Ашаршылық жылдарындағы баспасөздер
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Ашаршылық жылдарындағы баспасөздер
1.1 Мұны басқа ұмытса да, қазақ
ұмытпауытиіс ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1.2.Аштықтың ауыр
зардаптары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2.
1921-1922 жылдардағы Қазақстандағы ашаршылықтың сол кездегі баспасөздегі
көрінісі
2.1Өзіміздікі дегенде өгіз қара күшім бар, Өзгенікідегенде онда менің не
ісім бар ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Алтын күміс- тас екен,
Арпа- бидай- ас
екен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
3. Күштеп ұжымдастыру және баспасөзге қойылған цензура 3.1
Асыра сілтеу болмасын,аша тұяқ қалмасын 3.2
Екі еліауызға төрт елі қақпақ.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда біз қазақтар 10 милионнан әрең асып отырмыз.Егер
қазақ даласында алапат аштық болмағанда біз 32 млн боп отырар едік дейді
Мұхтар Шаханов ағамыз ,ал осы саланы терең зерттеп жүрген адамдардың бірі
Мектептегі Аманқос ағамыз радиода сөйлеген сөзінде тіпті 50-60 млн –ға
жетіп қазақтың кең байтақ даласында балпаң басып жүрер едік дейді.Біз үшін
50-60млн түгілі 32млн-нын өзі арман болып тұрған жоқ па? Сонау өз баласының
етін жегізген аштық қазақтың сан жағынан да, рухани жағынан да аздырды.
1921 жылғы аштықтағы адамдарды көрген Ахаң(Ахмет Байтұрсынов): Аштықтан
адамның тәні азып еді, жаны да азып,ес кетіп, адамгершілік жоғалып, адам
хайуаннан да жаман боп кетті деп еді-ау.Қойша қыратындай қазақ
Құдайға,Кеңес үкіметіне не жазып еді?Осы секілді сан мыңдаған сұрақтарға
жауап табу үшін сол кездерде халықтың көзі һәм тілі болып тұрған баспасөзге
жүгіндім. Біраз сұрақтардың жауабы табылып, шындықтың пердесі түріле
бастағандай. Қазақ тарихын жасауда дерек көзіне айналып отырған басылымдар
Ақ жол, Еңбекші қазақ, Известия газеттерінің материалдарына сүйене
отырып ұлтымыздың аштан қатуының себебін ,салдарын анықтауға тырыстым.
Нәтижесі (аштық салдарының емес зерттеудің ) жаман емес сияқты.Кеңес
үкіметі тарихты бұрмалады ,өз қылмыстарын жарияға жар салатын деректердің
көзін құртты ,кейбірін жасырып тастады .Қазақ тарихының шындығын ащы болса
да, тырнақтың ұшындай болса да сол замандағы баспасөз материалдары арқылы
қалпына келтіруге үлес қосу –осы
Бітіру жұмысының мақсаты.Бітіру жұмысының мақсаты аштық жылдарында
жарық көріп тұрған газет материалдарына сүйене отырып тарих шындығын ашу
,ең болмаса сол шындыққа соқпақ салу.
Бітіру жұмысының нысаны. Бітіру жұмысы Ақ жол, Еңбекші қазақ,
Известия басылымдарының материалдары негізінде жазылып шықты. Бар салмақ
та ондағы материалдар мен авторларға түсті.
Бітіру жұмысының ғылыми-әдістемелікнегізі. Бітіру жұмысы жоғарыда атап
өткен газет материалдары мен тарихшы Талас Омарбеков пен жазушы Смағұл
Елубаевтың кітаптарындағы деректерге сүйене отырып жазылды.
Бітіру жұмысының жаңалығы. Ашаршылықтақырыбы тарихшылардың зерттеу
нысанына айналса да, журналистердің қаламының ұшына іліге қойған жоқ. Дерек
іздесек те сол тарихшылардың еңбегіне сүйенеміз. Кеңес заманында жазылған
тарих-басшылар жаздырған диктант. Егер сол диктант пен баспасөз
материалдарын салыстыра отырып қарасақ , ақиқаттың да ауылы алыс болмас
еді. Журналистер мен тарихшылар бірлесе жұмыс істеу әдісін қолдансақ
тарихтың сандығын аққу, шортан,шаянша жан-жаққа тарпамас едік.
Тәжірбиелік құндылығы. Журналистика факультетінің студенттері 20-30
жылдардағы қазақ баспасөздерін қарастырғанда,Қазақстандағы сауатсыздықпен
күрес ,мәдени даму жағы ғана айтылып , баспасөздегі аштық мәселесін айналып
өтеді.Оған материалдардың аздығы қол байлау.Менің бұл еңбегім осы саладағы
теңізге тамған тамшыдай болса да, біраз дүниені қамтыды.
Зерттеу әдісі. 1921-1922 және 1931-1932 жылдардағы ашаршылықтан сол
кездегі баспасөздің көрінісі тақырыбын ашу барысында талдау ,саралау,
салыстыру әдістері қолданылды.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден,негізгі бөлім, екі
тараудан, қорытынды ,сілтемелер мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады. Жалпы көлемі 65 бет.
Бітіру жұмысының мазмұны. Жұмыстың кіріспе бөлімінде тақырыптың
өзектілігі, мақсат- міндеттері айқындалса, бірінші бөлімінде сол 1921-
1922 және 1931-1932 жылдардағы баспсөздерге және ашаршылықтың ауыр
зардаптары мен салдарына жалпы сипаттама беріліп кетеді. Келесі тарауында
өзгенікі дегенде өгіз қара күшім бар, өзгенікі дегенде онда менің не ісім
бар деген принципті ұстанған Известия газеті мен ашыққандарға қалай
көмек берсем екен деген Ақ жол, Еңбекші қазақ, газеттерінің
материалдары талданады. Үшінші тарауында 1932 жылдары баспасөз аштық туралы
жұмған аузын неге ашпады деген сұрақтарға жауап ізделінеді.Осыдан он алты
жыл бұрын қолымызға қонған баққа біреулер бөркін лақтыра қуанса,біреулер
күдікпен қарады.Өйткені бұл егемендік –жарты ғасырдан астам уақыт біреудің
әй дегенімен қадам басып ,қой дегенімен тізгін тартып келген халықтың
асау тайға тақым басқанымен бірдей еді. Қайратың мен күшің жетпесе ерден
бір-ақ сәтте аунап түсесің. Ал біздің қайратымыздың қажалып ,күшіміздің
сарқылуы үшін сол кездегі басқарушы ұлт аз нәрсе жасаған жоқ .Ғылым тілінде
бір ұлттың екінші бір ұлтты құртуға, жоюға бағытталған әрекетін геноцид деп
атайды Өздерін өзгелерден тым артық көретін немістердің еврей халқына
жасаған қастандығына ,байлық атаққұмар европалықтардың үндістерге жасаған
озбырлығына ,ата –бабасының өшін алғысы келген орыс халқының Орта Азияны
мекендеген көшпенділерге жасаған жақсылықтарына бір сөзбен геноцид деген
анықтама беруге болады .Сауаттылығы мен көргендігі өздерінен артық ұлтты
неміс ұлтжандылары ауыл-ауылымен өртеп жіберсе,ал үш ғасыр бойы айдауында
келген елді Патшалы Ресей ,одан кейінгі КСРО аз қырғынға ұшыратқан жоқ. Сол
қырғындардың ең сорақылары өткен ғасырдың еншісінде.1916 жылдың 25
маусымындағы Патша жарлығы, 1921-1922 жылдардағы ашаршылық ,күштеп
ұжымдастыру (оның соңы 1932 жылғы ашаршылыққа ұласты),1937-1938 жылдардағы
қазақтың бас көтерер азаматтарын қойша қыруы ,бас-аяғы елу жылдың ішінде
Қанжығалы Бөгенбай ,Қаракерей Қабанбай, Шапырашты Наурызбай, Райымбек
батырлардың ,Керей,Жәнібек,Абылай хандардың ,бүкіл халықты аузына қаратқан
Төле,Әйтеке,Қазыбек билердің ұрпақтарын алдағы бір ғасырда да еңсесін
көтерместей етіп тұралатып тастады.Ең сорақысы, осы қырғынның бәріне
қазақтың өзін кінәлады: бір тудың астында өмір сүреді екенбіз, 18-41 жас
аралығындағы азаматтардың орыс әскерінің қалқаны болмаса адамдыққа
жатпайдыға санады, 1921-1922 жылдардағы аштыққа ұжымдасу, отырықшылық
дегеннен мүлдем бейхабар қазақтың өзі жауапты,ал репрессияға ұшырағандардың
бәрі –елге іріткі салушылар.Өзге түгілі өзіміз де дәл осылай ойлап келдік
емес пе? Мен бұл ғылыми жұмысымда 1921-1922,1932 жылдардағы ашаршылықтың
себебі-ауа райы елдегі қиын жағдай немесе байқаусызда кеткен қателік емес
,бір империяны билеген адамдардың жұртын жұтып, жерін иемденсем деген арам
пиғылы екенін сол кездерде халықтың естір құлағы, көрер көзі, айтар аузы
болған газет-материалдарына сүйене отырып дәлелдеуге тырысамын.
Қазақдаласында жүргізілген жаппайұжымдастыру,отырықшыландыру
және кәмпеске науқанының салдары қазақ жеріне үлкен қоғамдық-экономикалық
және әлеуметтік өзгерістер әкелгені, тіпті ашаршылыққа ұрындырғаны
тарихымыздан жақсы белгілі. Осынау асыра сілтеушілік- 30 – жылдар басындағы
ашаршылық сияқты ауыр қасіретке апарып ұрындырады. Бұл кезең халқымыздың
тарихындағы ең ауыр трагедиялардың бірі екендігі туралы тек соңғы 10-15
жылдың көлемінде ғана ашық айтыла бастады. Өйткені бұл ақтаңдық кезең жарты
ғасырдан астам уақыт бойы айтуға, жазуға ,зерттеу нысаны болуға рұқсат
етілмеген тақырып ретінде жабық болып келді. Екі ел ауызға төрт елі қақпақ
жабылмайтын заман туғанда ызғары әлі де ұмытыла қоймаған осынау бір
аласапыран кезең туралы анығын біліп, ақиқатына жету тек тарихшылардың
ғана міндеті емес, кез-келген уақытта, кез-келген жағдайда қаламын қарулай
білген журналист қауымының да міндеті.Тарихшының объектісі –өткен шақ
журналистің-объектісі бүгінгі күн десек қатты қателескен болар едік.
Партия өзінің өрескел қателіктерін бетіне басатын ақтаңдақтардың ізін
жасыруға тырысты. Тарихшылардың екі ел аузына төрт елі қақпағын қойса да
,сол кездерде шығып тұрған баспасөзге ,олардың басқарып отырған қазақ
зиялылардың басын кессе де тілін кесе алмады. Өткен ғасырдың жиырмасыншы
жылдары жарық көрген Ақжол Еңбекші қазақ, орыс басылымдарынан Ташкентте
шығып тұрган Известия газеттерінде 1921 жылғы аштық туралы жазылған
дүниелердің өзі біршама. Ақжол газетінде Ашыққандар үшін деген айдармен
М.Дулатовпен, Ғ. Қаналиннің Т.Ибрагимовтың ,Шамғали деп қойған Шамғали
Сарыбаевтың проблемалық материалдарын жарық көрсе, Еңбекші қазақта
Жөнеу деген лақап атпен Аманғали Сегізбаевтың А.Ш деген бүркеншік есіммен
бірге (Кім екені белгісіз) автордың ашыққанелден жіберген
хабарлары,аштықтан қалай құтылсақ болады деген мақсаттағы проблемалық
мақалалары жарияланған. Міне осы материалдарға сүйене отырып, сол кездегі
жағдайды аштықтың себебін,оның салдарын,зардабын анықтауға болады.Себебі
баспасөзде жарияланған материалдарға, цифрларға қарап тарихшыларымыздың
демографтарымыздың шешімін таппай жүрген көп күрмеудің шетін шығаруға
мүмкіндік туады. Бір жағынан алып қарар болсақ ,бүгінгі таңда орын алып
отырған рухани ,демографиялық тіптен саяси проблемалардың тамыры барып сол
нәубет заманының тасына тіреледі. Халқымыздың бір күн ашыққаннан қырық күн
ақыл сұрама деген сөзі бар, осы мақалды алға тартар болсақ ,онда
айналасыон жылдың ішінде екі бірдей алапат аштықтыбасынан өткізген халықтың
қашан есін жинап, оң-солын тануға шамасы келетінін есептей
беріңіз.Баспасөзге материалдарын талдамас бұрын ең алдымен ашаршылыққа
себеп болған жағдайлардың бетін ашып алайық. Халықтың үштен бір бөлігі
қырғынға ұшырағын бұл нәубеттің себебін тарихшы ғалым Талас
Омарбеков:Қазақстандағы 1921-1922 жылғы ашаршылық шындығына келсек, ауа
–райы, құрғақшылық емес, өздері өкіметті бір түнде басып алған соң,көп
кешікпей азамат соғысы тұтанатынын, ал одан шаруашылық күйзеліп ,халық
аштан қырылуы мүмкін екенін біле тұра, қатерлі бағыттарынан қайтпай қойған
большевиктер және олардың партиясының біржақты саясаты кінәлі[1] деп
түсіндірсе, ал 1932 жылғы ашаршылықтың себебін публицист Сапабек Әсіпов
анықтау үшін Коллективтендіру саясатында сен орыс,сен қазақ ,сен армян
демей, жалпыға бірдей жүргізілген жоқ па еді? Коллективтендіру зардабын
шекпеген облыс өлке, республиканы іздеп табу қиын екені рас. Бірақ
Қазақстандағыдай соғыссыз қырғын ешқайда болған жоқ.Сол нәубет туралы сөз
бола қалғанда, ашаршылықтан адамы көп қырылған жалғыз Қазақстан
емес,Украина да көп шығындалды ғой дейтіндер бар. Ол рас,бірақ Украина
халқы дәл Қазақстандағыдай жаппай қырылған жоқ. Аштан өлген адамдардың саны
біршама анықталған деректерге қарағанда 8-9 проценттен аспайды. Ендеше
қазақтың елден ала бөтен,осынша зор қырғынға ұшырауының себебі не? деген
сауалды қоя отырып,оған 1920 жылдардың аяғы мен 30 жылдардың басында ҚазЦИК-
тің хатшысы болған, 1937 жылы халық жауы атанған А.Асылбековтың сөзімен
жауап береді: тағы бәр мәселе,бұл қазақ кадрларын тұрақтандыру мәселесі
жөнінде.Менің ойымша, шындығында \ешқандай тұрақтандыру болған
жоқ.Қазақстанды орыс басшылары басқарып келеді ,толық дайындығы бар қазақ
басшылары елді басқарудан шеттетілуде, тұрақтандыруды бетке ұстап,бұрынғы
саясат жалғасып келеді...[3]
Сонау хандық дәуірден бері белең алып келе жатқан билік үшін туған
бауырын да бауыздай салатын әдетіміз өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарында
,қазаққа басшы қою кезінде аяғымызға тұсау болған жоқ па? Содан кейін
таласқанға тас та жоқтың кебін киіп билікті өз қандасынан қызғанған
пысықайлар 1919 жылдың жазында Коммунистік партияның Орталық комитеті мен
Халық комиссарлары Кеңесі, ВЦИК Қазревкомның құрамын бекіткен кезде билік
тізгінін бейтарап ұлтқолына тапсырды да жіберді[4].Бертіндегі, 1986 жылы
қазақ жастарының Әр ұлтты өз басшысы басқарсын деп шырылдағандағы мақсаты
не деп ойлайсыз? Әрине басқа ұлтттың баласы білімсіз, ел басқарудың
білмейді деуден аулақпыз, бірақ сол басқарудың ар жағында ұлтқа,халыққа
деген жанашырлық ,ұлтты сүю деген мәселе тұр емес пе?! Қазақ ұлтының
билігінің тізгінін бейтарап ұлтқа ұстатудың соңы оңайға соққан жоқ .Сол
1919 жылы Қазревком төрағалығына Ә.Жангелдин тағайындалса ,кейін оны бір
қазақ ауыстрып ,елді қазақтың басқаруы дәстүрге айналс, 1932-1933 жылғы
ашаршылықтың ,1937 жылғы қанды қырғынның, 1986 жылғы жауыздықтың болмауы
да мүмкін еді ғой. Біз Жангелдинге қарсы емеспіз. Үш жүзге бөлінеміз ғой
.Басымыздың бірігуі қиын. Бейтарап бастық керек деп көсемдік көрсетіп,сөз
бастаған адамның кім екенін табу қиын[5]. Қазақ өз ішінен шыққан осындай
көсемдердің кесірінен қанша рет қан қақсады.Бұл жолғы көсемшілдіктің
соңы бір ұлттың тең жартысының бұратылып аштан қырылуына, зиялылырдың
жазықсыз жала жабылып атылуына әкеп соқты. Өйткені өз ұлтының ішінен шыққан
басшы ,ғана халқына жаны аши алады ал сырттан келген басшылардың
жақсылықтарын тарих та ,қазақ та ұмытқан емес.
1 Ашаршылық жылдарындағы баспасөздерге жалпы сипаттама
1. Мұны басқа ұмытса да, қазақ ұмытпауы тиіс
Қазақ даласында 1921-1922 жылдары ғаламат аштық болған. Бұл туралы
ғалым Тұрсын Жұртбай ғана қадау- қадау айтып һәм жазып жүр. Басқаларымыз
үнсізбіз. Өйткені біздің бодандық сана ұлықсат еткен тақырыпты ғана қаузап
үйренген. Мұхтар Мағауинше айтсақ шетімізден: жау жоқ заманның көзсіз
батырымыз ...
Сол аштық жылдарынан жеткен бір жазбада : Ит пен мысықты ұрлап, сойып
жеу, шын мәнінде індетке айналды. Осынау бір кесім ет үшін бірінің
жағасын бірі жыртқандар жыртылып айырылды. Қу ,құлқыны үшін, бір хайуанның
соңынан бірнеше адам жүгіріп бара жатады. Қалайда тірі қалдық қамын жасап
жансебілдікпен жанталасқан әлгі адамның өмірге құштарлығын түсіну үшін оның
қуып жүрген хайуанды ұстаған кезіндегі қуанышын көрсеңіз ғой, аштықтың
қасіреті сайқымазағын сонда түсінесіз. Жол жиегіндегі өліп жатқан әлгі жан
себілірдің өзі қарауға қорқады, өйткені келесі сәтте оның өзі де соның
кебін кешуі мүмкін. Иә, ол да ғажап емес. Сотта, бірде аштық сотта тұрақты
түрде адамның етімен қоректенген үш адамның ісі қаралып жатса, келесі де
адамның ісі қаралып жатса, келесі де адамның етін пұттап сатқанға үкім
шығарып жатады. Міне , дәл осындай көріністен мағлұмат берген Орал
губерниясындағы Елек аудандық аштарға қөмек комитетінің 1922 жылғы 14
қаңтарындағы есебінде: Кешке жақын көшеге шығу, қорқынышты, адамдарды,
әсіресе толық адамдарды аң сияқты аулауға шығатындар бар. Аштар өлгендердің
етін жеп жатыр - деп жазылған.
Құрбан болған сәбилердің бейіті ... ... ..
Әңгімені ары қарай сабақтасақ: Қазақ Орталық Атқару Комитетінің 1,5
миллион қазақ аштан қырылған. Ұлты үшін күйінген қайраткерлер – Ахмет
Байтұрсынов пен Мұхтар Әуезов дабыл қаққан. Нәтижесінде, 1921 жылы 10
желтоқсан күні осы аштық мәселесі бойынша қазақтың оқығандары бас қосты.
Олар Жангелдин, Әуезов, Алманов, Асылбеков, Кенжин, Байтұрсынов, Байділдин,
Төлепов, Жаманмұрынов, Сарымолдаев, Абдеев, Найманбаев т.б қатысқан. Жиынды
Ә. Жангелдин басқарған. Күн тәртібінде: Қырда аштыққа
ұшырағандарға көмек көрсетуді ұйымдастыру және қазақ қызметкерлерін осы
жұмысқа тарту туралы екі мәселе қойылған.
Ұлтшыл- ғалым Тұрсын ағамыз 1921-1922 жылдары аштық жайлы Ақынжан
Игенбаев деген зерттеушінің назарына ілінген: Аштарға көмек комиссиясының
жұмыс қортындысы атты құжатты жариялап жүр.
Осында келтірілген деректе: Қазақ автономиялы республикасының бес
губерниясында 1 миллион 559 мың адам аштан өлген. Ай далада қаңғып, жетім
қалған балалардың саны: 1921 жылы 1 желтоқсанда -128 мыңға, 31 желтоқсанда-
158 мың, 1922 жылы қаңтар айында- 333 мыңға, наурыз айында-408 мыңға
жеткені айтылады.
Міне осындай жан түршігерлік деректерден кейін тарих қойнауында
жатқан шындықты ашуға деген зор ынтаң ашылады екен. Ата –бабаларымыздың
көрген ауыр, азап-зардаптарынан кейін шынымен де сол кезде үкімет қайда
қараған, бүкіл ұлттың осыншама қырылуына қалай жол берді деген ой келеді
екен. Ең бастысы адамдарды осындай азғындатарлық деңгейге жеткізген аштық
туралы көптеген деректер әлі де болса, ашылмаған, айтылмаған десек те
болады. Міне, ендігі жерде мен осы еңбегім арқылы біраз дүниені ашып
көрсеткім келеді. Әрине бұл теңізге тамған тамшыдай ғана болсада, өз
үлесімді шындықты ашуға қосып жатырмын десем де болады
Біз ашаршылықтың саяси- әлеуметтік үрдістердің, табиғаттағы, қолайсыз
ахуалдарының салдарынан болатынын білеміз. Енді осы әлеуметтік апаттың ашық
және жабық түріне талдау жасасақ, оның алғашқысы-мүлдем үнемсіз қалу да,
екіншісі – үнемі шала құрсақ болып жүру екенін ұғамыз. Ең бастысы, бұлардың
қай- қайсы да адамды ауруға, індетке ұрындырды, қырғынға ұшыратады.
Ашаршылық сонымен, жеке адамның, жеке отбасының қорексіз қалуы ғана емес,
ол бір аймақтың, халықтың, мемлекеттің нәубетке түсуі. Халықтың жаппай
қырылып, азаюына әкеліп соқтыратын ашаршылық адамзат баласының тарихында
болып тұрған. Оған қуаңшылық, жұт, соғыс, қолдан жасалынған дағдарыстар мен
күйзелістер, геноцидтер тағы да басқа жағдайлар себеп болды. Қытайда,
Үндістанда, Ресейде, Африка елдерінде алапаташаршылық жиі орын алды.
Ашаршылық жұт жайлаған жылдары қазақ даласында да мал мен адамдарды қырып
салды, ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама тәрізді жаугершілік заманда
ашаршылық, соғыстан қазақ халқының саны мүлдем кеміп кетті.
Кеңес дәуірі кезінде де Қазақстанда алапат ашаршылықтар болып,
халқымызды жер бетінен мүлдем құртып жібере жаздады. Соның ішінде екі үлкен
әлеуметтік апат еліміздің мәңгі есінде сақталып қалды. Мұның біріншісі-1921-
1922 жылдары, екіншісі-1930-1933 жылдары болған ашаршылықтар. Оған не себеп
болды, біз енді сол жөнінде ой толғасақ Зерттеушілер 1921-1922
жылдардағы ашаршылықтың екі себебі барын айтады. Алғашқысы, Ресейдегі
азамат соғысының салдарынан қазақ даласындағы шаруашылықтардың күйзелуі.
Өйтпегенде ше, КСРО-да азық- түлік отрядтары құрылып, олар халықтан
азық- түлікті тартып алып, Қызыл Армияға жөнелтумен айналысты. Негізінен,
олар астықты шаруалардан тұрақты кесімді бағамен сатып алуға,
дәулеттілерден еріксіз тартып алуға тиісті еді, бірақ та бәрі де басқаша
болды. Отрядтар шаруалардың астығын күштеп алып, оларға түк те қалдырмады.
Олардың халыққа қысымы 1919-1920 жылдары тіпті күшейді. Бұл кезде
Қазақстанда 11,5 мыңға жуық адамы бар мыңға жуық адамы бар 370 азық- түлік
отрядтары болды. Олардың басым бөлігі Ресейдің Мәскеу, Петроград, Иванова-
Вознесенск тәрізді ірі қалаларынан келгені еді, сол себепті бұлар
жергілікті халықты аямады. Қазақтардан азық- түлік отрядтары тым аз
жасақталып, сырттан келгендер халықты ашықтан- ашық тонауға кірісті.
Кеңес үкіметі азамат соғысы кезінде ауылшаруашылығы өнімдерін дайындаудан
төтенше жүйесін, соғыс коммунизмі саясатының негізгі белгілерінің бірі-
азық- түлік салғыртын жүргізді. Ол 1919 жылы 11қаңтардан 1921 жылғы
наурызға дейін күшті өрістетілді.Азық- түлік салғырты бойынша қойылған
басты талап: шаруалардың өзіне талшық етуге жетер-жетпестей ғана азық
қалдырып, қалғанының бәрін мемлекетке міндетті түрде тұрақты бағада
өткізуге тиістілігі болды. Ал шаруаларға астығын еркін сатуға, базарға
шығаруға қатаң түрде тиым салынып, оны тыңдамағандар қатаң жазаланды. Азық-
түлік салғырты Қазақстан мен Түркістанға 1920 жылы енгізіліп, толық емес
деректер бойынша, 1920 жылы астық, бес миллион пұт ет,үш жүз отыз үш мың
пұт май және басқа да көптеген ауылшаруашылығы өнімдері жинап алынды,
қазақтар көп малынан айырылып, жұтады. Азық- түлік отрядтары қарудың
күшімен халықтың соңғы үнеміне дейін сыпырып алғандықтан, әр жерде қарулы
қарсылықтар оты бұрқ ете түсті. Азық- түлік салғырты 1921 жылғы наурызда
басталған жаңа экономикалық саясатпен алмастырылды. Алайда жұтаған халықтың
жағдайы онымен жақсарған жоқ. 1921-1922 жылдары қыс та қатты болып,
құрғақшылық белең алды. Осы уақыттағы ашаршылыққа осы табиғи апат, қолайсыз
ауа- райы да кеңінен жол ашты. Қазақстанда 1920, 1923 жылдары
ауылшаруашылығы санақтары жүргізілді, профессор С.П. Шеведцовтың
басқаруымен жерге орналастыру мөлщерін белгілеуге арнайы экспедиция
шығарылды. Олардың мәліметі бойынша, 1921 жылғы ашаршылықты Қазақстан халқы
отыз пайызға дейін азайған. Кейбір елді мекендердің тұрғындары жүз пайызға
қырылып, көбісі жолда, үйінде аштықтан ажал құшқан. Осы санақ Ақтөбе,
Торғай аймақтарында шаруашылықтардың үштен бірінің жойылып кеткендігін,
Батыс Қазақстан халқының 31,4 пайызының қырылып қалғанын көрсетіп берді.
Алайда санақ материалдары толық болмағандықтан( мүмкін әдейі солай
жасалынған да шығар), әлі күнге дейін осы ашаршылықта қанша адамның қырылып
қалғанын анықтау қиынға соғып тұр. Халқымыздың мұндай ауыр сынақты бастан
өткізіп, ашаршылық көріп жатқаны туралы жоғарғы жақтағылар әрине хабардар
болды. Себебі бұл шағын ғана аймақта, шағын ғана бір елді мекенде болған
жоқ, бүкіл республика ауқымында болған аса бір күрделі оқиғалар туралы
білмеуі мүмкін емес шығар, мүмкін емес. Осыншама халық аш жалаңаш тентіреп
аштықтан бір- бірінің етін жеп жатса ол туралы айтылмай қалу да сол кездегі
баспасөзге де қылмыс деп есептеуге болады. Бір таңғаларлығы басқа ұлт
өкілдерінен гөрі қайран қазағымның басына түскен азап он есе десек те
болады. Адам шығыны ең үлкен көрсеткіш өкінішке орай біздікі болып тұрады.
1.2Аштықтың ауыр зардаптары ... ...
Еліміздің тарихындағы екінші ең үлкен ашаршылық 1930-1933 жылдарда
болғаны бірімізге аян. Тарихшылардың, саясаттанушылардың пайымдауынша,
оған кінәлі Қазақстанда жүргізілген сталиндік- голощекиндік реформа, содан
туындаған шаруалардың жекеменшігін тәркілеу, жою, әр түрлі ауылшаруашылық
салықтармен бас көтертпеу, күштеп отырықшыландыру, күштеп колхоздастыру,
дәулеттілерді, зиялыларды федолизмнің өкілі, бурзуазиялық интеллигенция
санап атып-асу , билікке жалшыларды тартып, қоғамды қолдан надандыру.
ВКП(б) Орталық Комитетінің Қазақстан Өлкелік партия комитетінің басшылығына
Ш.И Голощекинді жібергені мәлім. Екінші пленумда сөйлеген сөзінде- ақ:
Ауылыд кеңестендіру, бұл шын мәнінде, Қазақстанды кеңестендіру. Сондықтан
барлық салада біздің жұмысымыздың ілгерлеуі үшін қазақ кедейлерін
ұйымдастырмай әсте мүмкін емес,- деп жар салған ол билік басына келгеніне
екі ай өтер-өтпесте ауылдарды аралап көрмей-ақ елдегі жағдайға өзінше баға
беріп, байбалам салды. ...ауылда байдың үстемдігі, рудың үстемдігі
өзгеріссіз сақталған, шын мәнінде өлкеде кеңес өкіметі орнамаған,- деп
мәлімдеді. Сол кезде Советская степь, Еңбекші қазақ газеттерінің
беттерінде Голощекиннің Ауылды кеңестендіру, Асыра сілтеу болмасын, аша
тұяқ қалмасын деген сөзі ұран болып көтерілді. Сөйтіп, ол Қазақстанда
Кіші Қазан өткізуге кірісті, қазақтың төрт түлік малын түгел сыпырып
алып, мемлекет меншігіне бергізді, әсіресе, қазақтың жаны-жылқының көзін
жоюға айырықша күш салынды. Сталиннен, Партияның Орталық Комитетіндегі
негізгі басшыларынан өзінің төтенше шараларды жүргізуіне, авантюристік
бағытын берік ұстануына рұхсат алған Ш. Голощекин Қызылордада өткен 1927
жылы 23 қарашадағы ВКП(б)- ның Бүкілқазақстандық конференциясында халыққа
ашықтан- ашық айбат шекті. Ол: ... Сіздер Зиновьевтің: Қазақстан
Голощекиннің жеке билік құруы үшін басыбайлы берілді,- дегенінен
білесіздер-деді-. Кез келген топтың көсемдері Қазақстанға( өзіне дегені,
М.С) қарсы шығып байқасын- бір аптаның ішінде күлі көкке ұшады. Осылайша
қолына тиген шексіз билікті пайдаланған Голощекин бірінші кезекте өзіне
қарсы шыққан білікті де білімді азаматтарды қуғын- сүргінге салып
тентіретіп жіберді. Мұнан кейін ұжымдастыру деген желеумен көшпелі елді
арсыздықпен тонатып, халықты әдейі ашаршылыққа ұрындырды. Қызыл империя
бейбіт заманда қазақ ұлтына жасалған нәсілшілдік қылмысын әлемдік
қауымдастық алдында жасырып, кеңестік цензура көп жылдар бойы 1931-1932
жылдардағы қазақ даласындағы ашаршылықты баспасөз бетінде жазуға, бұқаралық
ақпарат құралдарына айтуға қатаң тиым салды. Әкімшілік биліктің осынау ел
ішіндегі арандату саясатына, әділетсіздік пен зорлық- зомбылыққа қарсы
шыққандар халық жауы, бандалық құрылым аталып, қырып жойылды.Осы орайда
Біріккен мемлекеттік саяси басқарманың мәліметіне назар аударсақ, 1929 жылы
Қазақстан қатарында үш жүз елу адам бар отыз бір бандалық құрылым ,
1930 жылы 1925 адамнан тұратын 82, 1931 жылы 3192 қатысушысы бар 80
банда әрекет етіпті. Сол кезде селолар мен ауылдарда бұлардан басқа 2001
дұшпандық топ анықталыпты, оларда 9906 адам болыпты. Және де он мың үш
жүз тоқсан алты жеке қаскөйлер тұтқындалыпты. Солардың әрекеттері
салдарынан 1929-1931 жылдары 460 партия- кеңес қызметкерлері өлтірілген,
372 дұшпандық антикеңестік әрекет жасалынған, жүз жиырма жеті астықты өртеу
және малды уландыру оқиғалары орын алған. Қарап отырсаңыз, күштеп
ұжымдастыруға, мал- мүлкін тартып алуға, бас көтерер азаматтарын атып-асуға
халық қатты наразылық көрсеткен
1930-1933 жылдардағы қолдан жасалынған ашаршылықтың елімізде
қазақтардың үштен бірі ғана аман қалды. Өйткені, 1937 жылғы Бүкілодақтық
халық санағының алғашқы мәліметтері бойынша, Қазақстанның ауыл халқы 1930
жылдың1 маусымынан 1933 жылдың 1маусымына дейін 3 миллион 379,5 мың адамға
кеміген. Осы кемуден 1 миллионнан астам босқындарды шығарып тастасақ, 1930-
33 жылдардағы аштық құрбандарының 2 миллион 200 мың адамнан асып түсетінін
байқаймыз. 1922 жылы осы мәселені ҚР Жоғары Кеңесі Төралқасының комиссиясы
арнайы тексерген. Сонда Қазақ елі аштықтан және соған байланысты
індеттерден, сондай- ақ табиғи өлім деңгейінің үнемі жоғары болуынан 2
миллион 200 мың адамнан, яғни барлық қазақ халқының 48 процентінен
айрылды.- деп бұл коммиссия нақты тұжырымдама жасады.
Ашаршылықтың құрбандары
Қазір белгілі болып отырған жағдай, 1930-1933 жылдардағы қолдан
жасалынған ашаршылықта негізінен, жас балалар мен әйелдер көп қырылып, оның
халқымызға демографиялық зардаптары да ауыр тиді, ұлтымыздың сан жағынан
өсуін тежеп тастады. 1897 жылғы патша өкіметінің санағына сенсек, қазақтар
көрші өзбек ұлысынан үш есеге жуық артық, яғни 4 миллион 84 мың болыпты.
Аштықтың ащы дәмін татпаған өзбек халқы бұл күндері отыз миллионға
жуықтаса, қазақтары шет елдегі қандастарымен қоса есептесек, орташа болжам
бойынша саны 15-17 миллион шамасында ғана. Мұны еске алғанында кейбір
тарихшылар Егерде 1930-1933 жылдары елімізде қолдан аштық жасалмағанында,
қазақтардың саны 60 миллионның үстінде болар еді,- деп те ой толғайды.
Саяси маньяк Голощекин асыра сілтеушіліктің мәні саяси бүркемеленсе де,
ол қызыл империя үстемдік құрған шақта айтуға да, жазуға да тиым салынған
мәселе болса да, кейін бұл әлеуметтік апат- Қызыл қырғын, Голощекиндік
геноцид деген тарихи атауға да ие болды. Голощекиндік зұлматтың қазақ
халқына алып келген шығыны әлем тарихында ( пайыз есебімен) гитлершілердің
Еуропадағы еврейлерге жасаған сойқанымен пара- пар келіп, Кампучиядағы
қызыл кхмерлер зардабынан асып түседі. 1932 жылы мешін жылы болған бұл
зұлмат 20 ғасырдағы адамзат баласына қарсы жасалынған ең өрескел
қылмыстардың бірі болып саналынады,- деп жазады белгілі демограф М.
Тәтімов пен Т. Омарбековтер
1921-1922 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АШАРШЫЛЫҚТЫҢ СОЛ КЕЗДЕРДЕГІ
БАСПАСӨЗДЕГІ КӨРІНІСІ
1. Өзіміздікі дегенде өгіз қара күшім бар,
Өзгенікі дегенде.онда менің не ісім бар.
(Известия газетінде ашаршылық мәселесінің көтерілуі)
Салыстырмалы түрде қарайтын болсақ, 1921 жылы Қазақстанда ғана
емес,Ресейдің орталық аймақтарында да азық-түлік жетіспеушілігі сезіліп
үлкен империяның жалауының астына кіретін біраз халық аштықтың зардабын
тартып жатты. Бірақ дәл қазақтай дәл ешкім қырғынғы ұшыраған жоқ. Өйткені
орталыққа жағдайды түсіндіріп, көмек сұрайтын өз арасынан шыққан басшысы
болды.1921 жылы Мәскеу қаласы мен губерниясының хатшылары мен РКП-нің
жауапты өкілдерінің мәжілісінде Лениннің азық- түлік салығы жөніндегі
баяндамасында жұмысшы топ билікке келгелі бері мұндай аштықты, азық
жетіспеушілікті басынан өткізбегенді айтып ,бұл жағдайға ерекше
тоқталды[6]. Көсемнің осы баяндамасы Известия газетінің беттерінде На
помощ голодающим секілді айқайлаған айдарлар ,көлдей-көлдей материалдардың
жариялана бастауына түрткі болды .Сол жылдардағы Известияның беттерін
парақтап отырсаңыз, газеттің бісмілласы Волға маңындағы ашыққандарға көмек
қолын созайық деген ұрандармен басталғандарын байқау қиын емес. Газеттің
құдіреттілігін Ахаң дәл тапқан ғой , баспасөзде жарияланған жаныңды
түршіктірер мақалалар мен жарты әлемге жар салған ұрандарға құлақ түріп ,
қой өзге ұлт болса да обал ғой ,барымызбен бөлісейік деген қазақ аз
болған жоқ. Оны да сол газеттің беттерінен білеміз. Мәселен, ашығып жатқан
орыс бауырым үшін деп 200 000 пұт астық және 700 000 рубль ақша жинап
берген Шымкент уезінің халқын жарайсыңдап деп мақтады ,өзгелерге үлгі
етті[7].
1921 жылы 19 шілдесінде Түркістан Орталық Атқару Комитетінің орталық
Ресейдегі ашығып жатқан елге көмек беру жөніндегі орталық комиссияның
алғашқы бас қосуы өтеді. Онда Дубинский жолдас ашыққандарға жан-жақты көмек
ұйымдастыру жолдарына ерекше тоқталды. Ташкентте ,Түркістан
республикасының барлық аймақтарында облыстық және уездік комиссияарқылы
ерікті түрде ақшалай ,азық- түлік және заттай көмек жинауды ұйымдастыру
қажет екенін ,бұл іс-шараны ұйымдастыру кезінде митинг,концерт,лекция
сияқты үгіт-насихат шараларының болуын,әсіресе баспасөздің бұл шараға
белсене араласу керек екенін қадап айтады[8].
Баспасөз әрқашан да үгіт-насихат құралы болып келді емес пе? Известия
бас редакторы В.Юдовский өз материалдарын,тіпті бір газетті үгіт-насихат
емес ,талап ету құралы ретінде пайдаланғанын аңғару қиын емес. Орталық
Ресейдің бірнеше губерниялары жұтқа ұшырап отыр,егіндіктер қурап
қалды,аштық күннен күнге өршіп келе жатыр,жұмысшылар мен шаруалар ашығып
отыр дей келе: Туркестан в этом году не может пожаловаться на неурожай.
Было бы преступлением ,если бы рабочие и крестьяне Туркестана не пришли не
помощь своим голодающим братьям...[9]деп көмек қолын созбау қылмыспен тең
екенін айтады. Юдовскийдің бұл сөзін қазақшаға аудармай ,айтылған сөзінің
зілін сезіну үшін сол күйінде беріп отырмын.Бұдан кейін де В.Юдовскийдің
біраз материалдары жарық көрген. Солардың бірінде ол Біздің азық- түлік
комитетінің (Известия газеті Ташкент қаласында шығып тұрғандықтан,біздің
деп отырғаны Түркістан республикасы болуы керек) алдында зор міндет
тұр.Олар енді Түркістанның жұмысшыларымен қоса,орталық Ресейдегі
ашыққандарды да асырауы қажет. Бәрі де азық-түлік фронты үшін деген
ұранның дәл бүгінгідей маңызы болған емес[10].Соғыс фронтына (1916 жылғы
25 маусымындағы жарлық бойынша )адамын беріп үйреніп қалған қазаққа
қолындағы нанын беру қиын болыпты ма?!
Қазақ қолындағысын берді, бергіздірді. Өйткені олардан Волга маңында
ашығып жатқан орыс ағайындар үшін жылу жинауды талап етті: Сыр-
Дарьинский областной совет союза работников земли и леса постановил-
предложить служащим и работников земли и леса постановил –предложить
служащим и рабочим произвести добровольное отчисление недельного пайка,а
тем кто пайка не получает,-недельного заработка в пользу голодающих
Поволжье и др. Места[11].
Жоғарыда Ресейдің орталық аймағы ашығып жатыр деп жарты әлемге жар салды
дегенімізде ,ауыспалы емес тура мағынасында қолданған едік.Өйткені оған
Известияның№166 санындағы шетелдерден келген көмек туралы ақпарат себеп
болды: Помощь извне
Ганновер 23.Германский красный крест организован Особый комитет
помощии голодающим России.
Рига 20.По сведениям из Лондона, в Англий организуются комитеты
помощи голодающим Россий.
Берлин 23.Германский министр иностранных дел Розен уведомил нашего
представителя в Берлине, тов. Колпа о решений германского провительства
принять участие в оказаний помощи голодающему населению Россий. В первую
очередь, Германия намеревается отправить в Россию лекарства.
Христиан 21.Норвежское правительство внесло в парламенте предложение
обоказаний помощи голодающим России. Предпологается предоставить России
соленую рыбу и жиров на сумму 700 тысяч крон даром[12].
Мені таңқалдырғаны қызық жағдай ,өкіметтің органы болса да Известия
Ташкент қаласында шығып тұрды емес пе,онда бұл газеттің сонау Ресейдің
орталық аймақтарында болып жатқан ашаршылықтан хабары болғанда неге дәл
түбіндегі Торғай,Ырғыз бен Ақтөбеде ашығып жатқан халық туралы білмей
қалды? Бейтарап ұлттың өзге елдің жерінде жүрсе де өз ұлтының ғана сойылып
соғатын баспасөзінің негізі мүмкін дәл сол жылдары қаланған болар. Дегенмен
де Известияда қазақты есіне алған бір адам болды. Ол –С.Меңдешов еді.
Республикалық орталық Атқару Комитетінің төрағасы әрі аштарға жәрдем
ұйымдастыру комиссиясының бастығы С.Меңдешовтың Известияның 1921 жылғы
№180 санында жарияланған Қырғыз (Қазақстан) республикасының ашыққандарына
көмек беріңдер деген хатында ...Аштық Торғайдың,Ырғыздың,Темірдің,Ойылдың
көшпелі аудандарында қысты күні қатты сезілген. Қазіргі күні ашаршылық
Ақтөбе губерниясына ,Орал облысының Елек,Жымпиты,Гурьев уездеріне жайылды.
Енді Орынбор губерниясы мен Бөкей облысына аштық қаупін төндіріп тұр.
Шексіз далада ата –анасыз балалар қанғып жүр. Далалық жерден күн көру үшін
тамақ іздеп босып кетті, қалаларда ,теміржол станцияларында туыс –туғандары
тастап кеткен балалар ,қарттар, төгінді лас қоқыстарды ақтарып, талғажау
болатын дәм іздеуде. Қазақ халқы үшін қол ұшын беріп, көмектесіңдер
[13]деп қазақ халқының жағдайын мәз емес екенін,олар да көмекке зәру екенін
жеткізуге тырысты. С. Меңдешовтың айтуы бойынша Қазақстандағы аштық
белгілері 1921 жылдың қысынан бастап біліне бастаған ал Ақ жол, Еңбекші
қазақ газеттері бетіндегі материалдарға қарап көмектің 1921 жылдың аяғына
қарай беріле бастағанын байқауа болады. Өйткені көмектің берілгендігі
туралы материалдардың көбі 1922 жылдың үлесінде. Өзімдікі дегенде өгіз
қара күшім бар ,өзгенікі дегенде ,онда менің не ісім бар деген позицияны
ұстанған Известия газетінің біраз материалдарына тоқталып өттік, енді
қазаққа жанашыр басылымдар Еңбекші қазақ пен Ақ жол газеттеріне тоқтала
кетсек.
2.2 Алтын, күміс- тас екен,
Арпа- бидай- ас екен.
(Ақжол және Известия газеттеріндегі аштық тақырыбы)
Қазақтың аузынан шыққан әр бәр мақал, қанатты сөз белгілі бір оқиғаға
байланысты шығып отырған. Алтын, күмістің тас екеніне, ал бір уыс арпа мен
бидайдың жүрек жалғар ас екенін осынау аштық кезінде мойындаған еді. Жаңа
экономикалық саясатқа көшу кезінде қазақтың басынан өткен аштық туралы
қазақтың баспасөзі не жазыпты?
Ақжолдағы ашаршылық проблемасын көтерген мақалаларды талдамас бұрын
, газеттің өзіне қысқаша тоқталып кетсек: 1920 жылдың 18 сәуірінен шілденің
27-іне дейін Ташкент қаласына қазақ тілінде Жаңа өріс газеті шығып
тұрған болатын. Ал, Ақжол болса сол басылымның заңды жалғасы еді. Жаңа
өріс - қырғыз – қазақша жетісіне екі рет шығатын сыпайы тілдегі саяси әрі
шаруашылық газеті деп аталды. Басылым материалдары халықты негізінен
еңбекке, игі тіршілікке шақырды. Оның бар-жоғы он төрт нөмірі жарық көрді.
Ал ,сол жылдың жетінші желтоқсанынан бастап оның орнына Ақжол газеті
Қырғыз газеті деген атпен шыға бастады. Орташа таралу тиражы 1800.
Алғашқы редакторы – С. Қожанов . Басылымның ішкі хабарлар ,сыртқы
хабарлар,сауатсыздықты жою жайынан, әйел теңдігі, жарнама, партия
тіршілігі, партия талаптары шаруашылық жайынан деген бөлімдері болды.
Сонымен бірге, 1920-1922 жылдардағы аштық мәселесін жиі көтеріп ,жағдайға
жарық түсіріп, баяндап отырған да осы Ақжол газеті болды. Жоғарыда айтып
өткеніміздей жауапты, яғни бас редакторы С.Қожанов болғанымен ,
шығарушылары жиі өзгеріп отырған. Мәселен 1921 жылы № 120 санында жауапты
редактор деп С. Қожановтың аты жазылса , 1921 жылдын № 121-125, 1922
жылдың № 126-136 сандарында шығарушысы С. Оспанов болған. 1922 жылы Нәзір
Төреқұловтың, Санжар Асфендияровтың, қайтадан Сұлтан Қожановтың редактор
болғанын байқаймыз.
Енді тікелей мақалаларға көшейік, сонымен 1921 жылы Ақжол газетінде
жарық көрген материалдардан біздің қолымызға түскені Ашыққандар үшін
деген ( айдар орнына да жүрген) тақырыппен он екінші желтоқсан күні
Қазақстан елші мекемесіне Киселев, Щастнев жолдастардың Қазақстаннан келген
1 193 аш баланы барып көргені туралы туралы материал. Балаларда еш оба
жоқ. Иығына ілген бір-бір шоқпыты бар. Көйлек киімінің жоқтығынан бейітті
құрту мүмкін емес : балаларға төсек –жайма берілмесе өлімнің өрши беретін
түрі бар. Жұқпалы дерт күшті[14] деген жолдардан ашыққан уездің балаларын
аман алып қалу үшін басқа жаққа ( поезбен қайда алып кетіп бара жатқандары
бізге беймәлім, материалда көрсетілмеген) алып кетіп бара жатқандығын
түсінуге болады. Екі № 203 және №142-нші пойыздарға 1 193 баланы бөліп
отырғызған. Бұл балалар аштықтан бір бұратылса, екінші жағынан, төсек-
жайманың жетіспеуі, жұқпалы аурулардың кесірінен балалардың ажал құшып
жатқандығы жазылған. Бұл балалардың поезда бір күн емес, екі күн емес бір
айдан астам уақыт келе жатқанын келесі жолдардан білуге болады:
Балалардың түрі өте жүдеу. Азықты баста он бес күнге деп алып шыққанмен де,
жолда бір айдай тамақ берілмеген Ташкентке жеткенше 203- нші поездағы 710
баланың 107-сі өлген. Тамақ өте кем беріледі, кей тамақтар тіпті
берілмеген. Басқа поезда 560, екінші поезда 203 бала бар. Жолшыбай тағы да
тамақсыз қалмас үшін, мұнан былай жүретін жолына деп арнап азық беру керек
[15].Ал бұл жолдардан аш балалардың тағы да жол жүретінін аңғарамыз. Авторы
белгісіз бұл материалдарда сонымен қоса поездың комиссиялары мен
дәрігерлердің сөздерінен көшіру-қондыру мекемесінің қолында жетерлік азық
жоқ екені, сол үшін бұған аштарға жәрдемші кіндік комиссиясының араласуы,
яғни : кетейін деп тұрған 203 поезға күніне 18-20 пұттай піскен нан ,
қайнаған су да 2-3 күнде бір беріледі екен, күніне ең болмаса бір стакан
ыстық шай берілуі керек екендігі айтылған[16].Бізді мазалаған бір сұрақ бұл
балалар қайдан шықты, қайда бара жатыр, не үшін оларды бір айдан астам
уақыт бойы пойызбен көшіріп-қондырып жүр. Аштықтан құтқарам деп жүріп,
онсыз да бір поездағы жүз жеті баланы өлтіріп алды емес пе? Бұл да бір сол
кезеңнің жауапсыз қалған мың сұрағының бірі.
Ақжолдың сол санында жарық көрген тағы бір материалдардың бірі Аш
губернияларға азық-түлік жіберіледі деп аталады. Онда халық азық- түлік
комиссариатының және кіндік ұйымының соңғы хабарларына сүйене отырып, қазан
және айларында Астрахан губерниясына Башқұртстан Республикасына,Қазақ
республикасына,Самар губерниясына және тағы басқа губерниялар мен
облыстарға қанша азық- түлік жібергені айтылған. Оқырмандарға салыстырып
отыруға жеңіл болу үшін кесте түрінде берейік. 1 кесте.[17]
Кесте1
Аш губернияларға жіберілген азық – түлік көлемі
Жәрдем жіберілген аймақтар. Қазан айындағы Қараша айындағы көлемі
көлемі (пұт) (пұт)
1.Саратов губерниясына 136 мың 700 22мың
2.Самар губерниясына 128 мың 200 22 мың
3.Татар Республикасына 120 мың 780 22 мың
4.Қазақ Республикасына 87 мың 550 19 мың 520
5. Сібір губерниясына 80 мың 500 175 мың
6.Неміс ортақшыл ұйымына 40 мың 750 7 мың
7.Чуваш облысына 38 мың 900 10 мың
8.Башқұрстан
Республикасына 27 мың 240 8 мың
9.Астрахан губерниясына
19 мың 6 мың
10.Уфа губерниясына
13 мың -
11.Маринский облысына
9 мың 520 3 мың
Бір қараған да Қазақстанға көмек аз берілмегендей ,керісінше жәрдем
берілген он бір аймақтың ішінде төртінші орында тұрғанын байқаймыз. Тырнақ
астында кір іздегеніміз емес ,бірақ шындықтың аты шындық қой. Жоғарыда
Шымкент уезі халқының сол жылдың жазында орталық Ресей губернияларының
ашыққан халқына деп жіберген 200 000 пұт астық, 7млн.рубль көмек жөнелткені
туралы айтқан болатынбыз. Біріншіден , бұл тек қана Шымкент уезінің
жиналған жәрдем ( Қазақстанның басқа аймағынан жиналған көмектерді
қоспағанда). Енді мына жағдайға қараңыз, дәл қазақтай қырылып жатпаған
Ресейдің орталығына шамамен тамыз айында көлемді жәрдем жөнелтілсе ,одае
кейін қазан ,қараша айларында елмен бірге тағы да елдікінен көлемді азық-
түлікті тағы жіберді. Оған шет елдерден келіп жатқан көмекті қосыңыз. Бұл
бейтарап ұлттан азық-түлікті қызғанғаным емес, Орталықта отырған
басшылардың аштық зардабын тартып отырған елдерге азық-түлікті әділ
үлестірмегеніне ашуланғаным. Дегенмен де қазақтың үштен бірі қырылғанына
қарағанда, ашаршылықтың зардабын қазақтан көп тартқан халық жоқ сияқты.
Ашыққан елдің бір үзім нан іздеп босқынға айналып жатқанын көрсететін
тағы бір материал Ғ. Қаналин мен Т.Ибрагимовтікі. Олардың бұл еңбегін жол-
жөнекей очерк десек те болады. Онда Орал облысы, Темір уезінен он сегізінші
қараша күні Түркістанға жөнелтілген 856 аш босқынның жол бойы көргендері
жазылған. Әдеби жағынан аса бір құнды болмаса да, деректілігі жағынан
таптырмас дүние. Бұл материалда 856 ашқұрсақ адамның 18 күн Қарағандының
боранында қалғандығы , кісілердің бірінің аштықтан өліп қырылғандығы
,екіншілірдің суықтан жатқан күйінде вагонда қатып қалғандығы туралы
баяндалады. Ақырында Жорынға тиісті құрбандықтарымызды беріп бітіргеннен
кейін , 24-інші қаңтарда Жорыннан шығып Жемге келдік. 3 күн жемде тұрып
бір уақыт Шалқарға келіп арзаншылықты көргеннен кейін, әкеміз базардан
келген балаша қуандық. Шалқардан өткеннен соң, жол бойындағы станцияларда,
баяғы 17-18-інші жылғы ашаршылықтан шұбырып ,бізідің жаққа барғандардың
біразын көрдік. Бұлар бізді күтіп қарсылау үшін қойындарын ашып ,құшақтарын
жайып тұрған болып көрінді. Ақылдарын айтты. Соны жолдағы асханалардың
астарын ішіп отырып, Ташкентте біздерді таратып тұратын банкет әр жақа
тарата бастады [18]. Авторлар Ташкентке келгенен кейін ашаршылыққа
ұшыраған он екі баланы арнайы орындарға жайғастырғандарын айтады. Сол
балалардың тізімі мен олардың қайда орналасқаны туралы мағлұматты да қоса
береді:
Кесте 2
Саны Балалар аты һәм Қай уезд Қай болыс Нешінші ауыл
фамилиясы
1 Күндебай Таспанов Темір Темірорқаш 4
2 Жақым Жалабаев -- -- 1
3 Қойшыбай Иманғазин -- -- --
4 Елауес Аманов -- -- --
5 Ізбасар Мақанов -- -- --
6 Төлеген Шындауилов -- -- 5
7 Ғабділ Халықов -- -- 1
8 Жопар Қолбасов -- Жемтемір 3
9 Қапар Қолбасов -- -- --
10 Тәнірберген -- Жембайсары 4
Балантаев
11 Ғұбайдулла Балантаев -- -- --
12 Төлеуғали Тәшімов -- Жемоғажар 3
1922 жылдың алғашқы айларындағы деректерге сүйенер болсақ,
Қазақстанның барлық 4 миллион 854 мың 751 жанынан 1 миллион 465 мың 753
адамы аштықтың зардаптарын тартып жатқан еді [19].
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Ашаршылық жылдарындағы баспасөздер
1.1 Мұны басқа ұмытса да, қазақ
ұмытпауытиіс ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1.2.Аштықтың ауыр
зардаптары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2.
1921-1922 жылдардағы Қазақстандағы ашаршылықтың сол кездегі баспасөздегі
көрінісі
2.1Өзіміздікі дегенде өгіз қара күшім бар, Өзгенікідегенде онда менің не
ісім бар ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Алтын күміс- тас екен,
Арпа- бидай- ас
екен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
3. Күштеп ұжымдастыру және баспасөзге қойылған цензура 3.1
Асыра сілтеу болмасын,аша тұяқ қалмасын 3.2
Екі еліауызға төрт елі қақпақ.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда біз қазақтар 10 милионнан әрең асып отырмыз.Егер
қазақ даласында алапат аштық болмағанда біз 32 млн боп отырар едік дейді
Мұхтар Шаханов ағамыз ,ал осы саланы терең зерттеп жүрген адамдардың бірі
Мектептегі Аманқос ағамыз радиода сөйлеген сөзінде тіпті 50-60 млн –ға
жетіп қазақтың кең байтақ даласында балпаң басып жүрер едік дейді.Біз үшін
50-60млн түгілі 32млн-нын өзі арман болып тұрған жоқ па? Сонау өз баласының
етін жегізген аштық қазақтың сан жағынан да, рухани жағынан да аздырды.
1921 жылғы аштықтағы адамдарды көрген Ахаң(Ахмет Байтұрсынов): Аштықтан
адамның тәні азып еді, жаны да азып,ес кетіп, адамгершілік жоғалып, адам
хайуаннан да жаман боп кетті деп еді-ау.Қойша қыратындай қазақ
Құдайға,Кеңес үкіметіне не жазып еді?Осы секілді сан мыңдаған сұрақтарға
жауап табу үшін сол кездерде халықтың көзі һәм тілі болып тұрған баспасөзге
жүгіндім. Біраз сұрақтардың жауабы табылып, шындықтың пердесі түріле
бастағандай. Қазақ тарихын жасауда дерек көзіне айналып отырған басылымдар
Ақ жол, Еңбекші қазақ, Известия газеттерінің материалдарына сүйене
отырып ұлтымыздың аштан қатуының себебін ,салдарын анықтауға тырыстым.
Нәтижесі (аштық салдарының емес зерттеудің ) жаман емес сияқты.Кеңес
үкіметі тарихты бұрмалады ,өз қылмыстарын жарияға жар салатын деректердің
көзін құртты ,кейбірін жасырып тастады .Қазақ тарихының шындығын ащы болса
да, тырнақтың ұшындай болса да сол замандағы баспасөз материалдары арқылы
қалпына келтіруге үлес қосу –осы
Бітіру жұмысының мақсаты.Бітіру жұмысының мақсаты аштық жылдарында
жарық көріп тұрған газет материалдарына сүйене отырып тарих шындығын ашу
,ең болмаса сол шындыққа соқпақ салу.
Бітіру жұмысының нысаны. Бітіру жұмысы Ақ жол, Еңбекші қазақ,
Известия басылымдарының материалдары негізінде жазылып шықты. Бар салмақ
та ондағы материалдар мен авторларға түсті.
Бітіру жұмысының ғылыми-әдістемелікнегізі. Бітіру жұмысы жоғарыда атап
өткен газет материалдары мен тарихшы Талас Омарбеков пен жазушы Смағұл
Елубаевтың кітаптарындағы деректерге сүйене отырып жазылды.
Бітіру жұмысының жаңалығы. Ашаршылықтақырыбы тарихшылардың зерттеу
нысанына айналса да, журналистердің қаламының ұшына іліге қойған жоқ. Дерек
іздесек те сол тарихшылардың еңбегіне сүйенеміз. Кеңес заманында жазылған
тарих-басшылар жаздырған диктант. Егер сол диктант пен баспасөз
материалдарын салыстыра отырып қарасақ , ақиқаттың да ауылы алыс болмас
еді. Журналистер мен тарихшылар бірлесе жұмыс істеу әдісін қолдансақ
тарихтың сандығын аққу, шортан,шаянша жан-жаққа тарпамас едік.
Тәжірбиелік құндылығы. Журналистика факультетінің студенттері 20-30
жылдардағы қазақ баспасөздерін қарастырғанда,Қазақстандағы сауатсыздықпен
күрес ,мәдени даму жағы ғана айтылып , баспасөздегі аштық мәселесін айналып
өтеді.Оған материалдардың аздығы қол байлау.Менің бұл еңбегім осы саладағы
теңізге тамған тамшыдай болса да, біраз дүниені қамтыды.
Зерттеу әдісі. 1921-1922 және 1931-1932 жылдардағы ашаршылықтан сол
кездегі баспасөздің көрінісі тақырыбын ашу барысында талдау ,саралау,
салыстыру әдістері қолданылды.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден,негізгі бөлім, екі
тараудан, қорытынды ,сілтемелер мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады. Жалпы көлемі 65 бет.
Бітіру жұмысының мазмұны. Жұмыстың кіріспе бөлімінде тақырыптың
өзектілігі, мақсат- міндеттері айқындалса, бірінші бөлімінде сол 1921-
1922 және 1931-1932 жылдардағы баспсөздерге және ашаршылықтың ауыр
зардаптары мен салдарына жалпы сипаттама беріліп кетеді. Келесі тарауында
өзгенікі дегенде өгіз қара күшім бар, өзгенікі дегенде онда менің не ісім
бар деген принципті ұстанған Известия газеті мен ашыққандарға қалай
көмек берсем екен деген Ақ жол, Еңбекші қазақ, газеттерінің
материалдары талданады. Үшінші тарауында 1932 жылдары баспасөз аштық туралы
жұмған аузын неге ашпады деген сұрақтарға жауап ізделінеді.Осыдан он алты
жыл бұрын қолымызға қонған баққа біреулер бөркін лақтыра қуанса,біреулер
күдікпен қарады.Өйткені бұл егемендік –жарты ғасырдан астам уақыт біреудің
әй дегенімен қадам басып ,қой дегенімен тізгін тартып келген халықтың
асау тайға тақым басқанымен бірдей еді. Қайратың мен күшің жетпесе ерден
бір-ақ сәтте аунап түсесің. Ал біздің қайратымыздың қажалып ,күшіміздің
сарқылуы үшін сол кездегі басқарушы ұлт аз нәрсе жасаған жоқ .Ғылым тілінде
бір ұлттың екінші бір ұлтты құртуға, жоюға бағытталған әрекетін геноцид деп
атайды Өздерін өзгелерден тым артық көретін немістердің еврей халқына
жасаған қастандығына ,байлық атаққұмар европалықтардың үндістерге жасаған
озбырлығына ,ата –бабасының өшін алғысы келген орыс халқының Орта Азияны
мекендеген көшпенділерге жасаған жақсылықтарына бір сөзбен геноцид деген
анықтама беруге болады .Сауаттылығы мен көргендігі өздерінен артық ұлтты
неміс ұлтжандылары ауыл-ауылымен өртеп жіберсе,ал үш ғасыр бойы айдауында
келген елді Патшалы Ресей ,одан кейінгі КСРО аз қырғынға ұшыратқан жоқ. Сол
қырғындардың ең сорақылары өткен ғасырдың еншісінде.1916 жылдың 25
маусымындағы Патша жарлығы, 1921-1922 жылдардағы ашаршылық ,күштеп
ұжымдастыру (оның соңы 1932 жылғы ашаршылыққа ұласты),1937-1938 жылдардағы
қазақтың бас көтерер азаматтарын қойша қыруы ,бас-аяғы елу жылдың ішінде
Қанжығалы Бөгенбай ,Қаракерей Қабанбай, Шапырашты Наурызбай, Райымбек
батырлардың ,Керей,Жәнібек,Абылай хандардың ,бүкіл халықты аузына қаратқан
Төле,Әйтеке,Қазыбек билердің ұрпақтарын алдағы бір ғасырда да еңсесін
көтерместей етіп тұралатып тастады.Ең сорақысы, осы қырғынның бәріне
қазақтың өзін кінәлады: бір тудың астында өмір сүреді екенбіз, 18-41 жас
аралығындағы азаматтардың орыс әскерінің қалқаны болмаса адамдыққа
жатпайдыға санады, 1921-1922 жылдардағы аштыққа ұжымдасу, отырықшылық
дегеннен мүлдем бейхабар қазақтың өзі жауапты,ал репрессияға ұшырағандардың
бәрі –елге іріткі салушылар.Өзге түгілі өзіміз де дәл осылай ойлап келдік
емес пе? Мен бұл ғылыми жұмысымда 1921-1922,1932 жылдардағы ашаршылықтың
себебі-ауа райы елдегі қиын жағдай немесе байқаусызда кеткен қателік емес
,бір империяны билеген адамдардың жұртын жұтып, жерін иемденсем деген арам
пиғылы екенін сол кездерде халықтың естір құлағы, көрер көзі, айтар аузы
болған газет-материалдарына сүйене отырып дәлелдеуге тырысамын.
Қазақдаласында жүргізілген жаппайұжымдастыру,отырықшыландыру
және кәмпеске науқанының салдары қазақ жеріне үлкен қоғамдық-экономикалық
және әлеуметтік өзгерістер әкелгені, тіпті ашаршылыққа ұрындырғаны
тарихымыздан жақсы белгілі. Осынау асыра сілтеушілік- 30 – жылдар басындағы
ашаршылық сияқты ауыр қасіретке апарып ұрындырады. Бұл кезең халқымыздың
тарихындағы ең ауыр трагедиялардың бірі екендігі туралы тек соңғы 10-15
жылдың көлемінде ғана ашық айтыла бастады. Өйткені бұл ақтаңдық кезең жарты
ғасырдан астам уақыт бойы айтуға, жазуға ,зерттеу нысаны болуға рұқсат
етілмеген тақырып ретінде жабық болып келді. Екі ел ауызға төрт елі қақпақ
жабылмайтын заман туғанда ызғары әлі де ұмытыла қоймаған осынау бір
аласапыран кезең туралы анығын біліп, ақиқатына жету тек тарихшылардың
ғана міндеті емес, кез-келген уақытта, кез-келген жағдайда қаламын қарулай
білген журналист қауымының да міндеті.Тарихшының объектісі –өткен шақ
журналистің-объектісі бүгінгі күн десек қатты қателескен болар едік.
Партия өзінің өрескел қателіктерін бетіне басатын ақтаңдақтардың ізін
жасыруға тырысты. Тарихшылардың екі ел аузына төрт елі қақпағын қойса да
,сол кездерде шығып тұрған баспасөзге ,олардың басқарып отырған қазақ
зиялылардың басын кессе де тілін кесе алмады. Өткен ғасырдың жиырмасыншы
жылдары жарық көрген Ақжол Еңбекші қазақ, орыс басылымдарынан Ташкентте
шығып тұрган Известия газеттерінде 1921 жылғы аштық туралы жазылған
дүниелердің өзі біршама. Ақжол газетінде Ашыққандар үшін деген айдармен
М.Дулатовпен, Ғ. Қаналиннің Т.Ибрагимовтың ,Шамғали деп қойған Шамғали
Сарыбаевтың проблемалық материалдарын жарық көрсе, Еңбекші қазақта
Жөнеу деген лақап атпен Аманғали Сегізбаевтың А.Ш деген бүркеншік есіммен
бірге (Кім екені белгісіз) автордың ашыққанелден жіберген
хабарлары,аштықтан қалай құтылсақ болады деген мақсаттағы проблемалық
мақалалары жарияланған. Міне осы материалдарға сүйене отырып, сол кездегі
жағдайды аштықтың себебін,оның салдарын,зардабын анықтауға болады.Себебі
баспасөзде жарияланған материалдарға, цифрларға қарап тарихшыларымыздың
демографтарымыздың шешімін таппай жүрген көп күрмеудің шетін шығаруға
мүмкіндік туады. Бір жағынан алып қарар болсақ ,бүгінгі таңда орын алып
отырған рухани ,демографиялық тіптен саяси проблемалардың тамыры барып сол
нәубет заманының тасына тіреледі. Халқымыздың бір күн ашыққаннан қырық күн
ақыл сұрама деген сөзі бар, осы мақалды алға тартар болсақ ,онда
айналасыон жылдың ішінде екі бірдей алапат аштықтыбасынан өткізген халықтың
қашан есін жинап, оң-солын тануға шамасы келетінін есептей
беріңіз.Баспасөзге материалдарын талдамас бұрын ең алдымен ашаршылыққа
себеп болған жағдайлардың бетін ашып алайық. Халықтың үштен бір бөлігі
қырғынға ұшырағын бұл нәубеттің себебін тарихшы ғалым Талас
Омарбеков:Қазақстандағы 1921-1922 жылғы ашаршылық шындығына келсек, ауа
–райы, құрғақшылық емес, өздері өкіметті бір түнде басып алған соң,көп
кешікпей азамат соғысы тұтанатынын, ал одан шаруашылық күйзеліп ,халық
аштан қырылуы мүмкін екенін біле тұра, қатерлі бағыттарынан қайтпай қойған
большевиктер және олардың партиясының біржақты саясаты кінәлі[1] деп
түсіндірсе, ал 1932 жылғы ашаршылықтың себебін публицист Сапабек Әсіпов
анықтау үшін Коллективтендіру саясатында сен орыс,сен қазақ ,сен армян
демей, жалпыға бірдей жүргізілген жоқ па еді? Коллективтендіру зардабын
шекпеген облыс өлке, республиканы іздеп табу қиын екені рас. Бірақ
Қазақстандағыдай соғыссыз қырғын ешқайда болған жоқ.Сол нәубет туралы сөз
бола қалғанда, ашаршылықтан адамы көп қырылған жалғыз Қазақстан
емес,Украина да көп шығындалды ғой дейтіндер бар. Ол рас,бірақ Украина
халқы дәл Қазақстандағыдай жаппай қырылған жоқ. Аштан өлген адамдардың саны
біршама анықталған деректерге қарағанда 8-9 проценттен аспайды. Ендеше
қазақтың елден ала бөтен,осынша зор қырғынға ұшырауының себебі не? деген
сауалды қоя отырып,оған 1920 жылдардың аяғы мен 30 жылдардың басында ҚазЦИК-
тің хатшысы болған, 1937 жылы халық жауы атанған А.Асылбековтың сөзімен
жауап береді: тағы бәр мәселе,бұл қазақ кадрларын тұрақтандыру мәселесі
жөнінде.Менің ойымша, шындығында \ешқандай тұрақтандыру болған
жоқ.Қазақстанды орыс басшылары басқарып келеді ,толық дайындығы бар қазақ
басшылары елді басқарудан шеттетілуде, тұрақтандыруды бетке ұстап,бұрынғы
саясат жалғасып келеді...[3]
Сонау хандық дәуірден бері белең алып келе жатқан билік үшін туған
бауырын да бауыздай салатын әдетіміз өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарында
,қазаққа басшы қою кезінде аяғымызға тұсау болған жоқ па? Содан кейін
таласқанға тас та жоқтың кебін киіп билікті өз қандасынан қызғанған
пысықайлар 1919 жылдың жазында Коммунистік партияның Орталық комитеті мен
Халық комиссарлары Кеңесі, ВЦИК Қазревкомның құрамын бекіткен кезде билік
тізгінін бейтарап ұлтқолына тапсырды да жіберді[4].Бертіндегі, 1986 жылы
қазақ жастарының Әр ұлтты өз басшысы басқарсын деп шырылдағандағы мақсаты
не деп ойлайсыз? Әрине басқа ұлтттың баласы білімсіз, ел басқарудың
білмейді деуден аулақпыз, бірақ сол басқарудың ар жағында ұлтқа,халыққа
деген жанашырлық ,ұлтты сүю деген мәселе тұр емес пе?! Қазақ ұлтының
билігінің тізгінін бейтарап ұлтқа ұстатудың соңы оңайға соққан жоқ .Сол
1919 жылы Қазревком төрағалығына Ә.Жангелдин тағайындалса ,кейін оны бір
қазақ ауыстрып ,елді қазақтың басқаруы дәстүрге айналс, 1932-1933 жылғы
ашаршылықтың ,1937 жылғы қанды қырғынның, 1986 жылғы жауыздықтың болмауы
да мүмкін еді ғой. Біз Жангелдинге қарсы емеспіз. Үш жүзге бөлінеміз ғой
.Басымыздың бірігуі қиын. Бейтарап бастық керек деп көсемдік көрсетіп,сөз
бастаған адамның кім екенін табу қиын[5]. Қазақ өз ішінен шыққан осындай
көсемдердің кесірінен қанша рет қан қақсады.Бұл жолғы көсемшілдіктің
соңы бір ұлттың тең жартысының бұратылып аштан қырылуына, зиялылырдың
жазықсыз жала жабылып атылуына әкеп соқты. Өйткені өз ұлтының ішінен шыққан
басшы ,ғана халқына жаны аши алады ал сырттан келген басшылардың
жақсылықтарын тарих та ,қазақ та ұмытқан емес.
1 Ашаршылық жылдарындағы баспасөздерге жалпы сипаттама
1. Мұны басқа ұмытса да, қазақ ұмытпауы тиіс
Қазақ даласында 1921-1922 жылдары ғаламат аштық болған. Бұл туралы
ғалым Тұрсын Жұртбай ғана қадау- қадау айтып һәм жазып жүр. Басқаларымыз
үнсізбіз. Өйткені біздің бодандық сана ұлықсат еткен тақырыпты ғана қаузап
үйренген. Мұхтар Мағауинше айтсақ шетімізден: жау жоқ заманның көзсіз
батырымыз ...
Сол аштық жылдарынан жеткен бір жазбада : Ит пен мысықты ұрлап, сойып
жеу, шын мәнінде індетке айналды. Осынау бір кесім ет үшін бірінің
жағасын бірі жыртқандар жыртылып айырылды. Қу ,құлқыны үшін, бір хайуанның
соңынан бірнеше адам жүгіріп бара жатады. Қалайда тірі қалдық қамын жасап
жансебілдікпен жанталасқан әлгі адамның өмірге құштарлығын түсіну үшін оның
қуып жүрген хайуанды ұстаған кезіндегі қуанышын көрсеңіз ғой, аштықтың
қасіреті сайқымазағын сонда түсінесіз. Жол жиегіндегі өліп жатқан әлгі жан
себілірдің өзі қарауға қорқады, өйткені келесі сәтте оның өзі де соның
кебін кешуі мүмкін. Иә, ол да ғажап емес. Сотта, бірде аштық сотта тұрақты
түрде адамның етімен қоректенген үш адамның ісі қаралып жатса, келесі де
адамның ісі қаралып жатса, келесі де адамның етін пұттап сатқанға үкім
шығарып жатады. Міне , дәл осындай көріністен мағлұмат берген Орал
губерниясындағы Елек аудандық аштарға қөмек комитетінің 1922 жылғы 14
қаңтарындағы есебінде: Кешке жақын көшеге шығу, қорқынышты, адамдарды,
әсіресе толық адамдарды аң сияқты аулауға шығатындар бар. Аштар өлгендердің
етін жеп жатыр - деп жазылған.
Құрбан болған сәбилердің бейіті ... ... ..
Әңгімені ары қарай сабақтасақ: Қазақ Орталық Атқару Комитетінің 1,5
миллион қазақ аштан қырылған. Ұлты үшін күйінген қайраткерлер – Ахмет
Байтұрсынов пен Мұхтар Әуезов дабыл қаққан. Нәтижесінде, 1921 жылы 10
желтоқсан күні осы аштық мәселесі бойынша қазақтың оқығандары бас қосты.
Олар Жангелдин, Әуезов, Алманов, Асылбеков, Кенжин, Байтұрсынов, Байділдин,
Төлепов, Жаманмұрынов, Сарымолдаев, Абдеев, Найманбаев т.б қатысқан. Жиынды
Ә. Жангелдин басқарған. Күн тәртібінде: Қырда аштыққа
ұшырағандарға көмек көрсетуді ұйымдастыру және қазақ қызметкерлерін осы
жұмысқа тарту туралы екі мәселе қойылған.
Ұлтшыл- ғалым Тұрсын ағамыз 1921-1922 жылдары аштық жайлы Ақынжан
Игенбаев деген зерттеушінің назарына ілінген: Аштарға көмек комиссиясының
жұмыс қортындысы атты құжатты жариялап жүр.
Осында келтірілген деректе: Қазақ автономиялы республикасының бес
губерниясында 1 миллион 559 мың адам аштан өлген. Ай далада қаңғып, жетім
қалған балалардың саны: 1921 жылы 1 желтоқсанда -128 мыңға, 31 желтоқсанда-
158 мың, 1922 жылы қаңтар айында- 333 мыңға, наурыз айында-408 мыңға
жеткені айтылады.
Міне осындай жан түршігерлік деректерден кейін тарих қойнауында
жатқан шындықты ашуға деген зор ынтаң ашылады екен. Ата –бабаларымыздың
көрген ауыр, азап-зардаптарынан кейін шынымен де сол кезде үкімет қайда
қараған, бүкіл ұлттың осыншама қырылуына қалай жол берді деген ой келеді
екен. Ең бастысы адамдарды осындай азғындатарлық деңгейге жеткізген аштық
туралы көптеген деректер әлі де болса, ашылмаған, айтылмаған десек те
болады. Міне, ендігі жерде мен осы еңбегім арқылы біраз дүниені ашып
көрсеткім келеді. Әрине бұл теңізге тамған тамшыдай ғана болсада, өз
үлесімді шындықты ашуға қосып жатырмын десем де болады
Біз ашаршылықтың саяси- әлеуметтік үрдістердің, табиғаттағы, қолайсыз
ахуалдарының салдарынан болатынын білеміз. Енді осы әлеуметтік апаттың ашық
және жабық түріне талдау жасасақ, оның алғашқысы-мүлдем үнемсіз қалу да,
екіншісі – үнемі шала құрсақ болып жүру екенін ұғамыз. Ең бастысы, бұлардың
қай- қайсы да адамды ауруға, індетке ұрындырды, қырғынға ұшыратады.
Ашаршылық сонымен, жеке адамның, жеке отбасының қорексіз қалуы ғана емес,
ол бір аймақтың, халықтың, мемлекеттің нәубетке түсуі. Халықтың жаппай
қырылып, азаюына әкеліп соқтыратын ашаршылық адамзат баласының тарихында
болып тұрған. Оған қуаңшылық, жұт, соғыс, қолдан жасалынған дағдарыстар мен
күйзелістер, геноцидтер тағы да басқа жағдайлар себеп болды. Қытайда,
Үндістанда, Ресейде, Африка елдерінде алапаташаршылық жиі орын алды.
Ашаршылық жұт жайлаған жылдары қазақ даласында да мал мен адамдарды қырып
салды, ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама тәрізді жаугершілік заманда
ашаршылық, соғыстан қазақ халқының саны мүлдем кеміп кетті.
Кеңес дәуірі кезінде де Қазақстанда алапат ашаршылықтар болып,
халқымызды жер бетінен мүлдем құртып жібере жаздады. Соның ішінде екі үлкен
әлеуметтік апат еліміздің мәңгі есінде сақталып қалды. Мұның біріншісі-1921-
1922 жылдары, екіншісі-1930-1933 жылдары болған ашаршылықтар. Оған не себеп
болды, біз енді сол жөнінде ой толғасақ Зерттеушілер 1921-1922
жылдардағы ашаршылықтың екі себебі барын айтады. Алғашқысы, Ресейдегі
азамат соғысының салдарынан қазақ даласындағы шаруашылықтардың күйзелуі.
Өйтпегенде ше, КСРО-да азық- түлік отрядтары құрылып, олар халықтан
азық- түлікті тартып алып, Қызыл Армияға жөнелтумен айналысты. Негізінен,
олар астықты шаруалардан тұрақты кесімді бағамен сатып алуға,
дәулеттілерден еріксіз тартып алуға тиісті еді, бірақ та бәрі де басқаша
болды. Отрядтар шаруалардың астығын күштеп алып, оларға түк те қалдырмады.
Олардың халыққа қысымы 1919-1920 жылдары тіпті күшейді. Бұл кезде
Қазақстанда 11,5 мыңға жуық адамы бар мыңға жуық адамы бар 370 азық- түлік
отрядтары болды. Олардың басым бөлігі Ресейдің Мәскеу, Петроград, Иванова-
Вознесенск тәрізді ірі қалаларынан келгені еді, сол себепті бұлар
жергілікті халықты аямады. Қазақтардан азық- түлік отрядтары тым аз
жасақталып, сырттан келгендер халықты ашықтан- ашық тонауға кірісті.
Кеңес үкіметі азамат соғысы кезінде ауылшаруашылығы өнімдерін дайындаудан
төтенше жүйесін, соғыс коммунизмі саясатының негізгі белгілерінің бірі-
азық- түлік салғыртын жүргізді. Ол 1919 жылы 11қаңтардан 1921 жылғы
наурызға дейін күшті өрістетілді.Азық- түлік салғырты бойынша қойылған
басты талап: шаруалардың өзіне талшық етуге жетер-жетпестей ғана азық
қалдырып, қалғанының бәрін мемлекетке міндетті түрде тұрақты бағада
өткізуге тиістілігі болды. Ал шаруаларға астығын еркін сатуға, базарға
шығаруға қатаң түрде тиым салынып, оны тыңдамағандар қатаң жазаланды. Азық-
түлік салғырты Қазақстан мен Түркістанға 1920 жылы енгізіліп, толық емес
деректер бойынша, 1920 жылы астық, бес миллион пұт ет,үш жүз отыз үш мың
пұт май және басқа да көптеген ауылшаруашылығы өнімдері жинап алынды,
қазақтар көп малынан айырылып, жұтады. Азық- түлік отрядтары қарудың
күшімен халықтың соңғы үнеміне дейін сыпырып алғандықтан, әр жерде қарулы
қарсылықтар оты бұрқ ете түсті. Азық- түлік салғырты 1921 жылғы наурызда
басталған жаңа экономикалық саясатпен алмастырылды. Алайда жұтаған халықтың
жағдайы онымен жақсарған жоқ. 1921-1922 жылдары қыс та қатты болып,
құрғақшылық белең алды. Осы уақыттағы ашаршылыққа осы табиғи апат, қолайсыз
ауа- райы да кеңінен жол ашты. Қазақстанда 1920, 1923 жылдары
ауылшаруашылығы санақтары жүргізілді, профессор С.П. Шеведцовтың
басқаруымен жерге орналастыру мөлщерін белгілеуге арнайы экспедиция
шығарылды. Олардың мәліметі бойынша, 1921 жылғы ашаршылықты Қазақстан халқы
отыз пайызға дейін азайған. Кейбір елді мекендердің тұрғындары жүз пайызға
қырылып, көбісі жолда, үйінде аштықтан ажал құшқан. Осы санақ Ақтөбе,
Торғай аймақтарында шаруашылықтардың үштен бірінің жойылып кеткендігін,
Батыс Қазақстан халқының 31,4 пайызының қырылып қалғанын көрсетіп берді.
Алайда санақ материалдары толық болмағандықтан( мүмкін әдейі солай
жасалынған да шығар), әлі күнге дейін осы ашаршылықта қанша адамның қырылып
қалғанын анықтау қиынға соғып тұр. Халқымыздың мұндай ауыр сынақты бастан
өткізіп, ашаршылық көріп жатқаны туралы жоғарғы жақтағылар әрине хабардар
болды. Себебі бұл шағын ғана аймақта, шағын ғана бір елді мекенде болған
жоқ, бүкіл республика ауқымында болған аса бір күрделі оқиғалар туралы
білмеуі мүмкін емес шығар, мүмкін емес. Осыншама халық аш жалаңаш тентіреп
аштықтан бір- бірінің етін жеп жатса ол туралы айтылмай қалу да сол кездегі
баспасөзге де қылмыс деп есептеуге болады. Бір таңғаларлығы басқа ұлт
өкілдерінен гөрі қайран қазағымның басына түскен азап он есе десек те
болады. Адам шығыны ең үлкен көрсеткіш өкінішке орай біздікі болып тұрады.
1.2Аштықтың ауыр зардаптары ... ...
Еліміздің тарихындағы екінші ең үлкен ашаршылық 1930-1933 жылдарда
болғаны бірімізге аян. Тарихшылардың, саясаттанушылардың пайымдауынша,
оған кінәлі Қазақстанда жүргізілген сталиндік- голощекиндік реформа, содан
туындаған шаруалардың жекеменшігін тәркілеу, жою, әр түрлі ауылшаруашылық
салықтармен бас көтертпеу, күштеп отырықшыландыру, күштеп колхоздастыру,
дәулеттілерді, зиялыларды федолизмнің өкілі, бурзуазиялық интеллигенция
санап атып-асу , билікке жалшыларды тартып, қоғамды қолдан надандыру.
ВКП(б) Орталық Комитетінің Қазақстан Өлкелік партия комитетінің басшылығына
Ш.И Голощекинді жібергені мәлім. Екінші пленумда сөйлеген сөзінде- ақ:
Ауылыд кеңестендіру, бұл шын мәнінде, Қазақстанды кеңестендіру. Сондықтан
барлық салада біздің жұмысымыздың ілгерлеуі үшін қазақ кедейлерін
ұйымдастырмай әсте мүмкін емес,- деп жар салған ол билік басына келгеніне
екі ай өтер-өтпесте ауылдарды аралап көрмей-ақ елдегі жағдайға өзінше баға
беріп, байбалам салды. ...ауылда байдың үстемдігі, рудың үстемдігі
өзгеріссіз сақталған, шын мәнінде өлкеде кеңес өкіметі орнамаған,- деп
мәлімдеді. Сол кезде Советская степь, Еңбекші қазақ газеттерінің
беттерінде Голощекиннің Ауылды кеңестендіру, Асыра сілтеу болмасын, аша
тұяқ қалмасын деген сөзі ұран болып көтерілді. Сөйтіп, ол Қазақстанда
Кіші Қазан өткізуге кірісті, қазақтың төрт түлік малын түгел сыпырып
алып, мемлекет меншігіне бергізді, әсіресе, қазақтың жаны-жылқының көзін
жоюға айырықша күш салынды. Сталиннен, Партияның Орталық Комитетіндегі
негізгі басшыларынан өзінің төтенше шараларды жүргізуіне, авантюристік
бағытын берік ұстануына рұхсат алған Ш. Голощекин Қызылордада өткен 1927
жылы 23 қарашадағы ВКП(б)- ның Бүкілқазақстандық конференциясында халыққа
ашықтан- ашық айбат шекті. Ол: ... Сіздер Зиновьевтің: Қазақстан
Голощекиннің жеке билік құруы үшін басыбайлы берілді,- дегенінен
білесіздер-деді-. Кез келген топтың көсемдері Қазақстанға( өзіне дегені,
М.С) қарсы шығып байқасын- бір аптаның ішінде күлі көкке ұшады. Осылайша
қолына тиген шексіз билікті пайдаланған Голощекин бірінші кезекте өзіне
қарсы шыққан білікті де білімді азаматтарды қуғын- сүргінге салып
тентіретіп жіберді. Мұнан кейін ұжымдастыру деген желеумен көшпелі елді
арсыздықпен тонатып, халықты әдейі ашаршылыққа ұрындырды. Қызыл империя
бейбіт заманда қазақ ұлтына жасалған нәсілшілдік қылмысын әлемдік
қауымдастық алдында жасырып, кеңестік цензура көп жылдар бойы 1931-1932
жылдардағы қазақ даласындағы ашаршылықты баспасөз бетінде жазуға, бұқаралық
ақпарат құралдарына айтуға қатаң тиым салды. Әкімшілік биліктің осынау ел
ішіндегі арандату саясатына, әділетсіздік пен зорлық- зомбылыққа қарсы
шыққандар халық жауы, бандалық құрылым аталып, қырып жойылды.Осы орайда
Біріккен мемлекеттік саяси басқарманың мәліметіне назар аударсақ, 1929 жылы
Қазақстан қатарында үш жүз елу адам бар отыз бір бандалық құрылым ,
1930 жылы 1925 адамнан тұратын 82, 1931 жылы 3192 қатысушысы бар 80
банда әрекет етіпті. Сол кезде селолар мен ауылдарда бұлардан басқа 2001
дұшпандық топ анықталыпты, оларда 9906 адам болыпты. Және де он мың үш
жүз тоқсан алты жеке қаскөйлер тұтқындалыпты. Солардың әрекеттері
салдарынан 1929-1931 жылдары 460 партия- кеңес қызметкерлері өлтірілген,
372 дұшпандық антикеңестік әрекет жасалынған, жүз жиырма жеті астықты өртеу
және малды уландыру оқиғалары орын алған. Қарап отырсаңыз, күштеп
ұжымдастыруға, мал- мүлкін тартып алуға, бас көтерер азаматтарын атып-асуға
халық қатты наразылық көрсеткен
1930-1933 жылдардағы қолдан жасалынған ашаршылықтың елімізде
қазақтардың үштен бірі ғана аман қалды. Өйткені, 1937 жылғы Бүкілодақтық
халық санағының алғашқы мәліметтері бойынша, Қазақстанның ауыл халқы 1930
жылдың1 маусымынан 1933 жылдың 1маусымына дейін 3 миллион 379,5 мың адамға
кеміген. Осы кемуден 1 миллионнан астам босқындарды шығарып тастасақ, 1930-
33 жылдардағы аштық құрбандарының 2 миллион 200 мың адамнан асып түсетінін
байқаймыз. 1922 жылы осы мәселені ҚР Жоғары Кеңесі Төралқасының комиссиясы
арнайы тексерген. Сонда Қазақ елі аштықтан және соған байланысты
індеттерден, сондай- ақ табиғи өлім деңгейінің үнемі жоғары болуынан 2
миллион 200 мың адамнан, яғни барлық қазақ халқының 48 процентінен
айрылды.- деп бұл коммиссия нақты тұжырымдама жасады.
Ашаршылықтың құрбандары
Қазір белгілі болып отырған жағдай, 1930-1933 жылдардағы қолдан
жасалынған ашаршылықта негізінен, жас балалар мен әйелдер көп қырылып, оның
халқымызға демографиялық зардаптары да ауыр тиді, ұлтымыздың сан жағынан
өсуін тежеп тастады. 1897 жылғы патша өкіметінің санағына сенсек, қазақтар
көрші өзбек ұлысынан үш есеге жуық артық, яғни 4 миллион 84 мың болыпты.
Аштықтың ащы дәмін татпаған өзбек халқы бұл күндері отыз миллионға
жуықтаса, қазақтары шет елдегі қандастарымен қоса есептесек, орташа болжам
бойынша саны 15-17 миллион шамасында ғана. Мұны еске алғанында кейбір
тарихшылар Егерде 1930-1933 жылдары елімізде қолдан аштық жасалмағанында,
қазақтардың саны 60 миллионның үстінде болар еді,- деп те ой толғайды.
Саяси маньяк Голощекин асыра сілтеушіліктің мәні саяси бүркемеленсе де,
ол қызыл империя үстемдік құрған шақта айтуға да, жазуға да тиым салынған
мәселе болса да, кейін бұл әлеуметтік апат- Қызыл қырғын, Голощекиндік
геноцид деген тарихи атауға да ие болды. Голощекиндік зұлматтың қазақ
халқына алып келген шығыны әлем тарихында ( пайыз есебімен) гитлершілердің
Еуропадағы еврейлерге жасаған сойқанымен пара- пар келіп, Кампучиядағы
қызыл кхмерлер зардабынан асып түседі. 1932 жылы мешін жылы болған бұл
зұлмат 20 ғасырдағы адамзат баласына қарсы жасалынған ең өрескел
қылмыстардың бірі болып саналынады,- деп жазады белгілі демограф М.
Тәтімов пен Т. Омарбековтер
1921-1922 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АШАРШЫЛЫҚТЫҢ СОЛ КЕЗДЕРДЕГІ
БАСПАСӨЗДЕГІ КӨРІНІСІ
1. Өзіміздікі дегенде өгіз қара күшім бар,
Өзгенікі дегенде.онда менің не ісім бар.
(Известия газетінде ашаршылық мәселесінің көтерілуі)
Салыстырмалы түрде қарайтын болсақ, 1921 жылы Қазақстанда ғана
емес,Ресейдің орталық аймақтарында да азық-түлік жетіспеушілігі сезіліп
үлкен империяның жалауының астына кіретін біраз халық аштықтың зардабын
тартып жатты. Бірақ дәл қазақтай дәл ешкім қырғынғы ұшыраған жоқ. Өйткені
орталыққа жағдайды түсіндіріп, көмек сұрайтын өз арасынан шыққан басшысы
болды.1921 жылы Мәскеу қаласы мен губерниясының хатшылары мен РКП-нің
жауапты өкілдерінің мәжілісінде Лениннің азық- түлік салығы жөніндегі
баяндамасында жұмысшы топ билікке келгелі бері мұндай аштықты, азық
жетіспеушілікті басынан өткізбегенді айтып ,бұл жағдайға ерекше
тоқталды[6]. Көсемнің осы баяндамасы Известия газетінің беттерінде На
помощ голодающим секілді айқайлаған айдарлар ,көлдей-көлдей материалдардың
жариялана бастауына түрткі болды .Сол жылдардағы Известияның беттерін
парақтап отырсаңыз, газеттің бісмілласы Волға маңындағы ашыққандарға көмек
қолын созайық деген ұрандармен басталғандарын байқау қиын емес. Газеттің
құдіреттілігін Ахаң дәл тапқан ғой , баспасөзде жарияланған жаныңды
түршіктірер мақалалар мен жарты әлемге жар салған ұрандарға құлақ түріп ,
қой өзге ұлт болса да обал ғой ,барымызбен бөлісейік деген қазақ аз
болған жоқ. Оны да сол газеттің беттерінен білеміз. Мәселен, ашығып жатқан
орыс бауырым үшін деп 200 000 пұт астық және 700 000 рубль ақша жинап
берген Шымкент уезінің халқын жарайсыңдап деп мақтады ,өзгелерге үлгі
етті[7].
1921 жылы 19 шілдесінде Түркістан Орталық Атқару Комитетінің орталық
Ресейдегі ашығып жатқан елге көмек беру жөніндегі орталық комиссияның
алғашқы бас қосуы өтеді. Онда Дубинский жолдас ашыққандарға жан-жақты көмек
ұйымдастыру жолдарына ерекше тоқталды. Ташкентте ,Түркістан
республикасының барлық аймақтарында облыстық және уездік комиссияарқылы
ерікті түрде ақшалай ,азық- түлік және заттай көмек жинауды ұйымдастыру
қажет екенін ,бұл іс-шараны ұйымдастыру кезінде митинг,концерт,лекция
сияқты үгіт-насихат шараларының болуын,әсіресе баспасөздің бұл шараға
белсене араласу керек екенін қадап айтады[8].
Баспасөз әрқашан да үгіт-насихат құралы болып келді емес пе? Известия
бас редакторы В.Юдовский өз материалдарын,тіпті бір газетті үгіт-насихат
емес ,талап ету құралы ретінде пайдаланғанын аңғару қиын емес. Орталық
Ресейдің бірнеше губерниялары жұтқа ұшырап отыр,егіндіктер қурап
қалды,аштық күннен күнге өршіп келе жатыр,жұмысшылар мен шаруалар ашығып
отыр дей келе: Туркестан в этом году не может пожаловаться на неурожай.
Было бы преступлением ,если бы рабочие и крестьяне Туркестана не пришли не
помощь своим голодающим братьям...[9]деп көмек қолын созбау қылмыспен тең
екенін айтады. Юдовскийдің бұл сөзін қазақшаға аудармай ,айтылған сөзінің
зілін сезіну үшін сол күйінде беріп отырмын.Бұдан кейін де В.Юдовскийдің
біраз материалдары жарық көрген. Солардың бірінде ол Біздің азық- түлік
комитетінің (Известия газеті Ташкент қаласында шығып тұрғандықтан,біздің
деп отырғаны Түркістан республикасы болуы керек) алдында зор міндет
тұр.Олар енді Түркістанның жұмысшыларымен қоса,орталық Ресейдегі
ашыққандарды да асырауы қажет. Бәрі де азық-түлік фронты үшін деген
ұранның дәл бүгінгідей маңызы болған емес[10].Соғыс фронтына (1916 жылғы
25 маусымындағы жарлық бойынша )адамын беріп үйреніп қалған қазаққа
қолындағы нанын беру қиын болыпты ма?!
Қазақ қолындағысын берді, бергіздірді. Өйткені олардан Волга маңында
ашығып жатқан орыс ағайындар үшін жылу жинауды талап етті: Сыр-
Дарьинский областной совет союза работников земли и леса постановил-
предложить служащим и работников земли и леса постановил –предложить
служащим и рабочим произвести добровольное отчисление недельного пайка,а
тем кто пайка не получает,-недельного заработка в пользу голодающих
Поволжье и др. Места[11].
Жоғарыда Ресейдің орталық аймағы ашығып жатыр деп жарты әлемге жар салды
дегенімізде ,ауыспалы емес тура мағынасында қолданған едік.Өйткені оған
Известияның№166 санындағы шетелдерден келген көмек туралы ақпарат себеп
болды: Помощь извне
Ганновер 23.Германский красный крест организован Особый комитет
помощии голодающим России.
Рига 20.По сведениям из Лондона, в Англий организуются комитеты
помощи голодающим Россий.
Берлин 23.Германский министр иностранных дел Розен уведомил нашего
представителя в Берлине, тов. Колпа о решений германского провительства
принять участие в оказаний помощи голодающему населению Россий. В первую
очередь, Германия намеревается отправить в Россию лекарства.
Христиан 21.Норвежское правительство внесло в парламенте предложение
обоказаний помощи голодающим России. Предпологается предоставить России
соленую рыбу и жиров на сумму 700 тысяч крон даром[12].
Мені таңқалдырғаны қызық жағдай ,өкіметтің органы болса да Известия
Ташкент қаласында шығып тұрды емес пе,онда бұл газеттің сонау Ресейдің
орталық аймақтарында болып жатқан ашаршылықтан хабары болғанда неге дәл
түбіндегі Торғай,Ырғыз бен Ақтөбеде ашығып жатқан халық туралы білмей
қалды? Бейтарап ұлттың өзге елдің жерінде жүрсе де өз ұлтының ғана сойылып
соғатын баспасөзінің негізі мүмкін дәл сол жылдары қаланған болар. Дегенмен
де Известияда қазақты есіне алған бір адам болды. Ол –С.Меңдешов еді.
Республикалық орталық Атқару Комитетінің төрағасы әрі аштарға жәрдем
ұйымдастыру комиссиясының бастығы С.Меңдешовтың Известияның 1921 жылғы
№180 санында жарияланған Қырғыз (Қазақстан) республикасының ашыққандарына
көмек беріңдер деген хатында ...Аштық Торғайдың,Ырғыздың,Темірдің,Ойылдың
көшпелі аудандарында қысты күні қатты сезілген. Қазіргі күні ашаршылық
Ақтөбе губерниясына ,Орал облысының Елек,Жымпиты,Гурьев уездеріне жайылды.
Енді Орынбор губерниясы мен Бөкей облысына аштық қаупін төндіріп тұр.
Шексіз далада ата –анасыз балалар қанғып жүр. Далалық жерден күн көру үшін
тамақ іздеп босып кетті, қалаларда ,теміржол станцияларында туыс –туғандары
тастап кеткен балалар ,қарттар, төгінді лас қоқыстарды ақтарып, талғажау
болатын дәм іздеуде. Қазақ халқы үшін қол ұшын беріп, көмектесіңдер
[13]деп қазақ халқының жағдайын мәз емес екенін,олар да көмекке зәру екенін
жеткізуге тырысты. С. Меңдешовтың айтуы бойынша Қазақстандағы аштық
белгілері 1921 жылдың қысынан бастап біліне бастаған ал Ақ жол, Еңбекші
қазақ газеттері бетіндегі материалдарға қарап көмектің 1921 жылдың аяғына
қарай беріле бастағанын байқауа болады. Өйткені көмектің берілгендігі
туралы материалдардың көбі 1922 жылдың үлесінде. Өзімдікі дегенде өгіз
қара күшім бар ,өзгенікі дегенде ,онда менің не ісім бар деген позицияны
ұстанған Известия газетінің біраз материалдарына тоқталып өттік, енді
қазаққа жанашыр басылымдар Еңбекші қазақ пен Ақ жол газеттеріне тоқтала
кетсек.
2.2 Алтын, күміс- тас екен,
Арпа- бидай- ас екен.
(Ақжол және Известия газеттеріндегі аштық тақырыбы)
Қазақтың аузынан шыққан әр бәр мақал, қанатты сөз белгілі бір оқиғаға
байланысты шығып отырған. Алтын, күмістің тас екеніне, ал бір уыс арпа мен
бидайдың жүрек жалғар ас екенін осынау аштық кезінде мойындаған еді. Жаңа
экономикалық саясатқа көшу кезінде қазақтың басынан өткен аштық туралы
қазақтың баспасөзі не жазыпты?
Ақжолдағы ашаршылық проблемасын көтерген мақалаларды талдамас бұрын
, газеттің өзіне қысқаша тоқталып кетсек: 1920 жылдың 18 сәуірінен шілденің
27-іне дейін Ташкент қаласына қазақ тілінде Жаңа өріс газеті шығып
тұрған болатын. Ал, Ақжол болса сол басылымның заңды жалғасы еді. Жаңа
өріс - қырғыз – қазақша жетісіне екі рет шығатын сыпайы тілдегі саяси әрі
шаруашылық газеті деп аталды. Басылым материалдары халықты негізінен
еңбекке, игі тіршілікке шақырды. Оның бар-жоғы он төрт нөмірі жарық көрді.
Ал ,сол жылдың жетінші желтоқсанынан бастап оның орнына Ақжол газеті
Қырғыз газеті деген атпен шыға бастады. Орташа таралу тиражы 1800.
Алғашқы редакторы – С. Қожанов . Басылымның ішкі хабарлар ,сыртқы
хабарлар,сауатсыздықты жою жайынан, әйел теңдігі, жарнама, партия
тіршілігі, партия талаптары шаруашылық жайынан деген бөлімдері болды.
Сонымен бірге, 1920-1922 жылдардағы аштық мәселесін жиі көтеріп ,жағдайға
жарық түсіріп, баяндап отырған да осы Ақжол газеті болды. Жоғарыда айтып
өткеніміздей жауапты, яғни бас редакторы С.Қожанов болғанымен ,
шығарушылары жиі өзгеріп отырған. Мәселен 1921 жылы № 120 санында жауапты
редактор деп С. Қожановтың аты жазылса , 1921 жылдын № 121-125, 1922
жылдың № 126-136 сандарында шығарушысы С. Оспанов болған. 1922 жылы Нәзір
Төреқұловтың, Санжар Асфендияровтың, қайтадан Сұлтан Қожановтың редактор
болғанын байқаймыз.
Енді тікелей мақалаларға көшейік, сонымен 1921 жылы Ақжол газетінде
жарық көрген материалдардан біздің қолымызға түскені Ашыққандар үшін
деген ( айдар орнына да жүрген) тақырыппен он екінші желтоқсан күні
Қазақстан елші мекемесіне Киселев, Щастнев жолдастардың Қазақстаннан келген
1 193 аш баланы барып көргені туралы туралы материал. Балаларда еш оба
жоқ. Иығына ілген бір-бір шоқпыты бар. Көйлек киімінің жоқтығынан бейітті
құрту мүмкін емес : балаларға төсек –жайма берілмесе өлімнің өрши беретін
түрі бар. Жұқпалы дерт күшті[14] деген жолдардан ашыққан уездің балаларын
аман алып қалу үшін басқа жаққа ( поезбен қайда алып кетіп бара жатқандары
бізге беймәлім, материалда көрсетілмеген) алып кетіп бара жатқандығын
түсінуге болады. Екі № 203 және №142-нші пойыздарға 1 193 баланы бөліп
отырғызған. Бұл балалар аштықтан бір бұратылса, екінші жағынан, төсек-
жайманың жетіспеуі, жұқпалы аурулардың кесірінен балалардың ажал құшып
жатқандығы жазылған. Бұл балалардың поезда бір күн емес, екі күн емес бір
айдан астам уақыт келе жатқанын келесі жолдардан білуге болады:
Балалардың түрі өте жүдеу. Азықты баста он бес күнге деп алып шыққанмен де,
жолда бір айдай тамақ берілмеген Ташкентке жеткенше 203- нші поездағы 710
баланың 107-сі өлген. Тамақ өте кем беріледі, кей тамақтар тіпті
берілмеген. Басқа поезда 560, екінші поезда 203 бала бар. Жолшыбай тағы да
тамақсыз қалмас үшін, мұнан былай жүретін жолына деп арнап азық беру керек
[15].Ал бұл жолдардан аш балалардың тағы да жол жүретінін аңғарамыз. Авторы
белгісіз бұл материалдарда сонымен қоса поездың комиссиялары мен
дәрігерлердің сөздерінен көшіру-қондыру мекемесінің қолында жетерлік азық
жоқ екені, сол үшін бұған аштарға жәрдемші кіндік комиссиясының араласуы,
яғни : кетейін деп тұрған 203 поезға күніне 18-20 пұттай піскен нан ,
қайнаған су да 2-3 күнде бір беріледі екен, күніне ең болмаса бір стакан
ыстық шай берілуі керек екендігі айтылған[16].Бізді мазалаған бір сұрақ бұл
балалар қайдан шықты, қайда бара жатыр, не үшін оларды бір айдан астам
уақыт бойы пойызбен көшіріп-қондырып жүр. Аштықтан құтқарам деп жүріп,
онсыз да бір поездағы жүз жеті баланы өлтіріп алды емес пе? Бұл да бір сол
кезеңнің жауапсыз қалған мың сұрағының бірі.
Ақжолдың сол санында жарық көрген тағы бір материалдардың бірі Аш
губернияларға азық-түлік жіберіледі деп аталады. Онда халық азық- түлік
комиссариатының және кіндік ұйымының соңғы хабарларына сүйене отырып, қазан
және айларында Астрахан губерниясына Башқұртстан Республикасына,Қазақ
республикасына,Самар губерниясына және тағы басқа губерниялар мен
облыстарға қанша азық- түлік жібергені айтылған. Оқырмандарға салыстырып
отыруға жеңіл болу үшін кесте түрінде берейік. 1 кесте.[17]
Кесте1
Аш губернияларға жіберілген азық – түлік көлемі
Жәрдем жіберілген аймақтар. Қазан айындағы Қараша айындағы көлемі
көлемі (пұт) (пұт)
1.Саратов губерниясына 136 мың 700 22мың
2.Самар губерниясына 128 мың 200 22 мың
3.Татар Республикасына 120 мың 780 22 мың
4.Қазақ Республикасына 87 мың 550 19 мың 520
5. Сібір губерниясына 80 мың 500 175 мың
6.Неміс ортақшыл ұйымына 40 мың 750 7 мың
7.Чуваш облысына 38 мың 900 10 мың
8.Башқұрстан
Республикасына 27 мың 240 8 мың
9.Астрахан губерниясына
19 мың 6 мың
10.Уфа губерниясына
13 мың -
11.Маринский облысына
9 мың 520 3 мың
Бір қараған да Қазақстанға көмек аз берілмегендей ,керісінше жәрдем
берілген он бір аймақтың ішінде төртінші орында тұрғанын байқаймыз. Тырнақ
астында кір іздегеніміз емес ,бірақ шындықтың аты шындық қой. Жоғарыда
Шымкент уезі халқының сол жылдың жазында орталық Ресей губернияларының
ашыққан халқына деп жіберген 200 000 пұт астық, 7млн.рубль көмек жөнелткені
туралы айтқан болатынбыз. Біріншіден , бұл тек қана Шымкент уезінің
жиналған жәрдем ( Қазақстанның басқа аймағынан жиналған көмектерді
қоспағанда). Енді мына жағдайға қараңыз, дәл қазақтай қырылып жатпаған
Ресейдің орталығына шамамен тамыз айында көлемді жәрдем жөнелтілсе ,одае
кейін қазан ,қараша айларында елмен бірге тағы да елдікінен көлемді азық-
түлікті тағы жіберді. Оған шет елдерден келіп жатқан көмекті қосыңыз. Бұл
бейтарап ұлттан азық-түлікті қызғанғаным емес, Орталықта отырған
басшылардың аштық зардабын тартып отырған елдерге азық-түлікті әділ
үлестірмегеніне ашуланғаным. Дегенмен де қазақтың үштен бірі қырылғанына
қарағанда, ашаршылықтың зардабын қазақтан көп тартқан халық жоқ сияқты.
Ашыққан елдің бір үзім нан іздеп босқынға айналып жатқанын көрсететін
тағы бір материал Ғ. Қаналин мен Т.Ибрагимовтікі. Олардың бұл еңбегін жол-
жөнекей очерк десек те болады. Онда Орал облысы, Темір уезінен он сегізінші
қараша күні Түркістанға жөнелтілген 856 аш босқынның жол бойы көргендері
жазылған. Әдеби жағынан аса бір құнды болмаса да, деректілігі жағынан
таптырмас дүние. Бұл материалда 856 ашқұрсақ адамның 18 күн Қарағандының
боранында қалғандығы , кісілердің бірінің аштықтан өліп қырылғандығы
,екіншілірдің суықтан жатқан күйінде вагонда қатып қалғандығы туралы
баяндалады. Ақырында Жорынға тиісті құрбандықтарымызды беріп бітіргеннен
кейін , 24-інші қаңтарда Жорыннан шығып Жемге келдік. 3 күн жемде тұрып
бір уақыт Шалқарға келіп арзаншылықты көргеннен кейін, әкеміз базардан
келген балаша қуандық. Шалқардан өткеннен соң, жол бойындағы станцияларда,
баяғы 17-18-інші жылғы ашаршылықтан шұбырып ,бізідің жаққа барғандардың
біразын көрдік. Бұлар бізді күтіп қарсылау үшін қойындарын ашып ,құшақтарын
жайып тұрған болып көрінді. Ақылдарын айтты. Соны жолдағы асханалардың
астарын ішіп отырып, Ташкентте біздерді таратып тұратын банкет әр жақа
тарата бастады [18]. Авторлар Ташкентке келгенен кейін ашаршылыққа
ұшыраған он екі баланы арнайы орындарға жайғастырғандарын айтады. Сол
балалардың тізімі мен олардың қайда орналасқаны туралы мағлұматты да қоса
береді:
Кесте 2
Саны Балалар аты һәм Қай уезд Қай болыс Нешінші ауыл
фамилиясы
1 Күндебай Таспанов Темір Темірорқаш 4
2 Жақым Жалабаев -- -- 1
3 Қойшыбай Иманғазин -- -- --
4 Елауес Аманов -- -- --
5 Ізбасар Мақанов -- -- --
6 Төлеген Шындауилов -- -- 5
7 Ғабділ Халықов -- -- 1
8 Жопар Қолбасов -- Жемтемір 3
9 Қапар Қолбасов -- -- --
10 Тәнірберген -- Жембайсары 4
Балантаев
11 Ғұбайдулла Балантаев -- -- --
12 Төлеуғали Тәшімов -- Жемоғажар 3
1922 жылдың алғашқы айларындағы деректерге сүйенер болсақ,
Қазақстанның барлық 4 миллион 854 мың 751 жанынан 1 миллион 465 мың 753
адамы аштықтың зардаптарын тартып жатқан еді [19].
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz