Дене тәрбиесі дайындығы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І тарау.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 .Болашақ мамандардың кәсіби – қолданбалы дене тәрбиесінің
дайындығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .6
1.2. Еңбек жағдайының сипаттамасы және физиктердің, химиктердің,
математиктердің кәсіби-қолданбалы дене тәрбиесіне қойылатын талаптар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3. География, биология факультеттеріне.Кәсіби-қолданбалы дене тәрбиесін
берудің шарттары, еңбек сипаты және тәсілдері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 16
ІІ-тарау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.1. Қоғамдық факультеттер (журналистка, тарих, филология) студенттернің
дене тәрбиесі процесіндегі кәсіби-педагогикалық
дайындық ... ... ... ... ... ... 32
2.2. Дене тәрбиесінің болашақ мұғалімдерінің кәсіби-педагогикалық бағыты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
2.3 . Заң факультеті студенттернің кәсіби.Дене тәрбиесі дайындығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
ІІІ-тарау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3.1.Салауатты өмір салты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 55
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .71
Кіріспе
Қазіргі кезеңде әрбір азаматтың бойындағы дене қозғалыстарын, сапалық
қасиеттері мен рухани күшін үйлестіріп, олардың еңбек, оқу қабілетін
арттыруға, белсенді өмірін ұзартуға бағытталған дене тәрбиесіне зор көңіл
бөлініп отыр. Дене тәрбиесі бала-бақшадан бастап, мектеп орта және жоғары
оқу орындары мен өндірістік ұжымдарда өткізіліп, оған тиісті бағасы
берілуде.
Әрбір адам өзін келешекте өмір сүруге әзірлеп отырады. Алайда, ғылым
мен техниканың дамуына байланысты көптеген қол жұмыстары ой еңбегімен
алмастырылып, денелік қимыл-қозғалыстар азаяды. Соның салдарынан адам
ағзасы көптеген өзгерістерге ұшырап әртүрлі аурулар орын алуда. Сондықтан
адамды мұндай күйден арылтудың бірден-бір жолы қимыл-қозғалыс, яғни дене
тәрбиесі және спортпен шұғылдануға ынталандыру.
Біз ұсынғалы отырған оқу әдістемелік құралы осы тұрғыда біршама
мәселелерді, игі істерді қолға алып отыр. Егеменді елімізде дене тәрбиесі
барысындағы жұмыстарды қайта құруда. Әсіресе, дене тәрбиесі мен спорт
саласында оқушыларға, студенттерге ана тілімізде сабақ беретін, бәсекеге
қабілетті мамандарды қажет етуде. Әрине, мұндай мамандарды дайындау
педагогикалық дене тәрбиесі институттары мен университет, колледждер
үлесіне тиеді.
Оқу әдістемелік құралында арнаулы оқу орындарында өтетін дене тәрбиесі
мен спорт жөніндегі бағдарламалар туралы мақсат пен талаптары жөнінде
әдістемелік нұсқаулар берілген. Атап айтқанда: І-ші тарауда арнаулы оқу
орындарындағы ол жұмыстардың маңызы, мәні, көпшілік дене тәрбиесі және
спорттық сауықтыру жұмыстары жөнінде айтылса, ІІ-тарауда дене
жаттығуларының гигиеналық негіздері, спортшылардың жеке тазалығы, денені өз
бетінше шынықтыру амалдары, дене тәрбиесі мен спорт сабақтарындағы
тамақтану тәртіптері, дене тәрбиесі мен спорт киімдеріне қойылатын тазалық
талаптары туралы жан-жақты, тиянақты әдістемелер берілсе, ІІІ-ші тарауда
дәрігерлік бақылаулар мен спорт көрсеткіштерінің қарама-қайшылықтары,
сабақтар, оқу-жаттығу барысында студенттердің өзін-өзі бақылау жолдары,
дене дамуын бақылау әдістері (салмағын, кеуде қуысының қоршауын, өкпенің
өмірлік сыйымдылығын, бұлшықет күшін бақылау, қимыл тездігін, иілгіштігін
бақылау, спортшы ағзасының кейбір жағдайлары жөніндегі сабақ барысында
спорт жарақаттары және оны болдырмаудың алдын-алу әдістері, емдік дене
тәрбиесі туралы материалдар толығымен қамтылған.
Оқу әдістемелік құралында ұсынылып отырған нұсқаулар болашақ спортшылар
үшін арнайы дайындық жүргізуге, салауатты өмір сүруге ынталандыруға, оларды
жылдамдыққа, шыдамдылыққа және әдіс-тәсілдерді жете меңгеруге өте қажет деп
ойлаймыз.
Ал оларға бұл мәселені жеткізу және тиімді үйрету үшін арнайы
мамандардың тәжірибелі болғаны жөн.
Зерттеу объектісі: Әр түрлі мамандықта оқитын студенттердің дене
тәрбиесі және сауықтыру жұмыстарын ұйымдастыру. Көрнекі құралдар арқылы
оқыту ықпалын анықтау.
Зертту пәні: Әр түрлі мамандықта оқитын студенттердің дене тәрбиесі
және сауықтыру жұмыстарын оқыту негізі.
Зерттеу мақсаты: Оқу әдістемелік құралында ұсынылып отырған нұсқаулар
болашақ спортшылар үшін арнайы дайындық жүргізуге, салауатты өмір сүруге
ынталандыруға, оларды жылдамдыққа, шыдамдылыққа және әдіс-тәсілдерді жете
меңгеруді қалыптастыру.
Зерттеу міндеттері:
- Спортшылар мен студенттерге дене тәрбиесі және сауықтыруға арналған
қажетті мүмкіндіктер арқылы оқыту ;
- Әр студенттің жеке дара қасиеттері мен қабілеттерін ашу
- Студентке әсер етудегі белсенді әдістерге бағдар жасау;
Зерттеудің ғылыми болжамы: Ұсынылып отырған әдіс-тәсілдер арқылы әр
түрлі мамандықта оқитын студенттерге дене тәрбиесі және сауықтыру
жайлы меңгертуге оңтайлы ұйымдастыруға болады.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселесі бойынша педагогика , психология ,
физиология әдебиеттері , тақырып бойынша теориялық талдау жасау; баға
беру.
Зерттеудің практикалық мәні: Зерттеу барысында жинақталған
материалдарды әр түрлі мамандықта оқитын студенттерге өз тәжірибесінде
қолдануға болады.
Зерттеу кезеңдері:
- зерттеу мәселесі бойынша материалдар жиналды;
- зерттеу нәтижелері жүйеге келтірілді;
- сараптама жасалды;
- Диплом жұмысының құрылымы:
1.1. Болашақ мамандардың кәсіби – қолданбалы дене тәрбиесінің дайындығы
Студенттердің кәсіби – қолданбалы дене тәрбиесі дайындығы деп таңдаған
мамандығын ойдағыдай игеруге және жоғары өндірістік өнімді еңбек
дайындығына бағытталған дене тәрбиесінің формалары ,әдістері мен тәсілдері
міндеттері мыналарды қамтамасыз етуден тұрады:
1. Таңдаған кәсіби қызыметінің ерекше талаптарына жауап беретін ( яғни,
кәсіби қасиет құрамына жататын қаблеттер ) тұлғалық қаблеттерді дамыту
2. Таңдаған мамандығында қолданылатын ,не оны игеруде жәрдемі тиетін
икемділік пен машықты қалыптастыратын және жетілдіру;
3. Кәсіби қызыметтің ерекше жағдайларының қолайсыз әсеріне ағзаның
бөкемділігн қалыптастыру;
4. Дене тәрбиесі дайындығының тәсілдері арқылы даңдаған кәсіпке қажетті
ерік-жігер мен басқа да психикалық қасиеттерді дамыту
5. Дене тәрбиесі тәсілдері арқылы мектептерде болашақ тәрбие жұмыстарын
жүргізетін мұғалімдер даярлау.
Өндірістегі техниканың бүгінгі өсу дәрежесі мен мқмкіндіктері еңбектің
қай саласының болса да қызыметтерінен тек өндірістік біліктілігі , жоғары
білімді ,саяси және мәдени сауаттылықты,сонымен қаттар ,берік денсаулықты ,
оларды белгілі бір мақсатқа бағытталған,кәсіби-қолданбалы сипаттағы дене
тәрбиесі жаттығулар арқылы қамтамасыз етуге болады. Өндірістік еңбектің
тиімділігін:
1. Өнім шығаруға жұмсалатын уақытты азайту;
2. Адамдардың тұлғасын дамыту және денсаулықтарын нығайту (
бюллень-порцентпен ,өндірістік еңбек-порцентпен ) негізінде
жұмыс қабілеттерін арттыру;
3. Жұмыс уақытының шығынын төмендету;
4. Адамның еңбек тіршілігінің ұзақтығын өсіру ( зейнеткерлер)
арқылы арттыруға болатындығын зерттеу жұмыстарының нәтижесі
көрсетіп береді
Осы порблемеларды шешуде ,сөз жоқ,мидың жұмыс қабілетінің тұрақтығына
,жұмысқа деген ықыласты сақтауға ,ойлау қызыметі және қозғалыс әрекетінің
дәлдігі мен шапшаңдығына қабілетін ,у-шуға,ауаның
ластануына,қысымның,температураның және басқалардың өзгерісіне қарсы тұра
алатын қабілетін айқындайтын адамның денсаулығы,оның тұлғалық және
психикалық қасиеттері шешуші маңызға ие.
Медициналық атасы саналатын Гиппократтың өзі дені
саулық пен ұзақ өмір үшін гимнастика мен серуен қажет деп есептеген.Атақты
Аристотель былай деп жазған: ұзақ уақыт жұмыссыздықтан басқа ешнәрсе де
адамды титықтатып жан күйзелте алмайды .
Өздеріңізге белгілі ғалымдар мен философтар сонау көне
дәуірде,барлық өндірістің 96-98 проценті адамнің қарапайым қолдарымен ,
ауыр еңбекпен атқарылатын кезде өмір сүрген. Ал бүгін адамдардың тұрмыстағы
және өндірістегі қолеңбегінің үлгісі небәрі 4-6 процент қана. Қазіргі ғылми-
техникалық прогресс қзінің құрлымы жағынан және күш-өкат шығыны жағынан сан
түрлі мамандықтарды ғана емес ,сонымен бірге белгілі бір арнайы дайындық
дәрежесін көрсете білу қажеттілігін де туындатады.
Бүгінгі студенттер-халықшаруашылығы кез келген саласының болашақ
командирлері,олар да кәсіби –қолданбалы дене тәрбиесі дайындығының ғылыми
негізделген жүйесіне зәру.
Студент еңбегінің сипаты- айқын гиподинамия жағдайында орындалатын
басым ой еңбегі
Ой еңбегі кәсібін шартты түрде ойлау қызыметінің екі саласына бөлуге
болады
1. Жоспарланған перспективалы әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешетін
ойлау қызыметі ( студенттер,ұстаздар,жазушылар,ғалым дар,т.б.)
2. Күрделі механизімді басқару мен кейде жедел де қатесіз шешім
қабылдап,шұғыл шара қолдануды қажет ететін төтенше жағдайларға кез
болатын,уақытқа қарай тұрақты өзгеріп тұратын процестерге бақылау
жасауды жүзеге асыратын операторлық (
диспечрлік,операторлар,бақылаушылар ) қызымет.
Оқу процесі мен болашақ кәсіби еңбектің түрлі мамандық бойынша оқып жүрген
студенттерге қояр шартына орай, ағзаның тұлғалық және психофизиологиялық
мүмкіндіктеріне, оның функциалдық даярлығына әртүрлі талаптар қойылады.
Шартты түрде мынадай маамандықтар топтарын атауға болады:
Бірінші- (физика, хмия, математика);
Екінші-(далада істейтін мамандықтар-биологтар,гегрофтар,т.б .)
Үшінші- (заңгерлер)
Төртінші- (қоғамдық ғылымдар)
Бесінші- (инженерлік-техникалық)
Алтыншы- (көліктік)
Жетінші- (әскери) және т.б.
Еліміздің арнаулы оқу орындары (педагогикалық, медициналық, техникалық
институттар, университттер, колледждер) дайындауда маңызды роль атқарады.
Бұлар өндірістік, білім беру, денсаулық сақтау, халыққа қызмет көрсету
жұмыстарына мамандар мен ұйымдастырушылар даярлайды, ауылшаруашылық
мамандарын толықтырады, сонымен бірге білім берудің жалпы міндеттерін
орындауға қатысады. Қазіргі таңда еліміздің әртүрлі арнаулы оқу орындарында
ауыл шаруашылығының қазіргі қажет мамандықтардың түрлі салалары бойынша
мыңдаған түлектері бітіріп шығады.
Еліміздегі көптеген арнаулы оқу орындарында көпшілік спорт және дене
тәрбиесі-сауықтыру жұмыстары жақсы жолға қойылған. Оқу орындарының
түлектері жақсы шынықтырылған, әрі дене дамуы жағынан да алдыңғы қатарда.
Бұл көптеген түлектер мен тәрбиеленушілерге спортшы болуға мүмкіндік
туғызады. Мысалы, бокстан Сидней олимпиадасының күміс жүлдегері
М.Ділдәбеков, Москва олимпиадасының чемпионы Ж.Үшкемпіров (грек-рим
күресі), Москва олимпиадасының күміс жүлдегері С.Қонақбаев (бокс). Сондай-
ақ арнаулы ойындардың жүлдегері мен жеңімпаздары және Европа, Әлем
біріншіліктерінің чемпиондары болды; Б.Жұмаділов (Жамбыл), Е.Ибраймов
(Ақтөбе), Г.Головкин (Астана), А.Д.Жафаров (Ақтөбе), Т.Хромова (Оңтүстік
Қазақстан), Б.Саттарханов (Оңтүстік Қазақстан) және басқалар.
Олардың әрқайсысы өз кезегінде арнаулы оқу орындарының дене тәрбиесі
ұжымдарында спортпен айналысуды бастаған, яғни сонда қажетті дене
дайындығын алып ерік-жігерін шыңдаған. Қазіргі таңда еліміздің арнаулы оқу
орындарында да студенттердің дене тәрбиесі мен спорттың дамуына көп көңіл
бөлінуде. Көптеген түлектер оқу орнын бітірген дипломымен бірге, олар дене
дамуы мен дене дайындығының жеткілікті деңгейін көрсетіп, спортта да әлем
деңгейінде ең жоғары көрсеткіштерге қол жеткізеді.
Болашақ түлектерімізді тәрбиелеуде, оларды жоғарғы спорттық
көрсеткіштерге жетелеуге көптеген арнаулы оқу орындары жемісті еңбектер
атқаруда. Атап өтетін болсақ Қазақ спорт және туризм академиясы, Қ.А.Ясауи
атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, М.Әуезов атындағы Оңтүстік
Қазақстан мемлекеттік университеті және тағы басқалары, сондай-ақ арнаулы
орта оқу орындары арасынанда үздік спортшылар мен командалар дайындауда
бірнеше колледждер тынбай еңбек етуде. Айтар болсақ қазіргі таңда жоғары
топта өнер көрсететін Оңтүстік Қазақстанның "Ордабасы" футбол командасы
кезінде Шымкент гидромелиораторлық құрылыс техникумы базасында құрылған
болатын. Оның құрамында сол кезде КСРО бойынша белгілі болған ойыншылар
Ю.Горбунов, И.Зайцев, Б.Байсейтов, С.Радке, А.Толмачев, Т.Иксанов т.б.
сынды белгілі футболшылар өнер көрсетті.
Арнаулы оқу орындары арасында қазіргі танда спорттың дамуына көп көңіл
бөлінуде. 1976 жылдан бастап әдетке айналған (КСРО кезінен бастап) орта
арнаулы оқу орындары студенттерінің Бүкілодақтық спартакиадасы өткізіледі.
Оның бағдарламасында жеңіл атлетикадан, жүзу, футбол, күрес түрлерінен,
баскетбол, волейбол және т.б. спорт түрлерінен жарыстар бар. Мысалы: 2003
жылғы республикалық студенттер спартакиадасында көптеген арнаулы оқу
орындары өнер көрсетіп, біршама табыстарға жетті. Атап айтқанда 1-ші орын
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті, 2-ші орын
Қараганды мемлекеттік университеті, 3-ші орын Павлодар мемлекеттік
университеті, 4-ші орын Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университеті т.б. алды.
Сонымен бірге арнаулы оқу орындарының спортшылары облыстық, қалалық,
аудандық жарыстарға белсенді атсалысады. Көптеген оқу орындарының ішкі
спартакиадалары жоғары спорттық деңгейде өтеді.
Орта арнаулы оқу орындарына арналған дене тәрбиесі бағдарламасы
студенттердің бірнеше теориялық тақырыптарды үйренуін және сонымен бірге
тәжірибеде спорттың әр түрінен дене жаттығуларымен шынығып, меңгеруін
қарастырады.
Қазақстандағы Дене тәрбиесі және спорт, Жеке және қоғамдық гигиена
т.б. басқаларынан студенттер сынақ тапсырады.
Дене тәрбиесі мен спорттық идеологиялық, ғылыми, әдістемелік және
ұйымдастыру негіздерін үйрену, сонымен қатар тәжірибелік дағдыларды меңгеру
студенттерді алдағы жұмысында қоғамдық-инструктор немесе оқу орнында және
жұмыс орнының дене тәрбиесі ұжымындағы спорт төрешісі ретінде болуына
керекті біліммен және дағдымен қаруландырады.
Бағдарламаның тәжірибелік бөлімі оқушылардың гимнастикадан, жеңіл
атлетикадан, шаңғы спортынан, жүзуден, туризмнен, сонымен бірге
Президенттік тест кешені мөлшерінің нормативтер мен бақылау жаттығуларын
орындауын қарастырады. Яғни, мектептерде дене тәрбиесінен жақсы бағалар
алған студенттер үшін де тұрақты жаттықтыруды қажет етеді. Негізінен
гимнастикадан нормативті: тартылу, аунау көпшілігі орындай алмайды. Бұл
Президенттік тест кешені мөлшерінің басқа да нормативтеріне қатысты: 100м.
жүгіру, кросс, ұзындыққа немесе биіктікке секіру, граната лақтыру, шаңғымен
сырғанау, жүзу және туристік жорық. Бұл нормаларды орындау үшін өзіңді-өзің
дайындап, шынықтыру қажет.
Дене тәрбиесі бағдарламасының негізгі мазмұнын қимыл қозғалыстардың,
жалпы дамытушы және қолданбалы дене жаттығуларының өмірге қажетті түрлерін
құрайды. ДТ бағдарламасына баскетбол, волейбол, гандбол, футбол сияқты
студенттерге танымал көпшілік спорт ойындары және қозғалыс ойындарының жеке
түрлері енеді. Студенттер оқу сабақтарында спорт ойындары бойынша құнды
қимыл дағдылары мен дене сапаларын меңгереді. Спорт ойындарынан сынақ
нормативтері болғанымен, қозғалмалы-спорт ойындарының жеке тәсілдік
элементтерін меңгеру дене тәрбиесінен баға қоюда есепке алынады.
Дене тәрбиесі бойынша оқу жұмысын ұйымдастырудың негізгі түрі жаңа
материалды үйрететін, меңгерілген қимыл дағдыларын жүзеге асырып, бекітетін
оқу сабақтары болып есептеледі. ДТ бағдарламасы әрбір студенттің күн
тәртібін сақтауын, белгіленген уақытта тексеруден өтуін, өзін-өзі бақылау
күнделігін жүргізуін, өз денсаулығы мен дене жағдайын қарап, оны жақсарту
шараларын қолдануды талап етеді.
Дене тәрбиесі пәні бойынша қорытынды баға студенттерге бір рет
семестрде теориялық тақырыптардан алған білімдері, оның тәжірибелік
нормативтерді орындауда көрсеткен нәтижесі, сонымен бірге оқу-жаттығу
сабақтарға қатысуы және тәртібі бойынша қойылады. Сабаққа себепсіз
қатыспаған студенттер сынақ жарыстарына қатысуға жіберілмеуі мүмкін, әрі
пәннен жақсы қорытынды баға алмайды.
Денсаулық жағдайына қарай арнайы медициналық топтарға кіретін
студенттер тәжірибелік нормалар мен жарыстардан босатылады. Оларға дене
тәрбиесі пәнінен бағалар теориялық білімі мен дәрігерлік нұсқау бойынша
жеке дене жаттығуларын орындауына байланысты қойылады. Дене тәрбиесі
оқытушысының ұйғаруы бойынша сынақ кітапшасына дифференциялды бағасы сияқты
сынақ деп те қоюға болады.
1.2.Еңбек жағдайының сипаттамасы және физиктердің, химиктердің,
математиктердің кәсіби-қолданбалы дене тәрбиесіне қойылатын талаптар
Физика, химия, математика, қолданбалы математика мен механика
мамандарының жұмысындағы елеулі ерекшелігі миға түсер салмағында. Ұзаққа
сөзылған қауырт ой еңбегі көне лабораторияда апараттар қасында отырған, не
түрегеп тұрған күйде атқарылады. Оларды басқару оған басқа назар аударуын
,мойынның, арқаның және иықтардың ширыққан бұлшық еттердің бір қалыпта
болуын қажет етеді. Шарасыз жұмыс жағдайы,жұмыстың бір келкілігі,жоғары
температура (химиктерде) ,әртүрлі жиліктегі электромагнитті
толқындар,жоғары қуатты тоқ,тітіркендіргіш у-шу,ультракүлгін толқындар және
лазар саулелер (физиктерде) – осының бәрі адамның қажуына әсер етеді.
Студент материктердің арасына мергендер ,шахматшылар жеткілікті.
Орындалатын аспаптық және математикалық жұмыстардың дәлдігі студенттердің
жауапкершілік сезімдерін оятып,көру анализаторының қызыметін барынша іске
жұмылдырады және нервтің шиеленсіуін күшейтеді. Тіпті,тұлғасы жақсы
жетілген студенттердің өзі жалпы шаруаға шалдықтырып және бас ауырыуының
пайда болуына химиялық қоспалардан ауаның бұзылуы әсерін тигізетін (химия
факультетінің спортпен айналысатын 3 –курс студенттерменәңгімеден) ұзаққа
созылған лабораторияның жұмыстар жасау кезінде үлкен қиындықтарға кез
болады екен. Ал денсаулық жағдайында ауытқушылығы бар және дене тәрбиесі
дайындығының дәрежесі төмен студенттер тым тез шаршағыш және көп жағдайда
қатты әлсірейтін болады, олай болса, олардың қозғалыс режіиімін айрықша
жандандыру қажет.
Уақытты үнемдеу үшін студенттердің өздерінің ағзаларына қосымша
психо физологиялық салмақ түсіріп,еңбек пен демалыс режіиімінің қарапайым
бұзатыны белгілі. Ол,әсіресе, емтихан сессиялары мен жоғары курыс
студенттернің диплом жұмыстарын жазу кездеріндежиі байқалады. 10-12 семестр
бойы өткізетін айырады,мұның өзі олардың ағзасының тіршілік қызыметі мен
жұмыс қабілетін ежептәуір төмендеп жіберді. Аталған мамандықтардың оқу
процестерін талдау оларды сапалы тұрде игеру студенттерден қосымша,дербес
лабораториялық жұмыстар және әдеби шығармаларын жұмыс жасауды талап
ететіндігін көрсетіп береді.Мұның өзі ой еңбегіне ерекше назар аударады
және күн сайын денеге түсер салмақ көлемін төмендетеді.
Біз қарастырған мамандардың еңбек ерекшелігі жағдайында жоғары
жұмыс қабілетін сақтау үшін, ең алдымен, студенттерге жан-жақты дене
тәрбиесі дайындығымен айналсуға, төзімділігі мен іске ықыласын дамытуға, у-
шудың және газданудың зиянды әсерлеріне қарсылығы мен тұрақтылығын
арттыруға жағдай туғызу қажет. Денеге салар салмақ ретінде гимнастикалық,
жеңіл атлетикалық, спорт ойындары, шаңғы спорты және туристік жаттығулардан
алып қолданылған орынды.
Студенттердің дене тәрбиесі процесі мындай ұйымдық педагогикалық
бағыттарды ескеруі мүмкін.
Бірінші-дене мәдениеті саласында мектептердегі болашақ тәрбиешілік
қызыметтерге үйрету үшін студентерді кәсіби-педагогикалық жағынан дайындау.
Екінші-бұқаралық сауықтыру шараларын ұйымдастырудың теориялық білімі мен
практикалық тәжірибелерін игеру.
Үшінші – халық шаруашылығы саласындағы өндірістік қызыметіне қажетті
арнаулы тұлғалық қасиеттер мен қозғалыс әрекеті дағдыларын дамыту.
Төртінші – халық арасында дене мәдениеті мен спортты үгіттеу мен
насихаттаудың әдістері мен тісілдерін менгеру (журналистика, тарих және
филогогия факультеттері үшін)
География, биология факультеттеріне.
Кәсіби-қолданбалы дене тәрбиесін берудің шарттары, еңбек сипаты және
тәсілдері.
География және биология факультеттеріне дайындалып жатқан мамандардың оқу
және өндірістік қызыметінің басым көпшілігі далалық жағдайларда өтеді және
қоршаған ортаның адам ағзасына тигізер әсеріне байланысты көп ұқсастықтары
бар. Жартылай құрғақшылық даладан мұз тауларына дейін әртұрлі климаттық
жағарапиялық аймақтарға тап болып,геоморфологтар қазбабайлықтарын іздейді,
көлдгрдің және мұздардың су баланыстарын зерттейді, ал ол тұста оларға
температура мен барометрикалық қысымдардың өзгерісінен туындайтын талай
табиғый кедендер мен қыиындықтарды бастан өткізуге тура келеді. Ұзақ сапар
бойы жер бетінің бедерін, өсімдік және жануарлар әлемін, су қоймаларының
тіршілігін зерттеу биолктардың жалпы және арнаулы дене тәрбиесі дайындығына
үлкен талап артады. Далалық жағдайда ұзақ уақыт болу көптеген және әртүрлі
табиғи жағдайдағы кедергілерден өту олардың жоғары дәрежелі төзімділігі мен
тірек қозғалыс аппараттарының әзірлігін қажет етеді. Денеге түсер ауыр
салмақ пен салқын тиіп ауыру әсеріне, сыртқы тыныс жолдарының бұзылуы
сияқты дерттерге ұшырататын ауа райының өзгермелі жағдайы қосарлана жүреді.
Аталған мамандардың оқу жоспары бойынша аудиториялық және лабораториялық
жағдайларда алған теориялық білімдерін орнықтыру үшін оқу-далалық
практикада көп орын беретін, оны сапалы өткізу көп жағдайда студенттердің
денсаулығы мен жан –жақты тұлғалық дайындығы мен, жер жағдайына және
табиғаттың қандай да болмасын кездейсоқ құбылысына бейімделе біліуімен
айқындалады. Бақылау көрсеткендей таулы жерлерден шөп далаға ауысқанда және
керісінше, жағдайда адам ағзасының қызыметі сол ерекшеліктеріне кендіру
барысында күрт өзгеріске ұшырап, адамның жалпы көңіл-күйі нашарлайды және
қан құрамында биохимиялық өзгерістер, әсіресе, республикалық солтүстк
аймақтарынан келген адамдар да болады екен.
Сөйтіп, тау климатының күрт өзгермелі өзіндік ерекшелігі
жағдайындағы таудағы өмір мен жұмыс ағзада күрделі өзгеріс туғызып, оны
барынша ширығуға жәбұр етеді, функцианалдық жүйелер сөйтіп , арнайы
шарттарды сақтау қажеттілігіне: жұмыста, демалыста, тамақтануда айрықша күн
тәртібі мен режіиім сақтауға итермелейді.
Географтар мен биолктардың далалық жағдайжа ұзақ болыуына
байланысты олардың жүзе білуі ,тауда және қиын өткелді жерлерде жүре білуі
,қайық есе білуі ,атпен салыт жүре білуі керек. Оқу-далалық практикасының
жетекшілері күрделі климаттық жағдаларда ,әсіресе ,тауда тулғасы жақсы
жетілген студенттердің ,әсіресе, спорттшылардың тапсырылған істе ойдағыдай
орындалатындықтарын айтады.Олардың негізгі бөлігі бүкіл жұмыс күні бойы
денеге түскен ауыртпалықты көтере алмай жатады.Әсіресе ,денсаулығында
ақаулығы бар студенттер көп киындық көреді.
Оқу жоспарына сәйкес 5-курс студенттері оқу-өндірістік практикасы
кезінде қандай жағдайда болмасын өз бетінше жұмыс жасауға жан-жақты дайын
тиіс.
Егер дайындық факультеттер мамандығының үлгісітуралы айтар болсақ,
онда оның құрамдас бөлігі мыналар болуға тиіс.
1. Тұлғаның жақсы жетіліуі мен денсаулық жағдайы .
2. Жан-жақты дене тәрбиесі дайындығы
3. Температуралық және барометриялық құбылмалықтарға ағзаның жеткілікті
бейімделу мұмкіншілігі
4. Барынша бұқаралық және қолданбалы спорт түрлі бойынша теориялық
білімдері мен практикалық машықтар
Студенттерді оқу-далалық және өндірістік практикалға сапалы дайындалу
үшін қозғалыс режімін жандандыра түсіу қажет.
Көбіне лайықты қолданбалы дене тәрбиесі жаттығулары деп мыналарды
есептеу керек:
1. Сауда жүзу
2. турис тік сапалар
3. шаңғы спорты
4. бояу жортақтап жүру
5. топтап жүру (әртүрлі жер жағдайындағы жүрдек жүріс, жүгіру)
Атақты альпинист Валерий Хрищатыйдың анасы,биолог болатын. Ол бала кезінде
анасының ізіне еріп талай рет тау-тасты кезді,өсімдіктердің түрлерін жинап
анасына көмектесті. Кейін өзі де КазГУ-дің биология факультетіне оқуға
түсті. Бұл құмарлық ақыры оны алыпинизмге алып келді.Жүктемені мөлшерлеп
бөлу (дозировка) - бұл оның көлемін және қарқынын бағытты реттеу деген
ұғым. Мөлшерлеп бөлу мәселесі дене жаттығуларындағы жүктемені белгілеу
бойынша ұсыныстармен шектелмейді. Шұғылданушыларға әсер ету күші тек
жаттығулардың сипатына ғана емес, сонымен бірге оқу жұмысының мына
элементтерімен де байланысты: түсіндіру, жаттығуларды көрсету, оқушыларды
ұйымдастыру және т.б.
Әрбір нақтылы жағдайда оқытушы сабақта жүктеменің мүмкін болған үлкен
көлемін қамтамасыз етуге ұмтылады (оның педагогикалық ақталғандығы жағдайы
ескеріліп). Жүктеменің келемінің көбеюі сабақтың барынша ұтымды жалпы
тығыздығы нәтижесінде іске асады.
Сабақтың жалпы тығыздығы деп педагогикалық белгіленген уақыттың барлық
сабақтың ұзақтығына қатынасын айтады.
Педагогикалық өтілген уақытқа келесі қызмет түрлері немесе сабақ
бөліктері жатады: оқытушылардың түсіндіргені, көрсеткені, оқытушының
нұсқауын ұғыну және түйсікпен қабылдау, өз жолдастарының әрекетін
ұйымшылдықпен талдау; дене жаттығуларын орындау және одан кейінгі қажетті
демалыс; жәрдемші әрекеттер – қайта сапқа тұрғызу; спорт қондырғыларын
орнату, секіру шұқырындағы құмды жұмсарту және т.б.
Оқу уақытының ақталмаған шығынына ұйымдастырудағы қойылған оқу-тәрбие
міндеттерін шешуге және кемшіліктерге байланысты бос тұрып қалу жатады:
сабаққа кешігіп келу және оны ерте аяқтау, тәртіп бұзуға байланысты сабақ
үстіндегі үзілістер, спорт құрал-саймандарының жарамай қалуы, мұғалімнің
кетіп қалуы.
Оқу-тәрбие міндеттерін шешу үшін сабақтағы педагогикалық өтілген қызмет
түрлері маңызды емес. Мысалы, амалсыз демалыс және жәрдемші әрекеттің аз
мәні болады, ал сол уақытта оқушылардың өз жолдастарының әрекеттерін
зерттеп және сын көзбен талдауы педагогикалық тұрғыдан сабақтың өте маңызды
сәттеріне жатады (егер бұл оқытушының арнайы ұйымдастыруымен және оның
тікелей қатысуымен өтсе). Мүмкіндігінше босқа тұрып қалуды және жәрдемші
әрекеттерді болдырмау жолдарын қарастыру қажет.
Бұл үшін әр түрлі әдістер қолданылады: алдын ала оқушылардың жүретін
барынша қысқа жолдарын белгілейді; артық сапқа тұрғызу және қайта
тұрғызудан қашу; спорт қондырғыларын орнату және жинауды шұғылданушылардың
ішінен арнайы кезекші тағайындап жарыс тәртібімен өткізіледі.
Осы тәртіппен оқытушы түсіндіруге, өз бетінше жұмысқа және тікелей
жаттығуды орындауға мүмкіндігінше көп уақыт бөледі. Сабақтың жалпы
тығыздығына қолайлы келудің тәсілі осылай жасалады. Жаттығуды орындауға
жұмсалған уақыт моторлы тығыздық ұғымымен байланысты, яғни жаттығуды
орындауға кеткен уақыттың сабақтың жалпы уақытына қатынасы.
Моторлы тығыздық - дене жаттығуларымен шұғылданудың өнімділігінің
барынша ерекше көрсеткіші, сондықтан, әрине, бірдей жағдайда мүмкіндігінше
сабақтың үлкен моторлы тығыздығын қамтамасыз ету керек. Сонымен бірге оның
ең бастысы оқу-тәрбие міндеттерін шешу сапасы болып табылатын сабақтың
шұғылданудағы маңызын артық бағалауға болмайды, өйткені ол өз кезегінде
түсіндіруге, қозғалысты, кинограмманы, үлгіні және басқа да оқытып үйрету
әдістерін көрсетуді талап етеді. Осылай гимнастика сабағынның негізгі
бөлімінде сабақтың моторлы тығыздығы ең жақсы, қолайлысы деп жиі саналып,
10-15 пайызды құрайды.
Уақыттың арақатынасын түсіндіруге, көрсетуге және жаттығуға жақсы
бейнеде белгілеу, сабақты әдістемелік сауатты жүргізудегі ең басты
жағдайдың бірі. Ысылған, іскер оқытушылар түсіндіруді оқушылардың тікелей
қозғалысты орындауы кезінде жүргізеді.
Алайда ол кезде жаттығудың күрделілігі, оқушылардың дайындығы және
шұғылданудың ұсынылған сабақ үлгісінің талаптарын ескеру қажет. Сабақтағы
педагогикалық өтілген қызметтің барлық түрлеріне бөлінген уақыт шегінде
жүктеменің қарқындылығын мөлшерлеп бөлу мәселесі де өте маңызды. Дене
жаттығулары сабағындағы жүктеменің қарқыны оның көлеміне қарағанда тікелей
үлкен реакцияны қозғайды. Көп шамада сабақтың оқу-тәрбиелік нәтижесі және
олардың сауықтыру әсері қарқындылыққа көп байланысты.
Сабақтағы жүктеменің қарқындылығына қойылатын негізгі талап оның
физиологиялық және психологиялық әсерінің мүмкін болған шегін анықтау болып
табылады. Әрбір нақтылы сабақта жүктеменің өзіндік мүмкін болған шектегі
шамасы болуы тиіс және ол әр кезде жасына, жынысына, шұғылданушылардың
жаттыққандығына және сабақтың нақтылы міндеттеріне байланысты анықталуы
тиіс.
Жүктеменің шектелуі, әсіресе, жоғары шектеулі туралы мәселе әр түрлі
авторлармен әр қилы шешіліп келеді. Әр уақытта бәрінен жиі жүктеменің дәл
көрсеткіші ретінде тамырдың соғу жиілігі алынады. Кейбір авторлар тамыр
соғу көрсеткішінің абсолюттік шегін сабақта анықтауға тырысты. Мысалы,
тамыр соғуының максимальді мүмкіндігі 1 минутта 150 рет соғу деп саналды.
Басқалары тамыр соғуы жиілігіне мүмкіндік шегін бастапқы қалпынан пайызбен
белгілеуге ұмтылды, мысалы, 80%. Соңғы кездері жүргізілген зерттеулер
(В.С.Фарфель, М.В.Раскин және т.б.) шұғылдану сабақтарында тамыр соғуы
жиілігінің шектеулі қалпына қатынасы бір мағыналық шешім болуы мүмкін емес
екенін делелдеді. Мысалы, спорттағы көптеген сабақтарда сабақтың басындағы
тамыр соғуының төмендетілген көрсеткішінде (мин55-60 рет соғуы) тамыр
соғуының шектеулі жиілігі минутына 200-250 рет. Сондықтан тамыр соғуынын
жиілігінің өсуі 400 пайызға дейін жетеді, яғни 1 минутта 240-250 рет
соғады.
Жүктеме қарқынын сауатты мөлшерлеп бөлу үшін оқытушы сабақта оқу-
тәрбиелік қызметтің барлық түрлерін-ұйымдастыру кезінде оны арттыру және
төмендету (түсіру) әдістерін жақсы меңгеруі тиіс.
Мысалы, қызметтің көмекші түрлерін күшейту үшін оларға оқу-тәрбиелік
сипат береді: спорт қондырғыларын орнату және жинауды, ауырлықты алып
жүруді үйрету, ұжымдағы тәртіпті, ұқыпты жұмыс істей білуге тәрбиелеу үшін
пайдаланады; сапқа тұрғызу мен саптағы қозғалысты жүгіріп немесе керісінше
белсенді демалыс үшін орындайды (денені босатуға, тыныс алуға және т.б.
жаттығу беріледі). Жаттығуды орындар алдында кезек күтіп тұрған
шұғылданушылардың белсенділігін сүйемелдеп, қолдау үшін оларға арнайы
тапсырма ұсынады: Қозғалыс тәсілінің мына элементтеріне назар аударыңдар
және оны барлық топтағы шұғылданушылардың қаншалықты меңгергенін талдауға
тырысыңдар; шұғылданушыларға өз бетінше орындау үшін ұштастыру және жалпы
дамыту жаттығуларын ұсынады; зерттеу, үйрену үшін кинограмма, сызба үлгі,
суреттер және т.б. береді.
Оқытушының шұғылданушыларды оқу-тәрбие міндеттерін өздігінен іске асыра
білуге үйретуі ерекше назар аударуға тұрарлық мақтаныш. Мұнда әр түрлі
қызмет түрлері пайдаланылады: әңгіме, кеңес өткізу, тапқырлықты, ептілікті,
қиын жағдайда жөнін таба білу талап етілетін шұғылданушылардың алдына
міндет қою.
Түсіндіру және көрсету кезінде шұғылданушылардың назарын өзіне аударуы,
олардың белсенділігін тәрбиелеуі оқытушының басты міндеттерінің бірін
құрайды. Оқушылардың жұмысы неғұрлым қарқынды болған сайын, жаттығу
нәтижесінен солғұрлым табыс күтуге болады.
Дене жаттығулары қарқындылығын мөлшерлеп белгілеу шұғылданушыларға
тікелей және жанама әсер ету арқылы әдістемелік тәсілдердің қатарымен іске
асады.
Шұғылданушыларға тікелей әсер ету әдістеріне жаттығудың қайталану саны,
жылдамдығы, күші, қолданылатын сыртқы ауырлық жүктеме шамасы туралы сөзбен
нұсқау беру және т.б. жатады. Тікелей әсер ету әдістерін пайдаланып, егер
оқушылар мұғалімнің тапсырмасын дұрыс орындаса, онда барынша кең ауқымда
жаттығудың қарқындылығын дәл мөлшерлеп, бөлімдермен орындатуға болады.
Шұғылданушыларға жанама әсер ету әдістеріне қатаң уақытпен белгіленген
жаттығулармен орындалатын ойындық және жарыстық әдістерінің кезектесуімен
жүргізілуі жатады.
Мысалы, әдеттегі тапсырмамен орындауға қарағанда спорттық сайыс
кезіндегі жаттығуды орындау жағдайындағы үлкен қарқындылығымен
айырмаланады. Селқос, бейқамдықты жеңу үшін осыны пайдалануға болады.
Бүтіндей алғанда жаттығулардың орындау қарқындылығын жанама әдіспен
мөлшерлеп, бөлу тікелей әдіске қарағанда дәлдігі азырақ болса да оны
қолдану кажет. Осы бейнеде сабақтағы жүктемені ең қолайлы мөлшерлеп, бөлу
жоғары қарқындылығын, шұғылданушылардың ақыл-ой, сонымен бірге дене
жұмыстары ретінде сабақтың 100 пайыздық жалпы тығыздығын қамтамасыз етуді
талап етеді. Жүктемені мөлшерлеп бөлудің жоғарыда сипатталған әдістері
оқушыларды дұрыс ұйымдастыра білуге және оларға жаттығудың ететін әсерінің
дәрежесін бақылауға тәуелді.
Сонымен сабақты ұйымдастыру әдістемесі. Сабақты ұйымдастыру әдістемесі
оқытушының белгіленген оқушылар санымен (сынып, команда, үйірме) жұмыс
істеу әдісіне, шұғылданушылардың тапсырманы орындау тәртібіне, оқытушылар
мен оқушылардың және шұғылданатын орындағы спорт қондырғыларының
орналасуына (зал, стадион, спорт алаңы және т.б.) байланысты. Сабақтың
дұрыс ұйымдастырылуы оқу-тәрбие міндеттерін шешу үшін қолайлы жағдайды
қамтамасыз етеді.
Сабақта шұғылданушыларды ұйымдастырудың негізгі үш әдісі айырмаланады:
фронтальді (маңдай алдынан), топтық және жеке.
Фронтальді әдісі кезінде оқытушы бірегей оқу материалы бойынша барлық
оқушылармен бір уақытта жұмыс істейді.
Сабақты топпен өткізу әдісі кезінде оқушылар топтарға бөлініп, әр топ
жеке оқу тапсырмаларын алады. Оқытушы барлық оқушыларды өз бақылауында
ұстап, бір топпен басымырақ жұмыс жүргізеді немесе кезекпен бірінен кейін
келесі топқа өтеді.
Жеке өткізу әдісі кезінде әрбір оқушы жеке тапсырма алып, оны өздігінен
орындайды. Мұнда оқытушы, оқушылардың жұмысына таңдап, іріктеп басшылық
жасайды.
Бұл әдістердің әрқайсысының өзіндік артықшылығы және кемшіліктері бар.
Сабақты фронтальді әдіспен өткізу кезінде барлық оқушылардың қимыл-
қозғалысын назарда жақсы ұстауға және олардың қимыл әрекеттерін тікелей
басқаруға болады. Алайда бұл кезде оқушылардың әрқайсысына қимылын дербес,
өздігінен басқару қиындайды. Топтық және жеке әдістерді қолдану керісінше,
оқытушының барлық оқушыларды бақылау мүмкіндіктерін шектейді. Бұл
әдістердің қайсысының берілген сабақты өткізуге жарамды екені, оқу
материалдарының жаңалығына және күрделілігіне, сабақ өткізілетін орыннның
материалдық жабдықталуына, шұғылданушылардың жасына, жаттығу өткізілетін
орынның кеңдігіне және т.б. байлынысты.
Мысалы, бастауыш сынып оқушыларымен дене тәрбиесі сабағын фронтальді
әдіспен жиі өткізеді, өйткені жае ерекшелік күшіне қарай олар өздігінен
қозғалысты қажетті мүмкіндікті меңгеруге қабілетсіз. Сабақты спортшы-
гимнасттармен топтық әдіспен өткізу басымырақ, өйткені жекелеген
гимнастикалық қондырғылардың сыйымдылық мүмкіндігінің аздығы және т.б.,
шебер-жеңіл атлеттерге жеке әдіспен сабақ өткізу тән, өйткені бұл спорт
түріндегі оқытып үйрету жүйесін спорттық шеберліктерінің артуына байланысты
жаттығуды жекешелендіру талабы артады.
Сабақтық шұғылдануда тәртіп бойынша оқушыларды ұйымдастырудың әдістерін
араластырып қолдану тән. Сабақтың басталуы әдетте фронтальді әдіспен,
негізгі бөлімінде шұғылданушыларды топқа бөледі немесе олармен жеке жұмыс
жүргізеді, ең соңында, сабақты қайтадан фронтальді әдіспен аяқтайды.
Сабақтың әдістемесін, сонымен бірге шұғылданушылардың берілген
тапсырмаларды орындау тәртібін анықтау. Қажет сабақтың әдістемесін
анықтайтын екі тәсілі бар: бір уақытта және кезекпен.
Біріншісі, жаттығу немесе басқа қызмет түрлерінде барлық оқушылармен
орындалады, ал екіншісінде әрқайсысын кезекпен орындайды.
Екі әдісте де оқушылар үзіліссіз (ағыммен) немесе арақашықтықпен жұмыс
істеуі мүмкін.
Үзіліссіз, толассыз орындаудың мәні, мұнда оқушылар жаттығулардың
бірінен кейін бірін дем алмай орындайды.
Мысалы, гимнастика сабағында денені жалпы дамыту жаттығуларының
лайықтыларын таңдағанда алдыңғы сабақтың соңындағы жаттығу келесілері үшін
негіз болатындай болса, онда жаттығулар сериясын үзіліссіз орындауға
болады. Мысалы, жеңіл атлетика сабағында жүгіріп келіп, екпінмен ұзындыққа
секіру кезінде бір оқушы жерден серпінді күш алып секіргенде, екінші оқушы
жүгіруді бастаса, үшінші оқушы бастапқы дайындық қалпында тұрады,
төртіншісі секіру шұқырынан оралып қайтадан дайындалатын орынға келіп
тұрады және т.б.
Толассыз әдістің ерекше әр түрлілігі дене сапаларын қарқынды дамытуға
мүмкіндік жасайтын жаттығуларды айналма әдіспен орындау болып табылады.
Мұнда оқушылар жаттығулар кешенін толассыз арнайы жерде немесе шеңбер
бойына орналастырылған спорт қондырғылары бекеттерінде (станция)
біреуінен кейін екіншісіне (тұтқалы аттан, белтемірге тартыну бекетіне)
өтіп орындайды.
Жаттығуларды толассыз орындау бөліп өткізуге қарағанда үлкен
қарқындылықты қамтамасыз етеді. Алайда оның жалпы білім беру қатынасында
әсерлілігі төмендеу, өйткені жаттығулардың арасында үзілістің болмауы
түсіндіруді, қозғалысты талдауды және оқытып үйретудің басқа да
элементтерін пайдалануды қиындатады. Сабақта жаттығуларды толассыз немесе
бөлек-бөлек орындауды таңдау бәрінен бұрын оқу материалының жаңалық
дәрежесіне және сабақтың нақтылы міндеттеріне байланысты. Мысалы, жаңа оқу
материалын таныстыру және үйрену кезінде жаттығуды бөлек-бөлек орындау
орынды, қозғалысты жетілдірудегі дене сапаларының қарқынды даму міндеттері
қойылғанда, жаттығуды үзіліссіз орындау мақсатқа сәйкес келеді.
Оқушылардың жаттығуларды жақсы орындауы сабақ өтілетін орындағы
оқытушының, оқушылардың және спорт қондырғыларының дұрыс орналасуына
тікелей байланысты. Егер оқушылар бір қатарда сапқа сап бойынша тұрса, ал
мұғалім осы қатардың оң немесе сол жақ шетіне жақын тұрса, онда оның
түсіндіруін, көрсетуін және т.б. саптың екінші жақ шетіндегілері нашар
қабылдайды. Егер мұғалім спорт қондырғыларының ортасында тұрса, онда
шұғылданушы топтардың бірі оның назарынан тыс қалады. Егер оқушылар сапқа
күнге қарсы қарап тұрса, онда олар мұғалімнің көрсеткенінің барлығын нашар
көреді. Осы мысалдардың бәрі мұғалімнің, оқушылардың және сабақ өтілетін
жердегі орынның орналасуынан оқу-тәрбие жүйесінің маңызды бөліктері, яғни
көру және есту түйсіктері, жаттығуларды орындауды бақылауы және т.б.
тікелей осыларға байланысты. Барынша әр түрлі сапқа тұрғызулар үйлесімді
болуы мүмкін, бірақ барлық жағдайларда олар келесі талаптарды
қанағаттандыруы тиіс:
а) мұғалім мен оқушыға сабақта болған нәрсенің барлығын естуге және
көруге мүмкіндікті қамтамасыз ету;
ә) жеке және қоғамдық гигиена ережесіне сай болу;
б) бөгет және жарақат алу мүмкіндіктерін болдырмау.
Сабақта шұғылданушылардың жақсы ойластырылып орналастырылуы
тәртіптілікке және ұжымшылдықка тәрбиелеуге мүмкіндік жасайды.
Сақтандыру және жәрдем беру үлкен дене жүктемесі жағдайындағы қозғалыс
әрекетінің белсенділігі барысында шұғылданушылардың дене, психикалық және
қызметтік жарақат алуы мүмкіндігінің кездесуі мүмкін.
Шұғылдану сабақтарында сайыстармен және басқа сабақ түрлерімен
салыстырғанда статистикалық мәліметтерге жүгінсек, әр түрлі сипаттағы
жарақат алудың көпшілік пайызы, яғни 50%-ға түседі екен. Ал спорт
шеберлерімен өткізілетін сабақта бұл көрсеткіш 80% -ға дейін жетеді. Бұл
шұғылдану сабақтарында қозғалыс әрекетінің жаңа үлгілерін меңгеру
өзгешелігімен және жоғары нәтижелерге жету дайындығымен түсіндіріледі.
Сабақты өткізу барысында ерекше назарды жарақат алмау жолдарына аудару
қажет. Осы жағына байланысты оқытушының қызметтік шарасын, әдетте
сақтандыру деп атайды.
Сақтандырудың әсерлілігі сөздің кең ұғымда бәрінен бұрын оқытып үйрету
және тәрбиелеу принциптерін қатаң сақтаумен түсіндіріледі.
Оқушылардың жоғары саналылығы және белсенділігі, сабақты құрудағы
жүйелілік және бірізділік, оқу материалының игерілу мүмкіндігі және оны
меңгеру беріктігі – жарақаттың алдын алып, сақтандырудың бірінші дәрежелі
жағдайы.
Жарақаттанудың алдын алуға дене жаттығуларының жүктемелерін ақылмен
мөлшерлеп бөлудің, шұғылданушылардың жақсы тәртіптілігінің, жаттығуды
орындауды жүйелі ұйымдастырудың нәтижесінде қол жеткізуге болады.
Көптеген жаттығуларды орындау кезінде (суға секіру, акробатика,
спорттық қондырғылардағы гимнастика, семсерлесу және т.б.) барынша тар
ұғымда сақтануға деген қажеттілік, яғни олқылықты, құлауды, қарсыластың
қатты соққысын, ауруды сезінуді және т.б. тікелей алдын ала ескертетін шара
ретінде пайда болады. Бұл шараларға оқытушының арнайы әрекеті (көтермелеу
әдістері, ұстап қалу, шұғылданушыларды ажырату), оқушыларды қорғаныс
құралдарымен қамтамасыз етуі (белбеу, маска-шлем, қалың киім және т.б.),
өзін-өзі сақтандыру, оқытып үйрету кіреді. Мұндай сақтандыру орындалуы
қауіпті емес жаттығуларды орындаумен қатар іске асады. Топтық әдісімен
жұмыс жүргізу кезінде оқытушы барынша қауіпті жаттығуларды орындау кезінде
топты алдын ала сақтандыруы тиіс.
Басқа топтардағы шұғылданушыларды жарақат алудан сақтандыру үшін жоғары
дайындығы бар оқушыны сақтандыру әдістерін меңгеруге байланысты олармен
сабақ өткізіп, нұсқаушылыққа тағайындау керек.
Сақтандырудың сақтық шаралары былай жүргізілуі тиіс: сабақ өтілетін
орын мен спорт қондырғыларының дайындығын алдын ала тексеру, жаттығуларды
орындау кезінде шұғылданушыларды қауіпсіз орынға орналастыру (мысалы,
лақтыру кезінде). Сүйемелдегенде, итермелегенде және басқа әдістерде
сақтандыру оқытып үйретудің әдістемелік тәсілдері сияқты жиі көмек берумен
үзіліссіз байланысты. Мұндай көмек беру сияқты сақтандыруды жарақат алу
қауіптілігі айкын болған жағдайда ғана пайдалану керек (мысалы, спортты
жаңа бастағандармен күрделі жаттығуларды үйрену кезінде және т.б.). Мұндай
сақтандыруды теріс пайдалануға болмайды, өйткені оны шұғылданушылар дағдыға
айналдырып батылдық, ұстамдылық, өзін-өзі игере білу және жаттығуды
өздігінен орындауға қажетті басқа да сапаларын тәрбиелеуді тежейді.
Сондықтан әдістемелік өтілген, бірінші жағынан, жарақат алу мүмкіндігін
болдырмайтын, бірақ басқа жағынан кейбір тәуекелге барып, қауіптіліктің
болатынын алдын ала ескеруді қарастырады.
Оқытушының жеткілікті дәрежедегі байсалды жарақат алудың алдын алуға
назар аударуы дене тәрбиесі сабағында жарақат алудың болмауын қамтамасыз
етеді. Жарақатты емдеудегі табыс көп жағдайда оқушыға дәрігерге дейінгі
көмек: көрсетуде анықталады. Оқытушы мамандық саласына қарамастан әр түрлі
деңгейдегі алған жарақаттарға бірінші көмек көрсете білуі тиіс. Дәрігерге
дейінгі көмек дене жаттығулары сабағындағы оқытушы жұмысының маңызды
жақтарының бірі.
Сабақтық шұғылданудың әр түрлілігі. Дене жаттығуларымен шұғылданудың
сабақтық түрлерінің барлығын олардын бағыттына қарай жалпы дене дайындығы,
спорт түрлерінен жаттығу сабақтары және кәсіби-қолданбалы дене дайындығы
сабақтары деп бөлуге болады. Жалпы дене дайындығы сабағы балалар
бақшасында, мектепте, жоғары және орта оқу орындарында жалпы дене дайындығы
(Ж.Д.Д.) топтарында, ересек тұрғындар үшін, яғни барлық жастағылар санымен
өткізіледі. Бұл сабақтар үшін оқу материалының әр түрлілігі, оны меңгеру
кешенділігі, біркелкі денеге берілетін жүктеме және басқа да бірқатар
ерекшеліктеріне тән.
Спорттық жаттығу сабақтары тандап алған спорт түрлерімен
шұғылданатындар жұмыста пайдаланылады: жеңіл атлетика, акробатика,
гинастика, суға секіру және т.б. сабақтары. Әрбір жекелеген жағдайда олар
жеке спорт түрлерінің ілімі мен әдістемесі жинағында мазмұндалған ерекше
өткізу әдістемесін талап етеді. Мұндай сабақтар жаттықтырушылар мен
спортшылардың бірлестіктегі шығармашылығын, жүктемені мөлшерлеу шамасына
ерекше назар аударуын, жарақаттанудан сақтану жолдарын табуды міндеттейді.
Кәсіби-қолданбалы дене дайындығы сабағы жеткіншектермен,
жасөспірімдермен, үлкендермен өткізіледі. Бұл сабақтар үшін қозғалыс
әрекеттеріне мазмұны ұқсас кәсіби еңбекке үйренуге тән.
Оқу жұмысының сипатына қарай сабақтар жаңа оқу материалын меңгеру
сабағы, оны жетілдіру және бекіту сабақтары, аралас типтес сабақтар болып
бөлінеді.
Жаңа материалды игеру сабағы үшін салыстырмалы кіші моторлы тығыздық
тән, сол себепті түсіндіруге, көрсетуге, қозғалыстағы бірінші өрескел
қателерді жөндеуге көп уақыт жоғалтады. Мұндай сабақтардың табысты болуы
сабақ өтетін орынды дайындаудың ерекше мұқияттылығына байланысты.
Оқу материалын жетілдіру және бекіту сабағында, мысалы, жоғары дәрежелі
спортшылармен жаттығу сабағында моторлы тығыздығы ең жоғарғы мөлшерге дейін
өседі.
Бақылау сабақтары әдетте спорттық жарыстар түрінде өтеді. Бұл
сабақтарда қатаң тәртіп, жарыс ережесіне сәйкестік, нәтижелерін дәл
белгілеу қамтамасыз етілуі тиіс.
Дене тәрбиесі үшін бүтіндей алғанда аралас типтес сабақтар басымырақ
тән (яғни бір сабақта жана материалды зерттеу, бұрын меңгергендерді
жетілдіру және тексеру).
Сонымен бірге ерекше әдістемелік тәсілдер сабақты әр түрлі орында және
әр түрлі уақыт жағдайында өткізуді талап етеді: спортзалда, спорт алаңында
(стадионда), табиғи орындар жағдайында, қыста, жазда және маусым
аралығында.
Сабақты спортзалда өткізуді ұйымдастыру, өте қолайлы болады.
Салыстырмалы кіші жұмыс алаңы, көру аясының шектеулілігі, температураның
тұрақтылығы сабақ міндетін шешуде оқушылардың назарын жақсы бейнеде
шоғырландыруға мүмкіндік жасайды. Алайда ғимарат ішінде сабақ өткізудің
елеулі кемшіліктері бар. Атап айтқанда, гигиеналық сипаттағы, яғни мұнда
ғимарат ішіндегі жарықтың талапқа сәйкес еместігі, шаң, буланудан ауаның
ластануы шұғылданушылардың жұмысқа қабілеттілігін төмендетеді. Сондықтан
барлық мүмкіндіктерді пайдаланып сабақты сыртта таза ауада өткізу дұрыс.
Әрине, шұғылданушыларды ашық алаңда басқару қиынырақ. Бір жағынан сабақты
өткізуге күн, желдің бағыты мен күші, бөгде заттар, оқушылардың назарын
аудартатын көрермендер кедергі жасайды.
Дегенмен, бұл әдістемелік қиындықтар таза ауа жағдайындағы оқушылардың
жұмыс қабілеттілігінің артуымен түгелдей есесі қайтады. Ашық аспан астында,
таза ауада өткізілген сабақ, әсіресе, егер ол жыл бойы әр түрлі ауа райында
өткізілсе шынығуға, денсаулығын нығайтуға жәрдемдеседі. Спорт
ғимаратындағыға қарағанда таза ауада, ашық аспан астында өткізілген сабақта
шұғылданушылар әдістер мен тәсілдерді жақсы меңгереді және барынша жоғары
нәтижеге жетеді.
Табиғи орындар жағдайында сабақ өткізу үлкен дәрежеде жаттығуды
түрлендіруге және ең бастысы оқушыларды өмірдегі қызмет ету жағдайына ете
жақын жағдайға көшіреді. Табиғат аясында – сабақ өткізуге көптен
шұғылданушыларды өмірге дайындаудың басты құралы ретінде маңыз берілген.
Сабақ өткізу үшін жергілікті жердің табиғи жағдайын пайдалану әдісі осы
заманғы дене тәрбиесі жүйесінде кең қолданылып келеді. Мектепте, орта,
жоғары оқу орындарында, әскерде табиғат аясындағы сабақтар міндетті түрде
өткізіледі. Бұлай сабақ өткізу, әсіресе, спортта кең таралған.
Жергілікті жердегі қолайсыз ауа райы жағдайына сәйкес күні бұрын сабақ
өткізілетін орынды дайындау және сабақ өтілетін орынды сынап көру,
оқушыларға мұндай сабақтың пайдалылығын ұғындыру, олардың киімі жайлы және
т.б. қамын ойлау өз жемісін береді. Дегенмен, көпшілік дене жаттығуларының
әдістерін меңгеріп, сауатты орындау үшін арнайы жабдықталған сабақ өткізу
орны талап етіледі. Сондықтан табиғи орындарда сабақ өткізуді спорт
ғимараттарындағы және спорт алаңдарындағы сабақтармен ауыстырып өткізген
дұрыс.
2.1. Қоғамдық факультеттер (журналистка, тарих, филология)
студенттернің дене тәрбиесі процесіндегі кәсіби-педагогикалық дайындық
Осы мамандықтарды оқып жатқан студенттерге де оқу процесіндегі
жоғарыда біз ұсынған дене тәрбиесі түрлерін қолданып және жалпы дене
тәрбиесі дайындығы бойынша талаптарды орындау керек. Өндірістік-
педагогикалық қызыметтерді атқарумен қатар қызымет саласына байланысты
болашақ журналистерге, тарихшыларға , тіл әдебиет мамандарына дене
мәдениеті мен спортты насихаттаудың жұмыс орындарына дене тәрбиесі мен
спортты ұйымдастырып және өткізу үшін студентке мынадай білімдер мен
білікті игерген жөн:
1. Спорттың ең бұқаралық түрлері туралы жеткілікті хабардар болу.
2. Арнаулы түсіндірме сөздіктердің белгілі бір мөлшерін түсініп және
білу.
3. Лекция оқып,баяндама жасай білу, стендтер, фотокөрмелер мен жазып,
телевизия мен радиода сөйлеу, дене мәдениеті бұрыштап жасау.
Бұлар, әсіресе, өзінің газетредакцияларындағы, радио мен
телевиизиядағы қызыметі барысында дене мәдениеті мен спортты адамдар
тұрмысына енгізу міселелерін тұрақты көтеріп жүруге тура келетін
журналистер үшін аса қажет. Сондықтан қарастырылып отырған мамандықтардың
оқу процесінде ол үшін студенттер жатақханаларында қоғамдық дене тәрбиесі
қызыметі студенттерді көбірек тарта отырып ,дене мәдениеті мен спорт
бойынша кәсіби-қолданбалы дайындыққа көбірек назар аударған дұрыс.
Жоғарыда айтып өткеніміздей,дене мәдениеті және спортты насихаттаумен
жиі жанасатын журналистика факультетін бітірушілер. Сондықтан олар үшін біз
мынадай ұсыныстар мен есепке алынар талаптарды алға таратамыз:
1. Дене мәдениеті бұрыштан ұйымдастыруға ,қабырға гәзетін шығаруға,
фотокөрмелер,плакаттар мен жедел парақтар жасауға студенттерді көптеп
тарту.
2. Университеттік газеттерде және басқа баспа орындарында, радио мен
телевизияда дене мәдениеті мен спорт мәселелерін көтеруге жұртты
белсенділік қатыстру.
3. Факультет жанынан дене мәдениеті мен спортты насихаттау бюросын құру.
4. Бірінші курс студентер үшін есепке алынатын талаптар (2-семестр)
Университеттің көп тиражды газетіне, немесе басқа баспасөз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І тарау.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 .Болашақ мамандардың кәсіби – қолданбалы дене тәрбиесінің
дайындығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .6
1.2. Еңбек жағдайының сипаттамасы және физиктердің, химиктердің,
математиктердің кәсіби-қолданбалы дене тәрбиесіне қойылатын талаптар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3. География, биология факультеттеріне.Кәсіби-қолданбалы дене тәрбиесін
берудің шарттары, еңбек сипаты және тәсілдері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 16
ІІ-тарау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.1. Қоғамдық факультеттер (журналистка, тарих, филология) студенттернің
дене тәрбиесі процесіндегі кәсіби-педагогикалық
дайындық ... ... ... ... ... ... 32
2.2. Дене тәрбиесінің болашақ мұғалімдерінің кәсіби-педагогикалық бағыты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
2.3 . Заң факультеті студенттернің кәсіби.Дене тәрбиесі дайындығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
ІІІ-тарау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3.1.Салауатты өмір салты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 55
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .71
Кіріспе
Қазіргі кезеңде әрбір азаматтың бойындағы дене қозғалыстарын, сапалық
қасиеттері мен рухани күшін үйлестіріп, олардың еңбек, оқу қабілетін
арттыруға, белсенді өмірін ұзартуға бағытталған дене тәрбиесіне зор көңіл
бөлініп отыр. Дене тәрбиесі бала-бақшадан бастап, мектеп орта және жоғары
оқу орындары мен өндірістік ұжымдарда өткізіліп, оған тиісті бағасы
берілуде.
Әрбір адам өзін келешекте өмір сүруге әзірлеп отырады. Алайда, ғылым
мен техниканың дамуына байланысты көптеген қол жұмыстары ой еңбегімен
алмастырылып, денелік қимыл-қозғалыстар азаяды. Соның салдарынан адам
ағзасы көптеген өзгерістерге ұшырап әртүрлі аурулар орын алуда. Сондықтан
адамды мұндай күйден арылтудың бірден-бір жолы қимыл-қозғалыс, яғни дене
тәрбиесі және спортпен шұғылдануға ынталандыру.
Біз ұсынғалы отырған оқу әдістемелік құралы осы тұрғыда біршама
мәселелерді, игі істерді қолға алып отыр. Егеменді елімізде дене тәрбиесі
барысындағы жұмыстарды қайта құруда. Әсіресе, дене тәрбиесі мен спорт
саласында оқушыларға, студенттерге ана тілімізде сабақ беретін, бәсекеге
қабілетті мамандарды қажет етуде. Әрине, мұндай мамандарды дайындау
педагогикалық дене тәрбиесі институттары мен университет, колледждер
үлесіне тиеді.
Оқу әдістемелік құралында арнаулы оқу орындарында өтетін дене тәрбиесі
мен спорт жөніндегі бағдарламалар туралы мақсат пен талаптары жөнінде
әдістемелік нұсқаулар берілген. Атап айтқанда: І-ші тарауда арнаулы оқу
орындарындағы ол жұмыстардың маңызы, мәні, көпшілік дене тәрбиесі және
спорттық сауықтыру жұмыстары жөнінде айтылса, ІІ-тарауда дене
жаттығуларының гигиеналық негіздері, спортшылардың жеке тазалығы, денені өз
бетінше шынықтыру амалдары, дене тәрбиесі мен спорт сабақтарындағы
тамақтану тәртіптері, дене тәрбиесі мен спорт киімдеріне қойылатын тазалық
талаптары туралы жан-жақты, тиянақты әдістемелер берілсе, ІІІ-ші тарауда
дәрігерлік бақылаулар мен спорт көрсеткіштерінің қарама-қайшылықтары,
сабақтар, оқу-жаттығу барысында студенттердің өзін-өзі бақылау жолдары,
дене дамуын бақылау әдістері (салмағын, кеуде қуысының қоршауын, өкпенің
өмірлік сыйымдылығын, бұлшықет күшін бақылау, қимыл тездігін, иілгіштігін
бақылау, спортшы ағзасының кейбір жағдайлары жөніндегі сабақ барысында
спорт жарақаттары және оны болдырмаудың алдын-алу әдістері, емдік дене
тәрбиесі туралы материалдар толығымен қамтылған.
Оқу әдістемелік құралында ұсынылып отырған нұсқаулар болашақ спортшылар
үшін арнайы дайындық жүргізуге, салауатты өмір сүруге ынталандыруға, оларды
жылдамдыққа, шыдамдылыққа және әдіс-тәсілдерді жете меңгеруге өте қажет деп
ойлаймыз.
Ал оларға бұл мәселені жеткізу және тиімді үйрету үшін арнайы
мамандардың тәжірибелі болғаны жөн.
Зерттеу объектісі: Әр түрлі мамандықта оқитын студенттердің дене
тәрбиесі және сауықтыру жұмыстарын ұйымдастыру. Көрнекі құралдар арқылы
оқыту ықпалын анықтау.
Зертту пәні: Әр түрлі мамандықта оқитын студенттердің дене тәрбиесі
және сауықтыру жұмыстарын оқыту негізі.
Зерттеу мақсаты: Оқу әдістемелік құралында ұсынылып отырған нұсқаулар
болашақ спортшылар үшін арнайы дайындық жүргізуге, салауатты өмір сүруге
ынталандыруға, оларды жылдамдыққа, шыдамдылыққа және әдіс-тәсілдерді жете
меңгеруді қалыптастыру.
Зерттеу міндеттері:
- Спортшылар мен студенттерге дене тәрбиесі және сауықтыруға арналған
қажетті мүмкіндіктер арқылы оқыту ;
- Әр студенттің жеке дара қасиеттері мен қабілеттерін ашу
- Студентке әсер етудегі белсенді әдістерге бағдар жасау;
Зерттеудің ғылыми болжамы: Ұсынылып отырған әдіс-тәсілдер арқылы әр
түрлі мамандықта оқитын студенттерге дене тәрбиесі және сауықтыру
жайлы меңгертуге оңтайлы ұйымдастыруға болады.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселесі бойынша педагогика , психология ,
физиология әдебиеттері , тақырып бойынша теориялық талдау жасау; баға
беру.
Зерттеудің практикалық мәні: Зерттеу барысында жинақталған
материалдарды әр түрлі мамандықта оқитын студенттерге өз тәжірибесінде
қолдануға болады.
Зерттеу кезеңдері:
- зерттеу мәселесі бойынша материалдар жиналды;
- зерттеу нәтижелері жүйеге келтірілді;
- сараптама жасалды;
- Диплом жұмысының құрылымы:
1.1. Болашақ мамандардың кәсіби – қолданбалы дене тәрбиесінің дайындығы
Студенттердің кәсіби – қолданбалы дене тәрбиесі дайындығы деп таңдаған
мамандығын ойдағыдай игеруге және жоғары өндірістік өнімді еңбек
дайындығына бағытталған дене тәрбиесінің формалары ,әдістері мен тәсілдері
міндеттері мыналарды қамтамасыз етуден тұрады:
1. Таңдаған кәсіби қызыметінің ерекше талаптарына жауап беретін ( яғни,
кәсіби қасиет құрамына жататын қаблеттер ) тұлғалық қаблеттерді дамыту
2. Таңдаған мамандығында қолданылатын ,не оны игеруде жәрдемі тиетін
икемділік пен машықты қалыптастыратын және жетілдіру;
3. Кәсіби қызыметтің ерекше жағдайларының қолайсыз әсеріне ағзаның
бөкемділігн қалыптастыру;
4. Дене тәрбиесі дайындығының тәсілдері арқылы даңдаған кәсіпке қажетті
ерік-жігер мен басқа да психикалық қасиеттерді дамыту
5. Дене тәрбиесі тәсілдері арқылы мектептерде болашақ тәрбие жұмыстарын
жүргізетін мұғалімдер даярлау.
Өндірістегі техниканың бүгінгі өсу дәрежесі мен мқмкіндіктері еңбектің
қай саласының болса да қызыметтерінен тек өндірістік біліктілігі , жоғары
білімді ,саяси және мәдени сауаттылықты,сонымен қаттар ,берік денсаулықты ,
оларды белгілі бір мақсатқа бағытталған,кәсіби-қолданбалы сипаттағы дене
тәрбиесі жаттығулар арқылы қамтамасыз етуге болады. Өндірістік еңбектің
тиімділігін:
1. Өнім шығаруға жұмсалатын уақытты азайту;
2. Адамдардың тұлғасын дамыту және денсаулықтарын нығайту (
бюллень-порцентпен ,өндірістік еңбек-порцентпен ) негізінде
жұмыс қабілеттерін арттыру;
3. Жұмыс уақытының шығынын төмендету;
4. Адамның еңбек тіршілігінің ұзақтығын өсіру ( зейнеткерлер)
арқылы арттыруға болатындығын зерттеу жұмыстарының нәтижесі
көрсетіп береді
Осы порблемеларды шешуде ,сөз жоқ,мидың жұмыс қабілетінің тұрақтығына
,жұмысқа деген ықыласты сақтауға ,ойлау қызыметі және қозғалыс әрекетінің
дәлдігі мен шапшаңдығына қабілетін ,у-шуға,ауаның
ластануына,қысымның,температураның және басқалардың өзгерісіне қарсы тұра
алатын қабілетін айқындайтын адамның денсаулығы,оның тұлғалық және
психикалық қасиеттері шешуші маңызға ие.
Медициналық атасы саналатын Гиппократтың өзі дені
саулық пен ұзақ өмір үшін гимнастика мен серуен қажет деп есептеген.Атақты
Аристотель былай деп жазған: ұзақ уақыт жұмыссыздықтан басқа ешнәрсе де
адамды титықтатып жан күйзелте алмайды .
Өздеріңізге белгілі ғалымдар мен философтар сонау көне
дәуірде,барлық өндірістің 96-98 проценті адамнің қарапайым қолдарымен ,
ауыр еңбекпен атқарылатын кезде өмір сүрген. Ал бүгін адамдардың тұрмыстағы
және өндірістегі қолеңбегінің үлгісі небәрі 4-6 процент қана. Қазіргі ғылми-
техникалық прогресс қзінің құрлымы жағынан және күш-өкат шығыны жағынан сан
түрлі мамандықтарды ғана емес ,сонымен бірге белгілі бір арнайы дайындық
дәрежесін көрсете білу қажеттілігін де туындатады.
Бүгінгі студенттер-халықшаруашылығы кез келген саласының болашақ
командирлері,олар да кәсіби –қолданбалы дене тәрбиесі дайындығының ғылыми
негізделген жүйесіне зәру.
Студент еңбегінің сипаты- айқын гиподинамия жағдайында орындалатын
басым ой еңбегі
Ой еңбегі кәсібін шартты түрде ойлау қызыметінің екі саласына бөлуге
болады
1. Жоспарланған перспективалы әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешетін
ойлау қызыметі ( студенттер,ұстаздар,жазушылар,ғалым дар,т.б.)
2. Күрделі механизімді басқару мен кейде жедел де қатесіз шешім
қабылдап,шұғыл шара қолдануды қажет ететін төтенше жағдайларға кез
болатын,уақытқа қарай тұрақты өзгеріп тұратын процестерге бақылау
жасауды жүзеге асыратын операторлық (
диспечрлік,операторлар,бақылаушылар ) қызымет.
Оқу процесі мен болашақ кәсіби еңбектің түрлі мамандық бойынша оқып жүрген
студенттерге қояр шартына орай, ағзаның тұлғалық және психофизиологиялық
мүмкіндіктеріне, оның функциалдық даярлығына әртүрлі талаптар қойылады.
Шартты түрде мынадай маамандықтар топтарын атауға болады:
Бірінші- (физика, хмия, математика);
Екінші-(далада істейтін мамандықтар-биологтар,гегрофтар,т.б .)
Үшінші- (заңгерлер)
Төртінші- (қоғамдық ғылымдар)
Бесінші- (инженерлік-техникалық)
Алтыншы- (көліктік)
Жетінші- (әскери) және т.б.
Еліміздің арнаулы оқу орындары (педагогикалық, медициналық, техникалық
институттар, университттер, колледждер) дайындауда маңызды роль атқарады.
Бұлар өндірістік, білім беру, денсаулық сақтау, халыққа қызмет көрсету
жұмыстарына мамандар мен ұйымдастырушылар даярлайды, ауылшаруашылық
мамандарын толықтырады, сонымен бірге білім берудің жалпы міндеттерін
орындауға қатысады. Қазіргі таңда еліміздің әртүрлі арнаулы оқу орындарында
ауыл шаруашылығының қазіргі қажет мамандықтардың түрлі салалары бойынша
мыңдаған түлектері бітіріп шығады.
Еліміздегі көптеген арнаулы оқу орындарында көпшілік спорт және дене
тәрбиесі-сауықтыру жұмыстары жақсы жолға қойылған. Оқу орындарының
түлектері жақсы шынықтырылған, әрі дене дамуы жағынан да алдыңғы қатарда.
Бұл көптеген түлектер мен тәрбиеленушілерге спортшы болуға мүмкіндік
туғызады. Мысалы, бокстан Сидней олимпиадасының күміс жүлдегері
М.Ділдәбеков, Москва олимпиадасының чемпионы Ж.Үшкемпіров (грек-рим
күресі), Москва олимпиадасының күміс жүлдегері С.Қонақбаев (бокс). Сондай-
ақ арнаулы ойындардың жүлдегері мен жеңімпаздары және Европа, Әлем
біріншіліктерінің чемпиондары болды; Б.Жұмаділов (Жамбыл), Е.Ибраймов
(Ақтөбе), Г.Головкин (Астана), А.Д.Жафаров (Ақтөбе), Т.Хромова (Оңтүстік
Қазақстан), Б.Саттарханов (Оңтүстік Қазақстан) және басқалар.
Олардың әрқайсысы өз кезегінде арнаулы оқу орындарының дене тәрбиесі
ұжымдарында спортпен айналысуды бастаған, яғни сонда қажетті дене
дайындығын алып ерік-жігерін шыңдаған. Қазіргі таңда еліміздің арнаулы оқу
орындарында да студенттердің дене тәрбиесі мен спорттың дамуына көп көңіл
бөлінуде. Көптеген түлектер оқу орнын бітірген дипломымен бірге, олар дене
дамуы мен дене дайындығының жеткілікті деңгейін көрсетіп, спортта да әлем
деңгейінде ең жоғары көрсеткіштерге қол жеткізеді.
Болашақ түлектерімізді тәрбиелеуде, оларды жоғарғы спорттық
көрсеткіштерге жетелеуге көптеген арнаулы оқу орындары жемісті еңбектер
атқаруда. Атап өтетін болсақ Қазақ спорт және туризм академиясы, Қ.А.Ясауи
атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, М.Әуезов атындағы Оңтүстік
Қазақстан мемлекеттік университеті және тағы басқалары, сондай-ақ арнаулы
орта оқу орындары арасынанда үздік спортшылар мен командалар дайындауда
бірнеше колледждер тынбай еңбек етуде. Айтар болсақ қазіргі таңда жоғары
топта өнер көрсететін Оңтүстік Қазақстанның "Ордабасы" футбол командасы
кезінде Шымкент гидромелиораторлық құрылыс техникумы базасында құрылған
болатын. Оның құрамында сол кезде КСРО бойынша белгілі болған ойыншылар
Ю.Горбунов, И.Зайцев, Б.Байсейтов, С.Радке, А.Толмачев, Т.Иксанов т.б.
сынды белгілі футболшылар өнер көрсетті.
Арнаулы оқу орындары арасында қазіргі танда спорттың дамуына көп көңіл
бөлінуде. 1976 жылдан бастап әдетке айналған (КСРО кезінен бастап) орта
арнаулы оқу орындары студенттерінің Бүкілодақтық спартакиадасы өткізіледі.
Оның бағдарламасында жеңіл атлетикадан, жүзу, футбол, күрес түрлерінен,
баскетбол, волейбол және т.б. спорт түрлерінен жарыстар бар. Мысалы: 2003
жылғы республикалық студенттер спартакиадасында көптеген арнаулы оқу
орындары өнер көрсетіп, біршама табыстарға жетті. Атап айтқанда 1-ші орын
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті, 2-ші орын
Қараганды мемлекеттік университеті, 3-ші орын Павлодар мемлекеттік
университеті, 4-ші орын Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университеті т.б. алды.
Сонымен бірге арнаулы оқу орындарының спортшылары облыстық, қалалық,
аудандық жарыстарға белсенді атсалысады. Көптеген оқу орындарының ішкі
спартакиадалары жоғары спорттық деңгейде өтеді.
Орта арнаулы оқу орындарына арналған дене тәрбиесі бағдарламасы
студенттердің бірнеше теориялық тақырыптарды үйренуін және сонымен бірге
тәжірибеде спорттың әр түрінен дене жаттығуларымен шынығып, меңгеруін
қарастырады.
Қазақстандағы Дене тәрбиесі және спорт, Жеке және қоғамдық гигиена
т.б. басқаларынан студенттер сынақ тапсырады.
Дене тәрбиесі мен спорттық идеологиялық, ғылыми, әдістемелік және
ұйымдастыру негіздерін үйрену, сонымен қатар тәжірибелік дағдыларды меңгеру
студенттерді алдағы жұмысында қоғамдық-инструктор немесе оқу орнында және
жұмыс орнының дене тәрбиесі ұжымындағы спорт төрешісі ретінде болуына
керекті біліммен және дағдымен қаруландырады.
Бағдарламаның тәжірибелік бөлімі оқушылардың гимнастикадан, жеңіл
атлетикадан, шаңғы спортынан, жүзуден, туризмнен, сонымен бірге
Президенттік тест кешені мөлшерінің нормативтер мен бақылау жаттығуларын
орындауын қарастырады. Яғни, мектептерде дене тәрбиесінен жақсы бағалар
алған студенттер үшін де тұрақты жаттықтыруды қажет етеді. Негізінен
гимнастикадан нормативті: тартылу, аунау көпшілігі орындай алмайды. Бұл
Президенттік тест кешені мөлшерінің басқа да нормативтеріне қатысты: 100м.
жүгіру, кросс, ұзындыққа немесе биіктікке секіру, граната лақтыру, шаңғымен
сырғанау, жүзу және туристік жорық. Бұл нормаларды орындау үшін өзіңді-өзің
дайындап, шынықтыру қажет.
Дене тәрбиесі бағдарламасының негізгі мазмұнын қимыл қозғалыстардың,
жалпы дамытушы және қолданбалы дене жаттығуларының өмірге қажетті түрлерін
құрайды. ДТ бағдарламасына баскетбол, волейбол, гандбол, футбол сияқты
студенттерге танымал көпшілік спорт ойындары және қозғалыс ойындарының жеке
түрлері енеді. Студенттер оқу сабақтарында спорт ойындары бойынша құнды
қимыл дағдылары мен дене сапаларын меңгереді. Спорт ойындарынан сынақ
нормативтері болғанымен, қозғалмалы-спорт ойындарының жеке тәсілдік
элементтерін меңгеру дене тәрбиесінен баға қоюда есепке алынады.
Дене тәрбиесі бойынша оқу жұмысын ұйымдастырудың негізгі түрі жаңа
материалды үйрететін, меңгерілген қимыл дағдыларын жүзеге асырып, бекітетін
оқу сабақтары болып есептеледі. ДТ бағдарламасы әрбір студенттің күн
тәртібін сақтауын, белгіленген уақытта тексеруден өтуін, өзін-өзі бақылау
күнделігін жүргізуін, өз денсаулығы мен дене жағдайын қарап, оны жақсарту
шараларын қолдануды талап етеді.
Дене тәрбиесі пәні бойынша қорытынды баға студенттерге бір рет
семестрде теориялық тақырыптардан алған білімдері, оның тәжірибелік
нормативтерді орындауда көрсеткен нәтижесі, сонымен бірге оқу-жаттығу
сабақтарға қатысуы және тәртібі бойынша қойылады. Сабаққа себепсіз
қатыспаған студенттер сынақ жарыстарына қатысуға жіберілмеуі мүмкін, әрі
пәннен жақсы қорытынды баға алмайды.
Денсаулық жағдайына қарай арнайы медициналық топтарға кіретін
студенттер тәжірибелік нормалар мен жарыстардан босатылады. Оларға дене
тәрбиесі пәнінен бағалар теориялық білімі мен дәрігерлік нұсқау бойынша
жеке дене жаттығуларын орындауына байланысты қойылады. Дене тәрбиесі
оқытушысының ұйғаруы бойынша сынақ кітапшасына дифференциялды бағасы сияқты
сынақ деп те қоюға болады.
1.2.Еңбек жағдайының сипаттамасы және физиктердің, химиктердің,
математиктердің кәсіби-қолданбалы дене тәрбиесіне қойылатын талаптар
Физика, химия, математика, қолданбалы математика мен механика
мамандарының жұмысындағы елеулі ерекшелігі миға түсер салмағында. Ұзаққа
сөзылған қауырт ой еңбегі көне лабораторияда апараттар қасында отырған, не
түрегеп тұрған күйде атқарылады. Оларды басқару оған басқа назар аударуын
,мойынның, арқаның және иықтардың ширыққан бұлшық еттердің бір қалыпта
болуын қажет етеді. Шарасыз жұмыс жағдайы,жұмыстың бір келкілігі,жоғары
температура (химиктерде) ,әртүрлі жиліктегі электромагнитті
толқындар,жоғары қуатты тоқ,тітіркендіргіш у-шу,ультракүлгін толқындар және
лазар саулелер (физиктерде) – осының бәрі адамның қажуына әсер етеді.
Студент материктердің арасына мергендер ,шахматшылар жеткілікті.
Орындалатын аспаптық және математикалық жұмыстардың дәлдігі студенттердің
жауапкершілік сезімдерін оятып,көру анализаторының қызыметін барынша іске
жұмылдырады және нервтің шиеленсіуін күшейтеді. Тіпті,тұлғасы жақсы
жетілген студенттердің өзі жалпы шаруаға шалдықтырып және бас ауырыуының
пайда болуына химиялық қоспалардан ауаның бұзылуы әсерін тигізетін (химия
факультетінің спортпен айналысатын 3 –курс студенттерменәңгімеден) ұзаққа
созылған лабораторияның жұмыстар жасау кезінде үлкен қиындықтарға кез
болады екен. Ал денсаулық жағдайында ауытқушылығы бар және дене тәрбиесі
дайындығының дәрежесі төмен студенттер тым тез шаршағыш және көп жағдайда
қатты әлсірейтін болады, олай болса, олардың қозғалыс режіиімін айрықша
жандандыру қажет.
Уақытты үнемдеу үшін студенттердің өздерінің ағзаларына қосымша
психо физологиялық салмақ түсіріп,еңбек пен демалыс режіиімінің қарапайым
бұзатыны белгілі. Ол,әсіресе, емтихан сессиялары мен жоғары курыс
студенттернің диплом жұмыстарын жазу кездеріндежиі байқалады. 10-12 семестр
бойы өткізетін айырады,мұның өзі олардың ағзасының тіршілік қызыметі мен
жұмыс қабілетін ежептәуір төмендеп жіберді. Аталған мамандықтардың оқу
процестерін талдау оларды сапалы тұрде игеру студенттерден қосымша,дербес
лабораториялық жұмыстар және әдеби шығармаларын жұмыс жасауды талап
ететіндігін көрсетіп береді.Мұның өзі ой еңбегіне ерекше назар аударады
және күн сайын денеге түсер салмақ көлемін төмендетеді.
Біз қарастырған мамандардың еңбек ерекшелігі жағдайында жоғары
жұмыс қабілетін сақтау үшін, ең алдымен, студенттерге жан-жақты дене
тәрбиесі дайындығымен айналсуға, төзімділігі мен іске ықыласын дамытуға, у-
шудың және газданудың зиянды әсерлеріне қарсылығы мен тұрақтылығын
арттыруға жағдай туғызу қажет. Денеге салар салмақ ретінде гимнастикалық,
жеңіл атлетикалық, спорт ойындары, шаңғы спорты және туристік жаттығулардан
алып қолданылған орынды.
Студенттердің дене тәрбиесі процесі мындай ұйымдық педагогикалық
бағыттарды ескеруі мүмкін.
Бірінші-дене мәдениеті саласында мектептердегі болашақ тәрбиешілік
қызыметтерге үйрету үшін студентерді кәсіби-педагогикалық жағынан дайындау.
Екінші-бұқаралық сауықтыру шараларын ұйымдастырудың теориялық білімі мен
практикалық тәжірибелерін игеру.
Үшінші – халық шаруашылығы саласындағы өндірістік қызыметіне қажетті
арнаулы тұлғалық қасиеттер мен қозғалыс әрекеті дағдыларын дамыту.
Төртінші – халық арасында дене мәдениеті мен спортты үгіттеу мен
насихаттаудың әдістері мен тісілдерін менгеру (журналистика, тарих және
филогогия факультеттері үшін)
География, биология факультеттеріне.
Кәсіби-қолданбалы дене тәрбиесін берудің шарттары, еңбек сипаты және
тәсілдері.
География және биология факультеттеріне дайындалып жатқан мамандардың оқу
және өндірістік қызыметінің басым көпшілігі далалық жағдайларда өтеді және
қоршаған ортаның адам ағзасына тигізер әсеріне байланысты көп ұқсастықтары
бар. Жартылай құрғақшылық даладан мұз тауларына дейін әртұрлі климаттық
жағарапиялық аймақтарға тап болып,геоморфологтар қазбабайлықтарын іздейді,
көлдгрдің және мұздардың су баланыстарын зерттейді, ал ол тұста оларға
температура мен барометрикалық қысымдардың өзгерісінен туындайтын талай
табиғый кедендер мен қыиындықтарды бастан өткізуге тура келеді. Ұзақ сапар
бойы жер бетінің бедерін, өсімдік және жануарлар әлемін, су қоймаларының
тіршілігін зерттеу биолктардың жалпы және арнаулы дене тәрбиесі дайындығына
үлкен талап артады. Далалық жағдайда ұзақ уақыт болу көптеген және әртүрлі
табиғи жағдайдағы кедергілерден өту олардың жоғары дәрежелі төзімділігі мен
тірек қозғалыс аппараттарының әзірлігін қажет етеді. Денеге түсер ауыр
салмақ пен салқын тиіп ауыру әсеріне, сыртқы тыныс жолдарының бұзылуы
сияқты дерттерге ұшырататын ауа райының өзгермелі жағдайы қосарлана жүреді.
Аталған мамандардың оқу жоспары бойынша аудиториялық және лабораториялық
жағдайларда алған теориялық білімдерін орнықтыру үшін оқу-далалық
практикада көп орын беретін, оны сапалы өткізу көп жағдайда студенттердің
денсаулығы мен жан –жақты тұлғалық дайындығы мен, жер жағдайына және
табиғаттың қандай да болмасын кездейсоқ құбылысына бейімделе біліуімен
айқындалады. Бақылау көрсеткендей таулы жерлерден шөп далаға ауысқанда және
керісінше, жағдайда адам ағзасының қызыметі сол ерекшеліктеріне кендіру
барысында күрт өзгеріске ұшырап, адамның жалпы көңіл-күйі нашарлайды және
қан құрамында биохимиялық өзгерістер, әсіресе, республикалық солтүстк
аймақтарынан келген адамдар да болады екен.
Сөйтіп, тау климатының күрт өзгермелі өзіндік ерекшелігі
жағдайындағы таудағы өмір мен жұмыс ағзада күрделі өзгеріс туғызып, оны
барынша ширығуға жәбұр етеді, функцианалдық жүйелер сөйтіп , арнайы
шарттарды сақтау қажеттілігіне: жұмыста, демалыста, тамақтануда айрықша күн
тәртібі мен режіиім сақтауға итермелейді.
Географтар мен биолктардың далалық жағдайжа ұзақ болыуына
байланысты олардың жүзе білуі ,тауда және қиын өткелді жерлерде жүре білуі
,қайық есе білуі ,атпен салыт жүре білуі керек. Оқу-далалық практикасының
жетекшілері күрделі климаттық жағдаларда ,әсіресе ,тауда тулғасы жақсы
жетілген студенттердің ,әсіресе, спорттшылардың тапсырылған істе ойдағыдай
орындалатындықтарын айтады.Олардың негізгі бөлігі бүкіл жұмыс күні бойы
денеге түскен ауыртпалықты көтере алмай жатады.Әсіресе ,денсаулығында
ақаулығы бар студенттер көп киындық көреді.
Оқу жоспарына сәйкес 5-курс студенттері оқу-өндірістік практикасы
кезінде қандай жағдайда болмасын өз бетінше жұмыс жасауға жан-жақты дайын
тиіс.
Егер дайындық факультеттер мамандығының үлгісітуралы айтар болсақ,
онда оның құрамдас бөлігі мыналар болуға тиіс.
1. Тұлғаның жақсы жетіліуі мен денсаулық жағдайы .
2. Жан-жақты дене тәрбиесі дайындығы
3. Температуралық және барометриялық құбылмалықтарға ағзаның жеткілікті
бейімделу мұмкіншілігі
4. Барынша бұқаралық және қолданбалы спорт түрлі бойынша теориялық
білімдері мен практикалық машықтар
Студенттерді оқу-далалық және өндірістік практикалға сапалы дайындалу
үшін қозғалыс режімін жандандыра түсіу қажет.
Көбіне лайықты қолданбалы дене тәрбиесі жаттығулары деп мыналарды
есептеу керек:
1. Сауда жүзу
2. турис тік сапалар
3. шаңғы спорты
4. бояу жортақтап жүру
5. топтап жүру (әртүрлі жер жағдайындағы жүрдек жүріс, жүгіру)
Атақты альпинист Валерий Хрищатыйдың анасы,биолог болатын. Ол бала кезінде
анасының ізіне еріп талай рет тау-тасты кезді,өсімдіктердің түрлерін жинап
анасына көмектесті. Кейін өзі де КазГУ-дің биология факультетіне оқуға
түсті. Бұл құмарлық ақыры оны алыпинизмге алып келді.Жүктемені мөлшерлеп
бөлу (дозировка) - бұл оның көлемін және қарқынын бағытты реттеу деген
ұғым. Мөлшерлеп бөлу мәселесі дене жаттығуларындағы жүктемені белгілеу
бойынша ұсыныстармен шектелмейді. Шұғылданушыларға әсер ету күші тек
жаттығулардың сипатына ғана емес, сонымен бірге оқу жұмысының мына
элементтерімен де байланысты: түсіндіру, жаттығуларды көрсету, оқушыларды
ұйымдастыру және т.б.
Әрбір нақтылы жағдайда оқытушы сабақта жүктеменің мүмкін болған үлкен
көлемін қамтамасыз етуге ұмтылады (оның педагогикалық ақталғандығы жағдайы
ескеріліп). Жүктеменің келемінің көбеюі сабақтың барынша ұтымды жалпы
тығыздығы нәтижесінде іске асады.
Сабақтың жалпы тығыздығы деп педагогикалық белгіленген уақыттың барлық
сабақтың ұзақтығына қатынасын айтады.
Педагогикалық өтілген уақытқа келесі қызмет түрлері немесе сабақ
бөліктері жатады: оқытушылардың түсіндіргені, көрсеткені, оқытушының
нұсқауын ұғыну және түйсікпен қабылдау, өз жолдастарының әрекетін
ұйымшылдықпен талдау; дене жаттығуларын орындау және одан кейінгі қажетті
демалыс; жәрдемші әрекеттер – қайта сапқа тұрғызу; спорт қондырғыларын
орнату, секіру шұқырындағы құмды жұмсарту және т.б.
Оқу уақытының ақталмаған шығынына ұйымдастырудағы қойылған оқу-тәрбие
міндеттерін шешуге және кемшіліктерге байланысты бос тұрып қалу жатады:
сабаққа кешігіп келу және оны ерте аяқтау, тәртіп бұзуға байланысты сабақ
үстіндегі үзілістер, спорт құрал-саймандарының жарамай қалуы, мұғалімнің
кетіп қалуы.
Оқу-тәрбие міндеттерін шешу үшін сабақтағы педагогикалық өтілген қызмет
түрлері маңызды емес. Мысалы, амалсыз демалыс және жәрдемші әрекеттің аз
мәні болады, ал сол уақытта оқушылардың өз жолдастарының әрекеттерін
зерттеп және сын көзбен талдауы педагогикалық тұрғыдан сабақтың өте маңызды
сәттеріне жатады (егер бұл оқытушының арнайы ұйымдастыруымен және оның
тікелей қатысуымен өтсе). Мүмкіндігінше босқа тұрып қалуды және жәрдемші
әрекеттерді болдырмау жолдарын қарастыру қажет.
Бұл үшін әр түрлі әдістер қолданылады: алдын ала оқушылардың жүретін
барынша қысқа жолдарын белгілейді; артық сапқа тұрғызу және қайта
тұрғызудан қашу; спорт қондырғыларын орнату және жинауды шұғылданушылардың
ішінен арнайы кезекші тағайындап жарыс тәртібімен өткізіледі.
Осы тәртіппен оқытушы түсіндіруге, өз бетінше жұмысқа және тікелей
жаттығуды орындауға мүмкіндігінше көп уақыт бөледі. Сабақтың жалпы
тығыздығына қолайлы келудің тәсілі осылай жасалады. Жаттығуды орындауға
жұмсалған уақыт моторлы тығыздық ұғымымен байланысты, яғни жаттығуды
орындауға кеткен уақыттың сабақтың жалпы уақытына қатынасы.
Моторлы тығыздық - дене жаттығуларымен шұғылданудың өнімділігінің
барынша ерекше көрсеткіші, сондықтан, әрине, бірдей жағдайда мүмкіндігінше
сабақтың үлкен моторлы тығыздығын қамтамасыз ету керек. Сонымен бірге оның
ең бастысы оқу-тәрбие міндеттерін шешу сапасы болып табылатын сабақтың
шұғылданудағы маңызын артық бағалауға болмайды, өйткені ол өз кезегінде
түсіндіруге, қозғалысты, кинограмманы, үлгіні және басқа да оқытып үйрету
әдістерін көрсетуді талап етеді. Осылай гимнастика сабағынның негізгі
бөлімінде сабақтың моторлы тығыздығы ең жақсы, қолайлысы деп жиі саналып,
10-15 пайызды құрайды.
Уақыттың арақатынасын түсіндіруге, көрсетуге және жаттығуға жақсы
бейнеде белгілеу, сабақты әдістемелік сауатты жүргізудегі ең басты
жағдайдың бірі. Ысылған, іскер оқытушылар түсіндіруді оқушылардың тікелей
қозғалысты орындауы кезінде жүргізеді.
Алайда ол кезде жаттығудың күрделілігі, оқушылардың дайындығы және
шұғылданудың ұсынылған сабақ үлгісінің талаптарын ескеру қажет. Сабақтағы
педагогикалық өтілген қызметтің барлық түрлеріне бөлінген уақыт шегінде
жүктеменің қарқындылығын мөлшерлеп бөлу мәселесі де өте маңызды. Дене
жаттығулары сабағындағы жүктеменің қарқыны оның көлеміне қарағанда тікелей
үлкен реакцияны қозғайды. Көп шамада сабақтың оқу-тәрбиелік нәтижесі және
олардың сауықтыру әсері қарқындылыққа көп байланысты.
Сабақтағы жүктеменің қарқындылығына қойылатын негізгі талап оның
физиологиялық және психологиялық әсерінің мүмкін болған шегін анықтау болып
табылады. Әрбір нақтылы сабақта жүктеменің өзіндік мүмкін болған шектегі
шамасы болуы тиіс және ол әр кезде жасына, жынысына, шұғылданушылардың
жаттыққандығына және сабақтың нақтылы міндеттеріне байланысты анықталуы
тиіс.
Жүктеменің шектелуі, әсіресе, жоғары шектеулі туралы мәселе әр түрлі
авторлармен әр қилы шешіліп келеді. Әр уақытта бәрінен жиі жүктеменің дәл
көрсеткіші ретінде тамырдың соғу жиілігі алынады. Кейбір авторлар тамыр
соғу көрсеткішінің абсолюттік шегін сабақта анықтауға тырысты. Мысалы,
тамыр соғуының максимальді мүмкіндігі 1 минутта 150 рет соғу деп саналды.
Басқалары тамыр соғуы жиілігіне мүмкіндік шегін бастапқы қалпынан пайызбен
белгілеуге ұмтылды, мысалы, 80%. Соңғы кездері жүргізілген зерттеулер
(В.С.Фарфель, М.В.Раскин және т.б.) шұғылдану сабақтарында тамыр соғуы
жиілігінің шектеулі қалпына қатынасы бір мағыналық шешім болуы мүмкін емес
екенін делелдеді. Мысалы, спорттағы көптеген сабақтарда сабақтың басындағы
тамыр соғуының төмендетілген көрсеткішінде (мин55-60 рет соғуы) тамыр
соғуының шектеулі жиілігі минутына 200-250 рет. Сондықтан тамыр соғуынын
жиілігінің өсуі 400 пайызға дейін жетеді, яғни 1 минутта 240-250 рет
соғады.
Жүктеме қарқынын сауатты мөлшерлеп бөлу үшін оқытушы сабақта оқу-
тәрбиелік қызметтің барлық түрлерін-ұйымдастыру кезінде оны арттыру және
төмендету (түсіру) әдістерін жақсы меңгеруі тиіс.
Мысалы, қызметтің көмекші түрлерін күшейту үшін оларға оқу-тәрбиелік
сипат береді: спорт қондырғыларын орнату және жинауды, ауырлықты алып
жүруді үйрету, ұжымдағы тәртіпті, ұқыпты жұмыс істей білуге тәрбиелеу үшін
пайдаланады; сапқа тұрғызу мен саптағы қозғалысты жүгіріп немесе керісінше
белсенді демалыс үшін орындайды (денені босатуға, тыныс алуға және т.б.
жаттығу беріледі). Жаттығуды орындар алдында кезек күтіп тұрған
шұғылданушылардың белсенділігін сүйемелдеп, қолдау үшін оларға арнайы
тапсырма ұсынады: Қозғалыс тәсілінің мына элементтеріне назар аударыңдар
және оны барлық топтағы шұғылданушылардың қаншалықты меңгергенін талдауға
тырысыңдар; шұғылданушыларға өз бетінше орындау үшін ұштастыру және жалпы
дамыту жаттығуларын ұсынады; зерттеу, үйрену үшін кинограмма, сызба үлгі,
суреттер және т.б. береді.
Оқытушының шұғылданушыларды оқу-тәрбие міндеттерін өздігінен іске асыра
білуге үйретуі ерекше назар аударуға тұрарлық мақтаныш. Мұнда әр түрлі
қызмет түрлері пайдаланылады: әңгіме, кеңес өткізу, тапқырлықты, ептілікті,
қиын жағдайда жөнін таба білу талап етілетін шұғылданушылардың алдына
міндет қою.
Түсіндіру және көрсету кезінде шұғылданушылардың назарын өзіне аударуы,
олардың белсенділігін тәрбиелеуі оқытушының басты міндеттерінің бірін
құрайды. Оқушылардың жұмысы неғұрлым қарқынды болған сайын, жаттығу
нәтижесінен солғұрлым табыс күтуге болады.
Дене жаттығулары қарқындылығын мөлшерлеп белгілеу шұғылданушыларға
тікелей және жанама әсер ету арқылы әдістемелік тәсілдердің қатарымен іске
асады.
Шұғылданушыларға тікелей әсер ету әдістеріне жаттығудың қайталану саны,
жылдамдығы, күші, қолданылатын сыртқы ауырлық жүктеме шамасы туралы сөзбен
нұсқау беру және т.б. жатады. Тікелей әсер ету әдістерін пайдаланып, егер
оқушылар мұғалімнің тапсырмасын дұрыс орындаса, онда барынша кең ауқымда
жаттығудың қарқындылығын дәл мөлшерлеп, бөлімдермен орындатуға болады.
Шұғылданушыларға жанама әсер ету әдістеріне қатаң уақытпен белгіленген
жаттығулармен орындалатын ойындық және жарыстық әдістерінің кезектесуімен
жүргізілуі жатады.
Мысалы, әдеттегі тапсырмамен орындауға қарағанда спорттық сайыс
кезіндегі жаттығуды орындау жағдайындағы үлкен қарқындылығымен
айырмаланады. Селқос, бейқамдықты жеңу үшін осыны пайдалануға болады.
Бүтіндей алғанда жаттығулардың орындау қарқындылығын жанама әдіспен
мөлшерлеп, бөлу тікелей әдіске қарағанда дәлдігі азырақ болса да оны
қолдану кажет. Осы бейнеде сабақтағы жүктемені ең қолайлы мөлшерлеп, бөлу
жоғары қарқындылығын, шұғылданушылардың ақыл-ой, сонымен бірге дене
жұмыстары ретінде сабақтың 100 пайыздық жалпы тығыздығын қамтамасыз етуді
талап етеді. Жүктемені мөлшерлеп бөлудің жоғарыда сипатталған әдістері
оқушыларды дұрыс ұйымдастыра білуге және оларға жаттығудың ететін әсерінің
дәрежесін бақылауға тәуелді.
Сонымен сабақты ұйымдастыру әдістемесі. Сабақты ұйымдастыру әдістемесі
оқытушының белгіленген оқушылар санымен (сынып, команда, үйірме) жұмыс
істеу әдісіне, шұғылданушылардың тапсырманы орындау тәртібіне, оқытушылар
мен оқушылардың және шұғылданатын орындағы спорт қондырғыларының
орналасуына (зал, стадион, спорт алаңы және т.б.) байланысты. Сабақтың
дұрыс ұйымдастырылуы оқу-тәрбие міндеттерін шешу үшін қолайлы жағдайды
қамтамасыз етеді.
Сабақта шұғылданушыларды ұйымдастырудың негізгі үш әдісі айырмаланады:
фронтальді (маңдай алдынан), топтық және жеке.
Фронтальді әдісі кезінде оқытушы бірегей оқу материалы бойынша барлық
оқушылармен бір уақытта жұмыс істейді.
Сабақты топпен өткізу әдісі кезінде оқушылар топтарға бөлініп, әр топ
жеке оқу тапсырмаларын алады. Оқытушы барлық оқушыларды өз бақылауында
ұстап, бір топпен басымырақ жұмыс жүргізеді немесе кезекпен бірінен кейін
келесі топқа өтеді.
Жеке өткізу әдісі кезінде әрбір оқушы жеке тапсырма алып, оны өздігінен
орындайды. Мұнда оқытушы, оқушылардың жұмысына таңдап, іріктеп басшылық
жасайды.
Бұл әдістердің әрқайсысының өзіндік артықшылығы және кемшіліктері бар.
Сабақты фронтальді әдіспен өткізу кезінде барлық оқушылардың қимыл-
қозғалысын назарда жақсы ұстауға және олардың қимыл әрекеттерін тікелей
басқаруға болады. Алайда бұл кезде оқушылардың әрқайсысына қимылын дербес,
өздігінен басқару қиындайды. Топтық және жеке әдістерді қолдану керісінше,
оқытушының барлық оқушыларды бақылау мүмкіндіктерін шектейді. Бұл
әдістердің қайсысының берілген сабақты өткізуге жарамды екені, оқу
материалдарының жаңалығына және күрделілігіне, сабақ өткізілетін орыннның
материалдық жабдықталуына, шұғылданушылардың жасына, жаттығу өткізілетін
орынның кеңдігіне және т.б. байлынысты.
Мысалы, бастауыш сынып оқушыларымен дене тәрбиесі сабағын фронтальді
әдіспен жиі өткізеді, өйткені жае ерекшелік күшіне қарай олар өздігінен
қозғалысты қажетті мүмкіндікті меңгеруге қабілетсіз. Сабақты спортшы-
гимнасттармен топтық әдіспен өткізу басымырақ, өйткені жекелеген
гимнастикалық қондырғылардың сыйымдылық мүмкіндігінің аздығы және т.б.,
шебер-жеңіл атлеттерге жеке әдіспен сабақ өткізу тән, өйткені бұл спорт
түріндегі оқытып үйрету жүйесін спорттық шеберліктерінің артуына байланысты
жаттығуды жекешелендіру талабы артады.
Сабақтық шұғылдануда тәртіп бойынша оқушыларды ұйымдастырудың әдістерін
араластырып қолдану тән. Сабақтың басталуы әдетте фронтальді әдіспен,
негізгі бөлімінде шұғылданушыларды топқа бөледі немесе олармен жеке жұмыс
жүргізеді, ең соңында, сабақты қайтадан фронтальді әдіспен аяқтайды.
Сабақтың әдістемесін, сонымен бірге шұғылданушылардың берілген
тапсырмаларды орындау тәртібін анықтау. Қажет сабақтың әдістемесін
анықтайтын екі тәсілі бар: бір уақытта және кезекпен.
Біріншісі, жаттығу немесе басқа қызмет түрлерінде барлық оқушылармен
орындалады, ал екіншісінде әрқайсысын кезекпен орындайды.
Екі әдісте де оқушылар үзіліссіз (ағыммен) немесе арақашықтықпен жұмыс
істеуі мүмкін.
Үзіліссіз, толассыз орындаудың мәні, мұнда оқушылар жаттығулардың
бірінен кейін бірін дем алмай орындайды.
Мысалы, гимнастика сабағында денені жалпы дамыту жаттығуларының
лайықтыларын таңдағанда алдыңғы сабақтың соңындағы жаттығу келесілері үшін
негіз болатындай болса, онда жаттығулар сериясын үзіліссіз орындауға
болады. Мысалы, жеңіл атлетика сабағында жүгіріп келіп, екпінмен ұзындыққа
секіру кезінде бір оқушы жерден серпінді күш алып секіргенде, екінші оқушы
жүгіруді бастаса, үшінші оқушы бастапқы дайындық қалпында тұрады,
төртіншісі секіру шұқырынан оралып қайтадан дайындалатын орынға келіп
тұрады және т.б.
Толассыз әдістің ерекше әр түрлілігі дене сапаларын қарқынды дамытуға
мүмкіндік жасайтын жаттығуларды айналма әдіспен орындау болып табылады.
Мұнда оқушылар жаттығулар кешенін толассыз арнайы жерде немесе шеңбер
бойына орналастырылған спорт қондырғылары бекеттерінде (станция)
біреуінен кейін екіншісіне (тұтқалы аттан, белтемірге тартыну бекетіне)
өтіп орындайды.
Жаттығуларды толассыз орындау бөліп өткізуге қарағанда үлкен
қарқындылықты қамтамасыз етеді. Алайда оның жалпы білім беру қатынасында
әсерлілігі төмендеу, өйткені жаттығулардың арасында үзілістің болмауы
түсіндіруді, қозғалысты талдауды және оқытып үйретудің басқа да
элементтерін пайдалануды қиындатады. Сабақта жаттығуларды толассыз немесе
бөлек-бөлек орындауды таңдау бәрінен бұрын оқу материалының жаңалық
дәрежесіне және сабақтың нақтылы міндеттеріне байланысты. Мысалы, жаңа оқу
материалын таныстыру және үйрену кезінде жаттығуды бөлек-бөлек орындау
орынды, қозғалысты жетілдірудегі дене сапаларының қарқынды даму міндеттері
қойылғанда, жаттығуды үзіліссіз орындау мақсатқа сәйкес келеді.
Оқушылардың жаттығуларды жақсы орындауы сабақ өтілетін орындағы
оқытушының, оқушылардың және спорт қондырғыларының дұрыс орналасуына
тікелей байланысты. Егер оқушылар бір қатарда сапқа сап бойынша тұрса, ал
мұғалім осы қатардың оң немесе сол жақ шетіне жақын тұрса, онда оның
түсіндіруін, көрсетуін және т.б. саптың екінші жақ шетіндегілері нашар
қабылдайды. Егер мұғалім спорт қондырғыларының ортасында тұрса, онда
шұғылданушы топтардың бірі оның назарынан тыс қалады. Егер оқушылар сапқа
күнге қарсы қарап тұрса, онда олар мұғалімнің көрсеткенінің барлығын нашар
көреді. Осы мысалдардың бәрі мұғалімнің, оқушылардың және сабақ өтілетін
жердегі орынның орналасуынан оқу-тәрбие жүйесінің маңызды бөліктері, яғни
көру және есту түйсіктері, жаттығуларды орындауды бақылауы және т.б.
тікелей осыларға байланысты. Барынша әр түрлі сапқа тұрғызулар үйлесімді
болуы мүмкін, бірақ барлық жағдайларда олар келесі талаптарды
қанағаттандыруы тиіс:
а) мұғалім мен оқушыға сабақта болған нәрсенің барлығын естуге және
көруге мүмкіндікті қамтамасыз ету;
ә) жеке және қоғамдық гигиена ережесіне сай болу;
б) бөгет және жарақат алу мүмкіндіктерін болдырмау.
Сабақта шұғылданушылардың жақсы ойластырылып орналастырылуы
тәртіптілікке және ұжымшылдықка тәрбиелеуге мүмкіндік жасайды.
Сақтандыру және жәрдем беру үлкен дене жүктемесі жағдайындағы қозғалыс
әрекетінің белсенділігі барысында шұғылданушылардың дене, психикалық және
қызметтік жарақат алуы мүмкіндігінің кездесуі мүмкін.
Шұғылдану сабақтарында сайыстармен және басқа сабақ түрлерімен
салыстырғанда статистикалық мәліметтерге жүгінсек, әр түрлі сипаттағы
жарақат алудың көпшілік пайызы, яғни 50%-ға түседі екен. Ал спорт
шеберлерімен өткізілетін сабақта бұл көрсеткіш 80% -ға дейін жетеді. Бұл
шұғылдану сабақтарында қозғалыс әрекетінің жаңа үлгілерін меңгеру
өзгешелігімен және жоғары нәтижелерге жету дайындығымен түсіндіріледі.
Сабақты өткізу барысында ерекше назарды жарақат алмау жолдарына аудару
қажет. Осы жағына байланысты оқытушының қызметтік шарасын, әдетте
сақтандыру деп атайды.
Сақтандырудың әсерлілігі сөздің кең ұғымда бәрінен бұрын оқытып үйрету
және тәрбиелеу принциптерін қатаң сақтаумен түсіндіріледі.
Оқушылардың жоғары саналылығы және белсенділігі, сабақты құрудағы
жүйелілік және бірізділік, оқу материалының игерілу мүмкіндігі және оны
меңгеру беріктігі – жарақаттың алдын алып, сақтандырудың бірінші дәрежелі
жағдайы.
Жарақаттанудың алдын алуға дене жаттығуларының жүктемелерін ақылмен
мөлшерлеп бөлудің, шұғылданушылардың жақсы тәртіптілігінің, жаттығуды
орындауды жүйелі ұйымдастырудың нәтижесінде қол жеткізуге болады.
Көптеген жаттығуларды орындау кезінде (суға секіру, акробатика,
спорттық қондырғылардағы гимнастика, семсерлесу және т.б.) барынша тар
ұғымда сақтануға деген қажеттілік, яғни олқылықты, құлауды, қарсыластың
қатты соққысын, ауруды сезінуді және т.б. тікелей алдын ала ескертетін шара
ретінде пайда болады. Бұл шараларға оқытушының арнайы әрекеті (көтермелеу
әдістері, ұстап қалу, шұғылданушыларды ажырату), оқушыларды қорғаныс
құралдарымен қамтамасыз етуі (белбеу, маска-шлем, қалың киім және т.б.),
өзін-өзі сақтандыру, оқытып үйрету кіреді. Мұндай сақтандыру орындалуы
қауіпті емес жаттығуларды орындаумен қатар іске асады. Топтық әдісімен
жұмыс жүргізу кезінде оқытушы барынша қауіпті жаттығуларды орындау кезінде
топты алдын ала сақтандыруы тиіс.
Басқа топтардағы шұғылданушыларды жарақат алудан сақтандыру үшін жоғары
дайындығы бар оқушыны сақтандыру әдістерін меңгеруге байланысты олармен
сабақ өткізіп, нұсқаушылыққа тағайындау керек.
Сақтандырудың сақтық шаралары былай жүргізілуі тиіс: сабақ өтілетін
орын мен спорт қондырғыларының дайындығын алдын ала тексеру, жаттығуларды
орындау кезінде шұғылданушыларды қауіпсіз орынға орналастыру (мысалы,
лақтыру кезінде). Сүйемелдегенде, итермелегенде және басқа әдістерде
сақтандыру оқытып үйретудің әдістемелік тәсілдері сияқты жиі көмек берумен
үзіліссіз байланысты. Мұндай көмек беру сияқты сақтандыруды жарақат алу
қауіптілігі айкын болған жағдайда ғана пайдалану керек (мысалы, спортты
жаңа бастағандармен күрделі жаттығуларды үйрену кезінде және т.б.). Мұндай
сақтандыруды теріс пайдалануға болмайды, өйткені оны шұғылданушылар дағдыға
айналдырып батылдық, ұстамдылық, өзін-өзі игере білу және жаттығуды
өздігінен орындауға қажетті басқа да сапаларын тәрбиелеуді тежейді.
Сондықтан әдістемелік өтілген, бірінші жағынан, жарақат алу мүмкіндігін
болдырмайтын, бірақ басқа жағынан кейбір тәуекелге барып, қауіптіліктің
болатынын алдын ала ескеруді қарастырады.
Оқытушының жеткілікті дәрежедегі байсалды жарақат алудың алдын алуға
назар аударуы дене тәрбиесі сабағында жарақат алудың болмауын қамтамасыз
етеді. Жарақатты емдеудегі табыс көп жағдайда оқушыға дәрігерге дейінгі
көмек: көрсетуде анықталады. Оқытушы мамандық саласына қарамастан әр түрлі
деңгейдегі алған жарақаттарға бірінші көмек көрсете білуі тиіс. Дәрігерге
дейінгі көмек дене жаттығулары сабағындағы оқытушы жұмысының маңызды
жақтарының бірі.
Сабақтық шұғылданудың әр түрлілігі. Дене жаттығуларымен шұғылданудың
сабақтық түрлерінің барлығын олардын бағыттына қарай жалпы дене дайындығы,
спорт түрлерінен жаттығу сабақтары және кәсіби-қолданбалы дене дайындығы
сабақтары деп бөлуге болады. Жалпы дене дайындығы сабағы балалар
бақшасында, мектепте, жоғары және орта оқу орындарында жалпы дене дайындығы
(Ж.Д.Д.) топтарында, ересек тұрғындар үшін, яғни барлық жастағылар санымен
өткізіледі. Бұл сабақтар үшін оқу материалының әр түрлілігі, оны меңгеру
кешенділігі, біркелкі денеге берілетін жүктеме және басқа да бірқатар
ерекшеліктеріне тән.
Спорттық жаттығу сабақтары тандап алған спорт түрлерімен
шұғылданатындар жұмыста пайдаланылады: жеңіл атлетика, акробатика,
гинастика, суға секіру және т.б. сабақтары. Әрбір жекелеген жағдайда олар
жеке спорт түрлерінің ілімі мен әдістемесі жинағында мазмұндалған ерекше
өткізу әдістемесін талап етеді. Мұндай сабақтар жаттықтырушылар мен
спортшылардың бірлестіктегі шығармашылығын, жүктемені мөлшерлеу шамасына
ерекше назар аударуын, жарақаттанудан сақтану жолдарын табуды міндеттейді.
Кәсіби-қолданбалы дене дайындығы сабағы жеткіншектермен,
жасөспірімдермен, үлкендермен өткізіледі. Бұл сабақтар үшін қозғалыс
әрекеттеріне мазмұны ұқсас кәсіби еңбекке үйренуге тән.
Оқу жұмысының сипатына қарай сабақтар жаңа оқу материалын меңгеру
сабағы, оны жетілдіру және бекіту сабақтары, аралас типтес сабақтар болып
бөлінеді.
Жаңа материалды игеру сабағы үшін салыстырмалы кіші моторлы тығыздық
тән, сол себепті түсіндіруге, көрсетуге, қозғалыстағы бірінші өрескел
қателерді жөндеуге көп уақыт жоғалтады. Мұндай сабақтардың табысты болуы
сабақ өтетін орынды дайындаудың ерекше мұқияттылығына байланысты.
Оқу материалын жетілдіру және бекіту сабағында, мысалы, жоғары дәрежелі
спортшылармен жаттығу сабағында моторлы тығыздығы ең жоғарғы мөлшерге дейін
өседі.
Бақылау сабақтары әдетте спорттық жарыстар түрінде өтеді. Бұл
сабақтарда қатаң тәртіп, жарыс ережесіне сәйкестік, нәтижелерін дәл
белгілеу қамтамасыз етілуі тиіс.
Дене тәрбиесі үшін бүтіндей алғанда аралас типтес сабақтар басымырақ
тән (яғни бір сабақта жана материалды зерттеу, бұрын меңгергендерді
жетілдіру және тексеру).
Сонымен бірге ерекше әдістемелік тәсілдер сабақты әр түрлі орында және
әр түрлі уақыт жағдайында өткізуді талап етеді: спортзалда, спорт алаңында
(стадионда), табиғи орындар жағдайында, қыста, жазда және маусым
аралығында.
Сабақты спортзалда өткізуді ұйымдастыру, өте қолайлы болады.
Салыстырмалы кіші жұмыс алаңы, көру аясының шектеулілігі, температураның
тұрақтылығы сабақ міндетін шешуде оқушылардың назарын жақсы бейнеде
шоғырландыруға мүмкіндік жасайды. Алайда ғимарат ішінде сабақ өткізудің
елеулі кемшіліктері бар. Атап айтқанда, гигиеналық сипаттағы, яғни мұнда
ғимарат ішіндегі жарықтың талапқа сәйкес еместігі, шаң, буланудан ауаның
ластануы шұғылданушылардың жұмысқа қабілеттілігін төмендетеді. Сондықтан
барлық мүмкіндіктерді пайдаланып сабақты сыртта таза ауада өткізу дұрыс.
Әрине, шұғылданушыларды ашық алаңда басқару қиынырақ. Бір жағынан сабақты
өткізуге күн, желдің бағыты мен күші, бөгде заттар, оқушылардың назарын
аудартатын көрермендер кедергі жасайды.
Дегенмен, бұл әдістемелік қиындықтар таза ауа жағдайындағы оқушылардың
жұмыс қабілеттілігінің артуымен түгелдей есесі қайтады. Ашық аспан астында,
таза ауада өткізілген сабақ, әсіресе, егер ол жыл бойы әр түрлі ауа райында
өткізілсе шынығуға, денсаулығын нығайтуға жәрдемдеседі. Спорт
ғимаратындағыға қарағанда таза ауада, ашық аспан астында өткізілген сабақта
шұғылданушылар әдістер мен тәсілдерді жақсы меңгереді және барынша жоғары
нәтижеге жетеді.
Табиғи орындар жағдайында сабақ өткізу үлкен дәрежеде жаттығуды
түрлендіруге және ең бастысы оқушыларды өмірдегі қызмет ету жағдайына ете
жақын жағдайға көшіреді. Табиғат аясында – сабақ өткізуге көптен
шұғылданушыларды өмірге дайындаудың басты құралы ретінде маңыз берілген.
Сабақ өткізу үшін жергілікті жердің табиғи жағдайын пайдалану әдісі осы
заманғы дене тәрбиесі жүйесінде кең қолданылып келеді. Мектепте, орта,
жоғары оқу орындарында, әскерде табиғат аясындағы сабақтар міндетті түрде
өткізіледі. Бұлай сабақ өткізу, әсіресе, спортта кең таралған.
Жергілікті жердегі қолайсыз ауа райы жағдайына сәйкес күні бұрын сабақ
өткізілетін орынды дайындау және сабақ өтілетін орынды сынап көру,
оқушыларға мұндай сабақтың пайдалылығын ұғындыру, олардың киімі жайлы және
т.б. қамын ойлау өз жемісін береді. Дегенмен, көпшілік дене жаттығуларының
әдістерін меңгеріп, сауатты орындау үшін арнайы жабдықталған сабақ өткізу
орны талап етіледі. Сондықтан табиғи орындарда сабақ өткізуді спорт
ғимараттарындағы және спорт алаңдарындағы сабақтармен ауыстырып өткізген
дұрыс.
2.1. Қоғамдық факультеттер (журналистка, тарих, филология)
студенттернің дене тәрбиесі процесіндегі кәсіби-педагогикалық дайындық
Осы мамандықтарды оқып жатқан студенттерге де оқу процесіндегі
жоғарыда біз ұсынған дене тәрбиесі түрлерін қолданып және жалпы дене
тәрбиесі дайындығы бойынша талаптарды орындау керек. Өндірістік-
педагогикалық қызыметтерді атқарумен қатар қызымет саласына байланысты
болашақ журналистерге, тарихшыларға , тіл әдебиет мамандарына дене
мәдениеті мен спортты насихаттаудың жұмыс орындарына дене тәрбиесі мен
спортты ұйымдастырып және өткізу үшін студентке мынадай білімдер мен
білікті игерген жөн:
1. Спорттың ең бұқаралық түрлері туралы жеткілікті хабардар болу.
2. Арнаулы түсіндірме сөздіктердің белгілі бір мөлшерін түсініп және
білу.
3. Лекция оқып,баяндама жасай білу, стендтер, фотокөрмелер мен жазып,
телевизия мен радиода сөйлеу, дене мәдениеті бұрыштап жасау.
Бұлар, әсіресе, өзінің газетредакцияларындағы, радио мен
телевиизиядағы қызыметі барысында дене мәдениеті мен спортты адамдар
тұрмысына енгізу міселелерін тұрақты көтеріп жүруге тура келетін
журналистер үшін аса қажет. Сондықтан қарастырылып отырған мамандықтардың
оқу процесінде ол үшін студенттер жатақханаларында қоғамдық дене тәрбиесі
қызыметі студенттерді көбірек тарта отырып ,дене мәдениеті мен спорт
бойынша кәсіби-қолданбалы дайындыққа көбірек назар аударған дұрыс.
Жоғарыда айтып өткеніміздей,дене мәдениеті және спортты насихаттаумен
жиі жанасатын журналистика факультетін бітірушілер. Сондықтан олар үшін біз
мынадай ұсыныстар мен есепке алынар талаптарды алға таратамыз:
1. Дене мәдениеті бұрыштан ұйымдастыруға ,қабырға гәзетін шығаруға,
фотокөрмелер,плакаттар мен жедел парақтар жасауға студенттерді көптеп
тарту.
2. Университеттік газеттерде және басқа баспа орындарында, радио мен
телевизияда дене мәдениеті мен спорт мәселелерін көтеруге жұртты
белсенділік қатыстру.
3. Факультет жанынан дене мәдениеті мен спортты насихаттау бюросын құру.
4. Бірінші курс студентер үшін есепке алынатын талаптар (2-семестр)
Университеттің көп тиражды газетіне, немесе басқа баспасөз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz