Жер учаскелерін кадастрлық құнын анықтау
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... . 6
1 Жер кадастры және жерге төлем түрлері туры 8
шолу ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.1 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жер кадастрының мақсат,
мазмұны және 8
қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
1.2 Жерге төлем 23
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
1.3 Жер учаскелерін кадастрлық құнын 31
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Жобалау объектісіне 39
сипаттама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
2.1 Астана қаласының 39
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
2.2 Табиғи жағдайлардың 42
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Әлеуметтік-экономикалық жағдайға 46
сипаттама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
2.4 Астана қаласы жер қорының 48
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 Жер учаскесінің бағалық құнын 53
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Жер учаскелерін кадастрлық бағалау 53
(1-нұсқа) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
3.2 Жер учаскелерін нарықтық бағада белгілеу 56
(2-нұсқа) ... ... ... ... ... ... . ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 61
Қолданылған әдебиеттер 63
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
Кіріспе
Жер ресурстары – бұл кез келген елдің ұлттық байлығы, халықтардың
әлеуметтік – экономикалық қолайлығының негізі. Оның өзі Қазақстан халқының
игілігіне, болашақ ұрпақтарына пайдалану тиіс. Осы қағиданың негізінде,
елдің бүкіл жер қорын тиімді, әрі қолайлы пайдалануды және де қорғауды
қамтамасыз етуге арналған жер ресурстарын басқарудағы мемлекеттің алатын
орны мен рөлі туындайды. Нарықтық экономика жағдайында жер тек жылжымайтын
мүлік объектісі ғана емес, табиғи ресурсы, өндіріс құралы кеңістік базисі.
Осы орайда, айтарымыз ауыл шаруашылығы жеріне жеке меншік енгізу
турасындағы мәселеге біздің еліміз аяқ астынан тап болып отырған жоқ. Бұл
шешімге эволюциялық жолмен, яғни өтпелі кезең жағдайына сәйкес өзінің жер
жөніндегі заңдылықтарын бірте-бірте жетілдірумен бірге, оларды нарық
қатынастарына бейімдей отырып жетіп отыр. Біз социолистік экономикадан
нарықтық экономика жүйесіне бағыт алғаннан бастап, жер қатынастарына
өзгеріс енгізудің объективтік қажеттілігі пайда болды. Жер реформасын
жүргізу үшін жер қатынастарын реттеу жолында алғашқы шыққан Жер кодексі,
Жер реформасы туралы, Шаруа қожалықтары туралы, Жер салығы туралы,
т.б. заңдар арқылы жер реформасының жүргізудің бағыттары белгіленді, жерде
мемлекеттік емес шаруашылықтардың құрылуына жол ашылды, жерді төлем ақылы
пайдалану мәселесі, жер салығы енгізілді, жер құнын бағалайтын әдістемелер
бекітілді.
Жерге жеке меншікті енгізу ең маңызды мәселелердің біріне айналды. Ал
оны шешу үшін Конституцияға өзгеріс енгізу қажет еді.
Міне, осыған сәйкес, Қазақстан Республикасы Президентінің Заң Күші бар
Жер қатынастарын реттеуді одан әрі жетілдіруге қатысты Жарлықтары
қабылданып, ТМД елдерінің жер туралы заңдарының тарихында алғашқы рет
Қазақстанда жер пайдалану құқығын сату институты енгізілді.
Міне, тек осы сәттен бастап республиканың жер заңдылықтарын нарық
экономикасына шынайы бейімдеу шаралары басталды, жер нарығы мен оның
нарықтық бағасын қалыптастырудың алғашқы белгілері пайда болды.
Алайда, жер қатынастарын реттеу мен жерге меншік түрін енгізудің
түбегейлі шараларын айқындау 1995 жылғы Конституция мен Қазақстан
Республикасы Президентінің Заң күші бар Жер туралы Жарлығы
қабылданғаннан кейін барып мүмкін болды. Соған сәйкес, жекелеген жер
санаттарына жеке меншікті енгізудің негізі мен шарттары және шектері
белгіленді.
Жер қатынастарын дамытудың жаңа кезеңі ауыл шаруашылығы мақсатындағы
жерге меншік құқығын заңды түрде бекіткен және жерге меншіктің әртүрлі
нысандары жағдайларында аграрлық секторда жер құқық қатынастарын реттеу
нормаларын белгілеген 2003 жылғы 20 маусымдағы Қазақстан Республикасының
Жер кодексімен байланысты.
Бұл ретте жеке меншік құқығындағы секілді, жер пайдалану құқығында да
жерді пайдалану мүмкіндігі қарастырылады. Яғни, жеке меншікті енгізу жер
учаскелерін тек жеке меншік құқығында алу міндеттілігін көздемейді. Екі
институт қатар жұмыс істейді: жеке меншік және жер пайдалану құқығы.
Заңда аграрлық сектордың әлеуметтік факторлары ескеріледі, яғни жер
учаскелерін меншікке берудің икемді жағдайлары белгіленген:
толық кадастрлық құны үшін;
жеңілдетілген баға бойынша;
төлеу мерзімін ұзарту.
Жер құнының әділ бағасы, экономиканың дұрыс жұмыс істеуі мен дамуының
маңызды шарттарының бірі болып табылады.
Көптеген елдерде жердің құны мемлекет пен жер иелерінің және жерді
пайдаланушылардың арасындағы жер мәселесін реттейтін негізгі механизм
ретінде саналады.
Жер құқығы қатынасының өзгеруі, жылжымайтын мүлік объектісі ретіндегі
жер учаскесінің заңнамалық анықтамасы, нарықтық экономика шарттарына, яғни
оның құқықтық және фискальды бөлігіне сәйкес келетін жер кадастрын құруды
қажет етеді.
Жер учаскілерінің кадастрлық құнының республика қалалары үшін маңызы
зор. Атап айтқанда, жер учаскілерінің кадастрлық құны туралы дұрыс ақпарат
алу үшін, жер бағасы бойынша қатынастар мен әдістерді жетілдіру қажет.
Қазақстан Республикасының жер туралы заңнамасына сәйкес, жер
учаскесінің кадастрлық (бағалық) құны жер учаскесіне төленетін негізгі
мөлшерлемеге сәйкес анықталады.
Жер учаскесіне төленетін негізгі мөлшерлеме – жер учаскесінің кадастрлық
бағалық құнын анықтайтын негіз, атап айтқанда, экономикалық жағдайларда
жер рентасының орташа мөлшерінің мәнін білдіретін, жердің нормативтік
бағасы.
Көкшетау қаласы бойынша бағалардың динамикасын талдау барысында,
жылжымайтын мүлік бағасы ғана емес, сондай-ақ оның бір бөлігі болып келетін
жер бағасының да өскені байқалды, бұл қолданыстағы негізгі мөлшерлемені
білуді қажет етеді.
Дипломдық жұмыс Астана қаласы Есіл ауданы жерлерінің кадастрлық құнын
анықтау тақырыбы бойынша жасалды.
Бірінші бөлім: жер учаскелерінің бағалық құнын анықтау бойынша
теоретикалық негізден тұрады.
Екінші бөлім: бағалау объектісінің сипаттамасын қамтиды.
Үшінші бөлім: бағалау объектісінің, бағалық құнын анықтау ұсыныстарын
көрсетеді
1. Жер кадастры және жерге төлем түрлері туралы шолу
1. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жер кадастрының мақсат,
мазмұны және қағидалары
Қазақстан Респуликасының 2003 жылғы Жер кодексінің 152 – бабына
сәйкес мемлекеттiк жер кадастры Қазақстан Республикасы жерiнiң табиғи және
шаруашылық жағдайы, жер учаскелерiнiң орналасқан жерi, нысаналы
пайдаланылуы, мөлшерi мен шекарасы, олардың сапалық сипаттамасы туралы, жер
пайдаланудың есепке алынуы мен жер учаскелерiнiң кадастрлық құны туралы
мәлiметтердiң, өзге де қажеттi мәлiметтердiң жүйесi болып табылады.
Мемлекеттiк жер кадастрына жер учаскелерiне құқықты субъектiлер туралы
ақпарат та енгiзiледi.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік жер кадастры мемлекеттік
органдарды, жеке және заңды тұлғаларды жер және жекелеген жер учаскелері
туралы ақпаратпен қамтамасыз ету мақсатында жүргізіледі.
Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес жер мемлекет меншігінде.
Бірақ жер заңында белгіленген шегінде жер жеке меншікте бола алады.
Заңға сәйкес меншік иесі жерді келісім баға бойынша сатуға, жарна
ретінде шаруашылық серіктестіктің жарғылық қорына беруге және жер
учаскесін кепілдікке беруге, сый ретінде тартуға, мұралыққа қалдыруға
құқылы. Жер кадастрының мазмұны және оны жүргізудің белгіленген тәртібі
еліміздің барлық аймақтарына міндетті. Мемлекеттік жер кадастрының
объектісі Қазақстан Республикасының барлық мемлекеттік жер қоры болып
саналады.
Қазақстанда жер мемлекеттің меншігінде болғандықтан, оған барлық жер
қорының табиғи, құқықтық, шаруашылық жайы туралы мәліметер қажет.
Экономикалық тұрғыда жерді өндірістің ең басты құралы ретінде есепке алу,
бағалау туындайды. Мемлекттің даму жоспарларын, бағдарламаларын, бол-
жамдарын ғылыми негіздеп құру үшін оның материалдық мүмкіндіктерін білу
керек. Осы жағдай адам қорын, материалдық, табиғи қорларды (соның ішінде,
әсіресе, жердің маңызы зор) есепке алу қажеттілігін туындатады.
Жер қорын ұтымды және тиімді пайдалану – халық шаруашылығының маңызды
мәселесі. Ол халық шаруашылық салалары арасында жерді дұрыс үлестіруді,
қоғамға керек ауыл шаруашылығы өнімін толық алуды, топырақ-тың құналылығын
сақтауды және жүйелі түрде жоғарлатуды көздейді. Ұйым-дастыру-шаруашылық
қызметін атқара отырып, мемлекет біріңғай жер қорын басқаруды жүзеге
асырып, жер кадастрына ерекше мемлекеттік мәнді береді.
Жер кадастрын жүргізудің ең маңызды шарты координаттардың, биік-
тіктердің, картографиялық проекциялардың, классификатор, код, кіру және
шығу форматтарының біріңғай мемлекеттік жүйесін қолдану жолымен ақпаратты
өзара сәйкетендіру принципін қамтамасыз ету болып табылады.
Кадастр мәліметтері топографиялық-геодезиялық, аэроғарыштық, карто-
рафиялық, жерді үйлестіру, инвентаризациялық топырақтық, геоботаникалық,
бағалаулық және басқа зерттеу мен іздестіру жұыстарын жүргізу арқылы
қалыптасады. Кадастр мәліметтерін есепке алу, сақтау бірлігі белгіленген
тәртіппен жер құқығы қатынастары субъектілеріне бекітіліп берілген, тұйық
шекарада бөлінген жер учаскесі болып табылады.
Кадастр мәліметтерін, бірінші кезекте жерді тіркеу мәліметтерін мемле-
кет тек қана жер қорын басқаруды әрі қарай дамыту мүддесінде емес, сонымен
қатар жерге ресми мемлекеттік меншікті жүзеге асыру, қорғау мақсатында,
сондай-ақ жер пайдаланушылар, иеленушілердің құқықтарын қорғауда қолданады.
Сондықтан жер кадастры мәліметерінің құқықтық маңызы да зор.
Жерді мемлекеттік және қоғамдық қажеттіліктер үшін бөліп берудің ең
қолайлы жолын негіздеуде кадастрлық мәліметтердің атқаратын ролі зор. Осы
мақсаттар үшін бірінші кезекте ауыл шаруашылығында пайдалануға жарамсыз
немесе аз жарамды, сондай-ақ пайдалануға, иеленуге берілмеген жерлер
бөлінеді. Сондықтан жер қорын пайдалану, үйлестіру, жердің нақты-лы жай-
күйі, сондай-ақ ауыл шаруашылығы мақсатындағы алқаптардың өнімділігі туралы
мәліметтер қажет.
Мемлекет жерді кәсіпорындарға, мекемелерге, ұйымдарға, азаматтарға
пайдалануға, иеленуге беретіндіктен, кадастрлық мәліметтер жерлердің
нысыналы, ұтымды пайдалануын, қорғалауын мемлекеттік тұрғыда бақылауды
жүзеге асыру үшін керек.
Өндіріс дамыған сайын оның төңірегіне табиғи қордың шоғырлану үлесі өсе
береді де, экономикалық, әлеуметтік, технологиялық, биологиялық
процестердің өзара байланысы күшейе түседі. Өндіріс тек қана материалдық
игілік жасаумен шектелмей, қоршаған ортаны қорғауы, табиғатта эколо-гиялық
тепе-теңдікті сақтауы тиіс. Табиғат қорларын, соның ішінде жер қорларын
қорғау халық шаруашылығының ең маңызды мәселесі, сондықтан оған мемлекеттік
назар аударылады. Топырақтардың құнарлылығын арттыру, су және жел
эрозиясынан, қайта тұзданудан, құрғаудан, өнеркәсіп тастандыларымен
ластанудан сақтау және жерлерді бастапқы қалпына келтіру шараларын
белгілеп, жүзеге асыру үшін еліміздің жер қорларының сапалық жай-күйі
туралы толық, сенімді ақпарат жинақталуы және болуы керек.
Жекелеп салық салу мәселесі де жеке табиғи-экономикалық аймақтар бойынша
жердің сапасын есепке алуды, бағалауды талап етеді. Кадастрлық мәліметер
жерлердің жай-күйін жақсарту, оларды пайдалану бойынша шара-ларды жоспарлау
үшін де керек.
Материалдық игілікті құруда жердің маңызы өте зор. Ол қоғамдық
өндірістің материалдық негізі, байлықтың көзі және салық салу
объектісі ретінде жер туралы мағлұматтарды объективті түрде алу
қажеттілігінен тарихи жер кадастры пайда болды. Мемлекеттің пайда
болуымен бірге жер мемлекеттік кіріс және арнайы салық объектісіне
айналды.
Сондықтан қоғамның белгілі бір даму сатысында алдымен жерді есепке алу,
содан кейін оны бағалау керектігі пайда болады, яғни жер кадастрын жүргізу
қажеттілігі туындайды.
Кадастр сөзі (латын. capitastrum) салық салынатын заттар тізімі
деген ұғымды береді. Осыған байланысты әуелгіде кадастр деп салықтана-тын
заттардың тізімі тіркелген кітап (реестр) аталды. Бұл кітаптар есепке,
бағалауға алынған объектіге байланысты жер, су, орман және т. б. кадастры
деп бөлінді. Сонымен, біржақты түсінікте жер кадастры – жер салығы
салынатын заттар туралы кітап, ал кең түсінікте – жерге салық салу үшін жер
туралы мәліметтерді мақсатымен жерді есепке алу, жазу және бағалау бойынша
мемлекеттің жүргізетін әрекеттер жүйесі. Кадастрдың басқа түрлерінен жер
кадастры өзінің объектісімен (жер - өндіріс құралы және материалдық
игіліктердің қайнар көзі) ерекшеленеді. Жер кадастры әдістемесінің
ерекшелігі жердің ерекшеліктерімен себептеледі. Ол ерекшеліктер келесідей:
1. Қоғам өмірінде жер еңбектің жалпы заты және шарты болып келеді. Ол қай
болмасын өндіріс процесінің шарты. Бірақ оның ролі қоғам өндірісінің
әр түрлі саласында бірдей емес. Өндеуші өнеркәсіпте және құрылыста ол
ерекше қойма ретінде қаралады. Ауыл шаруашылығы жер тек қана өндіріс
процесі жүзеге асырылатын орын ғана емес, еңбектің заты және құралы
болып табылады. Ауыл шаруашылығында - өндірістің ең басты құралы.
2. Жер кеңістікте көлем бойынша шектелген және ештенемен ауыстырыла
алмайды. Өндірістің басқа құралдары өнімділік күштер даму барысында
сан жөнінде өзгере алады, ескіргендері жаңа, жетілдірген, экономикалық
тұрғыда ұтымды құралдарға ауыстрыла алады.
3. Жерді құрал ретінде пайдалану оның кеңістік орнымен және ол орынның
тұрақтылығымен байланысты. Басқа құралдарды әр орындарда пайдалануға
және бір орыннан басқа орынға жылжытуға болады.
4. Жер өндірістің мәңгі, ауыстырылмайтын құралы болып табылады. Ауыл
шаруашылығында жер өндірістің ең басты құралы болып, өсімдіктердің
өсуіне жағдай жасаушы өте маңызды және ерекше қасиетімен, құнарлығымен
сипатталады. Жерді дұрыс пайдаланса, оның сапасы төмендемейді,
керісінше – жақсартады, сөйтіп, оның құнарлығы жоғарлайды.
Жердің айрықша ерекшелігі – ауыл шаруашылық өндірісінде оны пайда-лану
сипаты. Жерде көптеген ауыл шаруашылық дақылдардың түрлері өсірі-леді.
Жердің осындай ерекшеліктері жер кадастрының мазмұнын, оны жүргізу
әдістерін және тәсілдерін алдын ала есептейді. Жалпы жер кадастрына келесі
әрекеттер тән:
1. Жерді есепке алу;
2. Жерлерді баяндау;
3. Жерлерді бағалау.
Жерлерді есепке алуда алқаптардың кеңістік жайы, олардың көлемдері,
құрамы және сапасы анықталады.
Жерлерді баяндауда олардың жаратылыс-тарихи және экономикалық қасиеттері
анықталып жазылады.
Жерлерді бағалауда жердің өндіріс құралы ретінде құндылығы және
пайдалылығы анықталады.
Кадастрдың осы аталған әр әрекеті өзінше бірқарат техникалық тәсіл-
дерден тұрады. Ал олар барлығы бірге жердің санына, сапасына, негізгі
қасиеттеріне, нышандарына ең толық сипаттама береді және шаруалау, салық
салу объектісі ретінде салыстырмалы құндылығын көрсетеді. Кадастрды
жүргізуде әр әрекеттің маңызы туралы сұрақ әр кезеңде және әр елде әр түрлі
қойылған. Бір жағдайда кадастрде ең басты көңіл жерлерді есепке алуға,
басқа жағдайда – жерлерді жаратылыс-тарихи немесе экономикалық баяндауға,
ал үшінші жағдайда – жерлерді бағалауға немесе әрекеттерді қалай болса да
үйлестіруге бөлінген. Барлық жағдайларда жер кадастрының құрамдық бөліктері
болып, жерлердің сөзсіз есепке алу және бағалау жататын. Міндетті түрде
жерлердің кеңістік жайлары ескеріледі. Сондықтан әр елде әр уақытта
жүргізілген жер кадастрлары бір-бірінен мазмұны және жүргізу техникасы,
ұйымдастырылуы бойынша ерекшеленеді. Кадастрдың барлық әрекеттері бірден
және бір уақытта пайда болып жүргізілген емес. Қоғамның ең ертедегі даму
сатыларында жерлер тек қана есепке алынса, кейіннен оларды бағалау
басталды.
Жерді есепке алу қажеттілігі оны адам тамқтану үшін пайдалана
бастағаннан (егіншілік пайда болғанда) туындады. Егіншіліктің және мал
шаруашылығының дамуы бірінші кезекте оларды пайдалану сипаты (жыртылған
жер, жайылым), яғни, алқаптардың түрлері бойынша есепке алуды талап етті.
Өндіріс құралдарының және өмірлік құралдарды табу тәсілдерінің әрі қарай
жетілуі, егіншіліктің, мал шаруашылығының дамуы еңбектің, айырбастың
қоғамдық бөлінуінің, жеке меншіктің, мүліктік теңсіздіктің пайда боуына
және қоғамның топтарға бөлінуіне, алғашқы қауымдық құрылыстың құлдық
құрылысына көшуіне әкеліп тіреді.
Құлдық мемлекет шаруаларға көп салық салып, әр түрлі міндетемелерді
орындауға мәжбүр етті. Жердің көп ауданы мемлекет иелігінде болды. Сон-
дықтан құлдық құрылыста жерлер және иеленген жерлер есепке алынып, қайта
саналды, жоспарлар құрастырылды, жерлердің және алқаптардың аудандары
туралы мәліметтер көрсетілетін арнайы құжаттар құрылды. Құл-дық қоғамның
тиісті даму сатасында жерлерді сапа бойынша есепке алу басталды. Жерлердің
сапасын салыстырмалы бағалау қажеттілігі пайда болды. Сонымен, жерге жеке
меншіктік пайда болумен жерге салық салу үшін жер-лерді есепке алу
мәліметтерінің қажеттілігі туындады.
Жер кадастры салық салудың ең бір маңызды құралы болған. Оның
мәліметтері жер иеленушілерге салық мөлшерін белгілеуде негіз болды. Уақыт
өте кадастрдың құқығын рәсімдумен байланысты болды және сол арқылы
пайдаланатын жерлердің шекаралары туралы азаматтық істер шешіле бастады.
Қоғамның даму кезеңдері басында негізінен жер көлемдері туралы
мәліметтер тіркелген болатын. Содан кейін алқаптар және олардың сапалық
күйі бойынша есепке алу қажеттілігі пайда болды. Содан соң алқаптарды
топырақ және құнарлылығы бойынша сипаттай бастады. Жер кадастры
мәліметтерін тек мәтіндік құжаттарда ғана белгілей бастады. Сапасына қарай
топырақтар топтарға (кластарға ) бөлінді. Көне ескерткіштер бірнеше
жүздеген жылдар бұрын жерді және топырақтарды сапасы бойынша топтастыру
туралы мәліметтерден тұратын жер кадастрының болғандығын куәландырады.
Мысалы, Қытайда біздің дәуірімізге дейін 3 мыңыншы жылдары топырақтарды
9 класқа бөлген. Мұндай мәліметтер Ежелгі Греция, Египет, Римнің көптеген
ескерткіштерінде бар. Ежелгі Римнің жер кадастрында жер учаскелерінің
көлемдері бойынша олардың сапасы, пайдалылығы, қолданатын өндеу тәсілдері
туралы мәліметтер баяндалған. Сонымен қатар жер бетінде дәл өлшеулердің
жүргізілгендігі және сапасын анықтау туралы карталардың жасалғандығы
келтіріледі. Жер иелері өздерінің жерлері, шаруа жабдықтары туралы толық
мәліметтерді беріп отыруға міндетті болған.
Жер кадастры арнайы шара ретінде феодалдық өндіріс тәсілі жағдайын-да
әрі қарай дамыды, рәсімделді. Жерге жеке меншіктік күшейген феодалдық
қоғамда әр түрлі жер иелеріне салық салу мөлшері бірдей болған жоқ. Ірі жер
иелері жер салығын төлеуде көптеген жеңілдіктерді пайдаланған.
Дамып келе жатқан капиталистік мемлекеттер өсіп кеткен мемлекеттік
аппатаратын, армиясын қамтамасыз ету мақсатымен және басқа да мәселерді
шешу үшін қаражат көбейтуге мәжбүр болды. Сондықтан феодалдық-басы-байлы
қатынастардың жойылуына, жер пайдаланушылардың, иеленушілер-дің
салықтанатын санын көбейтуге, пайдаланатын жерлердің бәріне салық салуға
мүдделі ретінде жерді есепке алушы, зерттеуші, баяндаушы және бағалаушы жер
кадастры қызметі қажет болды.
Жер кадастрының қазіргі түсініктегі негізгі түрлері капиталистік қоғамда
қалыптасқан. Сондықтан салық салу мақсаты жерді бағалау мәні және тәсілдері
бойынша айырылады.
Капиталистік мемлекеттерде жер кадастрымен қатар жерді заңды тіркеу
жүргізіледі. Оның міндеті жерді иелену және меншіктеу құқығын рәсімдеу
болып табылады. Жерді тіркеу жерге жеке меншік құқығын қорғауға көздел-ген.
Ол мәліметердің құқықтық маңызы бар. Олар тұлғалық және мүліктік болып
бөлінеді. Біріншісі жер иелері бойынша, екіншісі – пайдаланатын жер-лер
бойынша жүргізіледі. Заңды жерді тіркеуді жүзеге асыру нәтижесінде жер
иесінің жерге құқығы рәсімделеді. Ол нотариалдық мекемелерде арнайы
құжатармен заңдастырылады. Көпшілік капиталистік елдерде жерді заңды тіркеу
арнайы жер кітаптарында жүргізіледі. Көптеген мемлекеттерде жер кадастры
мен заңды жер тіреку арасында тығыз байланыс бар.
Жер кадастры бойынша материалдар жер-құқықтық мәселелерді шешуде кеңінен
қолданылады. Олар тек қана салық салу мүддесінде емес, басқа да
қажеттіліктер үшін (жерді сату, сатып алу, жалға беру, пайдалану және
топырақтар эрозиясымен күресу бойынша ұсыныстарды жасау) пайдаланылады. Жер
кадастрының негізгі міндеті жер иелері алатын пайда-ның бір бөлігінің
мемлекетке түсуі мақсатында тиісті мәліметтермен қамтамасыз ету болып қала
берді. Бұл капиталистік жер қатынастарының мәнімен есептеледі - әр елде
және әр уақытта жүргізілген жер кадастры жұмыстарының мазмұны мен
әдістемелерінің ерекшеліктері болса да, жалпы оларға жер туралы
мәліметтерді алу тән болған.
Жерді арнайы есепке алып, бағалау шарасы ретінде қоғам дамуының бір
сатысында пайда болған жер кадастрының зерттеу, есепке алу, бағалау, ал-
қапты түрлері және сапасы бойынша топтастыру әдістері, тәсілдері жетіле
түсті. Жаңа әдістерді, құралдарды қолдану арқасында жүйелі түрде жер ка-
дастры ақпараттарының дәлдігі жоғарладын, құжаттардың рәсімі, мазмұны
жетілді. Жер кадастры арнайы дайындықты, білімді талап ететін күрделі ша-
раға айналды.
Кеңес кезеңінде Қазақстанда қолданған жер кадастрының жүйесі КСРО-ның
барлық республикасына ортақ болатын. Бұл жүйеде ең басты мақсат бар-лық жер
қорының иесі – мемлекеттің мүддесін қорғау болып табылатын. Одақтың
ыдырауына және републикалардың егемендік алуына байланысты жер қатынастары
да түбегейлі өзгерді. Қазақстан Республикасында басталған жер реформасы
жерге деген меңшіктің көп түрлерін енгізуді, жердің кейбір санаттарын жеке
меншіктеуге көшуді көздеп отыр. Мұндағы ой – жерді жеке меншікке алған
азаматтар және заңды тұлғалар ауыл шаруашылық өнімдерін алу және басқа да
мақсаттар үшін олар жерлерді тиімді пайдаланады.
Жер реформасы жүру барысында жер қатынастары өзгеріп, жетілуде, жаңа
заң, нормативтік хаттамаларды қабылдау кең орын алуда. Мысалы, Меншік
туралы, Жер реформасы туралы, Шаруа қожалықтары заңдары, Жер
Кодексі қабылданып, өзгеріп жатыр. 1995 жылы желтоқсан айында қабылданған
заң күші бар Қазақстан Республикасының Президентінің Жер туралы
Жарлығында жер реформасының тәжірибелері ескеріліп, жер қатынастарына
түбегейлі өзгерістер енгізілді. Мысалы, жерлердің кейбір санаттарына жеке
меншік құқықтарын енгізу; жеке меншіктердегі жерлерді нарық айналымына
қосу; азаматарға және заң-ды мемлекеттік емес тұлғаларға тұрақты пайдалану
құқығында берілген жер учаскелерін нарықтық айналамға қосуға мүмкіндік
беру. Сөйтіп жер нарығының қалыптасуына құқытық негіз салынып, жерге
жылжымайтын мүлік статусы берілді. Бұл заң қабылданған соң жермен келсі
әрекерттер жүргізу мүмкін болды: сату; сатып алу; айырбастау; сыйлау; жер
учаскелерін кепілдікке беру; ипотекалық операциялар және т.б.
Мұндай түбегейлі жер кадастрының өзгерістері, әрине, Қазақстан
Республикасында мемлекеттік жер кадастрының жаңа жүйесінің қабылдануын
талап етті. Сондықтан Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 20 қыр-
күйекте бекітілген № 958 қаулысында мемлекеттік жер кадастрының негізгі
талаптары және қазіргі жағдайда оны жүргізу ережелері келтірілген. Бұл
Ереже Қазақстан Республикасының Жер кодексіне сәйкес әзірленді және
мемлекеттік жер кадастрын жүргізу, жерді сандық және сапалық есепке алу мен
жерді бағалау, тіреку мақсаты үшін жер учаскелерін есепке алу, мемлекеттік
жер кадастрының мәліметтерін беру және кадастр ақпаратын пайдалану тәртібін
белгілейді. Мемлекеттік жер кадастры бюджеттік қаржы есебінен, Қазақстан
Республикасының бір жүйесі бойынша жер қорларын басқару жөніндегі
мемлекеттік органдармен жүргізіледі.
Жер кодексінде және одан кейіңгі заңдарда жерлерді тиімді пайдалануды,
қорғауды қамтамасыз ету мақсатымен Қазақстан Республикасында жаңа
мемлекеттік жер кадастры жүйесін енгізумен қатар, жаңа жер қатынастарын
ескере отыра, жерді үйлестіру, жерлер мониторингі, жерлерді пайдалануды,
қорғауды мемлекеттік бақылау жөнінде жүргізілетін жұмыстарға негізгі
талаптар қойылған.
Жерді үйлестіру келесі жұмыстарды жүргізуді қамтамасыз етеді:
- жерді үйлестірудің республикалық, облыстық схемаларын және жер
ресурстарын пайдаланудың, жақсарту мен қорғаудың бағдарла-маларын
әзірлеу;
- жер пайдаланудың және жер иеленудің жаңа құрылымдарын құру мен кәзіргі
қолданыстағыларын ретке келтіру жобаларын жасау, жер учаскелерін
орналасқан жерінде (карталарда) бөлу мен шекараларын белгілеу, жер
пайдалануға, иеленуге құқық беретін құжаттар жасау;
- елді мекендердің жер шаруашылық құрылысының, жеке пайдала-нушылардың,
бүлінген жерлерді жаңғырту мен жаңа жерлерді игеру жобаларын, сондай-
ақ жерді пайдалану мен қорғауға байланысты басқа да жобаларды әзірлеу;
- жерлерді есепке алу, пайданалмай жатқан жерлерді анықтау,
топографиялық-геодезиялық, картографиялық, топырақтық, геобата-никалық
және басқа зерттеу мен іздестіру жұмыстарын жүргізу;
- кадастрлық және жер қорларын пайдалану, олардың жағдайлары жөніндегі
басқа да карталарды әзірлеу;
- жер бағалау жұмыстарын жүргізу.
Жер кадастры жерді үйлестірумен өте тығыз байланысты. Олар жер
қорларын ұтымды, тиімді пайдалануды, қорғауды қамтамасыз етуге
бағытталған. Екі жағдайда да жер табиғи қор және өндіріс құралы ретінде
қаралады. Жерді үйлестіру арқылы мемлекет жерді нысаналы, дұрыс
пайдаланады. Осының нәтижесінде халық шаруашылық, сапалық, шаруа-шылық
ішкі тұрғыларда жақсы территориялық жағдайлар жасалынады.
Жерді үйлестіру мәселелерін шешу – республикамыздағы барлық жерлер
мен әр жер учаскесінің табиғи, шаруашылық және құқықтық жай-күйлері
туралы нақты мағлұматтар алу қажеттігін білдіреді. Ал жер қорлары туралы
бұл мағлұматтарды мемлекеттік жер кадастры береді. Жерді үйлестіру,
мелиорация, рекультивация, жерлерді жақсарту жобаларын құруда кадастр
мәліметтері бастапқы мағлұмат ретінде алынады. Жерлерді күнделікті есепке
алуды жүргізуде алқаптардың бір түрінен екіншісіне көшу жобаларын іске
асыру тексерулері, зерттеулері кадастр үшін қажет мағлұматтарды алуға және
бұрынғыларын дұрыстауға негіз болып саналады.
Мемлекеттік жер кадастрын жүргізу, жерді үйлестіру, жерлерді пайдалану
мен қорғауды және жер ресурстарын мемлекттік басқарудың өзге де
функцияларын бақылауды ақпараттық жағынан қамтамасыз ету мақсатымен жердің
жай-күйін жүйелі қадағалап отыруға, ондағы болып жатқан өзгеріс-терді
анықтау мен оларды бағалау жер мониторингінің мазмұнын құрады.
Жерлерді тиімді пайдалану мен қорғау барысын мемлекеттік бақылау
мақсатымен Республикамызда жер қорларын басқару жөніндегі агенттігі
құрамында Мемлекттік жер инспекциясы құрылды.
Мемлекттік бақылаудың міндеттері жер заңдарының тиісінше атқары-уына,
мемлекеттік органдардың, заңды тұлғалардың, азаматтардың жерді ұтымды
пайдалану мен қорғау жөніндегі шараларды орындауын қамтамасыз етуге саяды.
Өздерінің құзіреті шегінде жерді пайдалану мен қорғау мәселері жөніндегі
мемлекеттік бақылауды жүзеге асыратын органдардың нұсқаулары барлық жер
учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылар үшін мін-детті. Жерді
пайдалану мен қорғау мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру тәр-тібін Қазақстан
Республикасының Үкіметі белгілейді.
Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 152 - бабы бойынша мемлекттік жер
кадастры Қазақстан Республикасының табиғи, шаруашылық, құқықтық жағдайы
туралы, жер учаскесінің орналасқан жері, көлемімен шекарасы, олардың
сапалық сипаты, жер учаскелерінің есепке алынуы мен бағалануы ту-ралы
мәліметтердің, өзге де қажетті мәліметтер жүйесі болып табылады.
Қазақстан Республикасында жер кадастрын жүргізуді ұйымдастыруды орталық
уәкілетті орган жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жер кадастры (республиканың,
облыстардың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың), аудандардың
(облыстық маңызы бар қалалардың) жер кадастры) Қазақстан Республикасының
мемлекеттік кадастрлар жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады және
Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында бірыңғай жүйе бойынша
жүргізіледі.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жер кадастрын мамандан-дырылған
республикалық мемлекеттік кәсіпорындар жүргізеді, орталық уәкілетті орган
оларға қатысты мемлекеттік басқару органы болып табылады.
Мемлекеттiк жер кадастрының мәлiметтерi мемлекеттiк ақпараттық pecуpc
болып табылады. Мәліметтер тиісті әкімшік аудан деңгейінде жинақталады.
Онда учаскенің кадастрлық нөмірі, жеке немесе заңды тұлғаның (жеручаскенің
құқықтық субъектісінің) аты, атқарушы органдардың хаттамалары, орны,
мөлшері, бағалық құны, нысаналы арналуы, бөліну-бөлінбеуі, сервитут, пай-
далану жөнінде шектеу туралы мәліметтер көрсетіліп, сақталынады. Бұл
мәліметтер меншіктеу түрлері, жер санатары, аудандар, облыстар, қалалар,
республика бойынша жүйелендіріледі.
Мемлекеттік жер кадастрының мәліметтерін қалыптастыру топо-графиялық-
геодезиялық, аэроғарыштық, картографиялық, жерге орналастыру жұмыстарын,
топырақ зерттеу, геоботаникалық зерттеулер мен іздестірулер, жер
мониторингі бойынша жұмыстарды, жерді сандық және сапалық есепке алуды
жүргізумен, нақты жер учаскесіне жер-кадастр ісін жасаумен, жер-кадастр
карталары мен жер учаскесіне сәйкестендіру құжат дайындаумен қамтамасыз
етіледі.
Мемлекеттiк жер кадастрының деректерi жердi пайдалану мен қорғауды
жоспарлау кезiнде, жерге орналастыруды жүргiзу, шаруашылық қызметтi бағалау
және жердi пайдалану мен қорғауға байланысты басқа да iс-шараларды жүзеге
асыру кезiнде, сондай-ақ жердiң бiрыңғай мемлекеттiк тiзiлiмiн
қалыптастыру, құқықтық және басқа да кадастрларды жүргiзу, жер үшiн төлем
мөлшерiн айқындау, жылжымайтын мүлiк құрамындағы жер учаскелерiнiң құнын
және табиғи ресурстар құрамындағы жердiң құнын есепке алу үшiн негiз болып
табылады.
Мемлекеттiк жер кадастрының деректерiн есепке алу мен оларды сақтау
бiрлiгi тұйық шекарада бөлiп шығарылған, белгiленген тәртiппен жер құқығы
қатынастары субъектiлерiне бекiтiлген жер учаскесi болып табылады.
Жерге меншiк нысанына, жер учаскелерiнiң нысаналы мақсатына және оларды
пайдаланудың рұқсат етiлген сипатына қарамастан, Қазақстан Республикасының
аумағында орналасқан жер учаскелерi мемлекеттiк кадастрлық есепке алуға
жатады.
ҚР-ның жаңа Жер кодексінің 153 – бабына сәйкес мемлекеттік жер
кадастрының мазмұны мынадай жұмыс түрлерінен тұрады:
1) жер учаскесінің кадастрлық ісін қалыптастыруды;
2) жердің саны мен сапасын есепке алуды;
3) мемлекеттік тіркеу мақсаттары үшін жер учаскелерінің меншік иелері
мен жер пайдаланушыларды, сондай-ақ жер құқығы қатынастарының
басқа да субъектілерін есепке алуды;
4) жерді мемлекеттік кадастрлық бағалау мен топырақты бағалауды;
5) жер учаскелері мен олардың субъектілері туралы деректер банкін,
сондай-ақ басқа да жер-кадастрлық ақпаратты қағаз бетінде және
электрондық түрде жинақтауды, өңдеу мен жүргізуді;
6) мемлекеттік жер кадастрының автоматтандырылған ақпараттық
жүйесін жүргізуді;
7) жер-кадастр карталарын, оның ішінде цифрлық карталарды дайындау
мен жүргізуді;
8) жер-кадастр кітабы мен бірыңғай мемлекеттік жер тізілімін жүргізуді;
9) жер учаскесіне сәйкестендіру құжаттарды дайындауды;
10) жер учаскелеріне кадастрлық нөмірлер беруді;
11) жер учаскелерінің паспорттарын дайындауды қамтиды.
Жер кадастрының түріне, түр тармағына және формасына қарамастан оның іс-
қимылы болса да белгілі бір принциптерге негізделеді. Принциптер деп
белгіленген шараларды жүзеге асыруды басшылықа алатын аса маңызды
методологиялық ережелер, басқаша айтқанда, осы дәрежеде қаралатын күрделі
міндеттер аталады.
Жер кадастрының негізгі принциптері мынадай:
• Жер кадастры жүйесінің біріңғайлылығы;
• Жер кадастры мәліметтерінің сенімділігі;
• Жер кадастры мағлұматтарының толықтылығы;
• Жер кадастрының үздіксіздігі;
• Жер кадастрының құжаттылығы;
• Кадастр мәліметтерінің көрнекілігі, анықтылығы, қол же-терлігі;
• Жер кадастрының үнемділігі;
• Жер кадастрын орталық мемлекеттік басқару.
Жер кадастры жүйесінің біріңғайлылығы. Ол біріңғай жүйе бойынша біріңғай
әдістемелік негізде жүргізіледі. Оның негізіне біріңғай мемлекеттік жер
қорын табиғи, шаруашылық, құқықтық тұрғыда сипаттаушы ғылыми негізделінген
көрсеткіштер алынады. Мұнда кадастр жүйесінде белгілі бір келісімдік болу
керек. Біріншіден, оның құрамдық бөліктерінің мазмұнында және жүзеге
асыруында; екіншісі жер кадастрын қоюда мәліметтердің мазмұнында оның жеке
звенолар(кәсіпорын, аудан, қала, облыс) мен олардың алу тәсілінде;
үшіншіден жер кадстры құжаттарының төменгі звенодан бастап, жоғарыдан
аяқталатын мазмұннында. Біріңғайлылықта негізделе отыра, бұл жүйе жерлердің
жай-күйіндегі және пайдаланудың аймақтық ерекшеліктерін айқындауы керек.
Жер кадастры мәліметтерінің сенімділігі. Бұл олардың объективтілі-гіне
тығыз қатысты, олар жер қорының нақты мөлшерлерін, үлестірілуін және
сапалық жай-күйін дәл айқындауға байланысты. Жер кадастрында өнді-рістік
мәселелерді және жерлерді пайдаланумен байланысты басқа да міндет-терді
атқару үшін жерлердің табиғи, шаруашылықтық, құқықтық жай-күйле-рі туралы
қажетті дәлдікті мағлұматтармен қамтамасыз ететін жер учаскеле-рін тіркеу,
зерттеу, есепке алу, бағалу тәсілдерін қолдану керек. Жерлер жай- күйіне,
пайдалануына байланысты алқаптар бойынша топтастырылады. Мәліметтердің
дұрыстығы кадастрлық жерлердің нақтылы жер аудандарына, сапалық жай-
күйлеріне, пайдалануына сәйкес болу керек. Бұл талап жерлерді зерттеуде
жетілген қазіргі түсіру әдістерін қолданғанда ғана орындалады.
Жер кадастры мағлұматтарының толықтылығы. Жерлердің табиғи, шаруашылық,
құқықтық жай-күйлері туралы қажетті мәліметтердің барлық жиынтығымен
айқындалады.Кадастрлық мағлұматтардың дәлдік дәрежесі және оның
құжаттарының мазмұны жүргізу деңгейіне (аудан, облыс, респуб-лика) тәуелді.
Жер қорының мөлшерлері, жай-күйі, пайдалануы туралы дәл және толық
мәліметтерді алу үшін барлық жерлер, олардың кадастр жүргізу кезінде нақты
пайдаланылуы немесе біреуге табысталуына қарамай есепке алынуы керек.
Жер кадастрының үздіксіздігі. Мұнда жер қорының барлық өзгерістері
кадастр құжаттарында есепке алынып жазылады. Өзгерістердің түріне байла-
нысты бір мағлұматта (есепке алу, тіреку) жүйелі түрде көрсетіліп отырса,
басқалар (бағалық) – оқтын-оқтын жаппай немесе таңдау тәртібімен жаңартылып
отырады. Сөйтіп, кадастр мәліметтері кәзіргі деңгейде ұсталып, оны
жүргізудің үздіксіздігі қамтамасыз етіледі.
Жер кадастрының құжаттылығы деп жерлердің табиғи, шаруашылық, құқықтық
жай-күйлері туралы мәліметтерді алу, жазу тек қана тиісті құжат-тар,
материалдардың негізінде жүргізілуін айтады. Жер учаскесін тіркеу тиісті
мемлекеттік органдар шешіміне немесе олармен мәліметтер бойынша нотариалды
куәландырылған құжаттарға сүйенеді. Жерлерді есепке алуда, бағалауда түсіру
және зерттеу материалдарының маңызы өте зор.
Кадастр мәліметтерінің көрнекілігі, анықтылығы, қол жетерлігі.
Материалдарды кадастрлық құжаттарда тиімді және ыңғайлы орналасуымен қатар,
әр түрлі картографиялық материалдарды, кадастрлық ақпаратты жинау, талдау,
өндеу, сақтау және беру электрондық карталарды, жоспар-ларды,
картограммаларды, диаграммаларды қоса, компьютерлік технология-ны
қолданумен жетіледі. Жер кадастрының мағлұматтары және материал-дары жеке
және заңды тұлғалар учаскелерін әр түрлі шаруашылық, құқықтық және жерлерді
пайдалану, қорғау мәселелерін шешуде қарапайым, қол жетер-лік болуы тиісті.
Жер кадастрының үнемділігі. Қазіргі өлшеу, зерттеу әдістерін, сондай-ақ
компьютерлік техниканы қолдану арқылы қажетті мағлұматтарды алу және
оларды қазіргі деңгейде ең аз шығынмен ұстауды қамтамасыз ету.
Аэрофототүсіру және аэроғарыштық түсіру материалдарын пайдалану жері-міздің
барлық аумағы арқылы кең ақпарат бере отыра, қысқа мерзімде жер қорының
үлестірілуі, жай-күйі және пайдалануында өтіп жатқан барлық өзге-рістерді
ескеруге мүмкіндік береді.
Жер кадастрын орталық мемлекеттік басқару кадастр жұмыстарын бірдей
әдістеме бойынша жүргізіп, жер қорының жай-күйі, оның пайдаланы-луы туралы
салыстырмалы сенімді мәліметтер алуға мүмкіндік береді. Қазақстан
Республикасында мемлекеттік жер кадастрын басқару, жүргізу Жер қорын
басқару жөніндегі агентігіне және оның территориалдық орган-дарына
жүктелген, бұл Агенттік пайдаланатын, иеленетін жерлерді тірекеуді,
жерлерді мемлекеттік есепке алуды және жер кадастры бойынша басқа
жұмыстарды басқарады. Ол топырақтық, геобатаникалық зерттеулерді жүр-гізу,
жоспар-картографиялық материалдарды құру, жерлерді тіркеу, есепке алу,
бағалау бойынша нұсқауларды, әдістемелерді жасап, бекітеді. Агенттік жер
көлемдерін, олардың санаттар, алқаптар, жер пайдаланушылар бойынша
үлестірілуі туралы мәліметтерді жүйелендіруді, зерттеуді, сақтауды, сондай-
ақ жер кадастры бойынша қажетті құжаттарды жарыққа шығаруды қамтама-сыз
етеді.
Қазіргі қабылданған есепке алу тәртібінің айырмашылығы – есепке алудың
жеке бірлігіне жер учаскесін қосу. Бұның себебі, жер реформасын жүргізу
нәтижесінде мемлекеттік заңды тұлғалар да жерді пайдаланушы және иеленуші
субъектілер болып саналады. Сонымен қатар жаңа жағдайда – басқа есепке алу
бірліктерін қолдануда – жер кадастрлық квартал, жер пайдалану және
иеленетін жер, аудан, облыс деп қолданған дұрыс.
Кадастрда әр жер учаскесі үшін физикалық сипаттамалар келтіріледі. Олар
учаскені кеңістікте бөліп көрсетеді, оның орнын, мөлшерін анықтауға, сондай-
ақ жерді құндық бағалауға мүмкіндік береді. Жер учаскелері туралы
мәліметтер жер кадастрында да келтіріледі – оның кадастрлық нөмірі, орны,
шекарасы, жазулары айқындалады.
Жер кодексіне сәйкес Қазақстанда мемлекеттік жер кадастры келесі
құрамдық бөліктерден тұрады – жер учаскелерін тіркеу, жерлерді есепке алу,
топырақтарды бонитеттеу, жерді бағалау және жер учаскелерімен мәміле жасау.
Біріңғай мемлекеттік жер қоры мемлекет меншігі болып, ол жер учас-келерін
пайдалану, иелену құқығын бергендіктен, жерді пайдалану тәртібі заңды түрде
рәсімделіп, ал жер учаскелері белгілі территория, жылжымайтын мүлік ретінде
белгілі тәртіпте тіркелуі керек. Бұл қызметті жер учаскелерін мемлекеттік
тіркеу өткізеді. Оның мәліметтері жердің белгілі көлемін нақты жеке немесе
заңды тұлғалардың пайдалануы үшін негіз болып келеді.
Есепке алуда жер мөлшері, кеңістік орналасуы, сапалық жай-күйі,
пайдалану бойынша сипатталады. Есепке алудағы тіркеу мәліметтері әр нақтылы
пайдаланушының, иеленушінің жер учаскесінің өлшемдерін жазғанда негіз
болады. Мемлекеттің бос жерлері олардың орындары бойынша жеке орналасқан
жер массивтері ретінде есепке алынады.
Есепке алуда табиғи қор және өндіріс құралы ретінде жердің санымен қатар
сапалық көрсеткіштері анықталады. Топырақтардың табиғи қасиеттері бірдей
болмайтындықтан, оларды салыстырмалы түрде бағалау қажет, яғни топырақтарды
бонитеттеу керек. Жерлерді тіркеу, есепке алу жөніндегі мәліметтер жеке
учаскелердің топырақтарын бонитеттеуде бастапқы ақпарат болып келеді.
Жердің сапасы табиғи факторлармен шектелмей, экономика-лық жағдайларға
тәуелді болды. Сондықтан жерді өндіріс құралы ретінде экономикалық бағалау
керектігі туындайды. Осы бағалаудың мәліметтері тіркеу – есепке алу және
бонитеттеу мағлұматтарына сүйенеді.
Тұтас жүйе ретінде жер кадастрының байланысы және жүзеге асыру ізділігі
осындайды. Өз кезегінде, кадастрдың әр бөлігінің жүргізілуінің нақты
арналуы, мазмұны, белгілі әдістемелері, тәсілдері бар. Оның әрбіреуі
белгілі жағдайда жеке жүргізілу мүмкін. Мысалы, бір кезенде жер тіркеуге,
ал басқа уақытта – жерлерді есепке алуға назар аударылады. Белгілі кезенде
оларды топырақтарды бонитеттеу және жерлерді экономикалық бағалау
мәліметтері-мен толықтыру қажеттілігі туады. Орындалатын жұмыс аумағына,
сипатына байланысты жер кадастры екі түрге бөлінеді: негізгі (бірінші),
күнделікті (келесі).
Негізгі кадастрдың мақсаты – кадастр жүргізілетін жер учаскесі, аудан,
облыс жерлерінің табиғи, құқықтық, шаруашылық жағдайы туралы алғашқы
мәліметтерді алу. Мұнда алқаптардың көлемі, құралы, сапалық сипаттамасы,
жерлердің пайдаланылуы, шығындар және т.б. мәліметтерден тұратын құжат-тар,
материалдар жинақталып, олар түгелденеді, талданады. Керек болса толық және
сенімді мәліметтерді алу мақсатымен қосымша жұмыстар орында-лып,
материалдар түзетіледі. Осы мәліметер негізінде мемлекеттік жер кадас-тры
құжаттарына алғашқы жазу түсіріледі.
Сонымен, негізгі кадастр жүргізу нәтижесінде жер қорының мөлшерлері,
олардың негізгі санаттары бойынша үлестіріледі және бағалау туралы
мағлұматтар алынады. Негізгі кадастр жерлерді түсіру, зерттеу, жазу,
бағалау бойынша көп аумақты, қомақты жұмыстарды жүргізумен байланыс-ты.
Топырақтық және геоботаникалық зерттеулер ведомстволық бағыныштыққа
қарамай, кадастр талаптары бойынша мемлекеттік бағдарламамен кәсіпорын-
дарда, ұйымдарда және мекемелерде орындалады.
Жерлерді күнделікті есепке алу міндетіне, үлестіру, жерлердің сапалық
жай-күйі және пайдалануы туралы өзгерістері мәліметтерін анықтап, жер
кадастры құжаттарына түсіру, сондай-ақ жаңа жер учаскелері туралы мәлі-
меттерді жазу кіреді.
Жерді өз еркімен басып алу, беру, құнды алқаптарды құнсыз түрге аудару
сияқты әр түрлі заңсыз әрекеттер жер кадастры құжаттарына түсірілмейді,
оларды жою жөнінде шаралар қолданады. Сонымен, негізгі және күнделікті
қолданылатын кадастрда жер қоры туралы мәліметтерді жинаумен шектелмейді,
жердің пайдалануын дер кезінде бақылауға, мемле-кеттік және жеке меншікті
қорғауға мүмкіндік береді. Осы екі кадастр арасында байланыс бар. Негізгі
кадастрда жер толық сипатталған күнделікті кадастр мәліметтерін қолданады.
Күнделікті кадастр алғашқыны жаңғыртып, толықтырып, оның мәліметтерін
кәзіргі заман деңгейінде жүйелі ұстап оты-рады.
Жер кадастры құжаты текстік және жоспарлы-картографиялық болып бөлінеді.
Текстік – кітап, ведомос, карточка, тізім, түсіндірме жазулар түрін-де
болады. Жоспарлы-картографиялық құжаттар жер учаскелерінің сызба бейнелерін
көрсетеді – жоспарлар, карталар, картограммалар. Жер кадас-трының басқа
есепке алу түрлерінен айырмашылығы – оның тек жоспарлы-картографиялық
негізде жүргізілуі. Кадастр үшін керек мәліметтер жоспарлы-картографиялық
материалдарда сызба түрінде көрсетілген. Қазақстанда жер кадастрын жүргізу
автоматтандырылған жүйеге салынып отыр, барлық мәліметтер компютерлерге
енгізіліп сақталады. Бұл ақпаратпен жұмыс істеу үшін арнайы бағдарламалар
жасалынған. Картографиялық материалдар да компютерлерге енгізіліп,
электрондық жоспар-карта түрінде шығарылады.
Кадастр құжаттары негізгі және қосымша болып бөлінеді. Негізгі құжат
рәсімінің тізімін, сол құжаттарға кіретін мәліметтер құрамын Жер қорларын
басқару агенттігі Қазақстан Республикасы Үкіметінің бекітуіне ұсыныс
жасайды. ҚР Үкіметінің Мемлекеттік жер кадастрын жүргізу тәртібі тура-лы
Қаулысы бойынша негізгі жер-кадастрлық құжаттарға мыналар жатады:
1. Жер учаскесінің жер-кадастрлық ісі.
2. Ауданның (қаланың) мемлекеттік жер-кадастрлық кітабы.
3. Жер-кадастрлық карта.
Тиісті жазуладың заңды негізі ретінде құжаттар жерлердің барлық
санаттары бойынша кадастрлық құжаттарды жүргізу тәртібін белгілейді. Ол
құжаттар – ҚР Үкіметінің қаулысы, атқарушы органдарының шешімдері.
Жер кадастрында тағы арнайы есептік құжат жүргізіледі. Ол текстік
құжатқа жатады. Оған қосымша картограммалар, диаграммалар, жоспарлы-
картографиялық материалдар тіркеледі. Жер кадастрының әр сатысында – жер
учаскесі, кәсіпорын, аудан, облыс, республикалық мәліметтер бойынша белгілі
байланысы бар тиісті құжаттар толтырылады. Қосымша кадастрлық құжатта
негізгі жер кадастрлық құжатта бар материалдарға қосымшалар және
түсініктемелер келтіріледі. Мағлұматтарды алу және кадастрлық құжатты
толтыру үшін алғашқы құжаттардың мәліметтері пайдаланылады. Оларға тү-сіру
және зерттеу, жоспарларды түзету материалдары, түгендеу, жерді үйлес-тіру,
орманды үйлестіру, мелиорация және т.б. мәліметтер жатады. Жер ка-дастрының
кейбір бөліктерін жүргізу үшін қажетті кадастрлық құжаттардың және
материалдардың, жұмыстардың түрлері:
1. Жер учаскелерін тіркеу – заңдық және нормативтік құжаттар, жер
учаскелеріне құқықтарды рәсімдеу және табыстау тәртібі, құжаттар-дың
рәсімі, жерлерді бөліп беру, шекараларды, аудандарды, алқап
құралдарын, бөлінуі, ауытрпалықтарын және пайдаланудағы басқа
шектеулерді анықтау, картографиялық жұмыстар;
2. Жерлерді есепке алу – тіреку мәліметтері, есепке алу және есеп беру
құжаттары, картографиялық мтериалдар, бонитеттеу, жерлерді бағалау
мәліметтері, жер учаскелері, санаттары, алқап түрлері, құқық
субъектілері бойынша есепке алуды жүргізу;
3. Жерлерді бағалау – жерлерді аймақтау, топырақтарды бонитет-теу,
жерлерді бағалау әдістемесі, жерлерді есепке алу мәліметтері,
топырақтық геоботаникалық зерттеу, ізденіс материалдары;
4. Жер кадастрының автоматтандырылған жүйесі – компьютерлік техникамен
қамтамасыз ету, жекешелеп оқыту, кадастрлық жұмыстар-дың барлық
түрлерін бағдарламамен қамтамасыз ету.
Халық шаруашылығының барлық саларына нарықтық қатынастардың енгізілуіне
байланысты бір айырмашылық – жер кадастрының барлық байламдарында ғарыштық,
аэротүсіру негізінде жер мониторингісін жүргізу, жер кадастрында
автоматтандырылған ақпарат жүйесін қолдану, жетілген өлшеуіш, талдаушы
аспаптар, жаңа техникалық құралдар, технологиялар қолданып, барлық
процестердің автоматтандырылуы.
Қазіргі жер кадастрына оның міндеттерінің күрделілігі мен объектісінің
ерекшеліктеріне себептелген көп қызметтілік тән. Сондықтан Қазақстан Рес-
публикасының мемлекеттік құрамын келесі өзара байланысты байламдарға бөлуге
болады: құқықтық, қаржылық, көп қызметтік.
Жер кадастрының құқықтық байламының негізін жер учаскелеріне құқықты
куәландыратын құжаттарды беру мен кейін тіркеу және жер құқы-ғына қатысты
барлық мәліметтерді тұрақты өзгертуді пайдалануда оның бөлінуін,
бөлінбеуін, шектеуін, сервитут сияқты ауыртпалықтарды анықтау құрайды.
Жер кадастрының қаржылық байламы жер үшін төлемді ипотекалық кредиттеу,
жер учаскелерін және жерді пайдалану құқығын сату мөлшерін анықтау үшін
жүргізіледі.
Жер кадастрының көп қызметтік байламы жер учаскесін сипаттаушы
мәліметтер жиынтығымен (құнарлылық, топырақ және өсімдік жамылғысы,
геоморфология, гидрология, орналасуы, экологиялық жағдайы және т.б.) қоса
жерлерді сан және сапалық есепке алуды, сақтауды, беруді (жер учаске-
лерінің, кварталдардың, аудандардың, қалалардың, облыстардың, республи-
каның электрондық карталармен қоса) қамтамасыз ететін автоматтанды-рылған
жүйе мен жер туралы есеп жасау және есеп беруден тұрады.
Мемлекет жер пайдаланушылардан топырақтардың құнарлылығын арт-тыруға
бағытталған, сонымен қатар жел және су эрозияларына қарсы
ұйымдастырушаруашылық, агротехникалық, гидротехникалық шараларды жүзеге
асыруды, сондай-ақ тұздану, ластану, батпақтанудың және жерлердің жай-күйін
төмендететін басқа да процестердің алдын алу жұмыстары кешенін жүзеге
асыруды талап етеді. Бұл шаралар жер алқаптарының сапалық жай-күйін жан-
жақты зерттеуге және есепке алуға негізделеді.
Жер кадастрының шаруашылық әрекетті талдауда, ауыл шаруашылық
кәсіпорындарының жерлерін нәтижелі пайдалануында маңызы зор. Ауыл
шаруашылығына араналған алқаптардың жай-күйін және көлемдерін ескеру,
олардың өнімділігін салыстырмалы бағалау қажет. Жер кадастры мәлімет-
терінің жер салығын, жалға төлем алу шығындарын өтеу сомасын белгілеуде
маңызы өте зор.
Шаруашылықаралық жерді үйлестіру процесіінде пайдаланылатын
жерлердің жаңа құрылымдары құрылып, кәзіргі қолданыстағылары ретке
келтіріліп, өзгертіледі. Шаруашылық ішінде жерді үйлестіруде өндірістік
бөлімшелерді, шаруашылық орталықтарын, жол желісін, алқаптарды және
ауыспалы егістерді үйымдастыру, бақтарды, жүзімдіктерді, шабындықтарды,
жайылымдарды орналастыру мәселелері шешіледі. Учаскелік жерді үйлестіруде
аз көлемді жер учаскелерінің, массивтерінің территорияларын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... . 6
1 Жер кадастры және жерге төлем түрлері туры 8
шолу ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.1 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жер кадастрының мақсат,
мазмұны және 8
қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
1.2 Жерге төлем 23
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
1.3 Жер учаскелерін кадастрлық құнын 31
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Жобалау объектісіне 39
сипаттама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
2.1 Астана қаласының 39
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
2.2 Табиғи жағдайлардың 42
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Әлеуметтік-экономикалық жағдайға 46
сипаттама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
2.4 Астана қаласы жер қорының 48
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 Жер учаскесінің бағалық құнын 53
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Жер учаскелерін кадастрлық бағалау 53
(1-нұсқа) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
3.2 Жер учаскелерін нарықтық бағада белгілеу 56
(2-нұсқа) ... ... ... ... ... ... . ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 61
Қолданылған әдебиеттер 63
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
Кіріспе
Жер ресурстары – бұл кез келген елдің ұлттық байлығы, халықтардың
әлеуметтік – экономикалық қолайлығының негізі. Оның өзі Қазақстан халқының
игілігіне, болашақ ұрпақтарына пайдалану тиіс. Осы қағиданың негізінде,
елдің бүкіл жер қорын тиімді, әрі қолайлы пайдалануды және де қорғауды
қамтамасыз етуге арналған жер ресурстарын басқарудағы мемлекеттің алатын
орны мен рөлі туындайды. Нарықтық экономика жағдайында жер тек жылжымайтын
мүлік объектісі ғана емес, табиғи ресурсы, өндіріс құралы кеңістік базисі.
Осы орайда, айтарымыз ауыл шаруашылығы жеріне жеке меншік енгізу
турасындағы мәселеге біздің еліміз аяқ астынан тап болып отырған жоқ. Бұл
шешімге эволюциялық жолмен, яғни өтпелі кезең жағдайына сәйкес өзінің жер
жөніндегі заңдылықтарын бірте-бірте жетілдірумен бірге, оларды нарық
қатынастарына бейімдей отырып жетіп отыр. Біз социолистік экономикадан
нарықтық экономика жүйесіне бағыт алғаннан бастап, жер қатынастарына
өзгеріс енгізудің объективтік қажеттілігі пайда болды. Жер реформасын
жүргізу үшін жер қатынастарын реттеу жолында алғашқы шыққан Жер кодексі,
Жер реформасы туралы, Шаруа қожалықтары туралы, Жер салығы туралы,
т.б. заңдар арқылы жер реформасының жүргізудің бағыттары белгіленді, жерде
мемлекеттік емес шаруашылықтардың құрылуына жол ашылды, жерді төлем ақылы
пайдалану мәселесі, жер салығы енгізілді, жер құнын бағалайтын әдістемелер
бекітілді.
Жерге жеке меншікті енгізу ең маңызды мәселелердің біріне айналды. Ал
оны шешу үшін Конституцияға өзгеріс енгізу қажет еді.
Міне, осыған сәйкес, Қазақстан Республикасы Президентінің Заң Күші бар
Жер қатынастарын реттеуді одан әрі жетілдіруге қатысты Жарлықтары
қабылданып, ТМД елдерінің жер туралы заңдарының тарихында алғашқы рет
Қазақстанда жер пайдалану құқығын сату институты енгізілді.
Міне, тек осы сәттен бастап республиканың жер заңдылықтарын нарық
экономикасына шынайы бейімдеу шаралары басталды, жер нарығы мен оның
нарықтық бағасын қалыптастырудың алғашқы белгілері пайда болды.
Алайда, жер қатынастарын реттеу мен жерге меншік түрін енгізудің
түбегейлі шараларын айқындау 1995 жылғы Конституция мен Қазақстан
Республикасы Президентінің Заң күші бар Жер туралы Жарлығы
қабылданғаннан кейін барып мүмкін болды. Соған сәйкес, жекелеген жер
санаттарына жеке меншікті енгізудің негізі мен шарттары және шектері
белгіленді.
Жер қатынастарын дамытудың жаңа кезеңі ауыл шаруашылығы мақсатындағы
жерге меншік құқығын заңды түрде бекіткен және жерге меншіктің әртүрлі
нысандары жағдайларында аграрлық секторда жер құқық қатынастарын реттеу
нормаларын белгілеген 2003 жылғы 20 маусымдағы Қазақстан Республикасының
Жер кодексімен байланысты.
Бұл ретте жеке меншік құқығындағы секілді, жер пайдалану құқығында да
жерді пайдалану мүмкіндігі қарастырылады. Яғни, жеке меншікті енгізу жер
учаскелерін тек жеке меншік құқығында алу міндеттілігін көздемейді. Екі
институт қатар жұмыс істейді: жеке меншік және жер пайдалану құқығы.
Заңда аграрлық сектордың әлеуметтік факторлары ескеріледі, яғни жер
учаскелерін меншікке берудің икемді жағдайлары белгіленген:
толық кадастрлық құны үшін;
жеңілдетілген баға бойынша;
төлеу мерзімін ұзарту.
Жер құнының әділ бағасы, экономиканың дұрыс жұмыс істеуі мен дамуының
маңызды шарттарының бірі болып табылады.
Көптеген елдерде жердің құны мемлекет пен жер иелерінің және жерді
пайдаланушылардың арасындағы жер мәселесін реттейтін негізгі механизм
ретінде саналады.
Жер құқығы қатынасының өзгеруі, жылжымайтын мүлік объектісі ретіндегі
жер учаскесінің заңнамалық анықтамасы, нарықтық экономика шарттарына, яғни
оның құқықтық және фискальды бөлігіне сәйкес келетін жер кадастрын құруды
қажет етеді.
Жер учаскілерінің кадастрлық құнының республика қалалары үшін маңызы
зор. Атап айтқанда, жер учаскілерінің кадастрлық құны туралы дұрыс ақпарат
алу үшін, жер бағасы бойынша қатынастар мен әдістерді жетілдіру қажет.
Қазақстан Республикасының жер туралы заңнамасына сәйкес, жер
учаскесінің кадастрлық (бағалық) құны жер учаскесіне төленетін негізгі
мөлшерлемеге сәйкес анықталады.
Жер учаскесіне төленетін негізгі мөлшерлеме – жер учаскесінің кадастрлық
бағалық құнын анықтайтын негіз, атап айтқанда, экономикалық жағдайларда
жер рентасының орташа мөлшерінің мәнін білдіретін, жердің нормативтік
бағасы.
Көкшетау қаласы бойынша бағалардың динамикасын талдау барысында,
жылжымайтын мүлік бағасы ғана емес, сондай-ақ оның бір бөлігі болып келетін
жер бағасының да өскені байқалды, бұл қолданыстағы негізгі мөлшерлемені
білуді қажет етеді.
Дипломдық жұмыс Астана қаласы Есіл ауданы жерлерінің кадастрлық құнын
анықтау тақырыбы бойынша жасалды.
Бірінші бөлім: жер учаскелерінің бағалық құнын анықтау бойынша
теоретикалық негізден тұрады.
Екінші бөлім: бағалау объектісінің сипаттамасын қамтиды.
Үшінші бөлім: бағалау объектісінің, бағалық құнын анықтау ұсыныстарын
көрсетеді
1. Жер кадастры және жерге төлем түрлері туралы шолу
1. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жер кадастрының мақсат,
мазмұны және қағидалары
Қазақстан Респуликасының 2003 жылғы Жер кодексінің 152 – бабына
сәйкес мемлекеттiк жер кадастры Қазақстан Республикасы жерiнiң табиғи және
шаруашылық жағдайы, жер учаскелерiнiң орналасқан жерi, нысаналы
пайдаланылуы, мөлшерi мен шекарасы, олардың сапалық сипаттамасы туралы, жер
пайдаланудың есепке алынуы мен жер учаскелерiнiң кадастрлық құны туралы
мәлiметтердiң, өзге де қажеттi мәлiметтердiң жүйесi болып табылады.
Мемлекеттiк жер кадастрына жер учаскелерiне құқықты субъектiлер туралы
ақпарат та енгiзiледi.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік жер кадастры мемлекеттік
органдарды, жеке және заңды тұлғаларды жер және жекелеген жер учаскелері
туралы ақпаратпен қамтамасыз ету мақсатында жүргізіледі.
Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес жер мемлекет меншігінде.
Бірақ жер заңында белгіленген шегінде жер жеке меншікте бола алады.
Заңға сәйкес меншік иесі жерді келісім баға бойынша сатуға, жарна
ретінде шаруашылық серіктестіктің жарғылық қорына беруге және жер
учаскесін кепілдікке беруге, сый ретінде тартуға, мұралыққа қалдыруға
құқылы. Жер кадастрының мазмұны және оны жүргізудің белгіленген тәртібі
еліміздің барлық аймақтарына міндетті. Мемлекеттік жер кадастрының
объектісі Қазақстан Республикасының барлық мемлекеттік жер қоры болып
саналады.
Қазақстанда жер мемлекеттің меншігінде болғандықтан, оған барлық жер
қорының табиғи, құқықтық, шаруашылық жайы туралы мәліметер қажет.
Экономикалық тұрғыда жерді өндірістің ең басты құралы ретінде есепке алу,
бағалау туындайды. Мемлекттің даму жоспарларын, бағдарламаларын, бол-
жамдарын ғылыми негіздеп құру үшін оның материалдық мүмкіндіктерін білу
керек. Осы жағдай адам қорын, материалдық, табиғи қорларды (соның ішінде,
әсіресе, жердің маңызы зор) есепке алу қажеттілігін туындатады.
Жер қорын ұтымды және тиімді пайдалану – халық шаруашылығының маңызды
мәселесі. Ол халық шаруашылық салалары арасында жерді дұрыс үлестіруді,
қоғамға керек ауыл шаруашылығы өнімін толық алуды, топырақ-тың құналылығын
сақтауды және жүйелі түрде жоғарлатуды көздейді. Ұйым-дастыру-шаруашылық
қызметін атқара отырып, мемлекет біріңғай жер қорын басқаруды жүзеге
асырып, жер кадастрына ерекше мемлекеттік мәнді береді.
Жер кадастрын жүргізудің ең маңызды шарты координаттардың, биік-
тіктердің, картографиялық проекциялардың, классификатор, код, кіру және
шығу форматтарының біріңғай мемлекеттік жүйесін қолдану жолымен ақпаратты
өзара сәйкетендіру принципін қамтамасыз ету болып табылады.
Кадастр мәліметтері топографиялық-геодезиялық, аэроғарыштық, карто-
рафиялық, жерді үйлестіру, инвентаризациялық топырақтық, геоботаникалық,
бағалаулық және басқа зерттеу мен іздестіру жұыстарын жүргізу арқылы
қалыптасады. Кадастр мәліметтерін есепке алу, сақтау бірлігі белгіленген
тәртіппен жер құқығы қатынастары субъектілеріне бекітіліп берілген, тұйық
шекарада бөлінген жер учаскесі болып табылады.
Кадастр мәліметтерін, бірінші кезекте жерді тіркеу мәліметтерін мемле-
кет тек қана жер қорын басқаруды әрі қарай дамыту мүддесінде емес, сонымен
қатар жерге ресми мемлекеттік меншікті жүзеге асыру, қорғау мақсатында,
сондай-ақ жер пайдаланушылар, иеленушілердің құқықтарын қорғауда қолданады.
Сондықтан жер кадастры мәліметерінің құқықтық маңызы да зор.
Жерді мемлекеттік және қоғамдық қажеттіліктер үшін бөліп берудің ең
қолайлы жолын негіздеуде кадастрлық мәліметтердің атқаратын ролі зор. Осы
мақсаттар үшін бірінші кезекте ауыл шаруашылығында пайдалануға жарамсыз
немесе аз жарамды, сондай-ақ пайдалануға, иеленуге берілмеген жерлер
бөлінеді. Сондықтан жер қорын пайдалану, үйлестіру, жердің нақты-лы жай-
күйі, сондай-ақ ауыл шаруашылығы мақсатындағы алқаптардың өнімділігі туралы
мәліметтер қажет.
Мемлекет жерді кәсіпорындарға, мекемелерге, ұйымдарға, азаматтарға
пайдалануға, иеленуге беретіндіктен, кадастрлық мәліметтер жерлердің
нысыналы, ұтымды пайдалануын, қорғалауын мемлекеттік тұрғыда бақылауды
жүзеге асыру үшін керек.
Өндіріс дамыған сайын оның төңірегіне табиғи қордың шоғырлану үлесі өсе
береді де, экономикалық, әлеуметтік, технологиялық, биологиялық
процестердің өзара байланысы күшейе түседі. Өндіріс тек қана материалдық
игілік жасаумен шектелмей, қоршаған ортаны қорғауы, табиғатта эколо-гиялық
тепе-теңдікті сақтауы тиіс. Табиғат қорларын, соның ішінде жер қорларын
қорғау халық шаруашылығының ең маңызды мәселесі, сондықтан оған мемлекеттік
назар аударылады. Топырақтардың құнарлылығын арттыру, су және жел
эрозиясынан, қайта тұзданудан, құрғаудан, өнеркәсіп тастандыларымен
ластанудан сақтау және жерлерді бастапқы қалпына келтіру шараларын
белгілеп, жүзеге асыру үшін еліміздің жер қорларының сапалық жай-күйі
туралы толық, сенімді ақпарат жинақталуы және болуы керек.
Жекелеп салық салу мәселесі де жеке табиғи-экономикалық аймақтар бойынша
жердің сапасын есепке алуды, бағалауды талап етеді. Кадастрлық мәліметер
жерлердің жай-күйін жақсарту, оларды пайдалану бойынша шара-ларды жоспарлау
үшін де керек.
Материалдық игілікті құруда жердің маңызы өте зор. Ол қоғамдық
өндірістің материалдық негізі, байлықтың көзі және салық салу
объектісі ретінде жер туралы мағлұматтарды объективті түрде алу
қажеттілігінен тарихи жер кадастры пайда болды. Мемлекеттің пайда
болуымен бірге жер мемлекеттік кіріс және арнайы салық объектісіне
айналды.
Сондықтан қоғамның белгілі бір даму сатысында алдымен жерді есепке алу,
содан кейін оны бағалау керектігі пайда болады, яғни жер кадастрын жүргізу
қажеттілігі туындайды.
Кадастр сөзі (латын. capitastrum) салық салынатын заттар тізімі
деген ұғымды береді. Осыған байланысты әуелгіде кадастр деп салықтана-тын
заттардың тізімі тіркелген кітап (реестр) аталды. Бұл кітаптар есепке,
бағалауға алынған объектіге байланысты жер, су, орман және т. б. кадастры
деп бөлінді. Сонымен, біржақты түсінікте жер кадастры – жер салығы
салынатын заттар туралы кітап, ал кең түсінікте – жерге салық салу үшін жер
туралы мәліметтерді мақсатымен жерді есепке алу, жазу және бағалау бойынша
мемлекеттің жүргізетін әрекеттер жүйесі. Кадастрдың басқа түрлерінен жер
кадастры өзінің объектісімен (жер - өндіріс құралы және материалдық
игіліктердің қайнар көзі) ерекшеленеді. Жер кадастры әдістемесінің
ерекшелігі жердің ерекшеліктерімен себептеледі. Ол ерекшеліктер келесідей:
1. Қоғам өмірінде жер еңбектің жалпы заты және шарты болып келеді. Ол қай
болмасын өндіріс процесінің шарты. Бірақ оның ролі қоғам өндірісінің
әр түрлі саласында бірдей емес. Өндеуші өнеркәсіпте және құрылыста ол
ерекше қойма ретінде қаралады. Ауыл шаруашылығы жер тек қана өндіріс
процесі жүзеге асырылатын орын ғана емес, еңбектің заты және құралы
болып табылады. Ауыл шаруашылығында - өндірістің ең басты құралы.
2. Жер кеңістікте көлем бойынша шектелген және ештенемен ауыстырыла
алмайды. Өндірістің басқа құралдары өнімділік күштер даму барысында
сан жөнінде өзгере алады, ескіргендері жаңа, жетілдірген, экономикалық
тұрғыда ұтымды құралдарға ауыстрыла алады.
3. Жерді құрал ретінде пайдалану оның кеңістік орнымен және ол орынның
тұрақтылығымен байланысты. Басқа құралдарды әр орындарда пайдалануға
және бір орыннан басқа орынға жылжытуға болады.
4. Жер өндірістің мәңгі, ауыстырылмайтын құралы болып табылады. Ауыл
шаруашылығында жер өндірістің ең басты құралы болып, өсімдіктердің
өсуіне жағдай жасаушы өте маңызды және ерекше қасиетімен, құнарлығымен
сипатталады. Жерді дұрыс пайдаланса, оның сапасы төмендемейді,
керісінше – жақсартады, сөйтіп, оның құнарлығы жоғарлайды.
Жердің айрықша ерекшелігі – ауыл шаруашылық өндірісінде оны пайда-лану
сипаты. Жерде көптеген ауыл шаруашылық дақылдардың түрлері өсірі-леді.
Жердің осындай ерекшеліктері жер кадастрының мазмұнын, оны жүргізу
әдістерін және тәсілдерін алдын ала есептейді. Жалпы жер кадастрына келесі
әрекеттер тән:
1. Жерді есепке алу;
2. Жерлерді баяндау;
3. Жерлерді бағалау.
Жерлерді есепке алуда алқаптардың кеңістік жайы, олардың көлемдері,
құрамы және сапасы анықталады.
Жерлерді баяндауда олардың жаратылыс-тарихи және экономикалық қасиеттері
анықталып жазылады.
Жерлерді бағалауда жердің өндіріс құралы ретінде құндылығы және
пайдалылығы анықталады.
Кадастрдың осы аталған әр әрекеті өзінше бірқарат техникалық тәсіл-
дерден тұрады. Ал олар барлығы бірге жердің санына, сапасына, негізгі
қасиеттеріне, нышандарына ең толық сипаттама береді және шаруалау, салық
салу объектісі ретінде салыстырмалы құндылығын көрсетеді. Кадастрды
жүргізуде әр әрекеттің маңызы туралы сұрақ әр кезеңде және әр елде әр түрлі
қойылған. Бір жағдайда кадастрде ең басты көңіл жерлерді есепке алуға,
басқа жағдайда – жерлерді жаратылыс-тарихи немесе экономикалық баяндауға,
ал үшінші жағдайда – жерлерді бағалауға немесе әрекеттерді қалай болса да
үйлестіруге бөлінген. Барлық жағдайларда жер кадастрының құрамдық бөліктері
болып, жерлердің сөзсіз есепке алу және бағалау жататын. Міндетті түрде
жерлердің кеңістік жайлары ескеріледі. Сондықтан әр елде әр уақытта
жүргізілген жер кадастрлары бір-бірінен мазмұны және жүргізу техникасы,
ұйымдастырылуы бойынша ерекшеленеді. Кадастрдың барлық әрекеттері бірден
және бір уақытта пайда болып жүргізілген емес. Қоғамның ең ертедегі даму
сатыларында жерлер тек қана есепке алынса, кейіннен оларды бағалау
басталды.
Жерді есепке алу қажеттілігі оны адам тамқтану үшін пайдалана
бастағаннан (егіншілік пайда болғанда) туындады. Егіншіліктің және мал
шаруашылығының дамуы бірінші кезекте оларды пайдалану сипаты (жыртылған
жер, жайылым), яғни, алқаптардың түрлері бойынша есепке алуды талап етті.
Өндіріс құралдарының және өмірлік құралдарды табу тәсілдерінің әрі қарай
жетілуі, егіншіліктің, мал шаруашылығының дамуы еңбектің, айырбастың
қоғамдық бөлінуінің, жеке меншіктің, мүліктік теңсіздіктің пайда боуына
және қоғамның топтарға бөлінуіне, алғашқы қауымдық құрылыстың құлдық
құрылысына көшуіне әкеліп тіреді.
Құлдық мемлекет шаруаларға көп салық салып, әр түрлі міндетемелерді
орындауға мәжбүр етті. Жердің көп ауданы мемлекет иелігінде болды. Сон-
дықтан құлдық құрылыста жерлер және иеленген жерлер есепке алынып, қайта
саналды, жоспарлар құрастырылды, жерлердің және алқаптардың аудандары
туралы мәліметтер көрсетілетін арнайы құжаттар құрылды. Құл-дық қоғамның
тиісті даму сатасында жерлерді сапа бойынша есепке алу басталды. Жерлердің
сапасын салыстырмалы бағалау қажеттілігі пайда болды. Сонымен, жерге жеке
меншіктік пайда болумен жерге салық салу үшін жер-лерді есепке алу
мәліметтерінің қажеттілігі туындады.
Жер кадастры салық салудың ең бір маңызды құралы болған. Оның
мәліметтері жер иеленушілерге салық мөлшерін белгілеуде негіз болды. Уақыт
өте кадастрдың құқығын рәсімдумен байланысты болды және сол арқылы
пайдаланатын жерлердің шекаралары туралы азаматтық істер шешіле бастады.
Қоғамның даму кезеңдері басында негізінен жер көлемдері туралы
мәліметтер тіркелген болатын. Содан кейін алқаптар және олардың сапалық
күйі бойынша есепке алу қажеттілігі пайда болды. Содан соң алқаптарды
топырақ және құнарлылығы бойынша сипаттай бастады. Жер кадастры
мәліметтерін тек мәтіндік құжаттарда ғана белгілей бастады. Сапасына қарай
топырақтар топтарға (кластарға ) бөлінді. Көне ескерткіштер бірнеше
жүздеген жылдар бұрын жерді және топырақтарды сапасы бойынша топтастыру
туралы мәліметтерден тұратын жер кадастрының болғандығын куәландырады.
Мысалы, Қытайда біздің дәуірімізге дейін 3 мыңыншы жылдары топырақтарды
9 класқа бөлген. Мұндай мәліметтер Ежелгі Греция, Египет, Римнің көптеген
ескерткіштерінде бар. Ежелгі Римнің жер кадастрында жер учаскелерінің
көлемдері бойынша олардың сапасы, пайдалылығы, қолданатын өндеу тәсілдері
туралы мәліметтер баяндалған. Сонымен қатар жер бетінде дәл өлшеулердің
жүргізілгендігі және сапасын анықтау туралы карталардың жасалғандығы
келтіріледі. Жер иелері өздерінің жерлері, шаруа жабдықтары туралы толық
мәліметтерді беріп отыруға міндетті болған.
Жер кадастры арнайы шара ретінде феодалдық өндіріс тәсілі жағдайын-да
әрі қарай дамыды, рәсімделді. Жерге жеке меншіктік күшейген феодалдық
қоғамда әр түрлі жер иелеріне салық салу мөлшері бірдей болған жоқ. Ірі жер
иелері жер салығын төлеуде көптеген жеңілдіктерді пайдаланған.
Дамып келе жатқан капиталистік мемлекеттер өсіп кеткен мемлекеттік
аппатаратын, армиясын қамтамасыз ету мақсатымен және басқа да мәселерді
шешу үшін қаражат көбейтуге мәжбүр болды. Сондықтан феодалдық-басы-байлы
қатынастардың жойылуына, жер пайдаланушылардың, иеленушілер-дің
салықтанатын санын көбейтуге, пайдаланатын жерлердің бәріне салық салуға
мүдделі ретінде жерді есепке алушы, зерттеуші, баяндаушы және бағалаушы жер
кадастры қызметі қажет болды.
Жер кадастрының қазіргі түсініктегі негізгі түрлері капиталистік қоғамда
қалыптасқан. Сондықтан салық салу мақсаты жерді бағалау мәні және тәсілдері
бойынша айырылады.
Капиталистік мемлекеттерде жер кадастрымен қатар жерді заңды тіркеу
жүргізіледі. Оның міндеті жерді иелену және меншіктеу құқығын рәсімдеу
болып табылады. Жерді тіркеу жерге жеке меншік құқығын қорғауға көздел-ген.
Ол мәліметердің құқықтық маңызы бар. Олар тұлғалық және мүліктік болып
бөлінеді. Біріншісі жер иелері бойынша, екіншісі – пайдаланатын жер-лер
бойынша жүргізіледі. Заңды жерді тіркеуді жүзеге асыру нәтижесінде жер
иесінің жерге құқығы рәсімделеді. Ол нотариалдық мекемелерде арнайы
құжатармен заңдастырылады. Көпшілік капиталистік елдерде жерді заңды тіркеу
арнайы жер кітаптарында жүргізіледі. Көптеген мемлекеттерде жер кадастры
мен заңды жер тіреку арасында тығыз байланыс бар.
Жер кадастры бойынша материалдар жер-құқықтық мәселелерді шешуде кеңінен
қолданылады. Олар тек қана салық салу мүддесінде емес, басқа да
қажеттіліктер үшін (жерді сату, сатып алу, жалға беру, пайдалану және
топырақтар эрозиясымен күресу бойынша ұсыныстарды жасау) пайдаланылады. Жер
кадастрының негізгі міндеті жер иелері алатын пайда-ның бір бөлігінің
мемлекетке түсуі мақсатында тиісті мәліметтермен қамтамасыз ету болып қала
берді. Бұл капиталистік жер қатынастарының мәнімен есептеледі - әр елде
және әр уақытта жүргізілген жер кадастры жұмыстарының мазмұны мен
әдістемелерінің ерекшеліктері болса да, жалпы оларға жер туралы
мәліметтерді алу тән болған.
Жерді арнайы есепке алып, бағалау шарасы ретінде қоғам дамуының бір
сатысында пайда болған жер кадастрының зерттеу, есепке алу, бағалау, ал-
қапты түрлері және сапасы бойынша топтастыру әдістері, тәсілдері жетіле
түсті. Жаңа әдістерді, құралдарды қолдану арқасында жүйелі түрде жер ка-
дастры ақпараттарының дәлдігі жоғарладын, құжаттардың рәсімі, мазмұны
жетілді. Жер кадастры арнайы дайындықты, білімді талап ететін күрделі ша-
раға айналды.
Кеңес кезеңінде Қазақстанда қолданған жер кадастрының жүйесі КСРО-ның
барлық республикасына ортақ болатын. Бұл жүйеде ең басты мақсат бар-лық жер
қорының иесі – мемлекеттің мүддесін қорғау болып табылатын. Одақтың
ыдырауына және републикалардың егемендік алуына байланысты жер қатынастары
да түбегейлі өзгерді. Қазақстан Республикасында басталған жер реформасы
жерге деген меңшіктің көп түрлерін енгізуді, жердің кейбір санаттарын жеке
меншіктеуге көшуді көздеп отыр. Мұндағы ой – жерді жеке меншікке алған
азаматтар және заңды тұлғалар ауыл шаруашылық өнімдерін алу және басқа да
мақсаттар үшін олар жерлерді тиімді пайдаланады.
Жер реформасы жүру барысында жер қатынастары өзгеріп, жетілуде, жаңа
заң, нормативтік хаттамаларды қабылдау кең орын алуда. Мысалы, Меншік
туралы, Жер реформасы туралы, Шаруа қожалықтары заңдары, Жер
Кодексі қабылданып, өзгеріп жатыр. 1995 жылы желтоқсан айында қабылданған
заң күші бар Қазақстан Республикасының Президентінің Жер туралы
Жарлығында жер реформасының тәжірибелері ескеріліп, жер қатынастарына
түбегейлі өзгерістер енгізілді. Мысалы, жерлердің кейбір санаттарына жеке
меншік құқықтарын енгізу; жеке меншіктердегі жерлерді нарық айналымына
қосу; азаматарға және заң-ды мемлекеттік емес тұлғаларға тұрақты пайдалану
құқығында берілген жер учаскелерін нарықтық айналамға қосуға мүмкіндік
беру. Сөйтіп жер нарығының қалыптасуына құқытық негіз салынып, жерге
жылжымайтын мүлік статусы берілді. Бұл заң қабылданған соң жермен келсі
әрекерттер жүргізу мүмкін болды: сату; сатып алу; айырбастау; сыйлау; жер
учаскелерін кепілдікке беру; ипотекалық операциялар және т.б.
Мұндай түбегейлі жер кадастрының өзгерістері, әрине, Қазақстан
Республикасында мемлекеттік жер кадастрының жаңа жүйесінің қабылдануын
талап етті. Сондықтан Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 20 қыр-
күйекте бекітілген № 958 қаулысында мемлекеттік жер кадастрының негізгі
талаптары және қазіргі жағдайда оны жүргізу ережелері келтірілген. Бұл
Ереже Қазақстан Республикасының Жер кодексіне сәйкес әзірленді және
мемлекеттік жер кадастрын жүргізу, жерді сандық және сапалық есепке алу мен
жерді бағалау, тіреку мақсаты үшін жер учаскелерін есепке алу, мемлекеттік
жер кадастрының мәліметтерін беру және кадастр ақпаратын пайдалану тәртібін
белгілейді. Мемлекеттік жер кадастры бюджеттік қаржы есебінен, Қазақстан
Республикасының бір жүйесі бойынша жер қорларын басқару жөніндегі
мемлекеттік органдармен жүргізіледі.
Жер кодексінде және одан кейіңгі заңдарда жерлерді тиімді пайдалануды,
қорғауды қамтамасыз ету мақсатымен Қазақстан Республикасында жаңа
мемлекеттік жер кадастры жүйесін енгізумен қатар, жаңа жер қатынастарын
ескере отыра, жерді үйлестіру, жерлер мониторингі, жерлерді пайдалануды,
қорғауды мемлекеттік бақылау жөнінде жүргізілетін жұмыстарға негізгі
талаптар қойылған.
Жерді үйлестіру келесі жұмыстарды жүргізуді қамтамасыз етеді:
- жерді үйлестірудің республикалық, облыстық схемаларын және жер
ресурстарын пайдаланудың, жақсарту мен қорғаудың бағдарла-маларын
әзірлеу;
- жер пайдаланудың және жер иеленудің жаңа құрылымдарын құру мен кәзіргі
қолданыстағыларын ретке келтіру жобаларын жасау, жер учаскелерін
орналасқан жерінде (карталарда) бөлу мен шекараларын белгілеу, жер
пайдалануға, иеленуге құқық беретін құжаттар жасау;
- елді мекендердің жер шаруашылық құрылысының, жеке пайдала-нушылардың,
бүлінген жерлерді жаңғырту мен жаңа жерлерді игеру жобаларын, сондай-
ақ жерді пайдалану мен қорғауға байланысты басқа да жобаларды әзірлеу;
- жерлерді есепке алу, пайданалмай жатқан жерлерді анықтау,
топографиялық-геодезиялық, картографиялық, топырақтық, геобата-никалық
және басқа зерттеу мен іздестіру жұмыстарын жүргізу;
- кадастрлық және жер қорларын пайдалану, олардың жағдайлары жөніндегі
басқа да карталарды әзірлеу;
- жер бағалау жұмыстарын жүргізу.
Жер кадастры жерді үйлестірумен өте тығыз байланысты. Олар жер
қорларын ұтымды, тиімді пайдалануды, қорғауды қамтамасыз етуге
бағытталған. Екі жағдайда да жер табиғи қор және өндіріс құралы ретінде
қаралады. Жерді үйлестіру арқылы мемлекет жерді нысаналы, дұрыс
пайдаланады. Осының нәтижесінде халық шаруашылық, сапалық, шаруа-шылық
ішкі тұрғыларда жақсы территориялық жағдайлар жасалынады.
Жерді үйлестіру мәселелерін шешу – республикамыздағы барлық жерлер
мен әр жер учаскесінің табиғи, шаруашылық және құқықтық жай-күйлері
туралы нақты мағлұматтар алу қажеттігін білдіреді. Ал жер қорлары туралы
бұл мағлұматтарды мемлекеттік жер кадастры береді. Жерді үйлестіру,
мелиорация, рекультивация, жерлерді жақсарту жобаларын құруда кадастр
мәліметтері бастапқы мағлұмат ретінде алынады. Жерлерді күнделікті есепке
алуды жүргізуде алқаптардың бір түрінен екіншісіне көшу жобаларын іске
асыру тексерулері, зерттеулері кадастр үшін қажет мағлұматтарды алуға және
бұрынғыларын дұрыстауға негіз болып саналады.
Мемлекеттік жер кадастрын жүргізу, жерді үйлестіру, жерлерді пайдалану
мен қорғауды және жер ресурстарын мемлекттік басқарудың өзге де
функцияларын бақылауды ақпараттық жағынан қамтамасыз ету мақсатымен жердің
жай-күйін жүйелі қадағалап отыруға, ондағы болып жатқан өзгеріс-терді
анықтау мен оларды бағалау жер мониторингінің мазмұнын құрады.
Жерлерді тиімді пайдалану мен қорғау барысын мемлекеттік бақылау
мақсатымен Республикамызда жер қорларын басқару жөніндегі агенттігі
құрамында Мемлекттік жер инспекциясы құрылды.
Мемлекттік бақылаудың міндеттері жер заңдарының тиісінше атқары-уына,
мемлекеттік органдардың, заңды тұлғалардың, азаматтардың жерді ұтымды
пайдалану мен қорғау жөніндегі шараларды орындауын қамтамасыз етуге саяды.
Өздерінің құзіреті шегінде жерді пайдалану мен қорғау мәселері жөніндегі
мемлекеттік бақылауды жүзеге асыратын органдардың нұсқаулары барлық жер
учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылар үшін мін-детті. Жерді
пайдалану мен қорғау мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру тәр-тібін Қазақстан
Республикасының Үкіметі белгілейді.
Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 152 - бабы бойынша мемлекттік жер
кадастры Қазақстан Республикасының табиғи, шаруашылық, құқықтық жағдайы
туралы, жер учаскесінің орналасқан жері, көлемімен шекарасы, олардың
сапалық сипаты, жер учаскелерінің есепке алынуы мен бағалануы ту-ралы
мәліметтердің, өзге де қажетті мәліметтер жүйесі болып табылады.
Қазақстан Республикасында жер кадастрын жүргізуді ұйымдастыруды орталық
уәкілетті орган жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жер кадастры (республиканың,
облыстардың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың), аудандардың
(облыстық маңызы бар қалалардың) жер кадастры) Қазақстан Республикасының
мемлекеттік кадастрлар жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады және
Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында бірыңғай жүйе бойынша
жүргізіледі.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жер кадастрын мамандан-дырылған
республикалық мемлекеттік кәсіпорындар жүргізеді, орталық уәкілетті орган
оларға қатысты мемлекеттік басқару органы болып табылады.
Мемлекеттiк жер кадастрының мәлiметтерi мемлекеттiк ақпараттық pecуpc
болып табылады. Мәліметтер тиісті әкімшік аудан деңгейінде жинақталады.
Онда учаскенің кадастрлық нөмірі, жеке немесе заңды тұлғаның (жеручаскенің
құқықтық субъектісінің) аты, атқарушы органдардың хаттамалары, орны,
мөлшері, бағалық құны, нысаналы арналуы, бөліну-бөлінбеуі, сервитут, пай-
далану жөнінде шектеу туралы мәліметтер көрсетіліп, сақталынады. Бұл
мәліметтер меншіктеу түрлері, жер санатары, аудандар, облыстар, қалалар,
республика бойынша жүйелендіріледі.
Мемлекеттік жер кадастрының мәліметтерін қалыптастыру топо-графиялық-
геодезиялық, аэроғарыштық, картографиялық, жерге орналастыру жұмыстарын,
топырақ зерттеу, геоботаникалық зерттеулер мен іздестірулер, жер
мониторингі бойынша жұмыстарды, жерді сандық және сапалық есепке алуды
жүргізумен, нақты жер учаскесіне жер-кадастр ісін жасаумен, жер-кадастр
карталары мен жер учаскесіне сәйкестендіру құжат дайындаумен қамтамасыз
етіледі.
Мемлекеттiк жер кадастрының деректерi жердi пайдалану мен қорғауды
жоспарлау кезiнде, жерге орналастыруды жүргiзу, шаруашылық қызметтi бағалау
және жердi пайдалану мен қорғауға байланысты басқа да iс-шараларды жүзеге
асыру кезiнде, сондай-ақ жердiң бiрыңғай мемлекеттiк тiзiлiмiн
қалыптастыру, құқықтық және басқа да кадастрларды жүргiзу, жер үшiн төлем
мөлшерiн айқындау, жылжымайтын мүлiк құрамындағы жер учаскелерiнiң құнын
және табиғи ресурстар құрамындағы жердiң құнын есепке алу үшiн негiз болып
табылады.
Мемлекеттiк жер кадастрының деректерiн есепке алу мен оларды сақтау
бiрлiгi тұйық шекарада бөлiп шығарылған, белгiленген тәртiппен жер құқығы
қатынастары субъектiлерiне бекiтiлген жер учаскесi болып табылады.
Жерге меншiк нысанына, жер учаскелерiнiң нысаналы мақсатына және оларды
пайдаланудың рұқсат етiлген сипатына қарамастан, Қазақстан Республикасының
аумағында орналасқан жер учаскелерi мемлекеттiк кадастрлық есепке алуға
жатады.
ҚР-ның жаңа Жер кодексінің 153 – бабына сәйкес мемлекеттік жер
кадастрының мазмұны мынадай жұмыс түрлерінен тұрады:
1) жер учаскесінің кадастрлық ісін қалыптастыруды;
2) жердің саны мен сапасын есепке алуды;
3) мемлекеттік тіркеу мақсаттары үшін жер учаскелерінің меншік иелері
мен жер пайдаланушыларды, сондай-ақ жер құқығы қатынастарының
басқа да субъектілерін есепке алуды;
4) жерді мемлекеттік кадастрлық бағалау мен топырақты бағалауды;
5) жер учаскелері мен олардың субъектілері туралы деректер банкін,
сондай-ақ басқа да жер-кадастрлық ақпаратты қағаз бетінде және
электрондық түрде жинақтауды, өңдеу мен жүргізуді;
6) мемлекеттік жер кадастрының автоматтандырылған ақпараттық
жүйесін жүргізуді;
7) жер-кадастр карталарын, оның ішінде цифрлық карталарды дайындау
мен жүргізуді;
8) жер-кадастр кітабы мен бірыңғай мемлекеттік жер тізілімін жүргізуді;
9) жер учаскесіне сәйкестендіру құжаттарды дайындауды;
10) жер учаскелеріне кадастрлық нөмірлер беруді;
11) жер учаскелерінің паспорттарын дайындауды қамтиды.
Жер кадастрының түріне, түр тармағына және формасына қарамастан оның іс-
қимылы болса да белгілі бір принциптерге негізделеді. Принциптер деп
белгіленген шараларды жүзеге асыруды басшылықа алатын аса маңызды
методологиялық ережелер, басқаша айтқанда, осы дәрежеде қаралатын күрделі
міндеттер аталады.
Жер кадастрының негізгі принциптері мынадай:
• Жер кадастры жүйесінің біріңғайлылығы;
• Жер кадастры мәліметтерінің сенімділігі;
• Жер кадастры мағлұматтарының толықтылығы;
• Жер кадастрының үздіксіздігі;
• Жер кадастрының құжаттылығы;
• Кадастр мәліметтерінің көрнекілігі, анықтылығы, қол же-терлігі;
• Жер кадастрының үнемділігі;
• Жер кадастрын орталық мемлекеттік басқару.
Жер кадастры жүйесінің біріңғайлылығы. Ол біріңғай жүйе бойынша біріңғай
әдістемелік негізде жүргізіледі. Оның негізіне біріңғай мемлекеттік жер
қорын табиғи, шаруашылық, құқықтық тұрғыда сипаттаушы ғылыми негізделінген
көрсеткіштер алынады. Мұнда кадастр жүйесінде белгілі бір келісімдік болу
керек. Біріншіден, оның құрамдық бөліктерінің мазмұнында және жүзеге
асыруында; екіншісі жер кадастрын қоюда мәліметтердің мазмұнында оның жеке
звенолар(кәсіпорын, аудан, қала, облыс) мен олардың алу тәсілінде;
үшіншіден жер кадстры құжаттарының төменгі звенодан бастап, жоғарыдан
аяқталатын мазмұннында. Біріңғайлылықта негізделе отыра, бұл жүйе жерлердің
жай-күйіндегі және пайдаланудың аймақтық ерекшеліктерін айқындауы керек.
Жер кадастры мәліметтерінің сенімділігі. Бұл олардың объективтілі-гіне
тығыз қатысты, олар жер қорының нақты мөлшерлерін, үлестірілуін және
сапалық жай-күйін дәл айқындауға байланысты. Жер кадастрында өнді-рістік
мәселелерді және жерлерді пайдаланумен байланысты басқа да міндет-терді
атқару үшін жерлердің табиғи, шаруашылықтық, құқықтық жай-күйле-рі туралы
қажетті дәлдікті мағлұматтармен қамтамасыз ететін жер учаскеле-рін тіркеу,
зерттеу, есепке алу, бағалу тәсілдерін қолдану керек. Жерлер жай- күйіне,
пайдалануына байланысты алқаптар бойынша топтастырылады. Мәліметтердің
дұрыстығы кадастрлық жерлердің нақтылы жер аудандарына, сапалық жай-
күйлеріне, пайдалануына сәйкес болу керек. Бұл талап жерлерді зерттеуде
жетілген қазіргі түсіру әдістерін қолданғанда ғана орындалады.
Жер кадастры мағлұматтарының толықтылығы. Жерлердің табиғи, шаруашылық,
құқықтық жай-күйлері туралы қажетті мәліметтердің барлық жиынтығымен
айқындалады.Кадастрлық мағлұматтардың дәлдік дәрежесі және оның
құжаттарының мазмұны жүргізу деңгейіне (аудан, облыс, респуб-лика) тәуелді.
Жер қорының мөлшерлері, жай-күйі, пайдалануы туралы дәл және толық
мәліметтерді алу үшін барлық жерлер, олардың кадастр жүргізу кезінде нақты
пайдаланылуы немесе біреуге табысталуына қарамай есепке алынуы керек.
Жер кадастрының үздіксіздігі. Мұнда жер қорының барлық өзгерістері
кадастр құжаттарында есепке алынып жазылады. Өзгерістердің түріне байла-
нысты бір мағлұматта (есепке алу, тіреку) жүйелі түрде көрсетіліп отырса,
басқалар (бағалық) – оқтын-оқтын жаппай немесе таңдау тәртібімен жаңартылып
отырады. Сөйтіп, кадастр мәліметтері кәзіргі деңгейде ұсталып, оны
жүргізудің үздіксіздігі қамтамасыз етіледі.
Жер кадастрының құжаттылығы деп жерлердің табиғи, шаруашылық, құқықтық
жай-күйлері туралы мәліметтерді алу, жазу тек қана тиісті құжат-тар,
материалдардың негізінде жүргізілуін айтады. Жер учаскесін тіркеу тиісті
мемлекеттік органдар шешіміне немесе олармен мәліметтер бойынша нотариалды
куәландырылған құжаттарға сүйенеді. Жерлерді есепке алуда, бағалауда түсіру
және зерттеу материалдарының маңызы өте зор.
Кадастр мәліметтерінің көрнекілігі, анықтылығы, қол жетерлігі.
Материалдарды кадастрлық құжаттарда тиімді және ыңғайлы орналасуымен қатар,
әр түрлі картографиялық материалдарды, кадастрлық ақпаратты жинау, талдау,
өндеу, сақтау және беру электрондық карталарды, жоспар-ларды,
картограммаларды, диаграммаларды қоса, компьютерлік технология-ны
қолданумен жетіледі. Жер кадастрының мағлұматтары және материал-дары жеке
және заңды тұлғалар учаскелерін әр түрлі шаруашылық, құқықтық және жерлерді
пайдалану, қорғау мәселелерін шешуде қарапайым, қол жетер-лік болуы тиісті.
Жер кадастрының үнемділігі. Қазіргі өлшеу, зерттеу әдістерін, сондай-ақ
компьютерлік техниканы қолдану арқылы қажетті мағлұматтарды алу және
оларды қазіргі деңгейде ең аз шығынмен ұстауды қамтамасыз ету.
Аэрофототүсіру және аэроғарыштық түсіру материалдарын пайдалану жері-міздің
барлық аумағы арқылы кең ақпарат бере отыра, қысқа мерзімде жер қорының
үлестірілуі, жай-күйі және пайдалануында өтіп жатқан барлық өзге-рістерді
ескеруге мүмкіндік береді.
Жер кадастрын орталық мемлекеттік басқару кадастр жұмыстарын бірдей
әдістеме бойынша жүргізіп, жер қорының жай-күйі, оның пайдаланы-луы туралы
салыстырмалы сенімді мәліметтер алуға мүмкіндік береді. Қазақстан
Республикасында мемлекеттік жер кадастрын басқару, жүргізу Жер қорын
басқару жөніндегі агентігіне және оның территориалдық орган-дарына
жүктелген, бұл Агенттік пайдаланатын, иеленетін жерлерді тірекеуді,
жерлерді мемлекеттік есепке алуды және жер кадастры бойынша басқа
жұмыстарды басқарады. Ол топырақтық, геобатаникалық зерттеулерді жүр-гізу,
жоспар-картографиялық материалдарды құру, жерлерді тіркеу, есепке алу,
бағалау бойынша нұсқауларды, әдістемелерді жасап, бекітеді. Агенттік жер
көлемдерін, олардың санаттар, алқаптар, жер пайдаланушылар бойынша
үлестірілуі туралы мәліметтерді жүйелендіруді, зерттеуді, сақтауды, сондай-
ақ жер кадастры бойынша қажетті құжаттарды жарыққа шығаруды қамтама-сыз
етеді.
Қазіргі қабылданған есепке алу тәртібінің айырмашылығы – есепке алудың
жеке бірлігіне жер учаскесін қосу. Бұның себебі, жер реформасын жүргізу
нәтижесінде мемлекеттік заңды тұлғалар да жерді пайдаланушы және иеленуші
субъектілер болып саналады. Сонымен қатар жаңа жағдайда – басқа есепке алу
бірліктерін қолдануда – жер кадастрлық квартал, жер пайдалану және
иеленетін жер, аудан, облыс деп қолданған дұрыс.
Кадастрда әр жер учаскесі үшін физикалық сипаттамалар келтіріледі. Олар
учаскені кеңістікте бөліп көрсетеді, оның орнын, мөлшерін анықтауға, сондай-
ақ жерді құндық бағалауға мүмкіндік береді. Жер учаскелері туралы
мәліметтер жер кадастрында да келтіріледі – оның кадастрлық нөмірі, орны,
шекарасы, жазулары айқындалады.
Жер кодексіне сәйкес Қазақстанда мемлекеттік жер кадастры келесі
құрамдық бөліктерден тұрады – жер учаскелерін тіркеу, жерлерді есепке алу,
топырақтарды бонитеттеу, жерді бағалау және жер учаскелерімен мәміле жасау.
Біріңғай мемлекеттік жер қоры мемлекет меншігі болып, ол жер учас-келерін
пайдалану, иелену құқығын бергендіктен, жерді пайдалану тәртібі заңды түрде
рәсімделіп, ал жер учаскелері белгілі территория, жылжымайтын мүлік ретінде
белгілі тәртіпте тіркелуі керек. Бұл қызметті жер учаскелерін мемлекеттік
тіркеу өткізеді. Оның мәліметтері жердің белгілі көлемін нақты жеке немесе
заңды тұлғалардың пайдалануы үшін негіз болып келеді.
Есепке алуда жер мөлшері, кеңістік орналасуы, сапалық жай-күйі,
пайдалану бойынша сипатталады. Есепке алудағы тіркеу мәліметтері әр нақтылы
пайдаланушының, иеленушінің жер учаскесінің өлшемдерін жазғанда негіз
болады. Мемлекеттің бос жерлері олардың орындары бойынша жеке орналасқан
жер массивтері ретінде есепке алынады.
Есепке алуда табиғи қор және өндіріс құралы ретінде жердің санымен қатар
сапалық көрсеткіштері анықталады. Топырақтардың табиғи қасиеттері бірдей
болмайтындықтан, оларды салыстырмалы түрде бағалау қажет, яғни топырақтарды
бонитеттеу керек. Жерлерді тіркеу, есепке алу жөніндегі мәліметтер жеке
учаскелердің топырақтарын бонитеттеуде бастапқы ақпарат болып келеді.
Жердің сапасы табиғи факторлармен шектелмей, экономика-лық жағдайларға
тәуелді болды. Сондықтан жерді өндіріс құралы ретінде экономикалық бағалау
керектігі туындайды. Осы бағалаудың мәліметтері тіркеу – есепке алу және
бонитеттеу мағлұматтарына сүйенеді.
Тұтас жүйе ретінде жер кадастрының байланысы және жүзеге асыру ізділігі
осындайды. Өз кезегінде, кадастрдың әр бөлігінің жүргізілуінің нақты
арналуы, мазмұны, белгілі әдістемелері, тәсілдері бар. Оның әрбіреуі
белгілі жағдайда жеке жүргізілу мүмкін. Мысалы, бір кезенде жер тіркеуге,
ал басқа уақытта – жерлерді есепке алуға назар аударылады. Белгілі кезенде
оларды топырақтарды бонитеттеу және жерлерді экономикалық бағалау
мәліметтері-мен толықтыру қажеттілігі туады. Орындалатын жұмыс аумағына,
сипатына байланысты жер кадастры екі түрге бөлінеді: негізгі (бірінші),
күнделікті (келесі).
Негізгі кадастрдың мақсаты – кадастр жүргізілетін жер учаскесі, аудан,
облыс жерлерінің табиғи, құқықтық, шаруашылық жағдайы туралы алғашқы
мәліметтерді алу. Мұнда алқаптардың көлемі, құралы, сапалық сипаттамасы,
жерлердің пайдаланылуы, шығындар және т.б. мәліметтерден тұратын құжат-тар,
материалдар жинақталып, олар түгелденеді, талданады. Керек болса толық және
сенімді мәліметтерді алу мақсатымен қосымша жұмыстар орында-лып,
материалдар түзетіледі. Осы мәліметер негізінде мемлекеттік жер кадас-тры
құжаттарына алғашқы жазу түсіріледі.
Сонымен, негізгі кадастр жүргізу нәтижесінде жер қорының мөлшерлері,
олардың негізгі санаттары бойынша үлестіріледі және бағалау туралы
мағлұматтар алынады. Негізгі кадастр жерлерді түсіру, зерттеу, жазу,
бағалау бойынша көп аумақты, қомақты жұмыстарды жүргізумен байланыс-ты.
Топырақтық және геоботаникалық зерттеулер ведомстволық бағыныштыққа
қарамай, кадастр талаптары бойынша мемлекеттік бағдарламамен кәсіпорын-
дарда, ұйымдарда және мекемелерде орындалады.
Жерлерді күнделікті есепке алу міндетіне, үлестіру, жерлердің сапалық
жай-күйі және пайдалануы туралы өзгерістері мәліметтерін анықтап, жер
кадастры құжаттарына түсіру, сондай-ақ жаңа жер учаскелері туралы мәлі-
меттерді жазу кіреді.
Жерді өз еркімен басып алу, беру, құнды алқаптарды құнсыз түрге аудару
сияқты әр түрлі заңсыз әрекеттер жер кадастры құжаттарына түсірілмейді,
оларды жою жөнінде шаралар қолданады. Сонымен, негізгі және күнделікті
қолданылатын кадастрда жер қоры туралы мәліметтерді жинаумен шектелмейді,
жердің пайдалануын дер кезінде бақылауға, мемле-кеттік және жеке меншікті
қорғауға мүмкіндік береді. Осы екі кадастр арасында байланыс бар. Негізгі
кадастрда жер толық сипатталған күнделікті кадастр мәліметтерін қолданады.
Күнделікті кадастр алғашқыны жаңғыртып, толықтырып, оның мәліметтерін
кәзіргі заман деңгейінде жүйелі ұстап оты-рады.
Жер кадастры құжаты текстік және жоспарлы-картографиялық болып бөлінеді.
Текстік – кітап, ведомос, карточка, тізім, түсіндірме жазулар түрін-де
болады. Жоспарлы-картографиялық құжаттар жер учаскелерінің сызба бейнелерін
көрсетеді – жоспарлар, карталар, картограммалар. Жер кадас-трының басқа
есепке алу түрлерінен айырмашылығы – оның тек жоспарлы-картографиялық
негізде жүргізілуі. Кадастр үшін керек мәліметтер жоспарлы-картографиялық
материалдарда сызба түрінде көрсетілген. Қазақстанда жер кадастрын жүргізу
автоматтандырылған жүйеге салынып отыр, барлық мәліметтер компютерлерге
енгізіліп сақталады. Бұл ақпаратпен жұмыс істеу үшін арнайы бағдарламалар
жасалынған. Картографиялық материалдар да компютерлерге енгізіліп,
электрондық жоспар-карта түрінде шығарылады.
Кадастр құжаттары негізгі және қосымша болып бөлінеді. Негізгі құжат
рәсімінің тізімін, сол құжаттарға кіретін мәліметтер құрамын Жер қорларын
басқару агенттігі Қазақстан Республикасы Үкіметінің бекітуіне ұсыныс
жасайды. ҚР Үкіметінің Мемлекеттік жер кадастрын жүргізу тәртібі тура-лы
Қаулысы бойынша негізгі жер-кадастрлық құжаттарға мыналар жатады:
1. Жер учаскесінің жер-кадастрлық ісі.
2. Ауданның (қаланың) мемлекеттік жер-кадастрлық кітабы.
3. Жер-кадастрлық карта.
Тиісті жазуладың заңды негізі ретінде құжаттар жерлердің барлық
санаттары бойынша кадастрлық құжаттарды жүргізу тәртібін белгілейді. Ол
құжаттар – ҚР Үкіметінің қаулысы, атқарушы органдарының шешімдері.
Жер кадастрында тағы арнайы есептік құжат жүргізіледі. Ол текстік
құжатқа жатады. Оған қосымша картограммалар, диаграммалар, жоспарлы-
картографиялық материалдар тіркеледі. Жер кадастрының әр сатысында – жер
учаскесі, кәсіпорын, аудан, облыс, республикалық мәліметтер бойынша белгілі
байланысы бар тиісті құжаттар толтырылады. Қосымша кадастрлық құжатта
негізгі жер кадастрлық құжатта бар материалдарға қосымшалар және
түсініктемелер келтіріледі. Мағлұматтарды алу және кадастрлық құжатты
толтыру үшін алғашқы құжаттардың мәліметтері пайдаланылады. Оларға тү-сіру
және зерттеу, жоспарларды түзету материалдары, түгендеу, жерді үйлес-тіру,
орманды үйлестіру, мелиорация және т.б. мәліметтер жатады. Жер ка-дастрының
кейбір бөліктерін жүргізу үшін қажетті кадастрлық құжаттардың және
материалдардың, жұмыстардың түрлері:
1. Жер учаскелерін тіркеу – заңдық және нормативтік құжаттар, жер
учаскелеріне құқықтарды рәсімдеу және табыстау тәртібі, құжаттар-дың
рәсімі, жерлерді бөліп беру, шекараларды, аудандарды, алқап
құралдарын, бөлінуі, ауытрпалықтарын және пайдаланудағы басқа
шектеулерді анықтау, картографиялық жұмыстар;
2. Жерлерді есепке алу – тіреку мәліметтері, есепке алу және есеп беру
құжаттары, картографиялық мтериалдар, бонитеттеу, жерлерді бағалау
мәліметтері, жер учаскелері, санаттары, алқап түрлері, құқық
субъектілері бойынша есепке алуды жүргізу;
3. Жерлерді бағалау – жерлерді аймақтау, топырақтарды бонитет-теу,
жерлерді бағалау әдістемесі, жерлерді есепке алу мәліметтері,
топырақтық геоботаникалық зерттеу, ізденіс материалдары;
4. Жер кадастрының автоматтандырылған жүйесі – компьютерлік техникамен
қамтамасыз ету, жекешелеп оқыту, кадастрлық жұмыстар-дың барлық
түрлерін бағдарламамен қамтамасыз ету.
Халық шаруашылығының барлық саларына нарықтық қатынастардың енгізілуіне
байланысты бір айырмашылық – жер кадастрының барлық байламдарында ғарыштық,
аэротүсіру негізінде жер мониторингісін жүргізу, жер кадастрында
автоматтандырылған ақпарат жүйесін қолдану, жетілген өлшеуіш, талдаушы
аспаптар, жаңа техникалық құралдар, технологиялар қолданып, барлық
процестердің автоматтандырылуы.
Қазіргі жер кадастрына оның міндеттерінің күрделілігі мен объектісінің
ерекшеліктеріне себептелген көп қызметтілік тән. Сондықтан Қазақстан Рес-
публикасының мемлекеттік құрамын келесі өзара байланысты байламдарға бөлуге
болады: құқықтық, қаржылық, көп қызметтік.
Жер кадастрының құқықтық байламының негізін жер учаскелеріне құқықты
куәландыратын құжаттарды беру мен кейін тіркеу және жер құқы-ғына қатысты
барлық мәліметтерді тұрақты өзгертуді пайдалануда оның бөлінуін,
бөлінбеуін, шектеуін, сервитут сияқты ауыртпалықтарды анықтау құрайды.
Жер кадастрының қаржылық байламы жер үшін төлемді ипотекалық кредиттеу,
жер учаскелерін және жерді пайдалану құқығын сату мөлшерін анықтау үшін
жүргізіледі.
Жер кадастрының көп қызметтік байламы жер учаскесін сипаттаушы
мәліметтер жиынтығымен (құнарлылық, топырақ және өсімдік жамылғысы,
геоморфология, гидрология, орналасуы, экологиялық жағдайы және т.б.) қоса
жерлерді сан және сапалық есепке алуды, сақтауды, беруді (жер учаске-
лерінің, кварталдардың, аудандардың, қалалардың, облыстардың, республи-
каның электрондық карталармен қоса) қамтамасыз ететін автоматтанды-рылған
жүйе мен жер туралы есеп жасау және есеп беруден тұрады.
Мемлекет жер пайдаланушылардан топырақтардың құнарлылығын арт-тыруға
бағытталған, сонымен қатар жел және су эрозияларына қарсы
ұйымдастырушаруашылық, агротехникалық, гидротехникалық шараларды жүзеге
асыруды, сондай-ақ тұздану, ластану, батпақтанудың және жерлердің жай-күйін
төмендететін басқа да процестердің алдын алу жұмыстары кешенін жүзеге
асыруды талап етеді. Бұл шаралар жер алқаптарының сапалық жай-күйін жан-
жақты зерттеуге және есепке алуға негізделеді.
Жер кадастрының шаруашылық әрекетті талдауда, ауыл шаруашылық
кәсіпорындарының жерлерін нәтижелі пайдалануында маңызы зор. Ауыл
шаруашылығына араналған алқаптардың жай-күйін және көлемдерін ескеру,
олардың өнімділігін салыстырмалы бағалау қажет. Жер кадастры мәлімет-
терінің жер салығын, жалға төлем алу шығындарын өтеу сомасын белгілеуде
маңызы өте зор.
Шаруашылықаралық жерді үйлестіру процесіінде пайдаланылатын
жерлердің жаңа құрылымдары құрылып, кәзіргі қолданыстағылары ретке
келтіріліп, өзгертіледі. Шаруашылық ішінде жерді үйлестіруде өндірістік
бөлімшелерді, шаруашылық орталықтарын, жол желісін, алқаптарды және
ауыспалы егістерді үйымдастыру, бақтарды, жүзімдіктерді, шабындықтарды,
жайылымдарды орналастыру мәселелері шешіледі. Учаскелік жерді үйлестіруде
аз көлемді жер учаскелерінің, массивтерінің территорияларын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz