Бағалаудың табиғаты, құрылымы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе Бағалау категориясының зерттелуіне
шолу ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Бағалау категориясының құрылымдық-семантикалық сипаты
1.1 Бағалау категориясының табиғаты,
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Бағалау типологиясы, оның ішкі құрылымдық-мағыналық
жіктелімі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..18
2. Бағалау категориясының жасалу жолдары
2.1 Лексикалық жасалу жолы:
2.1.1
Фразеологизм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .28
2.1.2 Мақал-
мәтел ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 30
2.1.3
Метафора ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 32
2.1.4
Энантиосемия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .37
2.1.5
Тырнақша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 43
2.2 Фонетикалық жасалу жолы:
2.2.1
Интонация ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 45
2.3 Грамматикалық жасалу жолы:
2.3.1 Сөз
таптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..47
2.3.2 Сөйлеу
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .54
2.4 Паралингвистикалық жасалу
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 62
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Кіріспе
Жұмыстың тақырыбы: Бағалау категориясының жасалу жолы
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Кіріспе бөлімде бағалау категориясының
зерттелуіне жалпы сипаттама берілген. Бағалау категориясының философия,
логика, тіл білімі тұрғысынан зерттелуі, ғалымдардың бағалау категориясы
жайлы түрлі ой-пікірлері айтылған.
Бірінші бөлімде бағалаудың табиғаты, типологиясы, құрылымына
тоқталынса, екінші бөлімде бағалау категориясының жасалу жолдары іштей
жікке бөлініп (лексикалық, фонетикалық, грамматикалық) сөз етілген. Ал
қорытынды бөлімде екі бөлімге тұжырымдама берілген.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі лингвистикалық зерттеулер
объективтік шындықты идеалды түрде бейнелеудің адамға тән ең
жоғарғы формасы оның ақыл-ойы, санасы, ойлауы, рухани ішкі
дүниесімен тығыз байланысты зерттеуге бағытталады.
Кейінгі кезде тілдің фактілерін семантикалық, прагматикалық,
этнолингвистикалық, когнитивтік, функционалдық тұрғыдан қарастыруға
көп көңіл бөлінуде. Осы негізде көптеген лингвистер бағалауыштық
мағынаның құрылымдық жүйесін зерттеу нысандары ретінде алды.
Қазіргі лингвистикалық еңбектерде бағалауды зерттеудің әр
түрлі аспектілері ұсынылған. Қазіргі қазақ тілінде баға, бағалау,
бағалауыштық мәселелері толық зерттелді дей алмаймыз. Бағалауыштық
мағына жайында публицистика стиліне, прагматикалық аспектіге, газет
мәтініне (М.Серғалиев, Ш.Нұрғожина, Б.Момынова, А.Алдашева,
О.Бүркітов, З.Ерназарова, Ф.Жақсыбаева т.б.) арналған зерттеулерде
ғана сөз қозғалған.
Мәселені зерттеудің басқа аспектілерін айтпағанның өзінде,
семантикалық бағытта бағалауыштық мағынаны анықтау, яғни бағалау
мағынасының табиғатын, құрылымын, типологиялық мәселелерін қарастыру,
бағалаудың коннотациялық элемент ретіндегі басқа компоненттермен
арақатынасын анықтау және т.б. жайындағы көзқарастардың өзі әр
түрлі болып келеді.
Бағалауыштық мағынаның табиғаты, құрылымы, олардың
ерекшеліктері мен өзара қатынасы туралы зерттеулердің қазақ
тілтанымында аздығы бұл сұрақтарға арнайы тоқталуды қажет етеді.
Қазақ тіл білімінде бағалауыштық мағына жайында біртұтас
ғылыми көзқарас жеткілікті қалыптаспаған. Сондай-ақ бағалау
мағынасының ішкі құрылымы да толық анықталмаған. Бағалауыштық,
бағамдауға қатысты ой-пікірлер лексика аясында экспрессивтілікке
қатысты сөз болып келеді. Қазақ тіл біліміндегі бағалауыштық
категорияға қатысты мәселелердің жан-жақты зерттелуі сөз
мағынасындағы бағалауыштық сипатты кеңінен ашуға үлесін қосатыны
сөзсіз. Осындай жайттарды ескерсек, аталған мәселе толыққанды
зерттеу нысаны бола алады.
Зерттеудің нысаны. Бағалау мағынасының құрылымдық жүйесі және жасалу
тәсілдері.
Зерттеудің пәні.
Зерттеудің дереккөздері. Диплом жұмысына дереккөз ретінде Ж. Айма-
уытов, М. Әуезов, О. Бөкей, Ә. Кекілбаев, М. Мағауин, М. Мақатаев,
Момышұлы, Ғ. Мүсірепов, Ә. Нұршайықов, С. Мұқанов, І. Есенберлин
шығармалары негіз етіп алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Қазіргі қазақ тіліндегі
бағалау мағынасын және оның құрылымдық жүйесін зерттеудегі басты
мақсат - жалпы тіл біліміндегі бағалауыштық жөніндегі пікірлерді
жүйелеу, бағалаудың мағыналық құрамын анықтау, категория ретіндегі
мәртебесін және қолданылу ерекшеліктерін анықтау. Осы аталған
мақсаттар шешімін табу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- бағалау категориясы жайлы логикалық, философиялық,
лингвистикалық анықтамалар сипатын зерделеу;
- Бағалау категориясының мағыналық және қолданыстағы
ерекшелігін және соған сай категориялық мазмұн аясын
белгілеу;
- Бағалауыштық мән білдіретін сөздердің құрамын анықтау,
құрылымындағы ерекшеліктерді ашу.
Зерттеудің әдістері. Диплом жұмысын жазу барысында баяндау, сипаттау,
салыстыру әдістері, талдау амал-тәсілдері қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми-теориялық, әдістемелік негіздері. Әдіснамалық
негізге жалпы тіл біліміндегі аксиологиялық тұжырымдар, қағидаттар
алынды. Теориялық негізге қазақ тіл білімінің көрнекті өкілдері
А.Байтұрсынов, К.Аханов, М.Балақаев, І.Кеңесбаев, А.Ысқақов, ғалым
зерттеушілер М.Оразов, М.Серғалиев, Б.Қасым, Б.Момынова, Г.Смағұлова,
М.Ешимов, Д.Бекзат т.б. және орыс тіл біліміндегі Е.М.Вольф,
Н.Д.Арутюнова, В.И.Шаховский т.б. еңбектеріндегі ғылыми-теориялық
көзқарастар, пайымдаулар алынды. Дипломдық жұмыста ғылыми тұжырымдар
жасауға, тілдік талдауларға қазақ жазушыларының әдеби көркем
шығармаларынан, қазақ тілінің түсіндірме, фразеологиялық сөздіктерінен
алынған мысалдар дәйек болды. Сондай-ақ диплом жұмысымның
тақырыбының мазмұнына сай келетін салалық ғылымдар, логика,
философиялық сөздіктері, лингвистикалық терминдер сөздігі, тіл
білімінің энциклопедиялық сөздіктері пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Адам өмірден алған, жинаған тәжірибесі негізінде заттардың
табиғи қызметтерін ашады, құбылыстарды жіктей отырып әлемді таниды.
Өмірдің шынайы құбылыстарын мейірімділік пен жауыздық, пайда мен
зиян, жақсы мен жаман, т.б. бағалық қасиеттер тұрғысынан
сипаттайды.
Тілдік қарым-қатынаста өмір сүретін ерекше лингвистикалқ
категория, бағалау қоғамдық мәні зор құбылыс. Белгілі бір зат я
құбылыс жөнінде ой-пікір пайымдау – бағалау тән негізгі қызмет. Бағалау
негізінде анықталатын құндылық бағдар аясы арқылы жұртшылық
мойындаған, құрметтеген, сыйлаған кең ауқымдық , жалпы адамзаттық
құндылық, өркениет құндылығы, қоғамдық пікір, имандылық сияқты
әлемдік категориялар пайда болады.
Тіл білімінде бағалау категориясы табиғи тілдерде әр
түрлі тәсілдермен берілетін жалпы сөздер тобына тән деп танылатын
ұғымдық категорияларға жатады. Ұғымдық категория негізінен барлық
тілдерге тән категория ретінде танылады. Осы қасиетіне байланысты
олар әр түрлі жүйедегі тілдерді сипатаудың жинақтау негізі ретінде
көрінеді.Ұғымдық категориялар мәртебесіндегі бағалау әмбебап
(универсалды) категория қатарынан орын алады. Логика-философиялық
негізі бар басқа да ұғымдық категориялар сияқты бағалауды да жалпы
сипаттағы мағыналық компоненттер қатынасында концептуалды,
когнитивті, онтологиялық, психологиялық, философиялық немесе логикалық
деп атайды.
Алдымен бағалау логика-философиялық категория ретінде
антикалық кезеңдегі философтардың еңбектерінде өз көрінісін тапқан.
Адам табиғаты туралы белгілі философтардың трактаттарында ізгілік
пен мейірімділікке қатысты негізгі ұғымдардың дефинициялары бар.
Осы жөніндегі негізгі мәселелердің шеңбері Аристотельдің еңбектерінде
айқындалған. Еңбектерінде ойшл бұл мәселелерді екіге бөліп
қарастырады: 1.бағаны қабылдайтын объектінің түрлері және 2.оларға
қосақтала берілетін бағалау предикаттарының мағынасы.
Шығыс философы Әбу Әли ибн Сина өзінің жан туралы
ілімінде органикалық әлем шеңберіндегі қызмет деп түсінетін
күштерді сыртқы және ішкі деп бөледі. Сыртқы күштерге ол сезу,
иіс түйсігі, дәм, есту қабілеті, көру қабілетін жатқызады. Ішкі
күштерге қиял, елес күшін, елестету мен бағалауыш күшін жатқызады.
Ибн Синаның айтуы бойынша, бағалауыш күші тікелей сезім арқылы
қабылдаудан дерексіз, жеке дене мен заттарда маңызды және бұл
жалпы бағалауға сәйкес ұғынылады. Ізгілік категориясының
көпмағыналылығы, бағалау мәнінің субъектілігі туралы Т. Гоббс жазған
болатын. Жаман мен жақсының гедонистикалық концепциясы ФЖ. Локктың
еңбектерінде көрсетілген. Бағалау мен талдауға норматив ұғымын
енгізген Б.Спиноза болды. Бағалау теориясын утилитарлық бағытта
И.Кант қарастырды.
Бағалау категориясына қатысты негізгі философиялық
тұжырымдамалар Н.Д.Арутюнованың Типы языковых
значений:Оценка.Событие.Факт іргелі зерттеу жұмысында қарастырылған.
Осы бағытта жете зерттелетін тақырыптарды автор екі негізгі мәселе
айналасында топтастырады: бағалау мағынасының анықтамалары және баға
берілетін пікірде фактіге негізделген ақпараттың және иллокутивті
функциялардың арақатыстары [2].
Бағалау мағынасының логика-философиялық бағытта жеткілікті
дәрежеде қарастырылуы бағалаудың модальдық сипатына лингвистердің
назарын аударды. Логикалық және философиялық ойлардың нәтижелері
тілдік құбылыстарда тиімді пайдаланылатыны еш күмән тудырмайды. Бұл
тұрғыдан қарастырудың тиімділігін логика мен тіл білімі салаларын
зерттеудегі еңбектер дәлелдей алады.
ХХ ғасырдан бағалау категориясы тіл білімінің зерттеу
нысаны бола бастады.ХХ ғасырдың 2-жартысында жалпы мағына
мәселесінің бөлігі ретінде бағалау мағынасының мәселесі ерекше өзекті
болып табылады.
Қазақ тіл білімінің негізін қалаушы, тұңғыш қазақ тіл
маманы А.Байтұрсыновтың Әдебиет танытқыш еңбегінің Қара сөз бен
дарынды сөз жүйесі деген тарауында сөз, ұғым, мағына табиғаты
қарастырылады. Зерттеуші ойлаудың екі түрін көрсетеді: ойлау екі
түрлі сипатта болады. Ол сипаттардың біреулері бойына біткен сипат
болса, екіншілері адамның қосқан, таңған сипаттары болады. Мәселен,
нәрсенің бірін жылы, бірін суық, бірін тегіс, бірін бұдырмақ,
бірін қатты, бірін жұмсақ дейміз. Бұл сипаттар нәрсенің бойында
бар сипаттар. Бұл сипаттаудың біреулері адамға ұнайтын болар да,
біреулері ұнамайтын болар [3, 209]. Біздің зерттеу нысанымызға
қатысты ұғымдар мұнда ұнау, ұнамау - жағымды, жағымсыз деген
сөздермен беріледі.
Зерттеуші М.Оразов Қазақ тілінің семантикасы атты
еңбегінде эмоциялық мағынаға талдау жасай келе, әрқашан да
объектив дүниедегі заттардың түйсік арқылы қабылданған информацияны
адам ойының, санасының елегінен өтіп жататындығы, оған белгілі
баға берілетіндігі шындық деп атап көрсетеді.Егер адамзат
айналасындағы дүниені, дүниеде болып жатқан құбылыстарға баға бере
алмаған болар еді [4, 107].
Қазақ лексикасындағы жаңа қолданыстар атты еңбекте соны
сөздерді өмірге келтіріп отырған факторлардың бірі бағалауыш
сөздерді қажет етуімізге байланысты деген орынды пікір айтылады.
Әдетте атауыш сөздер қолданылу мақсатына қарай термин сөздер және
бағалауыш сөздер болып ажыратылады. Алдыңғылары белгілі бір ұғымның
нақты (ресми,тұрақты) атауы болса, соңғылар кейбір заттар мен
ұғымдардың образды (ресми емес) атаулары болып келеді. Мысалы,
дүниеқоңыздық, топжарғандар сөздерін көрсетуге болады. Бұларда белгілі
бір бағамен атау сипаты бар: экспрессия (топжарғандар,
дүниеқоңыздық) х, көтеріңкілік (мақсаткер) т.т. Бір сөзді қайталай
бермеу үшін де бағалауыш қосалқы сөздер оңтайлы соғады [5, 5].
Қазақ тіл білімінде коммуникативті бағдары айқын газет
мәтініне, публицистика стиліне арналған зерттеулерде бағалау мәні
арнайы қарастырылған. Бағалауыш лексика терминін тілші ғалымдар
А.Алдашева, О.Бүркітов, Б.Момынова т.б. газет тілінің ерекшеліктеріне
қатысты қолданған. Б.Момынова Газет лексикасы: жүйесі мен құрылымы
атты еңбегінде газет тіліндегі бағалауыштық лексикаға арнайы
тоқталады. Ғалым бағалауыштықтың әлеуметтік сипатының өзіндік
қырларын көрсетеді. Бағалауды тілдік құрал орнында жұмсау барысында
газет қоғамдағы жағымды, жағымсыз құбылыстарға, өмір өзгерістеріне
идиологиялық қарсылас ретінде жекелеген адамдар мен басқа да
қоғамдық құрылымдарға әлеуметтік және саяси тұрғыдан баға беру
мүмкіндігіне ие болатындығын атап көрсетеді [7,134].
З.Ерназарова Сөйлеу тілі синтаксисінің прагмалингвистикалық
аспектісі деген зерттеу еңбегінде мынадай тұжырым жасайды: Бағалау
сөйлеу актісі үстінде дүниеге келеді. Сонықтан бағалау мәнді
сөйлеу актілері бірден-бір прагматикалық мәнге ие болады. Адамзатқа
тән құндылықтар тұрғысынан құбылыс-әрекеттерді бағалаушы мақсатта
жұмсалатын сөйлемдердің қалыптасуына прагматикалық мәнерлер әсер
етеді. Бағалау жағымды-жағымсыз тұрғыда берілетін болса, сөйлеу
тілінде осы мақсатқа икемделген бірліктер бар[9,169].
Зерттеуші Ш.Нұрғожина сөздердің бағалауыштық қасиеттері А – В
деген құрылым арқылы жақсы жаман деген екі мағынада
жұмсалатындығын айтады. Бағалауыштық ұнату ұнатпау; қуану ренжу
сияқты сөздер арқылы субъектісінің эмоциясын білдіреді деген
тұжырымға келеді [10].
З.А.Құрманәлиеваның Реңк мәнді туынды зат есімдердің
мағыналық құрылымы деген зерттеу еңбегінде зат есімнің реңк
мағынасына объектіні бағалауға қатысты сөздер де, эмоцияға, сезімге,
стилистикаға, ауызекі тілге қатысты туынды сөздер де кіретіндігін
айтады. Оларды объектіні бағалауға қатысты реңк мәнде туынды сөздер
және сезімдік мәнді туынды сөздер деп үлкен екі топқа бөліп
қарастырады [11].
Б.Ұ.Сағынова Қазақ тіліндегі адам интелектісіне қатысты
лексика этнолингвистикалық зерттеу атты кандидаттық диссертациясында
адамдар арасындағы сыйластық сезімі адамның ішкі сезім дүниесінен
туындап, бағалау сипатын білдіретіндігін айтады [12].
Д.Б.Бекзат Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің танымдық-
прагматикалық аспектісі атты кандидаттық диссертациясында мақал-
мәтелдерге тән ерекшеліктердің бірі олардың бағалауыштық танытуы деп
атап көрсетеді. Мақал-мәтелдер кез келген жағдайда, соның ішінде
адамға қатысты оның мінез-құлқына, іс-әрекетіне т.б. қасиеттеріне
баға береді [13, 20].
Ғ.Ө.Танабаев субъектив мәнді етістіктердің семантикалық
құрылымын зерттеген еңбегінде бұл етістіктердің мағыналық құрамы
эмоциялық және бағалау семасына бағынатындығын, олардың мағынасы
амал-әрекетке, болған қозғалыс пен субъектінің қалпына баға беру
мәнін білдіретіндігін көрсетеді [14].
А.Т.Бақытов Француз және қазақ тілдеріндегі бағалай
сөйлеудің ұлттық-мәдени ерекшіліктері атты еңбегінде француз және
қазақ тілдеріндегі жағымды және жағымсыз бағалауды білдіретін сөздер
мен сөйлесімдерді коммуникативтік, прагматикалық және когнитивтік
бағытта салғастыра зерттеген [15].
Логика-филасофиялық және лингвистикалық түсінікте де
бағалауды сөздің кең және тар мағынасында ажырата білу қажет.
Бағалау кең мағынасында берілген затты таңдап алынған эталонмен
салыстыруға сүйенетін зат туралы танымдық субъектіні байымдау деп
анықталатын жіктеу арқылы берілген [16,81]. Бағалау кең мағынасында
мөлшерлік бағалау, көлемнің бағалануы бірліктерімен беріледі.
Бағалау тар мағынасында субъекті мен объекті арасындағы бағалауыштық
қатынасы анықталған жақсыжаман белгілеріне байланысты болады.
Н.Д.Арутюнованың, А.А.Ивиннің, Н.А.Лукьянованың еңбектерінде бағалаудың
лингвистикалық, философиялық және логикалық сипаты тар мағына
тұрғысынан зерттеледі.
Бағалау мағынасын кең және тар көзқарас тұрғысынан ажырата
білу мәселені жеңілдетеді, бірақ оны анықтауды толығымен шеше
алмайды. Е.М.Вольф дәстүрлі бағалауды сөйлеушінің сөйлеуге
қатынасының эмоционалды-субъективті көрінісімен, ал бағалаудың көріну
мүмкіндігін кез келген сөзге тән ерекше экспресстивті атмосферамен
байланыстырады [17]. Ал В.Н.Телия, Н.Д.Арутюнова сынды ғалымдар тіл
білімінің қазіргі даму тұрғысынан бағалауды жиі логика-семантикалық
категория ретінде қарастырады. Олар бағалаудың сипаты, оның табиғаты
бағалауыш атаулардың ерекшелігін, олардың семантикалық құрылымын
және олардың арасындағы қатынастардың түрлерін байланыстырады деп
есептейді [2; 18]. Н.Д.Артюнова бағалауды бағаланатын нысандардың
белгісі ретінде берілген қатынас деп түсінеді [19,230]. С.С.Хидекель
және Г.Г.Кошель бағалау – бұл тілді қолданушылардың тілден тыс
нысандарға және тіл мен сөйлеу фактілеріне бекітілген қоғамдық
қатынасы (жақсы-жаман) деген анықтамаға тоқталады [20, 7]. Е.М.Вольф
бағалау семантикалық ұғым ретінде А (бағалау субъектісі), ал Б
(бағалау объектісі) жақсы жаман деп түсіндіруге болатын тілдік
көріністердегі мағынаның бағалауыш аспектісі деп түсіндіреді.
Соңғы кездерде, ХХ ғасырдың 80-90 жылдарында, тіл білімінде
бағалаудың экспрессивті-стилистикалық қызметтері, жеке тіл категориясы
екендігі жөніндегі монографиялар, зерттеу жұмыстары жарық көрді.
Бағалауыштық лексика орыс тіл білімінде М.Ф.Скорнякова,
А.М.Родимкинаның еңбектерінде қарастырылған. Рассматривая категорию
оценки как категорию языковой, что является единственно правильным,
приходится очертить ее границы комплексом тех значений, которые
выражаются ее суффиксами, независимо от привходящих моментов
контекста, - деп жазады В.М.Никитевич [43,84].
Бағалауыштық мағыналар тіл жүйесінің түрлі деңгейлерін
қамтиды. Бағалау семантикасы лексикалық деңгейдегі сан түрлі
бірліктердің семантикасының ажырамас бөлігі болып саналады. Бағалауды
білдіретін сөз тудырушы құралдарды талдауға В.В.Лопатиннің
Словообразовательные средства субъективно-оценочной прагматики
высказывания и текста, З.А.Құрманәлиеваның Реңк мәнді туынды зат
есімдердің мағыналық құрылымы атты зерттеу еңбектері арналған
.Бағалаудың тұлғалық көрсеткіштерін Н.А.Лукьянова, В.Н.Телия т.б.
ғалымдар қарастырса, морфологиялық деңгейдегі бірліктердің
бағалауыштық мәнін Г.А.Золотова, Н.Н.Холодовалар зерттеген.
Жалпы сөздердің бағалауыштық қызметін В.В.Виноградов байқаған
болатын. Шақ, рай, жіктеу сияқты морфологиялық категориялардың
жағымсыз бағаны экспрессивті-ирониялық түрде қолданылуын Д.Н.Шмелев
жазады. Л.А.Капанадзенің еңбектерінде бағалау ишараларының кейбір
түрлері қарастырылады. Бағалауды білдіретін тілдің прагматикалық
құралдарының ішінде интонация мен сөйлеу тонының мәні ерекше.
Олардың көмегімен алуан түрлі бағалау эмоцияларын көрсетуге болады.
Бағалау мағынасының синтаксистік деңгейде пайда болатындығын
айта келе В.В.Виноградов оценка нередко определяет выбор и
размещение всех основных элементов высказывания [22, 18] деп
тұжырымдайды. Бағалауыштық сөз тіркестері мен сөйлемдер мәселесінің
зерттелуі А.А.Шахматовтың Синтаксис русского языка деген еңбегінен
бастау алады. Ғалым толымсыз сөйлемдердің ішінде өздеріне ғана тән
грамматикалық және интонациялық ерекшеліктерімен сипатталатын ерекше
топ – субстантивті баяндауышты, бастауышсыз сөйлемдерді көрсетеді.
Бағалауыштық сөйлемдер термині 50 жылдардың басынан, И.А.Попованың
Неполные предложения в современном русском языке еңбегінен бастап
қалыптасты.
1. БАҒАЛАУ КАТЕГОРИЯСЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ-СЕМАНТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
1.1 Бағалаудың табиғаты, құрылымы.
Адамның қоршаған ортамен түрлі қатынастарын көрсететін
бағалау термині кең және тар мағынада қолданылады деп айтқан
едік. Бірінші жағдайда оң және теріс баға арасындағы айырмашылықтар
белгіленсе, екінші жағдайда бағалау сөзінің мағынасы оң баға
немесе қолдау терминдерінің мағынасымен бірдей. Сөйтіп, баға
заттың сапасының белгілі бір құндылық критерийлеріне сәйкестігі
тұрғысынан бағалығын тану немесе жоққа шығарумен байланысты жағымды
жағымсыз сипаттама ретінде анықталады. Философиялық, логикалық және
лингвистикалық ғылыми еңбектерде бағалау субъект пен объект
арасындағы қатынастың бағалауыштық сипатымен байланыстырылады
[2;1;63]. Яғни бағалаудың маңызды ерекшелігі - онда объективті
фактормен өзара қарым-қатынаста болатын субъективті фактордың әрқашан
бірге болуында. Бағалауыштық көзқарас, бағалау субъектісі тура
білдірілмесе де, субъект пен объект арасында құндылық қатынастың
бар екенін тұспалдайды. Кез келген бағалауыштық пайымдау баға
беретін тұлғаның (жеке адам, қоғам), яғни субъектінің пікірін және
бағаланатын зат немесе құбылыс, яғни объектіні талап етеді.
Субъективті компонент бағалау субъектісінің объектіге деген
жағымды немесе жағымсыз қатынасын көрсетеді (кейде оны ұнату
ұнатпау, бағалау бағаламау, мақұлдау мақұлдамау, т.б.
қатынастар ретінде көрсетеді), ал бағалаудың объективті
(дескриптивті, белгілік) компоненті негізінен бағаланатын заттың
немесе құбылыстардың өз қасиеттеріне бейімделеді. Сөйлеу барысында
бағалаудың субъективті және объективті аспектілері былай бөлінуі
мүмкін: мысалы, Маған осы фильм ұнайды деп айтқанда баға беретін
субъект фильмнің қасиеттері туралы емес, өзінің оған деген
көзқарасы туралы ғана айтады. Мұндай субъективті қатынасты көрсету
етістіктерден байқалады: мысалы, жақтау, қолдау, жақсы көру,
бағалау, жақтырмау, бір нәрсеге қуану, жек көру, т.б.: Меңтай оны
иттің етінен жек көреді (Ә.Нұршайықов). Механизаторлар істің мәнін
түсінгеннен кейін бірден қолдап, қостап кетті (Ә.Нұршайықов).
Әмірқанды жұрт мақтайтын. Бір естуге мен де ынтық едім
(Ж.Аймауытов). (Объектінің белгілері кейде дәлелдер түрінде қосымша
енгізілуі мүмкін, мысалы: Маған осы фильм ұнайды, ол шебер
түсірілген).
Бағалау анықтамалары әрқашан объектінің қасиеттерін
тұспалдайды. Мысалы, Баланың жақсысы – қызық, Жаманы – күйік (Абай).
Әзімбай анығында әкелерінен әлдеқайда айлакер, көреген боп шықты
(М.Әуезов). Осындай көрікті, ақылды, адамгершілігі мол қызға қолы
жетіп, жар еткен жанның арманы болар ма екен, сірә, - деп іштей
күрсініп, ынтыққан үстіне ынтыға түстім (Ә.Нұршайықов).
Бағалау субъектісі де, объектісі де екі фактордың –
субъективті және объективті факторлардың болуын қажет етеді. Осылай,
субъект зат немесе оқиғаларды бағалай отырып, бір жағынан өзінің
бағалау объектісіне деген қатынасына (ұнайды ұнамайды) сүйенсе,
екінші жағынан, объект туралы стереотипті түсініктерге және
объектіге тән белгілер орналасқан бағалау шкаласына сүйенеді.
Бағалау объектісінде субъективті (субъект – объект қатынасына) және
объективті (объект қасиеттері) белгілер бір-бірімен ұштасады. Мысалы,
су жылы суық дегенде, судың қасиеттері де, субъектінің сезімі де
білінеді. Мен тамаша, таң қалдырарлық хабар естідім мен Мен құлақ
түрерлік, қызықты хабар естідім деген сөздер бағалау (субъективті)
және дескриптивті (объктивті) мағыналарды біріктіреді, мұндайда
бірінші мысалда субъектінің оқиғаға деген қатынасы білдірілсе,
екіншісінде осы оқиғаның дескриптивті қасиеттері де көрсетіледі,
бірақ мысалда субъект туралы да, объект туралы да бір нәрсе
айтылады. Табиғи тілде объектіге берілетін қасиеттердің бағалауыштық
және дескриптивті компоненттері бір-бірімен тығыз байланыста
болады. Бұл жеке сөздердің семантикасында да, құрамында бағалауыштық
мағына бар тұтас сөйлемдерге де қатысты. Бағалау құрылымында
субъект объектінің және субъективті объективті арақатысы күрделі
қарым-қатынаста болады.
Бағаның зерттелу тарихы екі бағыттың үздіксіз күресімен
сипатталады. Бұл бағыттардың біреуі бағалауда субъектінің объктіге
қатынасы негізгі болып табылады деген түсінікке сүйенсе, екіншісі
объектінің қасиетін бағалаудағы негізгісі деп санайды. Бұл
бағалаулар негізінен этикалық теориялар саласында дамып келе
жатқан, бірақ олардың қағидалары бағалауды зерттеу үшін
лингвистикалық тұрғыдан маңызды болып көрінеді. Бірінші бағыт
бағалау мағыналарын субъктінің эмоцияларын білдіру ретінде,
субъектінің объектіге деген қатынасы ретінде ғана қарастыратын
эмотивизм тұжырымдамаларында білдіріледі.
Кейбір авторлар эмотивтілік ұғымын өте кең мағынада
түсінеді. Олар кез келген пікірде дерлік эмотивтік аспект бар
деп санайды, өйткені тіпті бір факт туралы хабар тыңдаушыға
эмоциялық жағдай белгілей отырып, оның психикалық күйін де
өзгертуі мүмкін.
Бағалаудың эмотивтілік аспектісінде субъектінің өз эмоциялары
(Қандай ақымақпын! Қандай өкінішті! т.б.) және субъект өзінің
тыңдаушысына тудырғысы келген эмоциялар (тыңдаушыға қатысты пікір
айтуда, мысалы тіл тигізуде, сондай-ақ үшінші кісіге қарсы пікір
айтуда: Ол қандай ақымақ!) білдіріледі: Тегі, мен өлерімде білмейтін
ақымақ шығармын. Әйтпесе, елді осынша шыбыншылыққа ұшыратып, осынша
қан қақсатып, зарлатып, қарғыс алып, жексұрын болғанда, қайда сыям,
қалай тіршілік етем деп ойладым екен (Ж.Аймауытов). Ойсыз неме,
осыны да білмейсің бе? деген түйінді қабағым аңдатқан екен-ау
ақылман ағамыз (М.Әлімбаев). – Ерғазы мА? Ол бір ашық ауыз ғой.
Алматыда қолына ұстатқан мынадай қыздан аузы аңқайып, айырылып
қалған одан не сұрайсың. Жүр ауылда әлі күнге дейін әйел ала
алмай (Ә.Нұршайықов).
Қарама-қарсы бағыттағылар бағалау мәндері объектіге қатысты,
сол себепті олар қатынасты емес, қасиетті білдіреді деп санайды.
Осы бағытқа жататын ағымдардың өкілдері (интуиционизм) санағандай,
бағалау қасиеттері, соның ішінде моральдық қасиеттер, объективті
ақиқат болып табылады және олар әрекеттер мен іс-жағдайларына тән.
Бағалау зат пен құбылыстардың объективті белгілеріне негізделеді.
Осыған сәйкес, эмоционалды бағалау рационалды бағалаудан келіп
шығады және бағалау төңірегіндегі даулы мәселелердің пайда болуы
әбден мүмкін деуге болады. Натурализм идеяларының дамуына бағалау
қасиеттері заттың функцияларымен (функционализм) байланысты
болатындығы туралы түсінік себеп болады. Мысалы, жақсы пышақ - бұл
жақсы кесетін пышақ, өткір мағынасында, Х – жақсы әке деген сөз Х
өзінің функцияларын жақсы атқаратынын білдіреді, яғни өзінің әкелік
міндетін жақсы атқаратын адам деп түсінеміз. Сонда логикалық
тұрғыдан да, функционалдық тұрғыдан да жақсы деген сөзді әр түрлі
түсінуге болады [17, 23].
Екі бағыттың идеяларының әрі қарай дамуы және қарама-
қайшылықтардың шешімін табуға тырысу сын есімдердің семантикасын
сөздердің белгілерінің негізгі түрі ретінде зерттеуге түрткі
болады. Белгілі бір сөз қандай мағынада және қандай мақсатта
қолданылатыны туралы мәселені қарастыруда Е.М.Вольф сын есімдерді
А тобы мен D тобына бөледі. А тобы заттың эмоция туғызуға
қабілетті кейбір қасиеттерге ие екенін көрсетсе, екінші топ
бейнелеу (дескрипция) құрамына кіреді. Бұдан басқа G тобы бар. Ол
өзінен кейінгі белгілі бір әрекетке әкелуі тиіс қасиетті
білдіретіндігін айтады. Мысалы, қызыл көйлек (D), ыңғайлы (A) және
келіссіз (G). Сын есімдерді былай бөлу шартты, өйткені бір топтың
сын есімдері сәйкес контекстерде басқа топтың функцияларын атқаруы
мүмкін [17, 26].
Дегенмен бағалауда субъект пен объект ажырамас байланыста,
олар екеуі де бір-біріне пропорционал [17].
Бір жағынан, бағалауыштық мән заттың нақты қасиеттерімен
дәлелденеді. Бұл тұрғыда ол объективті шындықпен детерминденген.
Екінші жағынан алғанда, ол адам арқылы қалыптасады, яғни адамның
тілектері, талғамы, қажеттіліктері т.б., сондай-ақ белгілі бір
социумда қалыптасқан нормаларға байланысты болады. Сөйтіп, кез
келген баға объективті-субъективті қасиеттерімен сипатталады.
Контестегі баға негізгі және қосымша элементтерден тұратын
өзіндік құрылымымен сипатталады. Логикада бұл құрылымды логика-
семантикалық, синтаксистік құрылымға сәйкес келмейтін, айтылатын ойға
қойылатын модальді рамка ретінде анықтайды.
Бағалаудың логикалық құрылымы бағалау субъектісі, бағалау
объектісі, соның негізінде баға берілетін пікір, көзқарас - бағалау
негіздемесі, нақты баға, оның сипаттамасы сияқты бөліктерден тұрады
[2]. Енді осы құрылымға түсінік берейік.
1. Кейбір бағалаушы субъектімен бағаны білдіру арқылы
белгілі бір заттың бағалығын көрсететін тұлға (социум бөлігі немесе
тұтас социум) түсіндіріледі. Бағалаудың субъектісіз жүзеге асуы
мүмкін емес, ол әрқашан субъективті. Бұл жалпы адамзат тілінің
өзіне тән қасиеті – субъективтілігін айқындайды [6, 292-300]. Субъект
өзіндегі әлем бйнесінің шкалаларымен және соған сәйкес келетін
стереотиптер негізінде баға береді.
Баға субъектісі жекелей және қоғамдық пікірді білдіруі
мүмкін. Тілде бұлардың экспликациясы қызметін атқаратын арнайы
құралдар (мысалы, модаль сөздер) бар. Дегенмен, баға субъектісі
көрінбейтін жағдайда ол бағалауыштық ойда имплицитті түрде
қатысады.
Қазіргі тіл білімінде бағалау - жалпыадамзаттық категория,
адам атрибуты және соның негізінде бағалауыш сөздер, сөз топтары
ұғымдарына бағалау субъектісі ұғымы кіреді деген тұжырымдар кең
етек алған.
Бағалаушы субъект – жай ғана тірі жан емес, өзінше
ойлайтын, бағалайтын, әлеуметтік – психологиялық аспектіде көрінетін,
әлеуметтік белсенді тұлға деп танылатын нақты жеке адам.
Бағалаудың канондық субъектісі нақты адам атымен, жалқы және жалпы
есімдерімен (Айдаровтың есептеуінше, директордың ойынша), жіктеу
есімдігі және жіктелу формасындағы бағалау мәнді етістіктермен (мен
ойлаймын, сен ойлайсың, ол есептейді) немесе қыстырма сөздермен
(меніңше, сеніңше,менің пікірімше, біреудің көзқарасы бойынша, менің
ойлауымша, біреу айтқандай т.с.с.) беріледі.
Айта кету керек, нақты сөйлеу актісінде сөйлеуші субъект
жалпы тұлға ретінде барлық жағынан көрінбейді, тілдік қатынаста
тек бір жағынан ғана танылып, бір психологиялық аспектіде тұрады.
Бағалау үрдісінде маңызды болып табылатын субъектінің әлеуметтік
және психологиялық мәні мәтіннің пресуппозициясына кіреді. Айтушымен
эксплицитті түрде берілуі сирегірек кездеседі: Коммунист ретінде
сіздің қылығыңызды лайықсыз, саяси шикілік деп санаймын.
Бағалаушы субъектінің көп тараған түрі субъект жиынтығы
болып табылады. Ол жалпы адамдар немесе адамдар тобы ретінде, не
болмаса адамзат өкілінің жинақталған бейнесі - барлығы және
әрқайсысы ретінде көрінуі мүмкін. Субъект жиынтығы бағалау
объектісінің жалпыадамзаттық тұрғыдан, я нақты бір әлеуметтік топ
тұрғысынан көрсетеді. Бұндай жағдайда баға нормативті сипат алады
.
Әдетте, бағалау мәнді сөздің құрылымында субъект жиынтығы
имплицитті, өйткені сөйлеуші немесе адресаттың ол туралы ойлары,
түсінігі сөйлеу актісінің орындалуының бастапқы шарттарына кіреді.
Етістіктер аталған сөйлемдерде жалпы жиынтықталған тұлғада келеді:
ойлайды, есептейді, бағаланған,т.с.с.
Бағалаудың эксплицитті жинақталған субъектісі жастар,
шаруашылық, зиялы қауым тәріздес жинақтау мәнді атаулармен, халық,
ұйым, партия, жұмысшы топ сияқты түрлі әлеуметтік белгілеріне қарай
біріккен адамдар тобының атауымен, көршілер, түр тұлғасында адамға
қатысты айтылатын зат есімдермен берілуі мүмкін. Жинақтық бағалау
субъектісі адамдар тобының атауының метонимиялық ауыстыруларымен де
көрсетіледі: Ауылда ... санайды, мекемеде ... айтады.
Провиденциялық субъектінің бағалау сөздеріне сот шешімдері
жатады. Олар Дж. Остиннің жіктемесі бойынша вердиктив (үкім) деп
аталады. Вердиктивке сот шешімдері, жарлықтарымен қатар үкімнің
иллокутивті күші бар бағалауыш сөздер де жатады: Сен әдепсіз
қылық істедің, әкем екеуміз солай ойлаймыз.
Ресми стильге жататын атаққа, сыйлыққа ұсыныстарда,
мінездемелерде баға субектісі - жеке тұлғалық параметрлерде
көрінетін, нақты жағдайда белгілі бір лауазым иесі рөліндегі тұлға.
Мінездеме авторы белгілі қызметі негізінде жеке өз пікірін емес,
бүкіл бір ұжым көзқарасын білдіретін тұлға болып табылады.
Адамды, оның еңбектерінің нәтижелерін бағалау атақ пен
сыйлыққа ұсыныстарда, мінездемелерде бір жақты емес, шынайы нақты
түрде болуы тиіс. Бұндай мәтіндерде айтушының, яғни, 1-жинақтық
сипаты, оған жекеше түрдегі I жақ тұлғаларының қатыспауы бағалауды
объективтендіріп, оның әділдігі мен мінсіздігін дәлелдей түседі.
Бұдан етістік тұлғалары мен есімдіктердің I жақ көпше түрінің
қолданылуына жол беріледі, бұндағы көпше түрдегі бірінші жақ оның
мүшесі болып табылатын тұтас бір тұлғалар жиынтығын, ұжымды
білдіреді.
Рецензиялар мен пікірлерде белгілі бір жұмыстың - фильм,
спектакль, шығарма, мақала, сурет көрмесінің нәтижелеріне баға
беріледі. Бағалаушы субъект - өзінің жеке көзқарасын білдіретін
нақты тұлға, ал пікірлер мен рецензиялар - жекелей, авторлық
туындылар. Бағалаушы субъект үшін маңызды болып оның біліктілігі,
мамандығы мен лауазымы сияқты тұлғалық параметрлері саналады. Дәл
осы тұлғалық жағы оған бағалау предметі туралы бағалау мәнді
пікір білдіруге мүмкіндік береді. Коммуникативті шарттармен берілген
жеке - субъект бағыттарға сәйкес, пікір мен рецензия мәтіндерінде
жекеше түрдегі I жақ етістіктері көпше түрде келуіне ғылыми
стильге тән сыпайылық формуласы себепші болады. Есімдіктер мен
етістіктердің көпше түр тұлғасы жекелік мәнде болады: біз есептейміз
- мен есептеймін; біздің көзқарасымыз бойынша - менің көзқарасым
бойынша, т.с.с.
Мінездемелерде баға, әдетте, жалпы сипатта болады. Мұнда
келтірілген дәлелдерді қорытындылай келе ұнамды немесе ұнамсыз
тұжырым жасалады. Рецензиялар мен пікірлердегі баға жекелей бағалау
типіне жақын. Ол бірде айқын, экспрессивті бейнелі, мәнерсіз, тағы
да сол сияқты бағалау предикаттарымен берілетін эстетикалық баға,
енді бірде пайдалы, қажетті, керекті, пайдасыз, терең, қызықты,
үстірт, таяз, қызықсыз, мәнсіз, ескі және т.б. предикттармен
көрініс табатын утилитарлы немесе интеллектуалды баға болып
табылады.
Айта кететін жай, ресми емес мінездемелерде бағалау
субъектісінің түрі өзгереді, ол ресмидегідей жинақтық болудан қалып,
нақты дербес сипат алады: Мен Ибраевты оңбаған адам деп санаймын.
Бұндағы баға объективтілігін жоғалтып, оған және оның себептеріне
қарсы шығуға, қарама-қарсы көзқарас білдіруге мүмкіндік туады: Сен
Ибраеевті оңбаған деп санайсың, бірақ сен ол туралы аз білесің.
Ол мүлде ондай емес. Диалогта жалпы бағамен келісетін немесе
келіспейтін контрсубъект пайда болады.
Енді бағалаудың прагматикалық түрде берілетін мәтіндерін
қарастырайық. Мерейтойлық сөздерде бағалау сипаты сөйлеушінің
міндетті коммуникативті шарттарымен толықтырылады. Сөйлеуші объектіге
ұнамды баға беруді, мерейтой иесінің қасиеттері мен жетістіктерін
атап өтуі тиіс. Бұл жерде айтушы жеке тұлға. Бағалау субъектісі
ретіндегі пікірі басқа коммуникативті жағдай факторларымен, әсіресе
адамды мерейтойымен құттықтап, оның қызметін бағалау мақсатымен
ерекшеленеді. Бұл мақсат айтушы интенциясын басып озады.
Сонымен, біз бағалаудың тілдік актісінде маңызды компоненті
болып табылатын бағалаушы субъектіні қарастырдық. Біз ұсынып отырған
бағалау субъектісі типологиясы бағалау сипатына негізделеді: жекелей
баға - нақты, жеке адам тарапынан, жинақтық баға - жинақталған
түрде беріледі. Жинақтық субъект бағаның жинақтық деңгейіне қарай
ажыратылады: жалпы қоғамдық па, әлеуметтік немесе кәсіптік топ па,
әлде кіші ұжым (көршілер, достар, әріптестер) көзқарасы ма. Жекелей
типті субъектіні айтатын болсақ, онда тілдік сөйлеуді түсіндіруге
нақты тілдік актіде тұлғаның қандай психологиялық аспектіде немесе
әлеуметтік қызметте көрінетіндігін есепке алу керек.
2. Бағалаудың екінші құрылымдық компонентті бағаланушы зат,
яғни бағалау объектісі болып табылады.
Бағаланушы зат ұғымына бағалылығы білдірілетін объектілер
немесе бағалылығы салыстырылатын объектілер жатады. По существу все
многообразие предметов человеческой деятельности, общественных
отношений и включенных в их круг природных явлений может вступать
в качестве предметных ценностей, как объектов ценностного отношения,
то есть оценивается в плане добра и зла, истины и неистинны,
красоты или безобразия, допустимого или запретного, справедливого и
т.д. [67, 567].
Бағалау нысандарының объективтілік қасиеттерін есепке ала
отырып Н.Д.Арутюнова оларды заттық және заттық емес деп екіге
бөледі. Заттық емес объектілерге оқиға, әрекеттер, үрдіс, күй,
қалып, фактілерді жатқызады. Ал заттық объектілерді жанды және
жансыз деп екі топқа жіктейді. Жанды нысандарға адам және
табиғаттағы тірі тіршілік көздерін жатқызса, жансыз нысандарға
артефактілер мен табиғи заттарды жатқызады [2, 13-14].
3. Бағалаудың үшінші компоненті болып оның негіздемесі, яғни
бағалаудың қай тұрғыда жүзеге асырылатыны болып табылады.
Под основанием мы понимаем ту позицую или те доводы,
которые склоняют субъектов к одобрению, порицанию или выражению
безразличия в связи с разными вещами [1, 23]. Негіздеме модальдық
рамканың элементі ретінде емес, ол бағалау құрылымының қосымша
компоненті болып табылады. Бағалау негіздемесі түрлі қызметтер
атқарады. Біріншіден, ойды білдірудің иллокутивті күшін арттырады.
Екінші, теріс бағаны ақтайды және оның үзілді-кесілді болу шамасын
кемітеді.
Бағалау негіздемесін анықтаудағы қиындықтар оның әрдайым
анық көріне бермейтіндігімен байланысты. Мысалы: Мына тағам дәмді
екен деген сөйлемдегі, тағам - бағалау предметі, негіздеме - сол
тағамның бізде тудыратын сезімдері. Кей жағдайда бағалау предметі
мен оның негіздемесін ажырату қиынға соғады және белгілі бір
бағаның негіздемесі жаңа бағаның предметіне айналатын жағдайлар жиі
кездеседі.
4. Баға құрылымының төртінші компоненті оның сипаттамасының
логикалық қыры болып табылады.
Барлық бағалар 2 топқа бөлінеді:
a) Абсолютті бағалар: Оларды тұжырымдау жақсы, жаман,
талғаусыз (бәрібір) сияқты терминдер қолданылады.
ә) Салыстырмалы бағалар: жақсырақ, жаманырақ, бірдей сияқты
терминдердің көмегімен білдіріледі.
5. Бағалау құрылымына кіретін имплицитті элемент бағаланатын
объект табиғатымен тығыз байланысқан бағалау шкаласы болып
табылады. Бұл бағалау аспектісінің маңызды екі түрін көрсетеді:
объективтік және субъективтік. Бағалауда бағалауыштық және
дескриптивтік байланыс бағалауыш шкаласының күрделі құрылымын
анықтайды [17, 48].
Тілде бағалауды көрсетудің түрлі құралдары шкаланың әр
жағына бағытталған.
Нөлдік аяны бағалаудың ауытқушылығын көрсететін жағымды
немесе жағымсыз жағымен ұғынылатын норманны білдіретін маңызды
бағалауыш белгі деп көрсетеміз. Норма шкаланың жағымды жағына жақын
болады, себебі адам тілдік тұлға ретінде әрқашан сенімге ұмтылады.
Бағалау шкаласын оның үдей түсуі немесе кемуі негізінде
бірінен бірі тәуелсіз жылжи алатын бірқатар белгілерден тұратындығы,
бағалаудың субъективтік аспектісі, объектілердің өздерінің үдей
түсуі кемуіндегі дескриптивтік белгілері, осы белгілерге
бағытталған бағалаулары күрделендіреді.
Бағалау шкаласы жөнінде айта келе, Н.Д.Артюнова дамыту
шкаласы терминін қолданады және оның ортасында нормаға сәйкес ось
симетриясы өтедеді деп атап көрсетеді [2, 231]. Бағалауыш шкала
үдей түсу белгісінің болуымен сипатталынатынын, ол едәуір қозғалмалы
және осы белгінің мөлшері ұлғайту мен азайту сияқты екі бағытта
өрістейтіндігін ескертеді [2, 332-333].
Бағалау шкаласының арасында бейтарап өріс орналасқан жағымды
және жағымсыз өрістер бар деп Е.М.Вольф атап өткен [17, 49-50].
Ал табиғи тілдерге келетін болсақ, бағалауыш жүйесі
жақсы, талғаусыз, жаман деп беріледі. Жақсы мен жаман
мағынасы полюстер болып табылады, олардың арасында бейтарап мағыналы
бағалауыш бірліктер орналасады.
Бейтарапқа талғаусыз орта мағыналарындағы бірліктер
жатады. Бірақ олар негізінен жаман белгіні (бағалау көзқарасы
тұрғысынан) білдіреді де, объектінің бейтарап позициясын дәлелдейді.
Бейтараптылық туралы айта келе, квалификативтік белгілерімен бейтарап
өрісінде негізінен бағалау шеңберіне жататын сөздер және
указывающие на принадлежность объекта классу, элементы которого
по качеству не различаются между собою, или же на несоответствие
норме [17, 51] деп тұжырымдауға болады.
Бағалау сөздерінің градуалды топтарының мүмкіншілігін
көрсете отырып, олар бағалаудың белгілі шкаласы бойынша орналасу
арқылы бір-бірінен бағалауыш мағынаның мөлшерімен ажыратылатынын
ескеру қажет. Мысалы: жақсы, өте жақсы, тамаша, ғажап. Мен осынау
тамылжыған тамаша өңірдің түлегі болғаныма қуанамын. Осынау
таңғажайып сұлулықтың , таңғажайып талаттың бір мысқалы дарыса деп
іштей тілек тілеймін (О.Бөкей). Аналық екі бетімнен алма-кезек
сүйіп, өн бойыма аналықтың бір қайталамас ғажап нұрын құйды
(О.Бөкей). Сөйтіп, сөйлеуші қолданатын селективті фактор (бағалауды
көрсетудің құралдарын таңдау мүмкіндігі) субъективтік сипатқа ие
болады.
Сөз жоқ, даму (градация) бағалаудың дәрежесі бойынша
қолданылады. Бірақ ол сөздің мағыналық құрылымында барлық уақытта
көрінбейді, сондықтан оны объективті түрде түсіндіру едәуір
қиыншылық тудырады.
Шкалада бағалауыш лексемаларды тек объективті критерийлердің
болуына қарай орналастыру қажет. Бағаланған заттардың толық сипаты
бізді қоршаған шындық өмірдегі олардың жағдайымен сипатталады.
Бағалау шкаласы құндылық жүйесіндегі өзгерістер тарихи сипатқа ие
болғандықтан шашыраңқы болып келеді.
Бағалауыш шкаласының ұзындығы бірыңғай емес. Онда, сонымен
қатар норма өрісі бар. Е.М.Вольф норманы бейтарап өріс деп
санайды. Сонымен, норма - стереотип белгілері мен бағалу
шкаласындағы олардың орналасуы.
Норма мен бағалау тығыз байланысты, бірақ олар ұқас емес.
Егер бағалау, біріншіден, қандай зат, біз оған қалай қараймыз, ол
бізге ұнайды ма? деген сұрақтарға жауап берсе, ал норма таным
мен практика барысында адам мінезінің белгілі бағытының талабын
білдіреді. Бағалау релятивтігі, оның ауытқуы бағалайтын субъектінің
маңыздылығына, сондай-ақ норманың өзгеруіне қарай бір объектінің әр
түрлі бағалануына байланысты.
Бағалауыш сипатының негізгі ерекшелігі диалектика тұрғысынан
сандық қатынаста ғана олардың едәуір ұлғаюы және олардың
репрезентациясының құралдарындағы күрделену де болып табылатынын атап
өтеміз. Бұл басқа объектілерде, феноменде немесе объктивті шындық
болмыстың процесінде орын алатын белгілі бір сипаттарды салыстырумен
байланысты. Сонымен, бағалау түрлі нақты атрибуттармен байланысты
болады. Олар: ақылды ақымақ, үлкен \\ кішкентай, маңызды \\ елеусіз,
шын \\ жалған. Ақымақ бұзуға бар, түзеуге жоқ (Мақал). Ақылды
қасыңнан қорықпа, жарымес досыңнан қорық (Мақал).
Бағалауға жататын мағынаның негізгі жақсы \\ жаман
белгілерге негізделеді. Олардың ассимметриясы жақсы нормаға сәйкес
және оларды арттыруды, ал жаман әрдайым нормадан ауытқуды
көрсетуден тұрады. Осылайша, бұл операторолар тілдік универсалийлер
болып табылады. Бағалау сипатына қарай (белгіге, аспектіге) жағымды
(әдемі), жағымсыз (жексұрын) немесе бейтарап (қалыпты) бағалаудың
субъектісіне байланысты жақсы, жаман, орташа деп топтастырады.
Логикалық түсініктегі бағалау құрылымының негізгі
компоненттері осы. Дегенмен, табиғи тілде баға құрылымы бұдан
күрделірек. Оның құрылымын көрсететін жіктегіштер, интенсификация мен
деинтенсификациялық құралдары, салыстыру дәледемесі және т.б.
қосымша компонентері болады.
1.2 Бағалаудың типологиясы.
Бағалаудың мәнін, табиғатын түсінуде негізгі тоқталып өтуді
қажет ететін мәселенің бірі - бағалау типологиясы. Бағалау
типологиясы этика және аксиологиялық теориялардың қалыптасу
кезеңдеріндегі зерттеу еңбектерінде жеткіліксіз түрде сараланған.
Аристотель жақсылық, игілік, құндылық ұғымдарының негізгі үш түрін
көрсетеді:
1.сыртқы құндылықтар игіліктер;
2. жанға қатысты құндылықтар;
3. денеге қатысты құндылықтар.
Аксиологиялық зерттеулердің кейінгі кезеңдеріндерінде бұл
ұғымның жіктелуіне назар аударылып, кеңінен қарастырыла бастады.
Объектінің түрлері мен жақсы сөзінің семантикасына негізделген
бағалау типтерінің жіктемесін 1963 жылы финн логикі Г. Фон Райт
ұсынды. Ол Бұларды игілік, құндылық формалары деп атайды және
аспаптық, техникалық, медициналық, утилитарлық, адамның мінез-құлқына
байланысты (адам мейірімділігі), гедонистикалық деп бөліп
қарастырады.
Аспаптық құндылықтарға құралдар, аспаптар, т.б. жатқызылады.
Мысалы: мына сағат жақсы, М маркалы автокөліктер көп жүруге
жарамсыз және т.с.с.
Техникалық құндылық адамның дене мүшелері мен рухани
қабілетіне сипаттама беруде байқалады. Мысалы: жүрек соғуының
нашарлауы, көздің жақсы көруі, есте сақтау қабілетінің жоғарылығы
және т.б.
Утилитарлық бағалау объектінің белгілі бір іске жарамдылығы
немесе пайдалылығы туралы сөз болғанда орын алады, мысалы, жақсы
жағдай, жақсы жоспар.
Гедонистикалық немесе рақаттану, ләззат алу дәмді ас, хош
иіс, жақсы уақыт деген сияқты мағыналарда кездеседі.
Жақсы сөзінің адамның мінез-қылықтарына қатысты
қолданылуына мысал ретінде жақсы ниет, жақсы қылық деген
тіркестер қызмет ете алады [1, 64-б.].
Баға типологиясы әр түрлі белгілердің негізінде құрылуы
мүмкін. Бұл белгілер бағалау әдісі (абсолютті салыстырмалы),
аксиологиялық интерпретация (оң + теріс -), бағалау негіздемесі
(рационалды эмоционалды) деп бөлінеді. Бағалауыштыққа жатқызылатын
мағыналардың негізгі өрісі жақсы жаман белгісіне қатысты
болатынын Е.М.Вольф айтқан болатын. + немесе - белгісіне
байлнысты баға былай жіктеледі: оң, жағымды (мелиоративті) және
теріс, жағымсыз (пейоративті,дерогативті).
Жақсы жаман белгісі тілде қолданылатынын аксиологиялық
мағыналардың екі негізгі типтерінің бірі - жалпы бағалауды құрайды.
Бұл бағалау мағынасы жақсы, жаман лексемалары, Қандай
тамаша!, Міне, жарайсың! сияқты синтаксистік конструкциялар арқылы
беріледі. Мұндай тілдік бірліктер объектінің қасиеті туралы
ешқандай мәлімет бермейді. Олардың мағыналарының құрылымында
дескриптивті мән болмайды, сондықтан олар субъективті болып табылады.
Көп жағдайда бағалау мағынасы дескриптивті мәнмен имликативті
түрде байланысады.
Жалпы бағалау аксиологиялық мағыналардың екінші типі -
бағалаудың жеке түрімен байланыста болады. Жеке бағалау объектінің
бір ғана қасиетіне қатысты танылады. Ғалым Н.Д.Артюнова орыс тілі
фактісіне сай, жеке бағалаудың жеті түрін көрсетеді:
1. сенсорлы, немесе гедонистскалық (дәмді-дәмсіз, тәтті,хош иісті
т.б.);
2. психологиялық: а) интелектуалдылығын бағалау (қызықты, ойлы,
қызықсыз, көңілсіз т.б.), ә) эмоционалдылығын бағалау (қуанышты –
қайғылы, көңілді – көңілсіз);
3. эстетикалық (әдемі - көріксіз);
4. этикалық (мейірімді - мейірімсіз, өнегелі - өнегесіз);
5. утилитарлы (пайдалылығын, қажеттілігін) бағалау (пайдалы -
зиянды);
6. нормативті бағалау (дұрыс - дұрыс емес, оң - теріс);
7. телеологиялық (тиімді - тиімсіз, нәтижелі - нәтижесіз, сәтті -
сәтсіз) [2,75-76-б.].
Жоғарыда аталып өткен жеке бағалау түрлерін ғалым үлкен 3
топқа біріктіреді. Сенсорлы немесе гедонистикалық, психологиялық
бағалаулар сезіммен, психикалық практикамен байланысты. Бұлар
объектіден гөрі субъектінің талғамдарын аша түседі.
Гедонистскалық (сезімдік) баға. Гедонистикалық бағалауда
субъектінің әсерленуі, сезімі бірінші орында тұрады да, ол
объектінің өзі екінші орынға жылжиды. Жақсы деген бағалау
пайымдаулары сүйсінерлік, қанағаттанаралық деген мағынаны, ал жаман
- қиналу, азаптану деген мағынаны меңзейді. Жақсы иіс, Жақсы
тамақ, Жақсы әзіл мысалдарында жақсы сын есімі баға
субъектісінің белгілі бір эмоциялық күйін меңзейді [1, 36-б.].
Адамның сезімдік (физикалық және психикалық) тәжірибесімен байланысты
гедонистикалық бағалар табиғаттық және әлеуметтік ортаға бейімделеді.
Әдетте олар адамның өз байқауынан туындайтындықтан негізгісіз
болады және уәжделмейді.
Сүйсінерлік, рахатқа бөлейтін деген жғымды гедонистикалық
баға мағынасын көңіл сүйсіндірерлік, жағымды, тәтті. Жұмсақ,
қуанышты сияқты предикаттар білдіреді: Адамды жұртқа жағымдылығына
қарай бағала. Тамақты жағымдылығына қарай іш (ҚТС). Мінезі жұмсақ,
жайлы, жайдары (Ауызекі тіл).
Бұған қарама-қарсы мағынаны жағымсыз, жиіркенішті, жүрек
айнытарлық т.б. предикаттар білдіре алады: Ұлжан Тәкежанның сөзінен
жиреніп кетті (М.Әуезов).
Жанға жағымды естілу (дауысқа қатысты) мағынасы мынадай
предикаттар арқылы беріледі: қоңыр дауыс, тәтті үн т.б. - Үйбей-
ау, неғып аңырап қалдың, үйге кір, жарығым, - деген қоңыр үнмен
есімді жидым (О.Бөкей). Әсем, зор үнмен бір-екі жолды о да лезде
қосып жіберді (М.Әуезов). Қоңыр дауысты Кенхетай сөз ырғағын, ой
салмағын орынды-орнына қойып баппен айтады екен (Ғ.Мүсірепов).
Дәмі ұнамды мағынасын мына предикаттар бере алады: дәмді,
тәтті, тілді үйірерлік дәм, сілекейі шұбыру т.б.: Бұл жалғанда
картопты тіліп-тіліп жіберіп қызара бөрткен темір пешке қарып
жегеннен дәмді не бар-ау (О.Бөкей). Аналық ас дайындап қойған
екен, мініп келген аттарды отқа жіберіп, үйге кіргенде, жас еттің
иісі мұрынды жарған еді, буы бұрқыраған төре табақ ет алымызға
келгенде, бәріміз де сілекейімізді жұттық (О.Бөкей). Сол кісімен
жүрсем, мал сойған үйдің құлағы, тәттісі мен дәмдісі менің аузыма
тиетін (О.Бөкей).
Дәмі ұнамсыз мағынасы дәмсіз, жеуге келмейтін, быламық,
жылымшы т.б. предикаттар арқылы беріледі: Суыңқырап қалған жылымшы
шайды ұрттай бергенімде есік тағы сыңси ашылды (О.Бөкей).
Исі ұнамды мағынасындағы предикаттар: хош иіс, жұпар иіс,
тәтті иіс, аңқу: Апамның қойнынан аңқып шығар әжелік иістен
жағымды не бар екен жалғанда (О.Бөкей). Даланың жұпар иісі аңқыған
жазғытұрым еді (Ғ.Мүсірепов).
Бұған антонимдік ұнамсыз иіс мағынасындағы предикаттар:
жаман иіс, жағымсыз иіс, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе Бағалау категориясының зерттелуіне
шолу ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Бағалау категориясының құрылымдық-семантикалық сипаты
1.1 Бағалау категориясының табиғаты,
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Бағалау типологиясы, оның ішкі құрылымдық-мағыналық
жіктелімі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..18
2. Бағалау категориясының жасалу жолдары
2.1 Лексикалық жасалу жолы:
2.1.1
Фразеологизм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .28
2.1.2 Мақал-
мәтел ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 30
2.1.3
Метафора ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 32
2.1.4
Энантиосемия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .37
2.1.5
Тырнақша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 43
2.2 Фонетикалық жасалу жолы:
2.2.1
Интонация ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 45
2.3 Грамматикалық жасалу жолы:
2.3.1 Сөз
таптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..47
2.3.2 Сөйлеу
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .54
2.4 Паралингвистикалық жасалу
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 62
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Кіріспе
Жұмыстың тақырыбы: Бағалау категориясының жасалу жолы
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Кіріспе бөлімде бағалау категориясының
зерттелуіне жалпы сипаттама берілген. Бағалау категориясының философия,
логика, тіл білімі тұрғысынан зерттелуі, ғалымдардың бағалау категориясы
жайлы түрлі ой-пікірлері айтылған.
Бірінші бөлімде бағалаудың табиғаты, типологиясы, құрылымына
тоқталынса, екінші бөлімде бағалау категориясының жасалу жолдары іштей
жікке бөлініп (лексикалық, фонетикалық, грамматикалық) сөз етілген. Ал
қорытынды бөлімде екі бөлімге тұжырымдама берілген.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі лингвистикалық зерттеулер
объективтік шындықты идеалды түрде бейнелеудің адамға тән ең
жоғарғы формасы оның ақыл-ойы, санасы, ойлауы, рухани ішкі
дүниесімен тығыз байланысты зерттеуге бағытталады.
Кейінгі кезде тілдің фактілерін семантикалық, прагматикалық,
этнолингвистикалық, когнитивтік, функционалдық тұрғыдан қарастыруға
көп көңіл бөлінуде. Осы негізде көптеген лингвистер бағалауыштық
мағынаның құрылымдық жүйесін зерттеу нысандары ретінде алды.
Қазіргі лингвистикалық еңбектерде бағалауды зерттеудің әр
түрлі аспектілері ұсынылған. Қазіргі қазақ тілінде баға, бағалау,
бағалауыштық мәселелері толық зерттелді дей алмаймыз. Бағалауыштық
мағына жайында публицистика стиліне, прагматикалық аспектіге, газет
мәтініне (М.Серғалиев, Ш.Нұрғожина, Б.Момынова, А.Алдашева,
О.Бүркітов, З.Ерназарова, Ф.Жақсыбаева т.б.) арналған зерттеулерде
ғана сөз қозғалған.
Мәселені зерттеудің басқа аспектілерін айтпағанның өзінде,
семантикалық бағытта бағалауыштық мағынаны анықтау, яғни бағалау
мағынасының табиғатын, құрылымын, типологиялық мәселелерін қарастыру,
бағалаудың коннотациялық элемент ретіндегі басқа компоненттермен
арақатынасын анықтау және т.б. жайындағы көзқарастардың өзі әр
түрлі болып келеді.
Бағалауыштық мағынаның табиғаты, құрылымы, олардың
ерекшеліктері мен өзара қатынасы туралы зерттеулердің қазақ
тілтанымында аздығы бұл сұрақтарға арнайы тоқталуды қажет етеді.
Қазақ тіл білімінде бағалауыштық мағына жайында біртұтас
ғылыми көзқарас жеткілікті қалыптаспаған. Сондай-ақ бағалау
мағынасының ішкі құрылымы да толық анықталмаған. Бағалауыштық,
бағамдауға қатысты ой-пікірлер лексика аясында экспрессивтілікке
қатысты сөз болып келеді. Қазақ тіл біліміндегі бағалауыштық
категорияға қатысты мәселелердің жан-жақты зерттелуі сөз
мағынасындағы бағалауыштық сипатты кеңінен ашуға үлесін қосатыны
сөзсіз. Осындай жайттарды ескерсек, аталған мәселе толыққанды
зерттеу нысаны бола алады.
Зерттеудің нысаны. Бағалау мағынасының құрылымдық жүйесі және жасалу
тәсілдері.
Зерттеудің пәні.
Зерттеудің дереккөздері. Диплом жұмысына дереккөз ретінде Ж. Айма-
уытов, М. Әуезов, О. Бөкей, Ә. Кекілбаев, М. Мағауин, М. Мақатаев,
Момышұлы, Ғ. Мүсірепов, Ә. Нұршайықов, С. Мұқанов, І. Есенберлин
шығармалары негіз етіп алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Қазіргі қазақ тіліндегі
бағалау мағынасын және оның құрылымдық жүйесін зерттеудегі басты
мақсат - жалпы тіл біліміндегі бағалауыштық жөніндегі пікірлерді
жүйелеу, бағалаудың мағыналық құрамын анықтау, категория ретіндегі
мәртебесін және қолданылу ерекшеліктерін анықтау. Осы аталған
мақсаттар шешімін табу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- бағалау категориясы жайлы логикалық, философиялық,
лингвистикалық анықтамалар сипатын зерделеу;
- Бағалау категориясының мағыналық және қолданыстағы
ерекшелігін және соған сай категориялық мазмұн аясын
белгілеу;
- Бағалауыштық мән білдіретін сөздердің құрамын анықтау,
құрылымындағы ерекшеліктерді ашу.
Зерттеудің әдістері. Диплом жұмысын жазу барысында баяндау, сипаттау,
салыстыру әдістері, талдау амал-тәсілдері қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми-теориялық, әдістемелік негіздері. Әдіснамалық
негізге жалпы тіл біліміндегі аксиологиялық тұжырымдар, қағидаттар
алынды. Теориялық негізге қазақ тіл білімінің көрнекті өкілдері
А.Байтұрсынов, К.Аханов, М.Балақаев, І.Кеңесбаев, А.Ысқақов, ғалым
зерттеушілер М.Оразов, М.Серғалиев, Б.Қасым, Б.Момынова, Г.Смағұлова,
М.Ешимов, Д.Бекзат т.б. және орыс тіл біліміндегі Е.М.Вольф,
Н.Д.Арутюнова, В.И.Шаховский т.б. еңбектеріндегі ғылыми-теориялық
көзқарастар, пайымдаулар алынды. Дипломдық жұмыста ғылыми тұжырымдар
жасауға, тілдік талдауларға қазақ жазушыларының әдеби көркем
шығармаларынан, қазақ тілінің түсіндірме, фразеологиялық сөздіктерінен
алынған мысалдар дәйек болды. Сондай-ақ диплом жұмысымның
тақырыбының мазмұнына сай келетін салалық ғылымдар, логика,
философиялық сөздіктері, лингвистикалық терминдер сөздігі, тіл
білімінің энциклопедиялық сөздіктері пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Адам өмірден алған, жинаған тәжірибесі негізінде заттардың
табиғи қызметтерін ашады, құбылыстарды жіктей отырып әлемді таниды.
Өмірдің шынайы құбылыстарын мейірімділік пен жауыздық, пайда мен
зиян, жақсы мен жаман, т.б. бағалық қасиеттер тұрғысынан
сипаттайды.
Тілдік қарым-қатынаста өмір сүретін ерекше лингвистикалқ
категория, бағалау қоғамдық мәні зор құбылыс. Белгілі бір зат я
құбылыс жөнінде ой-пікір пайымдау – бағалау тән негізгі қызмет. Бағалау
негізінде анықталатын құндылық бағдар аясы арқылы жұртшылық
мойындаған, құрметтеген, сыйлаған кең ауқымдық , жалпы адамзаттық
құндылық, өркениет құндылығы, қоғамдық пікір, имандылық сияқты
әлемдік категориялар пайда болады.
Тіл білімінде бағалау категориясы табиғи тілдерде әр
түрлі тәсілдермен берілетін жалпы сөздер тобына тән деп танылатын
ұғымдық категорияларға жатады. Ұғымдық категория негізінен барлық
тілдерге тән категория ретінде танылады. Осы қасиетіне байланысты
олар әр түрлі жүйедегі тілдерді сипатаудың жинақтау негізі ретінде
көрінеді.Ұғымдық категориялар мәртебесіндегі бағалау әмбебап
(универсалды) категория қатарынан орын алады. Логика-философиялық
негізі бар басқа да ұғымдық категориялар сияқты бағалауды да жалпы
сипаттағы мағыналық компоненттер қатынасында концептуалды,
когнитивті, онтологиялық, психологиялық, философиялық немесе логикалық
деп атайды.
Алдымен бағалау логика-философиялық категория ретінде
антикалық кезеңдегі философтардың еңбектерінде өз көрінісін тапқан.
Адам табиғаты туралы белгілі философтардың трактаттарында ізгілік
пен мейірімділікке қатысты негізгі ұғымдардың дефинициялары бар.
Осы жөніндегі негізгі мәселелердің шеңбері Аристотельдің еңбектерінде
айқындалған. Еңбектерінде ойшл бұл мәселелерді екіге бөліп
қарастырады: 1.бағаны қабылдайтын объектінің түрлері және 2.оларға
қосақтала берілетін бағалау предикаттарының мағынасы.
Шығыс философы Әбу Әли ибн Сина өзінің жан туралы
ілімінде органикалық әлем шеңберіндегі қызмет деп түсінетін
күштерді сыртқы және ішкі деп бөледі. Сыртқы күштерге ол сезу,
иіс түйсігі, дәм, есту қабілеті, көру қабілетін жатқызады. Ішкі
күштерге қиял, елес күшін, елестету мен бағалауыш күшін жатқызады.
Ибн Синаның айтуы бойынша, бағалауыш күші тікелей сезім арқылы
қабылдаудан дерексіз, жеке дене мен заттарда маңызды және бұл
жалпы бағалауға сәйкес ұғынылады. Ізгілік категориясының
көпмағыналылығы, бағалау мәнінің субъектілігі туралы Т. Гоббс жазған
болатын. Жаман мен жақсының гедонистикалық концепциясы ФЖ. Локктың
еңбектерінде көрсетілген. Бағалау мен талдауға норматив ұғымын
енгізген Б.Спиноза болды. Бағалау теориясын утилитарлық бағытта
И.Кант қарастырды.
Бағалау категориясына қатысты негізгі философиялық
тұжырымдамалар Н.Д.Арутюнованың Типы языковых
значений:Оценка.Событие.Факт іргелі зерттеу жұмысында қарастырылған.
Осы бағытта жете зерттелетін тақырыптарды автор екі негізгі мәселе
айналасында топтастырады: бағалау мағынасының анықтамалары және баға
берілетін пікірде фактіге негізделген ақпараттың және иллокутивті
функциялардың арақатыстары [2].
Бағалау мағынасының логика-философиялық бағытта жеткілікті
дәрежеде қарастырылуы бағалаудың модальдық сипатына лингвистердің
назарын аударды. Логикалық және философиялық ойлардың нәтижелері
тілдік құбылыстарда тиімді пайдаланылатыны еш күмән тудырмайды. Бұл
тұрғыдан қарастырудың тиімділігін логика мен тіл білімі салаларын
зерттеудегі еңбектер дәлелдей алады.
ХХ ғасырдан бағалау категориясы тіл білімінің зерттеу
нысаны бола бастады.ХХ ғасырдың 2-жартысында жалпы мағына
мәселесінің бөлігі ретінде бағалау мағынасының мәселесі ерекше өзекті
болып табылады.
Қазақ тіл білімінің негізін қалаушы, тұңғыш қазақ тіл
маманы А.Байтұрсыновтың Әдебиет танытқыш еңбегінің Қара сөз бен
дарынды сөз жүйесі деген тарауында сөз, ұғым, мағына табиғаты
қарастырылады. Зерттеуші ойлаудың екі түрін көрсетеді: ойлау екі
түрлі сипатта болады. Ол сипаттардың біреулері бойына біткен сипат
болса, екіншілері адамның қосқан, таңған сипаттары болады. Мәселен,
нәрсенің бірін жылы, бірін суық, бірін тегіс, бірін бұдырмақ,
бірін қатты, бірін жұмсақ дейміз. Бұл сипаттар нәрсенің бойында
бар сипаттар. Бұл сипаттаудың біреулері адамға ұнайтын болар да,
біреулері ұнамайтын болар [3, 209]. Біздің зерттеу нысанымызға
қатысты ұғымдар мұнда ұнау, ұнамау - жағымды, жағымсыз деген
сөздермен беріледі.
Зерттеуші М.Оразов Қазақ тілінің семантикасы атты
еңбегінде эмоциялық мағынаға талдау жасай келе, әрқашан да
объектив дүниедегі заттардың түйсік арқылы қабылданған информацияны
адам ойының, санасының елегінен өтіп жататындығы, оған белгілі
баға берілетіндігі шындық деп атап көрсетеді.Егер адамзат
айналасындағы дүниені, дүниеде болып жатқан құбылыстарға баға бере
алмаған болар еді [4, 107].
Қазақ лексикасындағы жаңа қолданыстар атты еңбекте соны
сөздерді өмірге келтіріп отырған факторлардың бірі бағалауыш
сөздерді қажет етуімізге байланысты деген орынды пікір айтылады.
Әдетте атауыш сөздер қолданылу мақсатына қарай термин сөздер және
бағалауыш сөздер болып ажыратылады. Алдыңғылары белгілі бір ұғымның
нақты (ресми,тұрақты) атауы болса, соңғылар кейбір заттар мен
ұғымдардың образды (ресми емес) атаулары болып келеді. Мысалы,
дүниеқоңыздық, топжарғандар сөздерін көрсетуге болады. Бұларда белгілі
бір бағамен атау сипаты бар: экспрессия (топжарғандар,
дүниеқоңыздық) х, көтеріңкілік (мақсаткер) т.т. Бір сөзді қайталай
бермеу үшін де бағалауыш қосалқы сөздер оңтайлы соғады [5, 5].
Қазақ тіл білімінде коммуникативті бағдары айқын газет
мәтініне, публицистика стиліне арналған зерттеулерде бағалау мәні
арнайы қарастырылған. Бағалауыш лексика терминін тілші ғалымдар
А.Алдашева, О.Бүркітов, Б.Момынова т.б. газет тілінің ерекшеліктеріне
қатысты қолданған. Б.Момынова Газет лексикасы: жүйесі мен құрылымы
атты еңбегінде газет тіліндегі бағалауыштық лексикаға арнайы
тоқталады. Ғалым бағалауыштықтың әлеуметтік сипатының өзіндік
қырларын көрсетеді. Бағалауды тілдік құрал орнында жұмсау барысында
газет қоғамдағы жағымды, жағымсыз құбылыстарға, өмір өзгерістеріне
идиологиялық қарсылас ретінде жекелеген адамдар мен басқа да
қоғамдық құрылымдарға әлеуметтік және саяси тұрғыдан баға беру
мүмкіндігіне ие болатындығын атап көрсетеді [7,134].
З.Ерназарова Сөйлеу тілі синтаксисінің прагмалингвистикалық
аспектісі деген зерттеу еңбегінде мынадай тұжырым жасайды: Бағалау
сөйлеу актісі үстінде дүниеге келеді. Сонықтан бағалау мәнді
сөйлеу актілері бірден-бір прагматикалық мәнге ие болады. Адамзатқа
тән құндылықтар тұрғысынан құбылыс-әрекеттерді бағалаушы мақсатта
жұмсалатын сөйлемдердің қалыптасуына прагматикалық мәнерлер әсер
етеді. Бағалау жағымды-жағымсыз тұрғыда берілетін болса, сөйлеу
тілінде осы мақсатқа икемделген бірліктер бар[9,169].
Зерттеуші Ш.Нұрғожина сөздердің бағалауыштық қасиеттері А – В
деген құрылым арқылы жақсы жаман деген екі мағынада
жұмсалатындығын айтады. Бағалауыштық ұнату ұнатпау; қуану ренжу
сияқты сөздер арқылы субъектісінің эмоциясын білдіреді деген
тұжырымға келеді [10].
З.А.Құрманәлиеваның Реңк мәнді туынды зат есімдердің
мағыналық құрылымы деген зерттеу еңбегінде зат есімнің реңк
мағынасына объектіні бағалауға қатысты сөздер де, эмоцияға, сезімге,
стилистикаға, ауызекі тілге қатысты туынды сөздер де кіретіндігін
айтады. Оларды объектіні бағалауға қатысты реңк мәнде туынды сөздер
және сезімдік мәнді туынды сөздер деп үлкен екі топқа бөліп
қарастырады [11].
Б.Ұ.Сағынова Қазақ тіліндегі адам интелектісіне қатысты
лексика этнолингвистикалық зерттеу атты кандидаттық диссертациясында
адамдар арасындағы сыйластық сезімі адамның ішкі сезім дүниесінен
туындап, бағалау сипатын білдіретіндігін айтады [12].
Д.Б.Бекзат Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің танымдық-
прагматикалық аспектісі атты кандидаттық диссертациясында мақал-
мәтелдерге тән ерекшеліктердің бірі олардың бағалауыштық танытуы деп
атап көрсетеді. Мақал-мәтелдер кез келген жағдайда, соның ішінде
адамға қатысты оның мінез-құлқына, іс-әрекетіне т.б. қасиеттеріне
баға береді [13, 20].
Ғ.Ө.Танабаев субъектив мәнді етістіктердің семантикалық
құрылымын зерттеген еңбегінде бұл етістіктердің мағыналық құрамы
эмоциялық және бағалау семасына бағынатындығын, олардың мағынасы
амал-әрекетке, болған қозғалыс пен субъектінің қалпына баға беру
мәнін білдіретіндігін көрсетеді [14].
А.Т.Бақытов Француз және қазақ тілдеріндегі бағалай
сөйлеудің ұлттық-мәдени ерекшіліктері атты еңбегінде француз және
қазақ тілдеріндегі жағымды және жағымсыз бағалауды білдіретін сөздер
мен сөйлесімдерді коммуникативтік, прагматикалық және когнитивтік
бағытта салғастыра зерттеген [15].
Логика-филасофиялық және лингвистикалық түсінікте де
бағалауды сөздің кең және тар мағынасында ажырата білу қажет.
Бағалау кең мағынасында берілген затты таңдап алынған эталонмен
салыстыруға сүйенетін зат туралы танымдық субъектіні байымдау деп
анықталатын жіктеу арқылы берілген [16,81]. Бағалау кең мағынасында
мөлшерлік бағалау, көлемнің бағалануы бірліктерімен беріледі.
Бағалау тар мағынасында субъекті мен объекті арасындағы бағалауыштық
қатынасы анықталған жақсыжаман белгілеріне байланысты болады.
Н.Д.Арутюнованың, А.А.Ивиннің, Н.А.Лукьянованың еңбектерінде бағалаудың
лингвистикалық, философиялық және логикалық сипаты тар мағына
тұрғысынан зерттеледі.
Бағалау мағынасын кең және тар көзқарас тұрғысынан ажырата
білу мәселені жеңілдетеді, бірақ оны анықтауды толығымен шеше
алмайды. Е.М.Вольф дәстүрлі бағалауды сөйлеушінің сөйлеуге
қатынасының эмоционалды-субъективті көрінісімен, ал бағалаудың көріну
мүмкіндігін кез келген сөзге тән ерекше экспресстивті атмосферамен
байланыстырады [17]. Ал В.Н.Телия, Н.Д.Арутюнова сынды ғалымдар тіл
білімінің қазіргі даму тұрғысынан бағалауды жиі логика-семантикалық
категория ретінде қарастырады. Олар бағалаудың сипаты, оның табиғаты
бағалауыш атаулардың ерекшелігін, олардың семантикалық құрылымын
және олардың арасындағы қатынастардың түрлерін байланыстырады деп
есептейді [2; 18]. Н.Д.Артюнова бағалауды бағаланатын нысандардың
белгісі ретінде берілген қатынас деп түсінеді [19,230]. С.С.Хидекель
және Г.Г.Кошель бағалау – бұл тілді қолданушылардың тілден тыс
нысандарға және тіл мен сөйлеу фактілеріне бекітілген қоғамдық
қатынасы (жақсы-жаман) деген анықтамаға тоқталады [20, 7]. Е.М.Вольф
бағалау семантикалық ұғым ретінде А (бағалау субъектісі), ал Б
(бағалау объектісі) жақсы жаман деп түсіндіруге болатын тілдік
көріністердегі мағынаның бағалауыш аспектісі деп түсіндіреді.
Соңғы кездерде, ХХ ғасырдың 80-90 жылдарында, тіл білімінде
бағалаудың экспрессивті-стилистикалық қызметтері, жеке тіл категориясы
екендігі жөніндегі монографиялар, зерттеу жұмыстары жарық көрді.
Бағалауыштық лексика орыс тіл білімінде М.Ф.Скорнякова,
А.М.Родимкинаның еңбектерінде қарастырылған. Рассматривая категорию
оценки как категорию языковой, что является единственно правильным,
приходится очертить ее границы комплексом тех значений, которые
выражаются ее суффиксами, независимо от привходящих моментов
контекста, - деп жазады В.М.Никитевич [43,84].
Бағалауыштық мағыналар тіл жүйесінің түрлі деңгейлерін
қамтиды. Бағалау семантикасы лексикалық деңгейдегі сан түрлі
бірліктердің семантикасының ажырамас бөлігі болып саналады. Бағалауды
білдіретін сөз тудырушы құралдарды талдауға В.В.Лопатиннің
Словообразовательные средства субъективно-оценочной прагматики
высказывания и текста, З.А.Құрманәлиеваның Реңк мәнді туынды зат
есімдердің мағыналық құрылымы атты зерттеу еңбектері арналған
.Бағалаудың тұлғалық көрсеткіштерін Н.А.Лукьянова, В.Н.Телия т.б.
ғалымдар қарастырса, морфологиялық деңгейдегі бірліктердің
бағалауыштық мәнін Г.А.Золотова, Н.Н.Холодовалар зерттеген.
Жалпы сөздердің бағалауыштық қызметін В.В.Виноградов байқаған
болатын. Шақ, рай, жіктеу сияқты морфологиялық категориялардың
жағымсыз бағаны экспрессивті-ирониялық түрде қолданылуын Д.Н.Шмелев
жазады. Л.А.Капанадзенің еңбектерінде бағалау ишараларының кейбір
түрлері қарастырылады. Бағалауды білдіретін тілдің прагматикалық
құралдарының ішінде интонация мен сөйлеу тонының мәні ерекше.
Олардың көмегімен алуан түрлі бағалау эмоцияларын көрсетуге болады.
Бағалау мағынасының синтаксистік деңгейде пайда болатындығын
айта келе В.В.Виноградов оценка нередко определяет выбор и
размещение всех основных элементов высказывания [22, 18] деп
тұжырымдайды. Бағалауыштық сөз тіркестері мен сөйлемдер мәселесінің
зерттелуі А.А.Шахматовтың Синтаксис русского языка деген еңбегінен
бастау алады. Ғалым толымсыз сөйлемдердің ішінде өздеріне ғана тән
грамматикалық және интонациялық ерекшеліктерімен сипатталатын ерекше
топ – субстантивті баяндауышты, бастауышсыз сөйлемдерді көрсетеді.
Бағалауыштық сөйлемдер термині 50 жылдардың басынан, И.А.Попованың
Неполные предложения в современном русском языке еңбегінен бастап
қалыптасты.
1. БАҒАЛАУ КАТЕГОРИЯСЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ-СЕМАНТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
1.1 Бағалаудың табиғаты, құрылымы.
Адамның қоршаған ортамен түрлі қатынастарын көрсететін
бағалау термині кең және тар мағынада қолданылады деп айтқан
едік. Бірінші жағдайда оң және теріс баға арасындағы айырмашылықтар
белгіленсе, екінші жағдайда бағалау сөзінің мағынасы оң баға
немесе қолдау терминдерінің мағынасымен бірдей. Сөйтіп, баға
заттың сапасының белгілі бір құндылық критерийлеріне сәйкестігі
тұрғысынан бағалығын тану немесе жоққа шығарумен байланысты жағымды
жағымсыз сипаттама ретінде анықталады. Философиялық, логикалық және
лингвистикалық ғылыми еңбектерде бағалау субъект пен объект
арасындағы қатынастың бағалауыштық сипатымен байланыстырылады
[2;1;63]. Яғни бағалаудың маңызды ерекшелігі - онда объективті
фактормен өзара қарым-қатынаста болатын субъективті фактордың әрқашан
бірге болуында. Бағалауыштық көзқарас, бағалау субъектісі тура
білдірілмесе де, субъект пен объект арасында құндылық қатынастың
бар екенін тұспалдайды. Кез келген бағалауыштық пайымдау баға
беретін тұлғаның (жеке адам, қоғам), яғни субъектінің пікірін және
бағаланатын зат немесе құбылыс, яғни объектіні талап етеді.
Субъективті компонент бағалау субъектісінің объектіге деген
жағымды немесе жағымсыз қатынасын көрсетеді (кейде оны ұнату
ұнатпау, бағалау бағаламау, мақұлдау мақұлдамау, т.б.
қатынастар ретінде көрсетеді), ал бағалаудың объективті
(дескриптивті, белгілік) компоненті негізінен бағаланатын заттың
немесе құбылыстардың өз қасиеттеріне бейімделеді. Сөйлеу барысында
бағалаудың субъективті және объективті аспектілері былай бөлінуі
мүмкін: мысалы, Маған осы фильм ұнайды деп айтқанда баға беретін
субъект фильмнің қасиеттері туралы емес, өзінің оған деген
көзқарасы туралы ғана айтады. Мұндай субъективті қатынасты көрсету
етістіктерден байқалады: мысалы, жақтау, қолдау, жақсы көру,
бағалау, жақтырмау, бір нәрсеге қуану, жек көру, т.б.: Меңтай оны
иттің етінен жек көреді (Ә.Нұршайықов). Механизаторлар істің мәнін
түсінгеннен кейін бірден қолдап, қостап кетті (Ә.Нұршайықов).
Әмірқанды жұрт мақтайтын. Бір естуге мен де ынтық едім
(Ж.Аймауытов). (Объектінің белгілері кейде дәлелдер түрінде қосымша
енгізілуі мүмкін, мысалы: Маған осы фильм ұнайды, ол шебер
түсірілген).
Бағалау анықтамалары әрқашан объектінің қасиеттерін
тұспалдайды. Мысалы, Баланың жақсысы – қызық, Жаманы – күйік (Абай).
Әзімбай анығында әкелерінен әлдеқайда айлакер, көреген боп шықты
(М.Әуезов). Осындай көрікті, ақылды, адамгершілігі мол қызға қолы
жетіп, жар еткен жанның арманы болар ма екен, сірә, - деп іштей
күрсініп, ынтыққан үстіне ынтыға түстім (Ә.Нұршайықов).
Бағалау субъектісі де, объектісі де екі фактордың –
субъективті және объективті факторлардың болуын қажет етеді. Осылай,
субъект зат немесе оқиғаларды бағалай отырып, бір жағынан өзінің
бағалау объектісіне деген қатынасына (ұнайды ұнамайды) сүйенсе,
екінші жағынан, объект туралы стереотипті түсініктерге және
объектіге тән белгілер орналасқан бағалау шкаласына сүйенеді.
Бағалау объектісінде субъективті (субъект – объект қатынасына) және
объективті (объект қасиеттері) белгілер бір-бірімен ұштасады. Мысалы,
су жылы суық дегенде, судың қасиеттері де, субъектінің сезімі де
білінеді. Мен тамаша, таң қалдырарлық хабар естідім мен Мен құлақ
түрерлік, қызықты хабар естідім деген сөздер бағалау (субъективті)
және дескриптивті (объктивті) мағыналарды біріктіреді, мұндайда
бірінші мысалда субъектінің оқиғаға деген қатынасы білдірілсе,
екіншісінде осы оқиғаның дескриптивті қасиеттері де көрсетіледі,
бірақ мысалда субъект туралы да, объект туралы да бір нәрсе
айтылады. Табиғи тілде объектіге берілетін қасиеттердің бағалауыштық
және дескриптивті компоненттері бір-бірімен тығыз байланыста
болады. Бұл жеке сөздердің семантикасында да, құрамында бағалауыштық
мағына бар тұтас сөйлемдерге де қатысты. Бағалау құрылымында
субъект объектінің және субъективті объективті арақатысы күрделі
қарым-қатынаста болады.
Бағаның зерттелу тарихы екі бағыттың үздіксіз күресімен
сипатталады. Бұл бағыттардың біреуі бағалауда субъектінің объктіге
қатынасы негізгі болып табылады деген түсінікке сүйенсе, екіншісі
объектінің қасиетін бағалаудағы негізгісі деп санайды. Бұл
бағалаулар негізінен этикалық теориялар саласында дамып келе
жатқан, бірақ олардың қағидалары бағалауды зерттеу үшін
лингвистикалық тұрғыдан маңызды болып көрінеді. Бірінші бағыт
бағалау мағыналарын субъктінің эмоцияларын білдіру ретінде,
субъектінің объектіге деген қатынасы ретінде ғана қарастыратын
эмотивизм тұжырымдамаларында білдіріледі.
Кейбір авторлар эмотивтілік ұғымын өте кең мағынада
түсінеді. Олар кез келген пікірде дерлік эмотивтік аспект бар
деп санайды, өйткені тіпті бір факт туралы хабар тыңдаушыға
эмоциялық жағдай белгілей отырып, оның психикалық күйін де
өзгертуі мүмкін.
Бағалаудың эмотивтілік аспектісінде субъектінің өз эмоциялары
(Қандай ақымақпын! Қандай өкінішті! т.б.) және субъект өзінің
тыңдаушысына тудырғысы келген эмоциялар (тыңдаушыға қатысты пікір
айтуда, мысалы тіл тигізуде, сондай-ақ үшінші кісіге қарсы пікір
айтуда: Ол қандай ақымақ!) білдіріледі: Тегі, мен өлерімде білмейтін
ақымақ шығармын. Әйтпесе, елді осынша шыбыншылыққа ұшыратып, осынша
қан қақсатып, зарлатып, қарғыс алып, жексұрын болғанда, қайда сыям,
қалай тіршілік етем деп ойладым екен (Ж.Аймауытов). Ойсыз неме,
осыны да білмейсің бе? деген түйінді қабағым аңдатқан екен-ау
ақылман ағамыз (М.Әлімбаев). – Ерғазы мА? Ол бір ашық ауыз ғой.
Алматыда қолына ұстатқан мынадай қыздан аузы аңқайып, айырылып
қалған одан не сұрайсың. Жүр ауылда әлі күнге дейін әйел ала
алмай (Ә.Нұршайықов).
Қарама-қарсы бағыттағылар бағалау мәндері объектіге қатысты,
сол себепті олар қатынасты емес, қасиетті білдіреді деп санайды.
Осы бағытқа жататын ағымдардың өкілдері (интуиционизм) санағандай,
бағалау қасиеттері, соның ішінде моральдық қасиеттер, объективті
ақиқат болып табылады және олар әрекеттер мен іс-жағдайларына тән.
Бағалау зат пен құбылыстардың объективті белгілеріне негізделеді.
Осыған сәйкес, эмоционалды бағалау рационалды бағалаудан келіп
шығады және бағалау төңірегіндегі даулы мәселелердің пайда болуы
әбден мүмкін деуге болады. Натурализм идеяларының дамуына бағалау
қасиеттері заттың функцияларымен (функционализм) байланысты
болатындығы туралы түсінік себеп болады. Мысалы, жақсы пышақ - бұл
жақсы кесетін пышақ, өткір мағынасында, Х – жақсы әке деген сөз Х
өзінің функцияларын жақсы атқаратынын білдіреді, яғни өзінің әкелік
міндетін жақсы атқаратын адам деп түсінеміз. Сонда логикалық
тұрғыдан да, функционалдық тұрғыдан да жақсы деген сөзді әр түрлі
түсінуге болады [17, 23].
Екі бағыттың идеяларының әрі қарай дамуы және қарама-
қайшылықтардың шешімін табуға тырысу сын есімдердің семантикасын
сөздердің белгілерінің негізгі түрі ретінде зерттеуге түрткі
болады. Белгілі бір сөз қандай мағынада және қандай мақсатта
қолданылатыны туралы мәселені қарастыруда Е.М.Вольф сын есімдерді
А тобы мен D тобына бөледі. А тобы заттың эмоция туғызуға
қабілетті кейбір қасиеттерге ие екенін көрсетсе, екінші топ
бейнелеу (дескрипция) құрамына кіреді. Бұдан басқа G тобы бар. Ол
өзінен кейінгі белгілі бір әрекетке әкелуі тиіс қасиетті
білдіретіндігін айтады. Мысалы, қызыл көйлек (D), ыңғайлы (A) және
келіссіз (G). Сын есімдерді былай бөлу шартты, өйткені бір топтың
сын есімдері сәйкес контекстерде басқа топтың функцияларын атқаруы
мүмкін [17, 26].
Дегенмен бағалауда субъект пен объект ажырамас байланыста,
олар екеуі де бір-біріне пропорционал [17].
Бір жағынан, бағалауыштық мән заттың нақты қасиеттерімен
дәлелденеді. Бұл тұрғыда ол объективті шындықпен детерминденген.
Екінші жағынан алғанда, ол адам арқылы қалыптасады, яғни адамның
тілектері, талғамы, қажеттіліктері т.б., сондай-ақ белгілі бір
социумда қалыптасқан нормаларға байланысты болады. Сөйтіп, кез
келген баға объективті-субъективті қасиеттерімен сипатталады.
Контестегі баға негізгі және қосымша элементтерден тұратын
өзіндік құрылымымен сипатталады. Логикада бұл құрылымды логика-
семантикалық, синтаксистік құрылымға сәйкес келмейтін, айтылатын ойға
қойылатын модальді рамка ретінде анықтайды.
Бағалаудың логикалық құрылымы бағалау субъектісі, бағалау
объектісі, соның негізінде баға берілетін пікір, көзқарас - бағалау
негіздемесі, нақты баға, оның сипаттамасы сияқты бөліктерден тұрады
[2]. Енді осы құрылымға түсінік берейік.
1. Кейбір бағалаушы субъектімен бағаны білдіру арқылы
белгілі бір заттың бағалығын көрсететін тұлға (социум бөлігі немесе
тұтас социум) түсіндіріледі. Бағалаудың субъектісіз жүзеге асуы
мүмкін емес, ол әрқашан субъективті. Бұл жалпы адамзат тілінің
өзіне тән қасиеті – субъективтілігін айқындайды [6, 292-300]. Субъект
өзіндегі әлем бйнесінің шкалаларымен және соған сәйкес келетін
стереотиптер негізінде баға береді.
Баға субъектісі жекелей және қоғамдық пікірді білдіруі
мүмкін. Тілде бұлардың экспликациясы қызметін атқаратын арнайы
құралдар (мысалы, модаль сөздер) бар. Дегенмен, баға субъектісі
көрінбейтін жағдайда ол бағалауыштық ойда имплицитті түрде
қатысады.
Қазіргі тіл білімінде бағалау - жалпыадамзаттық категория,
адам атрибуты және соның негізінде бағалауыш сөздер, сөз топтары
ұғымдарына бағалау субъектісі ұғымы кіреді деген тұжырымдар кең
етек алған.
Бағалаушы субъект – жай ғана тірі жан емес, өзінше
ойлайтын, бағалайтын, әлеуметтік – психологиялық аспектіде көрінетін,
әлеуметтік белсенді тұлға деп танылатын нақты жеке адам.
Бағалаудың канондық субъектісі нақты адам атымен, жалқы және жалпы
есімдерімен (Айдаровтың есептеуінше, директордың ойынша), жіктеу
есімдігі және жіктелу формасындағы бағалау мәнді етістіктермен (мен
ойлаймын, сен ойлайсың, ол есептейді) немесе қыстырма сөздермен
(меніңше, сеніңше,менің пікірімше, біреудің көзқарасы бойынша, менің
ойлауымша, біреу айтқандай т.с.с.) беріледі.
Айта кету керек, нақты сөйлеу актісінде сөйлеуші субъект
жалпы тұлға ретінде барлық жағынан көрінбейді, тілдік қатынаста
тек бір жағынан ғана танылып, бір психологиялық аспектіде тұрады.
Бағалау үрдісінде маңызды болып табылатын субъектінің әлеуметтік
және психологиялық мәні мәтіннің пресуппозициясына кіреді. Айтушымен
эксплицитті түрде берілуі сирегірек кездеседі: Коммунист ретінде
сіздің қылығыңызды лайықсыз, саяси шикілік деп санаймын.
Бағалаушы субъектінің көп тараған түрі субъект жиынтығы
болып табылады. Ол жалпы адамдар немесе адамдар тобы ретінде, не
болмаса адамзат өкілінің жинақталған бейнесі - барлығы және
әрқайсысы ретінде көрінуі мүмкін. Субъект жиынтығы бағалау
объектісінің жалпыадамзаттық тұрғыдан, я нақты бір әлеуметтік топ
тұрғысынан көрсетеді. Бұндай жағдайда баға нормативті сипат алады
.
Әдетте, бағалау мәнді сөздің құрылымында субъект жиынтығы
имплицитті, өйткені сөйлеуші немесе адресаттың ол туралы ойлары,
түсінігі сөйлеу актісінің орындалуының бастапқы шарттарына кіреді.
Етістіктер аталған сөйлемдерде жалпы жиынтықталған тұлғада келеді:
ойлайды, есептейді, бағаланған,т.с.с.
Бағалаудың эксплицитті жинақталған субъектісі жастар,
шаруашылық, зиялы қауым тәріздес жинақтау мәнді атаулармен, халық,
ұйым, партия, жұмысшы топ сияқты түрлі әлеуметтік белгілеріне қарай
біріккен адамдар тобының атауымен, көршілер, түр тұлғасында адамға
қатысты айтылатын зат есімдермен берілуі мүмкін. Жинақтық бағалау
субъектісі адамдар тобының атауының метонимиялық ауыстыруларымен де
көрсетіледі: Ауылда ... санайды, мекемеде ... айтады.
Провиденциялық субъектінің бағалау сөздеріне сот шешімдері
жатады. Олар Дж. Остиннің жіктемесі бойынша вердиктив (үкім) деп
аталады. Вердиктивке сот шешімдері, жарлықтарымен қатар үкімнің
иллокутивті күші бар бағалауыш сөздер де жатады: Сен әдепсіз
қылық істедің, әкем екеуміз солай ойлаймыз.
Ресми стильге жататын атаққа, сыйлыққа ұсыныстарда,
мінездемелерде баға субектісі - жеке тұлғалық параметрлерде
көрінетін, нақты жағдайда белгілі бір лауазым иесі рөліндегі тұлға.
Мінездеме авторы белгілі қызметі негізінде жеке өз пікірін емес,
бүкіл бір ұжым көзқарасын білдіретін тұлға болып табылады.
Адамды, оның еңбектерінің нәтижелерін бағалау атақ пен
сыйлыққа ұсыныстарда, мінездемелерде бір жақты емес, шынайы нақты
түрде болуы тиіс. Бұндай мәтіндерде айтушының, яғни, 1-жинақтық
сипаты, оған жекеше түрдегі I жақ тұлғаларының қатыспауы бағалауды
объективтендіріп, оның әділдігі мен мінсіздігін дәлелдей түседі.
Бұдан етістік тұлғалары мен есімдіктердің I жақ көпше түрінің
қолданылуына жол беріледі, бұндағы көпше түрдегі бірінші жақ оның
мүшесі болып табылатын тұтас бір тұлғалар жиынтығын, ұжымды
білдіреді.
Рецензиялар мен пікірлерде белгілі бір жұмыстың - фильм,
спектакль, шығарма, мақала, сурет көрмесінің нәтижелеріне баға
беріледі. Бағалаушы субъект - өзінің жеке көзқарасын білдіретін
нақты тұлға, ал пікірлер мен рецензиялар - жекелей, авторлық
туындылар. Бағалаушы субъект үшін маңызды болып оның біліктілігі,
мамандығы мен лауазымы сияқты тұлғалық параметрлері саналады. Дәл
осы тұлғалық жағы оған бағалау предметі туралы бағалау мәнді
пікір білдіруге мүмкіндік береді. Коммуникативті шарттармен берілген
жеке - субъект бағыттарға сәйкес, пікір мен рецензия мәтіндерінде
жекеше түрдегі I жақ етістіктері көпше түрде келуіне ғылыми
стильге тән сыпайылық формуласы себепші болады. Есімдіктер мен
етістіктердің көпше түр тұлғасы жекелік мәнде болады: біз есептейміз
- мен есептеймін; біздің көзқарасымыз бойынша - менің көзқарасым
бойынша, т.с.с.
Мінездемелерде баға, әдетте, жалпы сипатта болады. Мұнда
келтірілген дәлелдерді қорытындылай келе ұнамды немесе ұнамсыз
тұжырым жасалады. Рецензиялар мен пікірлердегі баға жекелей бағалау
типіне жақын. Ол бірде айқын, экспрессивті бейнелі, мәнерсіз, тағы
да сол сияқты бағалау предикаттарымен берілетін эстетикалық баға,
енді бірде пайдалы, қажетті, керекті, пайдасыз, терең, қызықты,
үстірт, таяз, қызықсыз, мәнсіз, ескі және т.б. предикттармен
көрініс табатын утилитарлы немесе интеллектуалды баға болып
табылады.
Айта кететін жай, ресми емес мінездемелерде бағалау
субъектісінің түрі өзгереді, ол ресмидегідей жинақтық болудан қалып,
нақты дербес сипат алады: Мен Ибраевты оңбаған адам деп санаймын.
Бұндағы баға объективтілігін жоғалтып, оған және оның себептеріне
қарсы шығуға, қарама-қарсы көзқарас білдіруге мүмкіндік туады: Сен
Ибраеевті оңбаған деп санайсың, бірақ сен ол туралы аз білесің.
Ол мүлде ондай емес. Диалогта жалпы бағамен келісетін немесе
келіспейтін контрсубъект пайда болады.
Енді бағалаудың прагматикалық түрде берілетін мәтіндерін
қарастырайық. Мерейтойлық сөздерде бағалау сипаты сөйлеушінің
міндетті коммуникативті шарттарымен толықтырылады. Сөйлеуші объектіге
ұнамды баға беруді, мерейтой иесінің қасиеттері мен жетістіктерін
атап өтуі тиіс. Бұл жерде айтушы жеке тұлға. Бағалау субъектісі
ретіндегі пікірі басқа коммуникативті жағдай факторларымен, әсіресе
адамды мерейтойымен құттықтап, оның қызметін бағалау мақсатымен
ерекшеленеді. Бұл мақсат айтушы интенциясын басып озады.
Сонымен, біз бағалаудың тілдік актісінде маңызды компоненті
болып табылатын бағалаушы субъектіні қарастырдық. Біз ұсынып отырған
бағалау субъектісі типологиясы бағалау сипатына негізделеді: жекелей
баға - нақты, жеке адам тарапынан, жинақтық баға - жинақталған
түрде беріледі. Жинақтық субъект бағаның жинақтық деңгейіне қарай
ажыратылады: жалпы қоғамдық па, әлеуметтік немесе кәсіптік топ па,
әлде кіші ұжым (көршілер, достар, әріптестер) көзқарасы ма. Жекелей
типті субъектіні айтатын болсақ, онда тілдік сөйлеуді түсіндіруге
нақты тілдік актіде тұлғаның қандай психологиялық аспектіде немесе
әлеуметтік қызметте көрінетіндігін есепке алу керек.
2. Бағалаудың екінші құрылымдық компонентті бағаланушы зат,
яғни бағалау объектісі болып табылады.
Бағаланушы зат ұғымына бағалылығы білдірілетін объектілер
немесе бағалылығы салыстырылатын объектілер жатады. По существу все
многообразие предметов человеческой деятельности, общественных
отношений и включенных в их круг природных явлений может вступать
в качестве предметных ценностей, как объектов ценностного отношения,
то есть оценивается в плане добра и зла, истины и неистинны,
красоты или безобразия, допустимого или запретного, справедливого и
т.д. [67, 567].
Бағалау нысандарының объективтілік қасиеттерін есепке ала
отырып Н.Д.Арутюнова оларды заттық және заттық емес деп екіге
бөледі. Заттық емес объектілерге оқиға, әрекеттер, үрдіс, күй,
қалып, фактілерді жатқызады. Ал заттық объектілерді жанды және
жансыз деп екі топқа жіктейді. Жанды нысандарға адам және
табиғаттағы тірі тіршілік көздерін жатқызса, жансыз нысандарға
артефактілер мен табиғи заттарды жатқызады [2, 13-14].
3. Бағалаудың үшінші компоненті болып оның негіздемесі, яғни
бағалаудың қай тұрғыда жүзеге асырылатыны болып табылады.
Под основанием мы понимаем ту позицую или те доводы,
которые склоняют субъектов к одобрению, порицанию или выражению
безразличия в связи с разными вещами [1, 23]. Негіздеме модальдық
рамканың элементі ретінде емес, ол бағалау құрылымының қосымша
компоненті болып табылады. Бағалау негіздемесі түрлі қызметтер
атқарады. Біріншіден, ойды білдірудің иллокутивті күшін арттырады.
Екінші, теріс бағаны ақтайды және оның үзілді-кесілді болу шамасын
кемітеді.
Бағалау негіздемесін анықтаудағы қиындықтар оның әрдайым
анық көріне бермейтіндігімен байланысты. Мысалы: Мына тағам дәмді
екен деген сөйлемдегі, тағам - бағалау предметі, негіздеме - сол
тағамның бізде тудыратын сезімдері. Кей жағдайда бағалау предметі
мен оның негіздемесін ажырату қиынға соғады және белгілі бір
бағаның негіздемесі жаңа бағаның предметіне айналатын жағдайлар жиі
кездеседі.
4. Баға құрылымының төртінші компоненті оның сипаттамасының
логикалық қыры болып табылады.
Барлық бағалар 2 топқа бөлінеді:
a) Абсолютті бағалар: Оларды тұжырымдау жақсы, жаман,
талғаусыз (бәрібір) сияқты терминдер қолданылады.
ә) Салыстырмалы бағалар: жақсырақ, жаманырақ, бірдей сияқты
терминдердің көмегімен білдіріледі.
5. Бағалау құрылымына кіретін имплицитті элемент бағаланатын
объект табиғатымен тығыз байланысқан бағалау шкаласы болып
табылады. Бұл бағалау аспектісінің маңызды екі түрін көрсетеді:
объективтік және субъективтік. Бағалауда бағалауыштық және
дескриптивтік байланыс бағалауыш шкаласының күрделі құрылымын
анықтайды [17, 48].
Тілде бағалауды көрсетудің түрлі құралдары шкаланың әр
жағына бағытталған.
Нөлдік аяны бағалаудың ауытқушылығын көрсететін жағымды
немесе жағымсыз жағымен ұғынылатын норманны білдіретін маңызды
бағалауыш белгі деп көрсетеміз. Норма шкаланың жағымды жағына жақын
болады, себебі адам тілдік тұлға ретінде әрқашан сенімге ұмтылады.
Бағалау шкаласын оның үдей түсуі немесе кемуі негізінде
бірінен бірі тәуелсіз жылжи алатын бірқатар белгілерден тұратындығы,
бағалаудың субъективтік аспектісі, объектілердің өздерінің үдей
түсуі кемуіндегі дескриптивтік белгілері, осы белгілерге
бағытталған бағалаулары күрделендіреді.
Бағалау шкаласы жөнінде айта келе, Н.Д.Артюнова дамыту
шкаласы терминін қолданады және оның ортасында нормаға сәйкес ось
симетриясы өтедеді деп атап көрсетеді [2, 231]. Бағалауыш шкала
үдей түсу белгісінің болуымен сипатталынатынын, ол едәуір қозғалмалы
және осы белгінің мөлшері ұлғайту мен азайту сияқты екі бағытта
өрістейтіндігін ескертеді [2, 332-333].
Бағалау шкаласының арасында бейтарап өріс орналасқан жағымды
және жағымсыз өрістер бар деп Е.М.Вольф атап өткен [17, 49-50].
Ал табиғи тілдерге келетін болсақ, бағалауыш жүйесі
жақсы, талғаусыз, жаман деп беріледі. Жақсы мен жаман
мағынасы полюстер болып табылады, олардың арасында бейтарап мағыналы
бағалауыш бірліктер орналасады.
Бейтарапқа талғаусыз орта мағыналарындағы бірліктер
жатады. Бірақ олар негізінен жаман белгіні (бағалау көзқарасы
тұрғысынан) білдіреді де, объектінің бейтарап позициясын дәлелдейді.
Бейтараптылық туралы айта келе, квалификативтік белгілерімен бейтарап
өрісінде негізінен бағалау шеңберіне жататын сөздер және
указывающие на принадлежность объекта классу, элементы которого
по качеству не различаются между собою, или же на несоответствие
норме [17, 51] деп тұжырымдауға болады.
Бағалау сөздерінің градуалды топтарының мүмкіншілігін
көрсете отырып, олар бағалаудың белгілі шкаласы бойынша орналасу
арқылы бір-бірінен бағалауыш мағынаның мөлшерімен ажыратылатынын
ескеру қажет. Мысалы: жақсы, өте жақсы, тамаша, ғажап. Мен осынау
тамылжыған тамаша өңірдің түлегі болғаныма қуанамын. Осынау
таңғажайып сұлулықтың , таңғажайып талаттың бір мысқалы дарыса деп
іштей тілек тілеймін (О.Бөкей). Аналық екі бетімнен алма-кезек
сүйіп, өн бойыма аналықтың бір қайталамас ғажап нұрын құйды
(О.Бөкей). Сөйтіп, сөйлеуші қолданатын селективті фактор (бағалауды
көрсетудің құралдарын таңдау мүмкіндігі) субъективтік сипатқа ие
болады.
Сөз жоқ, даму (градация) бағалаудың дәрежесі бойынша
қолданылады. Бірақ ол сөздің мағыналық құрылымында барлық уақытта
көрінбейді, сондықтан оны объективті түрде түсіндіру едәуір
қиыншылық тудырады.
Шкалада бағалауыш лексемаларды тек объективті критерийлердің
болуына қарай орналастыру қажет. Бағаланған заттардың толық сипаты
бізді қоршаған шындық өмірдегі олардың жағдайымен сипатталады.
Бағалау шкаласы құндылық жүйесіндегі өзгерістер тарихи сипатқа ие
болғандықтан шашыраңқы болып келеді.
Бағалауыш шкаласының ұзындығы бірыңғай емес. Онда, сонымен
қатар норма өрісі бар. Е.М.Вольф норманы бейтарап өріс деп
санайды. Сонымен, норма - стереотип белгілері мен бағалу
шкаласындағы олардың орналасуы.
Норма мен бағалау тығыз байланысты, бірақ олар ұқас емес.
Егер бағалау, біріншіден, қандай зат, біз оған қалай қараймыз, ол
бізге ұнайды ма? деген сұрақтарға жауап берсе, ал норма таным
мен практика барысында адам мінезінің белгілі бағытының талабын
білдіреді. Бағалау релятивтігі, оның ауытқуы бағалайтын субъектінің
маңыздылығына, сондай-ақ норманың өзгеруіне қарай бір объектінің әр
түрлі бағалануына байланысты.
Бағалауыш сипатының негізгі ерекшелігі диалектика тұрғысынан
сандық қатынаста ғана олардың едәуір ұлғаюы және олардың
репрезентациясының құралдарындағы күрделену де болып табылатынын атап
өтеміз. Бұл басқа объектілерде, феноменде немесе объктивті шындық
болмыстың процесінде орын алатын белгілі бір сипаттарды салыстырумен
байланысты. Сонымен, бағалау түрлі нақты атрибуттармен байланысты
болады. Олар: ақылды ақымақ, үлкен \\ кішкентай, маңызды \\ елеусіз,
шын \\ жалған. Ақымақ бұзуға бар, түзеуге жоқ (Мақал). Ақылды
қасыңнан қорықпа, жарымес досыңнан қорық (Мақал).
Бағалауға жататын мағынаның негізгі жақсы \\ жаман
белгілерге негізделеді. Олардың ассимметриясы жақсы нормаға сәйкес
және оларды арттыруды, ал жаман әрдайым нормадан ауытқуды
көрсетуден тұрады. Осылайша, бұл операторолар тілдік универсалийлер
болып табылады. Бағалау сипатына қарай (белгіге, аспектіге) жағымды
(әдемі), жағымсыз (жексұрын) немесе бейтарап (қалыпты) бағалаудың
субъектісіне байланысты жақсы, жаман, орташа деп топтастырады.
Логикалық түсініктегі бағалау құрылымының негізгі
компоненттері осы. Дегенмен, табиғи тілде баға құрылымы бұдан
күрделірек. Оның құрылымын көрсететін жіктегіштер, интенсификация мен
деинтенсификациялық құралдары, салыстыру дәледемесі және т.б.
қосымша компонентері болады.
1.2 Бағалаудың типологиясы.
Бағалаудың мәнін, табиғатын түсінуде негізгі тоқталып өтуді
қажет ететін мәселенің бірі - бағалау типологиясы. Бағалау
типологиясы этика және аксиологиялық теориялардың қалыптасу
кезеңдеріндегі зерттеу еңбектерінде жеткіліксіз түрде сараланған.
Аристотель жақсылық, игілік, құндылық ұғымдарының негізгі үш түрін
көрсетеді:
1.сыртқы құндылықтар игіліктер;
2. жанға қатысты құндылықтар;
3. денеге қатысты құндылықтар.
Аксиологиялық зерттеулердің кейінгі кезеңдеріндерінде бұл
ұғымның жіктелуіне назар аударылып, кеңінен қарастырыла бастады.
Объектінің түрлері мен жақсы сөзінің семантикасына негізделген
бағалау типтерінің жіктемесін 1963 жылы финн логикі Г. Фон Райт
ұсынды. Ол Бұларды игілік, құндылық формалары деп атайды және
аспаптық, техникалық, медициналық, утилитарлық, адамның мінез-құлқына
байланысты (адам мейірімділігі), гедонистикалық деп бөліп
қарастырады.
Аспаптық құндылықтарға құралдар, аспаптар, т.б. жатқызылады.
Мысалы: мына сағат жақсы, М маркалы автокөліктер көп жүруге
жарамсыз және т.с.с.
Техникалық құндылық адамның дене мүшелері мен рухани
қабілетіне сипаттама беруде байқалады. Мысалы: жүрек соғуының
нашарлауы, көздің жақсы көруі, есте сақтау қабілетінің жоғарылығы
және т.б.
Утилитарлық бағалау объектінің белгілі бір іске жарамдылығы
немесе пайдалылығы туралы сөз болғанда орын алады, мысалы, жақсы
жағдай, жақсы жоспар.
Гедонистикалық немесе рақаттану, ләззат алу дәмді ас, хош
иіс, жақсы уақыт деген сияқты мағыналарда кездеседі.
Жақсы сөзінің адамның мінез-қылықтарына қатысты
қолданылуына мысал ретінде жақсы ниет, жақсы қылық деген
тіркестер қызмет ете алады [1, 64-б.].
Баға типологиясы әр түрлі белгілердің негізінде құрылуы
мүмкін. Бұл белгілер бағалау әдісі (абсолютті салыстырмалы),
аксиологиялық интерпретация (оң + теріс -), бағалау негіздемесі
(рационалды эмоционалды) деп бөлінеді. Бағалауыштыққа жатқызылатын
мағыналардың негізгі өрісі жақсы жаман белгісіне қатысты
болатынын Е.М.Вольф айтқан болатын. + немесе - белгісіне
байлнысты баға былай жіктеледі: оң, жағымды (мелиоративті) және
теріс, жағымсыз (пейоративті,дерогативті).
Жақсы жаман белгісі тілде қолданылатынын аксиологиялық
мағыналардың екі негізгі типтерінің бірі - жалпы бағалауды құрайды.
Бұл бағалау мағынасы жақсы, жаман лексемалары, Қандай
тамаша!, Міне, жарайсың! сияқты синтаксистік конструкциялар арқылы
беріледі. Мұндай тілдік бірліктер объектінің қасиеті туралы
ешқандай мәлімет бермейді. Олардың мағыналарының құрылымында
дескриптивті мән болмайды, сондықтан олар субъективті болып табылады.
Көп жағдайда бағалау мағынасы дескриптивті мәнмен имликативті
түрде байланысады.
Жалпы бағалау аксиологиялық мағыналардың екінші типі -
бағалаудың жеке түрімен байланыста болады. Жеке бағалау объектінің
бір ғана қасиетіне қатысты танылады. Ғалым Н.Д.Артюнова орыс тілі
фактісіне сай, жеке бағалаудың жеті түрін көрсетеді:
1. сенсорлы, немесе гедонистскалық (дәмді-дәмсіз, тәтті,хош иісті
т.б.);
2. психологиялық: а) интелектуалдылығын бағалау (қызықты, ойлы,
қызықсыз, көңілсіз т.б.), ә) эмоционалдылығын бағалау (қуанышты –
қайғылы, көңілді – көңілсіз);
3. эстетикалық (әдемі - көріксіз);
4. этикалық (мейірімді - мейірімсіз, өнегелі - өнегесіз);
5. утилитарлы (пайдалылығын, қажеттілігін) бағалау (пайдалы -
зиянды);
6. нормативті бағалау (дұрыс - дұрыс емес, оң - теріс);
7. телеологиялық (тиімді - тиімсіз, нәтижелі - нәтижесіз, сәтті -
сәтсіз) [2,75-76-б.].
Жоғарыда аталып өткен жеке бағалау түрлерін ғалым үлкен 3
топқа біріктіреді. Сенсорлы немесе гедонистикалық, психологиялық
бағалаулар сезіммен, психикалық практикамен байланысты. Бұлар
объектіден гөрі субъектінің талғамдарын аша түседі.
Гедонистскалық (сезімдік) баға. Гедонистикалық бағалауда
субъектінің әсерленуі, сезімі бірінші орында тұрады да, ол
объектінің өзі екінші орынға жылжиды. Жақсы деген бағалау
пайымдаулары сүйсінерлік, қанағаттанаралық деген мағынаны, ал жаман
- қиналу, азаптану деген мағынаны меңзейді. Жақсы иіс, Жақсы
тамақ, Жақсы әзіл мысалдарында жақсы сын есімі баға
субъектісінің белгілі бір эмоциялық күйін меңзейді [1, 36-б.].
Адамның сезімдік (физикалық және психикалық) тәжірибесімен байланысты
гедонистикалық бағалар табиғаттық және әлеуметтік ортаға бейімделеді.
Әдетте олар адамның өз байқауынан туындайтындықтан негізгісіз
болады және уәжделмейді.
Сүйсінерлік, рахатқа бөлейтін деген жғымды гедонистикалық
баға мағынасын көңіл сүйсіндірерлік, жағымды, тәтті. Жұмсақ,
қуанышты сияқты предикаттар білдіреді: Адамды жұртқа жағымдылығына
қарай бағала. Тамақты жағымдылығына қарай іш (ҚТС). Мінезі жұмсақ,
жайлы, жайдары (Ауызекі тіл).
Бұған қарама-қарсы мағынаны жағымсыз, жиіркенішті, жүрек
айнытарлық т.б. предикаттар білдіре алады: Ұлжан Тәкежанның сөзінен
жиреніп кетті (М.Әуезов).
Жанға жағымды естілу (дауысқа қатысты) мағынасы мынадай
предикаттар арқылы беріледі: қоңыр дауыс, тәтті үн т.б. - Үйбей-
ау, неғып аңырап қалдың, үйге кір, жарығым, - деген қоңыр үнмен
есімді жидым (О.Бөкей). Әсем, зор үнмен бір-екі жолды о да лезде
қосып жіберді (М.Әуезов). Қоңыр дауысты Кенхетай сөз ырғағын, ой
салмағын орынды-орнына қойып баппен айтады екен (Ғ.Мүсірепов).
Дәмі ұнамды мағынасын мына предикаттар бере алады: дәмді,
тәтті, тілді үйірерлік дәм, сілекейі шұбыру т.б.: Бұл жалғанда
картопты тіліп-тіліп жіберіп қызара бөрткен темір пешке қарып
жегеннен дәмді не бар-ау (О.Бөкей). Аналық ас дайындап қойған
екен, мініп келген аттарды отқа жіберіп, үйге кіргенде, жас еттің
иісі мұрынды жарған еді, буы бұрқыраған төре табақ ет алымызға
келгенде, бәріміз де сілекейімізді жұттық (О.Бөкей). Сол кісімен
жүрсем, мал сойған үйдің құлағы, тәттісі мен дәмдісі менің аузыма
тиетін (О.Бөкей).
Дәмі ұнамсыз мағынасы дәмсіз, жеуге келмейтін, быламық,
жылымшы т.б. предикаттар арқылы беріледі: Суыңқырап қалған жылымшы
шайды ұрттай бергенімде есік тағы сыңси ашылды (О.Бөкей).
Исі ұнамды мағынасындағы предикаттар: хош иіс, жұпар иіс,
тәтті иіс, аңқу: Апамның қойнынан аңқып шығар әжелік иістен
жағымды не бар екен жалғанда (О.Бөкей). Даланың жұпар иісі аңқыған
жазғытұрым еді (Ғ.Мүсірепов).
Бұған антонимдік ұнамсыз иіс мағынасындағы предикаттар:
жаман иіс, жағымсыз иіс, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz