап қазақтар туралы батыс пен шығыстың
жазбаларында айтыла қалса, ол халықтың этнографиялық мәліметтерінде,
дидактикалық ойындары, ойын-сауықтары туралы айтылмай, ескерілмей кетпейді.
Бұл ұлт ойындарының әлеуметтік негіздері мен мәні туралы мәліметтер
бергенімен педагогикалық тұрғыдан толық мәлімет бермейді. Соларды оқи
отырып біз ескі жазбалардың қарапайым, ашық-жарқын пікірлерінен
көшпенділер өмірінде, тұрмысында ойын-сауықтарының үлкен тәрбиелік рөл
атқарғандығының куәгері боламыз. Олай болса дидактикалық ойындардың
әлеуметтік-педагогикалық маңызы туралы ілімнің дамуы туралы ой-пікірді кең
мағынада алып қарауды мақсат етеміз.
Бұлай дейтініміз бүгінгі мәдениеттің негіздерін анықтаған,
анықтауға ниет білдірген (қайта өрлеу кезеңінен бергі дәуірде) адам
баласының зиялы қауымы мәдениеттің көне нұсқаларының бастауларын көне грек
мәдениетінен тарататыны белгілі. Сондықтан ұлт ойындарының әлеуметтік-
педагогикалық маңызы туралы көне грек ойшылдарының пікірлерінен ілгері
пікір айтқан ойшылдар некен саяқ кездеседі. Олай болса, бүгінгі жұртшылыққа
ұлт ойындарының тіпті, ойын атаулының адам өмірінен, әлеуметтік ортадан
қандай орын алатынын, оның маңызын айтып жеткізудің өзі қиындыққа соғар
еді.
Гректерде халық жиналатын орынды Агон деп атаған. Бұл
орындар грек мәдениетінің көпшілікке тарауына жол табатын үлкен жарыс
аренасы болуымен бірге, Агонда көпшілік халық ойындарымен бірге
олимпиадалық жарыстар өткізілген. Ойындардың мұндай жарыс пен бәсеке
өтетін түрлері гректерде мол болған (Пификалық, Истимикалық, Немейкалық,
Панафиналық т.б.). Осы ойындарға қатынасып жеңіске жеткендерді қаһарман
ретінде қабылдаған. Солардың ерлікке тең жанқиярлықпен еткен еңбегін жеңіс
тұғырына көтерілгенге дейін төккен терін паш ету дәстүрге айналған. Оларды
жастарға үлгі өнеге етіп ұсынған. Тәрбие құралына айналдырған. Оларды ел
есінде мәңгі қалдыру ниетімен, сол заманның шебер мүсіншілері жасаған
тамаша мүсіндері, біздің заманымызға дейін жетіп, күні бүгінге дейін
әлемнің таңдамалы мұражайларының сәні мен салтанатына айналуда.
Халық жиылатын орынар жарыс алаңы ғана болып қоймай, барлық
өнер атаулының, сол өнерге деген құштарлықтың қайнап тұрған қазанындай –
тәрбие орны да болған. Агондар гимнастикалық (әртүрлі дене жаттықтыру
ойындары мен физкультуралық жарыстар), ат ойындары (салт атпен жүру және
екі доңғалақты арбамен жарысу) және музыкалық (музыка, поэзия және би
өнері жарыстары) болып өткізілетін болған.
Қорыта айтқанда, осының бәрі бастау алатын жері түп негізі
сол бір қарапайым халық ойындарының негізінде туып өрбуі, құлаш жайып
үлкен маңызға ие болуы барлық мәдени, әдеби туынды мен өнер атауланың,
тіпті жаңалықтың жаршысы солардың халық санасына жол табатын орнын туғызуға
мұрындық болар үлгісін беруі ойынның тәрбие жұмысындағы алғашқы екенін
дәлеледеп жатуды қажет етпейтінін көрсетеді.
Біздің пікірімізше, ойын – барлық өнердің бастауы. Адам
баласының мәдени өнері бүгінгідей жіктеліп, сараланып, бір – бірінен әлі де
ажыратылмай тұрған кезде оның жалпы аты, біздің халықтың тілімен айтқанда
Ойын - сауық деп аталған. Ал ертедегі гректер олимпиадалық ойынды
барлығының алды санап, оның құрметіне жыл санауды бастаған. Пифагоршілер
математикалық ғылыммен айналысу нәтижесінде олимпиадалық жыл санауды
бірінші болып бастады және сол тұрғыда тәрбиеленіп, оны барлық заттардың
бастамасы болды деп білді - деп жазды Аристотель.
Ойынды ақыл – ой тәрбиесінің құралы деп танып әлеуметтік –
педагогикалық ойды дамыту мүддесіне пайдалану бұдан кейінгі дәуірдің халық
ағарту қайраткерлерінің еңбектерінен де орын алды. Олардың ішінде
көрнектілері Рабле (1494-1553), Я.А.Коменский (1592-1670), Д.Локк (1632-
1707), Г.В.Лейбниц (1646-1716) т.б. бар [40].
Орыстың революцияшыл – демократтары Белинский В.Г. (1811-
1848), Чернышевский Н.Г. (1836-1861) т.б. ойынды халық педагогикасын бөле
қарамай, оны әлеуметтік тұрғыдан бала тәрбиесімен бірге алып қарады. Олар
әлеуметтік педагогикалық тұрғыдан балалар алдыңғы қатарлы көзқараста
болды. Ойын теориясының дамуына үлес қосты, ойынның негізгі маңызын
түсініп, балалар ойындағы жасандылыққа қарсы шықты.
Ұлт ойындарын мектептегі педагогикалық іс-әрекеттің керегіне
жарату туралы пікірді тыңғылықты қоя білген Г.А. Покровскийдің еңбегі де
аз емес. Балаларды жан-жақты тәрбиелеуде әдісін іздестіру барысында
Покровский бірден бір тиімді құрал деп ұлт ойындарына көңіл аударып, оны
балаларды табиғи тәрбиелеуде әрі тартымды, таңдаулы тәрбие құралы деп
білді [40].
Орыс халқының ұлы педагогі К.А.Ушинский балаға берілетін білім
мен тәрбие ең алдымен ойын арқылы іске асатынын айтып, оған үлкен мән
берді. Ойын үстінде балалардың ұжымдық мінез-құлық пайда болып,
қалыптасатыннын айтты. Көпшілік бала қатынасатын ойындар олардың қоғамдық
қатынастарын дамытып, бір-бірімен байланыстарын нығайтады,- деп атап
көрсетті. Ойынның бала қабілетін дамытуға ықпалы бар, олай болса, оның
келешек тағдырына да ықпалы бар деген сөз. - деп жазды К.Д.Ушинский
[25].
Н.И.Пирогов (1810-1881) ойынды оқу-тәрбиеде пайдалануды жақтап,
оны алғашқы білім берудің күшті құралы деп атады. Балалар ойынын жоққа
шығару, пайдаланбау тәрбиешілердің әлсіздігі деп білді.
Жедел қимылды ойындарды дене шынықтыру сабақтарына пайдалануды
П.Ф.Лесгафт (1837-1909) ұсынды. Ол ауыр гимнастикалық жаттығулардан
сақтандырды, оның орнына табиғи қозғалысты ойынды пайдалануды орынды деп
білді.
Ойынды ғылыми жолмен зерттеу мәселесі XIX ғасырдың аяғы мен XX
ғасырдың басында басталды. Бұл істі алғаш қолға алған неміс ғалымы психолог
және философ, бала ойындарының ірі зерттеушісі Карл Гросс болды. Гросстың
еңбегі жарық көргенге дейін ойын әрекеті адамның аса күрделі әрекетінің
бірі екенін ол арқылы баланың психикасын білу және оның адамның дамуы
үшін қажетті компоненттердің қатарына жататынын түсінудің реті ешкімнің де
ойына келмеген болатын. К. Гросс ойын балада тұқым қуалаушылықтың негізінде
пайда болатын, жан - жануарлар секілді, өздерінің енесінен берілетін
инстинктті жаттығу арқылы өз бойында бекіту, сөйтіп өмір сүруге әзірлену
деп түсіндірді. Батыстық ойынды әлеуметтік-педагогикалық жағынан
зерттеушілері
К. Гросстың бұл пікірін өз еңбектерінде одан әрі дамытып бекіте түсті.
Американ философы Герберт Спенсер ойынды өсіп келе жатқан бала
организмінен артық қуатты бөліп шығаруының бір жолы десе Бюллер ойынға
тартатын бірден бір әрекет - организмнің функционалдық қанағаттанушылыққа
ұмтылуы, ал Дьюидің дәлелдеуінше ойын баланың мінез-құлық түрлерін
танытатын инстинктің негізінде қабылдаған еліктеуі мен машықтануы дегенді
дәлелдеді.
Қазақтың ұлт ойындарын жинап баспа орындарына ұсынушылардың бірі
Ә.Ә.Диваев [41] болғанын біз жоғарыда келтірдік. Ә.Ә.Диваев [41] қазақтың
ұлт ойындарын тек жинап қана қойған жоқ оның бала тәрбиесіндегі маңызын
көре біліп, оның тәрбиедегі орнын белгілеуге тырысты. Ол қазақтың ұлт
ойындарының әлеуметтік негізін анықтауға, білуге ұмтылды. Ол өзінің Қырғыз
(Қазақ) балаларының ойыны. деген еңбегінде Қазақ халқының қалыптасқан әдет-
ғұрыпына орай жасөспірімдерді негізінен үш топқа бөледі:
а) бір жастан жетіге дейін;
ә) жеті жастан он бес жасқа дейін;
б) он бестен отызға дейін.
Осыны негізге ала отырып қазақтың ұлт ойындарында үш топқа бөлген.
Бірінші топқа сәбилер ойыны деп ат қойып, баланың дүниеге көзқарасын
қалыптастыратын ойындарды жатқызады: “Соқыр теке”, “Түйе түйе”, “Көк сиыр”,
“Үйшік-үйшік”, “Қой бағу”, “Бөрік жасырмақ” т.б.
Екінші топтағы ойындарды бозбалалар ойыны деп атап, оған “Орда”,
“Домалақ ағаш”, “Бөрік жасырмақ”, “Тақия телпек” т.б.
Үшінші топтағы ойынды жігіттер ойыны деп атайды да, осы топқа жататын
ойындардың өзін үш топқа бөледі.
1. Қоғамдық өмірге байланысты қазақ халқының ұғымында ерте
қалыптасқан Хан жақсы ма? ойыны.
2. Жедел қимылды ойындарды - Ақсүйек, Ақшамшық, Тиын салу,
Алтыбақан, Арқантартыс, Белбеу тастау, Шертпек, Көрші т.б. жатқызады.
3. Спорттық маңызы бар ойындар – Бәйге, Көкпар, Түйе жарыс, Аударыспақ,
Жамбы ату, Сайыс, таяқ жүгіру т.б. жатқызды.
Бұл біздің заманымызға дейін қазақтың ұлт ойыны туралы
бұрынды-соңды айтылған, әлі күнге дейін өз құнын жоймай кеое жатқан
ғылымипікір айтуға ниет білдірген алғашқы еңбек болғанын айтуға болады.
Өкінішке орай бұл туралы кейінгі зерттеушілер тіс жарып, еш
пікір айтпайды. Оны былай қойғанда қазақтың дидактикалық ойындары туралы
анда-санда, қадау-қадау, бірлі-жарым және мақалалар болмаса, осы мәселеге
көңіл бөлінбей келді. Ұлт ойындарын әлеуметтік-пелагогикалық іс-әрекетке
қосу туралы бұл кезде алыс-жақын шет елдерде де айтарлықтай пікір айтушылар
кездеспейді.
Ойын -сауық деген атпен жарық көрген жинақтың
құрастырушылары Т.Пірәлиев, Т.Кенжалин, С. Қасиманов, С.Есқалиев,
К.Түсіпов, Т.Сұлтанбекова Қазақтың ұлт ойындары деген 2-ші бөлімінде
қазақ ойындарын тақырыптарға бөліп, жеке-жеке ат қойып, топтастыруға
тырысады. Атап айтқанда: Көпшілік ойындар, Мақал-мәтелдер, Қазақтың нақыл
сөздері, Халық жұмбақтары, Ойлап көріңізші, Жаңылтпаштар, Ауызша есеп,
Қазақша күрес, Дойбы ойыны, тоғыз құмалақ ойыны, Ат жарысы, клубтағы жастар
сауық кештерінде,- деген тақырыптармен береді [12].
Айта кететін нәрсе, бұл авторлар қазақтың ұлт ойындарын
зерттеуді мақсат етпеген. өздеріне дейін қазақтың ұлт ойындарының жинағы
жарық көрмегенін есепке ала отырып, осы ақтандақтың орнын толтыру мақсатын
көздеген. Кітап көпшілікке арналғандықтан авторлар өз мақсаттарына жетті
деуге болады. Сонымен бірге ұмыт бола бастаған кейбір халық мұрасын жас
ұрпақтың есіне салатын өз кезіндегі бірден – бір еңбек болды.
Ал зерттеуші А.Қ.Айтпаеваның Қазақ халық ойындары – бастауыш
сынып оқушыларын тәрбиелеу құралы атты еңбегінде – орыс тілінде оқытатын
мектептердің бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеу құралы ретінде қазақ
дидактикалық ойындарын пайдаланудың теориялық - әдістемелік негіздері
жасалып, қазақ халық ойындарының педагогикалық жіктемесін негіздеп, олардың
тәрбиелік мүмкіндіктерін айқындаған [13].
Қазақтың этнопедагогикасын зерттеуші ғалымдар, пелагогика
ғылымының докторы, профессор С.А. Ұзақбаева [7]мен авторлық бірлестіктегі
педагогика ғылымының кандидаты Б. Мұқановтың Қазақ этнопедагогикасы:
тәлімдік тағлымдар атты оқулықта [42] халықтың ауызекі поэтикалық
шығармашылықтың ішінде, тәрбиенің таптырмас құралы ойындармен ойын өлеңдер,
жаңылтпаштар, жұмбақтар, мақал-мәтелдер: - деп олардың тәрбиелік
мүмкіндіктеріне көп аса мән берген.
Зертеуші ғалым Г.Р.Бахтиярованың Қазақ этнопедагогикасы
материалдарын педагогикалық пәндерді оқытуда пайдалану атты кандидаттық
диссертациясында – балалар фальклорының ішіндегі ойындар мен ойын
өлеңдеріне мән беріп сондағы халық ойындарының тәрбиелік мүмкіндіктерін
атап көрсетеді.
Қазақтың ұлт ойындары деген мәселені бүгінгі зерттеушілер
арасында жеткілікті ғылыми тұрғыда қарастырғандар қатарына біздің
пікірімізше Е. Сағындықовтың еңбектерін жатқызуға болады
[42], себебі ол алғашқы зерттеулерінде ұлт ойындарын кеңестік, кеңестіктің
аумағында тұңғыш рет ана тілі, математика сабақтарының барысында
дидактикалық материал ретінде пайдалануды ұсынды. Оны нақты материалдармен
бекітті. Атап айтқанда ұлт ойындарын қазақ тілі математика пәндерінде және
кластан тыс тәрбие жұмыстарында: сабақ аралық үзілістерде, ертеңгіліктер
мен кештерде және ұзартылған күн топтарында пайдалануын нақты әдістемелік
жолдарын көрсете білді. Е.Сағындықов өзінің кандидаттық диссертациясында
және де кейінгі ғылыми-педагогикалық еңбектерінде төменде көрсетілген ұлт
ойындарының тұлғалық-салауаттық классификасиясын ұсынған [42].
1. Еңбек-тұрмыс ойындары;
2. Денешынықтыру спорт ойындары;
3. Ойлау арқылы орындалатын ойындары.
Бұларға тән қасиет жедел және баяу қимылды ойындарға бөлінетіндігі.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz