Ата - аналар функциясы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Психология ғылымындағы отбасы мәселелерінің зерттелуін теориялық
негіздеу
1.1 Шетел және Кеңес ғалымдарының отбасы туралы зерттеулері ... ..6
1.2 Отбасы пихологиясы туралы түсінік және оның атқаратын
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
ІІ Бала психикасының қалыптасуына отбасындағы психологиялық климаттың әсері
мен онда кездесетін келеңсіздіктер
2.1 Бала психикасының отбасында қалыптасуы мен оған әсер етуші
факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...25
2.2 Отбасындағы қарым-қатынас және оның бала психикасына тигізетін
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.3 Отбасындағы психологиялық климаттағы қиыншылықтар мен
дағдарыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
ІІІ Бала психикасына отбасындғы психологиялық климаттың әсерін
экспериментальді сынақтан өткізу
3.1 Отбасындағы психологиялық климаттың қалыптасуын анықтау ... ... ..55
3.2Отбасындағы психологиялық климатқа бағытталған түзету жаттығуларын
жүйелеу және қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
3.3 Отбасындағы психологиялық климатты зерттеу нәтижесі ... ... ... ... 74
Қортытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 79
Қосымша
Кірсіпе
Қазақстан Республикасының Конститутциясында балаларына қамқорлық
жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы деп,
отбасының міндеті нақты көрсетілген.
Қазақстан-2030 бағдарламасында балаларымызды алыс болашақта қандай сапада
көруіміз керектігі айтылған. Сонымен бірге, отбасы туралы заң жоғары және
орта білім тұжырымдамасында әрбір отбасына өзінің ұрпағын тәрбиелеп,
қатарға қосу міндеті жүктелген.
Қазіргі заманда отбасының құрылымы өзгеріп, оның мүшелер саны азайып, бала
саны да кеми түсті. Қоғамдағы әлеуметтік, мәдени экономикалық жаңғырулар,
әр түрлі сипаттағы әлемдік деңгейдегі ақпарат алмасу, отбасы мүшелерінің
арасындағы қарым-қатынас сипатына да өз әсерін тигізіп отыр. Қазіргі
аналардың көпшілігі жұмыс жасайтын болғандықтан бала уақытының көбін
пассивті тәрбиешілермен өткізеді. Бала тәрбиесі қалалық отбасына тән болып
отырған келесі ерекшеліктерімен шартталған: балалардың көбісі күннен күнге
ұлғайып отырған айырылысулардың нәтижесінде әкесіз немесе анасыз өседі;
теледидар, жеке бөлме т.с.с. өркениеттің жетістіктері балалар мен олардың
ата-аналарының арасындағы қарым-қатынас процесін қиындатады.
ҚР Білім және ғылым министрінің 2011 жылғы 20 желтоқсандағы Орта білім
беру ұйымдарында психологиялық қызметтің жұмыс істеу қағидасын бекіту
туралы № 528 Бұйрығына сәйкесПсихологиялық қызметтің құрамына педагог-
психологтар, әлеуметтік педагогтар, сынып жетекшілер және ата-аналар
комитетінің өкілдері кіреді. Психологиялық қызметтің мақсаттары білім беру
ұйымдарында білім алушылардың психологиялық денсаулығын сақтау, қолайлы
әлеуметтік-психологиялық жағдай жасау және білім беру әдерісіне
қатысушыларға психологиялық қолдау көрсету болып табылады.
Психологиялық қызметтің міндеттері:
- білім алушылардың тұлғалық және зияткерлік дамуына ықпал ету, өзін
- -өзі тәрбиелеу және өзін-өзі дамыту қабілетін қалыптастыру;
- білім алушыларға ақпараттық қоғамның жылдам дамуында олардың табысты
әлеуметтенуіне психологиялық тҧрғыдан жәрдем көрсету;
- білім алушылардың тҧлғасын психологиялық-педагогикалық зерделеу
негізінде әрбір білім алушыға жеке тҧрғыдан ықпал ету;
- психологиялық диагностиканы жҥргізу және білім алушылардың
- шығармашылық әлеуетін дамыту;
- психологиялық қиыншылықтар мен білім алушылардың проблемаларын
- шешу бойынша психологиялық түзету жұмыстарын жҥзеге асыру;
- білім алушылардың психологиялық денсаулығынсақтау;
- психологиялық проблемаларды шешуде және оқу-тәрбие жұмыстарының
- қолайлы әдістерін таңдауда ата-аналар мен педагогтерге консультациялық
- көмек көрсету;
- білім беру субъектілерінің психологиялық-педагогикалық құзыреттілігін
көтеру.
Қарым-қатынастың адамзат өмірінде аса маңызды роль атқарады. Қарым-
қатынас нәтижесінде тұлғааралық байланыс орнығып, өзара мәміле қалыптасып
дамитындығы әр жеке тұлғаның қалыптасуында жетекші факторлардың бірі
болады. Қарым-қатынас барысында өзара пікір алмасу, сезім әлеміне бірлесіп
ләззат алу, қайғы, қуанышта ортақтас болу арқылы адамдар арасында сенімді
кең ауқымды эмоциялар арқылы екі немесе бірнеше психологиялық жүйе не
бірнеше рухани әлем және ой-пікір, сана-сезім, мінез-құлық, қылық-жорықтар
арасында келісім, өзара түсіністік, не болмаса қақтығыс, талас-тартыс,
қарама-қайшылық тұрғысындағы мәміле үрдісі іске асады (А.В. Мудрик, А.В.
Запорожец, Қ. Жарықбаев, Ж.Ы.Намазбаева, С.М. Жақыпов, М. Мұқанов ) [1, 8-
9]
Отбасы ұғымына анықтама беру, оның атқаратын қызметтерін нақтылау,
отбасындағы қарым-қатынас мәселерін талдау көптеген зерттеулерде орын
алған.
Отбасы баланың ең жақын әлеуметтендіру ортасы. Осы ортада баланың
өмірдің мақсаты, оның құндылықтары, не біліп, өзін қалай ұстау керектігі
туралы алғашқы мағлұматтар меңгеріледі және онда басқалармен қарым-қатынас
орнатуға дағдыланады. Сөйтіп, өзінің кім және қандай екенін,
басқалардың кім және қандай екенін тәжірбиеде сынап байқап көреді.
Балар отбасында әртүрлі жағдаяттар мен төтенше ахуалдарда өзін ұстаудың
нормаларын, мінез-құлқын реттеудің өлшемдерін меңгереді. Отбасы
психологиясын зерттеушілер А.Г.Харчев, А.Н.Антонов, З.И.Файнбург,
Д.Горборинко оның функцияларын ата-ананың үгіт-насихаты, түсіндіруі,
олардың үлгі-өнегесі, үйдегі ахуал, отбасының психологиялық тынысы арқылы
балалардың әдеті, мінез-құлқы, жақсы-жаманды бағалау уәзіндері (критерий)
қалыптасуымен бірге қандай қылықтары үшін сөгіс алып, не үшін
жазаланатынын, әділдік пен адалдық үғымдарын меңгереді деген тұжырымдар
жасады.
Отбасы қызметінің ортақ топтамасы немесе жіктемесі де жетік
түрде толық жасалмаған. Г.М.Свердлов және В.Л.Ресенцев (1958) отбасының
маңызды қызметтерін ұрпақ жалғастыру, тәрбиелеу, шаруашылық және өзара
көмек көрсету түрлерін датқызған. Ата-ананың отбасылық ықпалы туралы өз
еңбектерінде А.Ю.Гавит, Э.А.Тийт қарастырды, сонымен қоса некедегі
сәйкестікке қатысты мәселелер де талданған [64-65].Д.Горборино отбасын
адамзаттың тәжірибенің негізгі бірлігі ретінде сипаттады [6,17].
А.Н.Антоновтың айтуынша, отбасы ата-ана бала қатынасын орнатады, ал неке
болса ер азамат пен әйел адамның арасындағы қарым-қатынасты растайтын
мойындау болып табылады. Ол отбасылық кеңістік аймағы үй, пәтер көңіл
аударады, және де отбасының меншігі иен экономикалық негізі ата-аналар мен
балалардың жалпы отбасылық іс-әрекетін болжайды [3,65]. Отбасылық
қатынастар бойынша құрылған отбасы анықтамаларының ішінде А.Г.Харчевтің
ұсынған анықтамасы бойынша – отбасы - бұл жұбайлар арасындағы ата-аналар
мен балалар арасындағы қарым-қатынастардың жүйесі, оның мүшелері бір-
бірімен некелік және туыстық қатынаспен байланысады, ортақ тұрмыс пен өзара
адамгершіліктің жауапкершілікпен, қоғамның қажеттіліктеріне шартталынған
әлеуметтік тәуелділікпен сипатталады [63]. Отбасы денелік өмір мен
әлеуметтік ағза өмірінің арасында байланыстырушы звено - деп берген
А.Б.Харчевтың отбасы ұғымына анықтамасы жалпылама түрде болып табылады.
Қазіргі кезде отбасы проблемаларының арасында ата-ана мен бала арасындағы
қатынаста түсінбеушілік жиі орын алып, бір-біріне кешіріммен қарау процесі
кешеуілдеп, психологиялық қызмет көрсету жағынан мәселе туындауда.
Сондықтан отбасынды орын алған қиындықтарды шешуге көмек көрсету жолдарын
жан-жақты зерттеу қажет болып отыр. Осы мәселені шешу жолдарын іздеу
мақсатында зерттеу тақырыбын Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты
қабылдаудың психологиялық аспектілері деп анықтадық.
Зерттеудің мақсаты: Бала психикасының қалыптасуына отбасындағы
психологиялық клиаматтың әсерін анықтау және ондағы келеңсіздіктерді жою.
Зерттеу міндеті:
- отбасының психология саласында зерттелуін теориялық және практикалық
тұрғыда қарастыру;
- бала психиксына отбасында әсер етуші фактроларды анықтау;
- отбасында ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас мәселесін сипаттау
- отбасындағы психологиялық климаттың бала психикасына әсерні отбасындағы
қарым-қатынасқа негізделген әдістемелер арқылы зерттеі мен түзету
жұмыстарын жүргізу.
Зерттеудің нысаны: Отбасы климатында жеткіншектер психикасының
қалыптасуы мен дамуының процесі
Зерттеу пәні: Бала психикасның қалыптасуына отбасындағы психологиялық
климаттың әсері.
Зерттеу әдісі: Отбасылық қобалжуды анықтау, ата-ана мен бала өзара
қатынасы сауалнамалары, социограмма, эмоционалды қатынасты анықтау,
қажеттілік базасын анықтау нәтижесі, жеке тұлғаның қақтығысын анықтау
тесттері, психологиялық тренингтер.
Зерттеудің болжамы: Егер отбасында ата-аналардың арасында қарым-
қатынас пен балаға деген тәрбие дұрыс берілсе, және отбасындағы
келеңсіздіктерге байланысты психологиялық көмектер көрсетілсе онда бала
психикасы дұрыс қалыптасар еді.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы: педагогика,
психолгия, тәрбие және білім беру мәселелері туралы теориялық-әдіснамалық
еңбектер жатады, ғалымдарының, яғни Л.С.Выготский, Н.Л.Коломинский,
В.Н.Мясищев, Б.И.Пинский, С.Я.Рубинштейн, К.С.Лебединская, Г.В.Грибанова
пікірлері бойынша мінез-құлқында жастардың ауытқушылығы бар балалардың
тұлғасының дамуы қалыпты жағдайдағы жасөспірімдердің тұлғасының даму
заңдылықтарына сай болып келетін мәселелері. Біздің жұмысымыздан алынған
нәтижелер мен жасалынған қорытындылар арқылы отбасындағы психологиялық
климаттқа көмек көрсету, шиеленістерді болдырмау негізінде әртүрлі
тренингтік жаттығулар өңдеп шығаруда пайдасы бар.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымша тіркелген материалдардан
тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі - бет, қолданылған деректер тізімі -
әдебиеттер мен қосымшадан тұрады.
Зерттеудің базасы: Семей қаласының №2 жалпы білім беретін орта
мектеп.
І Психология ғылымындағы отбасы мәселелерінің зерттелуін теориялық
негіздеу
1.1 Шетел және Кеңес ғалымдарының отбасы туралы зерттеулері
Адамзат баласының отбасындағы тәрбиесі қай ғасырдың болсын өзекті
мәселелерінің бірі болды. Ежелгі антикалық дәуірден бастап ойшылдар
отбасылық тәрбие мен отбасылық өмірге дайындық жасау мәселесіне ерекше мән
берген. Соның бір дәлелін грек ойшылы Платонның көзқарастарынан табамыз.
Оның пікірінше, адамдар отбасын құру үшін болашақ өмірдегі серігінің қандай
отбасынан шыққанын, оның әке-шешесі мен ата-бабаларын жақсы білуі қажет
деген тұжырым жасайды . Ал, белгілі ойшыл Аристотель болса, отбасы -
адамдардың қарым-қатынастарының ең бірінші түрі және ол мемлекеттің бірінші
кішігірім бөлігі деп санаған .
Отбасы мәселесін көптеген шетел философ ойшылдары жан-жақты
қарастыруға тырысты. Солардың бірі классикалық неміс философиясының өкілі
Кант отбасындағы адамдардың құқықтық мәселелеріне көп көңіл бөлген. Ал,
Фихте отбасының негізі-махаббат десе, Гегель бірінші болып отбасы мен
некенің тарихи формаларын көрсеткен.
((( ғасырдың екінші жартысынан бастап отбасы мәселесіне деген тарихи
көзқарастар мен зерттеулер толықтырыла түсті. Мәселен, Л. Морганның 1877
жылы шыққан Ежелгі қоғам атты кітабында отбасының тарихы, оның некелі
қарым-қатынасы, экономикалық, әлеуметтік дамуы және қызметі қарастырылған
[47]. Әлеуметтік және отбасылық тәрбиенің өзара байланысын дәлелдейтін
зерттеулер де бар (А.Н. Ганичева [43]). Бұл еңбектерде отбасын тарихи
категория ретінде қарастырып, оның формаларының байланысын және даму
жолдары көрсетілді.
Француз ағартушысы Ж.Ж. Руссо , швейцарлық И.Г. Песталоцци , орыс
педагогтары К.Д. Ушинский , Н.К. Крупская [47], А.С. Макаренко [48] т.б.
еңбектерінде өздері өмір сүрген замандарына сәйкес отбасы тәрбиесін
қарастырған.
Философиялық тұрғыда отбасы ұғымын қарастырсақ, қоғамның ажырамас
құрамдас бөлігі, өмірде зор мәні бар кішігірім ұйым деп есептесе,
әлеуметтану ғылымында отбасы - некеде және қандас туыстар негізінде
құрылған кішігірім топ ретінде көрсетілген. Отбасының мүшелері бір-бірімен
тұрмыстық және құлықтық жауапкершілікте бола отырып, өзара жәрдем көрсету
қарым-қатынас сипатына ие, сонымен қатар, әлеуметтік құрылым ретінде
қоғамның экономикалық базисінің дамуына байланысты өзгеріп, жекелей
дербестікке ие болады деп көрсетеді [26].
Педагогикалық – психологиялық тұрғыда отбасы ұғымына сипаттама берсек,
ата-ана мен балалар арасындағы, ерлі-зайыптылардың және басқа да оның
мүшелерінің қарым-қатынасының тарихи нақты жүйесі болып табылады.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде отбасына - неке мен қандас туысқа
негізделген шағын топ деп анықтама берілген [49]. Отбасының ерекшелігі
мынада: тұрмыстық жағдайдың ортақтығы, өзара көмек пен қолдау және өзара
рухани жауапкершілік арқылы байланысқан.
Кез-келген отбасының өмір жағдайы материалдық және рухани
құрылымдармен, тіпті құндылықтармен сипатталады. Оның табиғи-биологиялық
және шаруашылық тұтыну қатынастары материалдық жағын білдірсе, ал,
руханилықты құқықтық, адамгершілік және психологиялық қатынастар құрайды.
Отбасы мәселелері бұрынғы Кеңес ғалымдары В. И. Зацепин,
В. Д. Цимбалюк [50], Ю.Е. Алешина [51], Г. К. Матвеев [52], Ю.
И. Семенов [53], М.Земска [54], А. Г. Хрипкова [55], Р. Зидер [56], ал
Қазақстанда С. Қалиев [57], Қ.Б. Жарықбаев [58], Ж.Б.
Қоянбаев [59], С. Қоңырбаева [60], Д.Б. Оспанова [61], Қ.Ғ. Жүнісова-
Елшібаева [62] секілді ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.
Жоғарыда аталған ғалымдардың отбасы туралы тұжырымдаларын қорытатын
болсақ, ол қарсы жынысты адамдардың, яғни некелік негізде қосылған еркек
пен әйелдің, олардың туған немесе тумаған балаларының, кей кезде басқа да
бірге тұратын жақын адамдарының қарым-қатынастық және бірлестік формасы
деген анықтама жасауға болады. Аталмыш авторлардың пікірінше бұл анықтама
барлық отбасының кез-келген даму кезеңдерінің мәні мен сипаттарын
білдіреді.
Дүниежүзіндегі әрбір халықтың салт-дәстүріне негізделген отбасылық
өмір тарихы бар болатыны сөзсіз. Осы сияқты, қазақ отбасы да өзіне тән
ерекшеліктермен сипатталады. Қазақтың отбасы мәселесіне орай бұрын-соңды
жазылып, өз кезегінде баспа бетінде жарық көрмеген үлкенді-кішілі
еңбектер, әдеттік құқық туралы жинақтар мен қазақтың ауыз әдебиеті мен
фольклорындағы деректер де көптептің қасы.
Отбасы бір жағынан адамдардың өзінің ішкі өмірін, құпияларын,
сырларын, қарсы тұрған сыртқы әсерлерден қызғанышпен қорғайтын тұйықталған
бірлестік. Егер отбасының ішкі өмірін әлеуметтік ортаға ашық етсе, онда ол
бірден ыдырап, дағдарысқа ұшырауы мүмкін, ал екінші жағынан, отбасы
адамдардың бірлескен өмірінде қоршаған ортаға, қоғамға ашық және айқын
бірлестігі болып табылады. Мұндай отбасының ішкі жағдайлары қоғам
мәселелерімен қатар қарастырылса, онда оның шешімін ыдыратпайды. Бұл жағдай
керісінше, отбасының дамуына қауіпсіздік және сақтану сезімдерін қамтамасыз
ететін мүмкіндік туғызады.
Кез-келген отбасы қанша жерден тұйықталған, жабық және кейбір өмір
сұру жағдайлары жеке, тіпті жасырын сипатта болғанымен ол қоғамсыз өмір
сүре алмайды. Себебі, оның кез-келген мүшесі жан-жақты әлеуметтік топтарға,
яғни өндірістік, оқу ұжымдарына, балалар және қоғамдық ұйымдарға, сонымен
қатар сауда және денсаулық орындарына қатысты қарастырыла отырып, ондағы
адамдармен өзара тығыз және кері байланыста болады.
Әлеуметтік маңызды институттардың бірі ретінде отбасы қоғамдық қарым-
қатынасқа түседі және оның барлық өмір ағымына ықпалын тигізе алады.
Отбасында адамдар тек қажеттіліктерін қанағаттандырып ғана қоймай,
бірқатар әлеуметтік функциялар орындайды. Сондай-ақ, қоғамның әлеуметтік
құрылымы мен оның бір бөлшегі болып табылады.
Отбасының әрбір мүшесі бір-бірімен тығыз байланыста, ерекше жанашырлық
пен сүйіспеншілік сезімде болады. Олар бір-бірінің жеке өміріне және
тағдырына елеулі түрде ат салыса алады. Бұл жерде бір немесе бірнеше ұрпақ
отбасы болып іріктелінеді. Екі ұрпақты отбасының құрылымы мынадай: әйелі
мен ерінің, әке мен шешенің, балалардың, ағалардың және қарындас,
сіңілілердің рөлі негізделеді. Ал, үш ұрпақтық отбасыда ата мен әженің, ене
мен атаның, күйеу бала мен келіннің, қайындар мен балдыздардың рөлі
қосылады.
Отбасындағы ата-ана мен баланың қарым-қатынасы мен сезімдер сипатына
ешкімнің шүбәсі болмауы тиіс. Отбасылық қарым-қатынаста оның әрбір
мүшесінің рөлі ерекше болып табылады. Отбасында ана баланы өмірге әкеледі,
оны ақ сүтімен тамақтандырып, әлдилейді және мәпелеп өсіреді. Анадан бала
эмоциялық жылық пен махаббат сезімін сезінсе, ал, әке мен бала арасындағы
қарым-қатынасқа әртүрлі көзқарастар мен тұжырымдар бар. Бір көзқарастарда
балаға әкесі әйелі арқылы байланысады десе, екіншілері әке мен баланың
байланысы тек экономикалық және эмоциялық қолдау деп есептесе, үшіншілері
әкенің баласына деген ниеті, жасаған жақсылығы- олардың анасын сүюі деген
тұжырымдарды ұсынады [63]. Қазіргі таңда әкенің рөлі қалай болса да ананың
рөлінен кем болмауы керек. Бұл жағдай тек әр адамның жауапкершілік сезіміне
тәуелді болып келеді. Себебі, қазіргі таңдағы жаһандану жағдайында,
әсіресе еуропалану уақытында ұлттық құндылықтарымыз арқылы баланы тәрбиелеу
басты мәселелердің бірі болып отырғаны белгілі. Отбасылық дағдарыстардың
белең алуы көп жағдайда еліктеушілік қасиетімізге байланысты екені ешкімге
күмән туғызбас. Сондықтан бала тәрбиесіндегі мәселелер, әсіресе отбасылық
өмірге тұлғаның дайындығы ғылыми тұрғыда негізделуі керек. Бұл жағдайлар
жоспарланбаған сәбилердің дүниеге келуінен, жас отбасылардың дағдарыс
жағдайларының, жауапсыздық сезімдердің алдын алуға мүмкіндік беруі тиіс.
Көптеген еңбектерде ғалым-педагогтар мен психологтар балаға әке-
шешесінің қарым-қатынасы мен олардың берген тәрбиесіне жететін дүние жоқ
деп есептейді. Осы орайда, балалардың рухани үйлесімді тұлға ретінде
қалыптасуы олардың отбасындағы сүйіспеншілік, кішіпейілділік, сыйластық,
жауапкершілік, қайырымдылық, сезімталдық, т.б. адамгершілік қасиеттерінің
даму негізіне байланысты болып табылады.
Сонымен, қандай да болсын, мейлі ол толық не жартылай болсын әрбір
отбасының өзіндік даму тарихы бар. Жоғарыдағы айтылған ойлардан туындайтыны
отбасы – бұл кішігірім мемлекет, әлеуметтік топ. Ол алғашқы адам баласы
пайда болған кезеңнен бері қарай дамуда, бүгінгі күні оның сипаты мен мәні
өзгеруде. Дегенмен ерте кезден-ақ, отбасын құру күнкөріс қамынан, ерлі-
зайыптылық қарым-қатынастан және ұрпақ әкелуден бастап туындаған.
Бүгінгі күні отбасы құрамын анықтау мәселесінде отбасыға
психологиялық көмекті ұйымдастыру теориясы мен тәжірибесі біршама күрделі
сипатта болып отыр. Отбасы туралы танымал американдық отбасылық
психотерапевт С. Минухин оның мүшелерінің дара биопсиходинамикасына
қарағанда неғұрлым кең дүние деп есептеген [26]. Аталмыш ғалымның пікірінше
отбасы мүшелерінің өзара әрекеті олардың трансакцияларын басқаратын нақты
бір заңдылықтарға тәуелді болып табылады. Сонымен қатар, осы заңдылықтар
отбасы құрылымын құрайды деп тұжырымдаған.
Белгілі ғалым Л.Б. Шнейдер бойынша, отбасылық топтың маңызды
интегралдық сипаттамасы оның қызметі, құрлымы және динамикасы болып
табылады [17].
Келесі мәселеде отбасының жүйелеріне тоқталамыз. Отбасы жүйесінің
динамикасы оның өмірлік циклімен тығыз байланысты. Біріншісі–жұптар немесе
ерлі–зайыптылар жүйесі болып табылады. Бұл некеге отырумен жүзеге асады.
Мұнда ерлі–зайыптылар өзара әрекет жасайды және атқаратын рөлдерді
қабылдауға не қабылдамауға бейімделу (аккомодация) процесі басталады.
Ата–аналық жүйе ерлі–зайыптылардың балалары дүниеге келген соң пайда
болады. Өз кезегінде ата-аналар жүйесі өзгеріп отырады, сонымен қатар,
балалардың жасерекшелігіне қарай бейімделеді. Сондай-ақ, ата–аналар жүйесі
отбасындағы барлық өсіп келе жатқан балалардың қажеттіліктерін ескеруге
міндетті болып табылады. Өз кезегінде жоғарыда аталған жағдайлар, әрине тек
жасерекшеліктік ғана емес, дара – психологиялық сипаттамаларымен және
жыныстық ерекшеліктерімен негізделген бірқатар қиындықтармен тығыз
байланысты.
Ал, балалар жүйесі балаға тек бала болу мүмкіндігін тудырады,
қатарластарының қарым–қатынасы енгізілмейтіндей құзіреттіліксіз және
жауапкершіліксіз тәжірибелі қарым–қатынас жасауға болады. Балалардың қарым-
қатынасы қатарластарымен және ересектермен өздігінен байланыс орнату үшін
оған қажетті дағдылар мен әдеттерді қалыптастыруға мүмкіндік беретін ерекше
тәжірибе алаңына айналады.
Жоғарыда атап отырған жүйелердің бөлініп шығуы олардың ішкі және
сыртқы байланыстарын анағұрлым анық көрсетуге мүмкіндік береді. Ал бұл
байланыстар отбасы құрылымын оның шекарасы тұрғысынан сипаттайды. Осы
шекаралардың жүйелері олардың арасындағы және ішіндегі қарым–қатынастарды
реттеуге жағдай жасайды. Мұндай шекараларды С.В. Ковалев қарастырды [56].
Отбасылық мәселе бойынша еңбектерін ұсынған Э.Г. Эйдемиллер бойынша,
отбасының шеңберінде шекараның үш типі кездеседі: нақты, ригидтік,
дуффуздық [14].
Қазіргі уақытта жастардың отбасыға және некеге деген қатынастары
ерекше сипатта болып отыр. Өйткені көптеген бүгінгі жастар өз
әріптестерімен қарым–қатынасқа түсуге, істі жауапкершілікпен орындауға
үйренбей жатып, ойланбастан немесе неке құруға асығыс шешім қабылдайды.
Нәтижесінде неке туралы пікірлері мен сенімдері дұрыс болып шықпайды.
Көптеген зерттеулерде көрсеткендей, неке сәтті болуы үшін жастар
жауапкершілікті ең басты орынға қоюлары керек. Кейбір жастар ерлі–зайыпты
өмірдің бірінші жылында стресстік жағдайларға ұшырап, өмірлік қиындықтарға
толық дайын емес болып шығады. Мұның салдарынан жас отбасылар дағдарысқа
ұшырап, ажырасулар көптеп белең алып кетеді. Осы орайда, Үйлену оңай, үй
болу қиын деген нақыл сөзі еріксіз еске түседі. Алып ұшпа-сезімдерінің
салдарынан жастардың бір-бірінің өміріне жауапсыздығы белең алып, әкесіз
бала, жалғызбасты ана деген ұғымдар белең алып отырғаны кімді де болса
ойландырады.
Қазіргі нарық жағдайында жастарды неке құруға және болашақ отбасылық
өмірге дайындау өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеуде басты міндеттердің
бірі болып табылады. Көптеген ғалымдардың зерттеулерінде (Ю.Е. Алешина,
А.И. Антонов, В.А. Борисов) жастарды белгілі бір жасқа келгенде отбасын
құруға толығымен дайын деп есептеген. Дегенмен, әлеуметтік ортаның мәдени-
тарихи динамикасына орай, өсіп келе жатқан жас ұрпақты отбасын құруға
арнайы дайындық жүргізу қажет. Толып жатқан әлеуметтік, педагогикалық және
психологиялық зерттеулер және этностық құндылықтар арқылы жастарды неке
және отбасын құруға дайындау психологиялық жұмыстың басты мақсаты болып
отыр.
Отбасылық өмір туралы жағымды көзқарастар жастарды тұлғалық үйлесімді
дамуға және өмірлік бақытты етуге жетелейді. Жас отбасының тұрақтылығы
олардың неке құруға психологиялық дайындығымен ерекшеленеді. Аталмыш жүйе
тұлғаның әлеуметтік–психологиялық орнығуымен және ерлі-зайыптылардың өмірге
деген эмоциялық–психологиялық қарым–қатынасымен анықталады. Ал кейбір
ғалымдар неке мен отбасының тұрақты қарым–қатынасы неке құруға
психологиялық дайындығымен байланысты деп көрсеткен (А.А. Бодолев,
К.Бейкер).
Белгілі шетел ғалымы және индивидуалды психологияның негізін салушы
А. Адлер некеге психологиялық дайындықтың сәтті болуы адам өмірінің
стилімен және оның түптұлғасымен негізделеді деп тұжырымдайды [70]. Аталмыш
ғалымның пікіріне сай бірнеше жылдан кейін оның махаббат пен некеге туралы
пайымдауы толығымен өзекті болып шықты. Ғалымның пікірінше, махаббат пен
некеге психологиялық дайын болу үшін ең алдымен әлеуметтік тұрғыда
бейімделген болу керек. Шын мәнісінде тұлғаның махаббат пен некеге деген
қабілеттілігі адам өмірінің алғашқы жылдарынан бастап-ақ қалыптасады.
Ересек адамдар отбасында тұлғаның қасиеттерін тани отырып, алдағы уақытта
қателіктер жібермеуге тырысады. Бұл ғалым әрбір тұлға шешетін өмірдің
ерекше үш саласын немесе ерекше үш бағытын бөліп көрсетеді. Алғашқы екі
сала жастық шақта неке мен махаббатқа дайындалуды үйретеді. Екі жастың
арасындағы басты міндеттердің бірі неке болып табылады. Бірақ көп жағдайда
жастар мұны жалғыз өзі немесе көп адамдардың шешімінен табуға үйреніп
кетеді. Өйткені көп жағдайда жастардың өз бетінше шешім қабылдауларына
іскерліктері жетіспей жатады. Ғалым өмірде дұрыс бағытты таңдау кәсіби істі
және пайдалы әрекетті талап етеді деп санайды. Бұл қасиеттерден айрылған
адам махаббат сезімімен өзгелермен қарым–қатынас жасауға әлі дайын
болмайды.
Тұлғаның гуманитарлық теориясының негізін салушылардың бірі, шетел
ғалымы Э. Фромм сүйе алу қабілеті туралы көзқарастарының орны ерекше
[71]. Э. Фромм махаббатты сезіну және түсінуді, іскерлік пен тәжірибені
талап ететін өмірге деген қызығушылықты белсендіретін сезім деп
қарастырады.
Жоғарыдаға айтылған пікрілерге орай, өмірлік жар табу оңай міндет
емес. Біреулерге жүз жігіттің біреуі ғана ұнаса, енді біреулерге бәрінің де
бір міні бар сияқты болып көрінуі заңды құбылыс болып табылады. Өмірде екі
нәрседен қателеспеу керек: бірі мамандық таңдау, екіншісі жар таңдау деген
қағиданы жастардың арасынан жиі естіп жүрсек те, көп жағдайда албырт
сезімдер оларды көптеген адасуларға жетелеп келе жатқаны белгілі.
Дегенмен, отбасылық өмірге психологиялық дайындық барлық құбылыстардың
жиынтығын біріктіретін интегралды категория:
- тұлғаның отбасылық өмірдегі жұбайы мен болашақ балаларына, жаңа
жүйедегі қарым–қатынасқа дайындығы адамгершілік қасиеттерін
қалыптастырумен байланысты. Біздің пікірімізше бұл құбылыстар
ерлі–зайыптылардың отбасындағы рөлдерімен жүзеге асырылады;
- ерлі–зайыптылардың отбасылық өмірлері дұрыс қалыптасу үшін, олар өзара
түсінушілік пен тұлғааралық қарым- қатынасқа психологиялық тұрғыда
дайын болуы қажет;
- отбасылық өмірде бір–біріне деген эмпатиялық қабілеттері болу керек.
Және де өз сезімдеріне сай жақсы көретін адамына әрекет етулері
маңызды рөл атқарады;
- эмпатиялық құбылыс адамның ішкі жан дүниесі мен рухани қасиеттерімен
байланысты. Бұл құбылыстың ерекшелігі отбасылық өмір тұлғаның нәзіктік
күшін күшейтіп, ерлі–зайыптылардың эмоциялық қабілетін дамытады;
- отбасылық өмірде тұлғаның мінез–құлқында жоғары мәдени эстетикалық
сезімдері болады;
- отбасылық өмірде кездесетін тұлғалық шиеленістерді конструктивті
іскерлік арқылы шешу;
- ерлі–зайыптылардың тұлғааралық қарым-қатынастарын дамыту үшін жастар
бұл шешу процесін қолдануға болады.
Балалар өмір сүру барысында отбасы мен некеге деген қатынас нормаларын
айналысындағы ересек адамдардан үйренеді. Оларда адами қадір–қасиет,
достық, жолдастық және шынайылық қасиеттері балалық шақтан бастап дамиды.
Бұл қасиеттер адамдағы ең жоғары сезімдердің бірі махаббатты елестетуге
және неке мен отбасылық қарым–қатынасты қалыптастыруға жол көрсетеді.
Дегенмен, өмір талабының өзгеруіне байланысты бұл өте бағалы механизм білім
беруде жеткіліксіз болып табылады. Әрдайым даму процесінде болады.
Сондықтан да қазіргі таңда өсіп келе жатқан ұрпақты мектепте педагогтар
және отбасында ата–аналары болашақтағы отбасылық өмірге психологиялық
тұрғыда дайындауы қажет. Яғни, болашақта отбасын құрған кезде ата–ананың
міндеттері қандай? Баланы қалай тәрбиелеу керек? Осы сұрақтар төңірегінде
әрдайым ой қозғап, ол туралы сауатты мәлімет беру басты міндеттердің бірі
болуы тиіс.
Ал, ғалым И.В.Гребенниковтың пікірінше, өсіп келе жатқан ұрпақты
отбасылық өмірге дайындауда келесі негізгі ерекшеліктерді жүзеге асыруға
болады [72]:
Біріншіден, әлеуметтік ерекшеліктер - отбасында ата–аналар мен
ерлі–зайыптылардың рөлдерін, бағалауларын, белгілерін неке мен отбасындағы
қарым–қатынастың қоғамдық маңызын ашады;
Екіншіден, адамгершілік–эстетикалық ерекшеліктер - жауапкершілік,
шынайылық, ұстамдылық, мейірімділік, инабаттылық қасиеттерді бойға сіңіре
отырып, кіші және үлкенді, ана мен әкені сыйлауға, адамдармен достық
қарым–қатынаста болуға тәрбиелейді;
Үшіншіден, заңи ерекшеліктер - заңды түрде неке мен отбасының негізгі
заңдылықтарына сүйенеді. Отбасының жалпы заңына сай ерлі–зайыптылар қоғам
мен балаларына, бір-біріне деген міндеттерді білуі керек;
Төртіншіден, психологиялық ерекшеліктер - неке мен отбасылық өмірдің
психологиялық негізі. Ерлі–зайыптылар отбасылық өмірде бір–бірінің
психологиясын түсінумен қатар, сезімдерін дамытып, қарым-қатынас дағдыларын
игеру қажет;
Бесіншіден, физиологиялық ерекшеліктер - ерлі–зайыптылардың жыныстық
өмірімен ерекшеленеді;
Алтыншыдан, педагогикалық ерекшеліктер - отбасында баланы тәрбиелеуде
маңызы зор. Ата–ананың педагогикалық сауаттылығы мен мәдениетінің жоғарлауы
отбасылық тәрбиелеуді қалыптастырумен байланысты;
Жетіншіден, шаруашылық–экономикалық ерекшеліктер - ерлі–зайыптыларды
үй–шаруашылығын, мәдени тұрмысты және отбасы қаржысын жұмсауға үйретеді.
Жоғарыдағы айтылған ерекшеліктерді ескере отырып, өсіп келе жатқан
ұрпақты, яғни жастарды отбасылық өмірге психологиялық дайындау қоғамда
маңызды рөл атқарады. Мұндағы әрбір ерекшеліктер жастарды жан–жақты
тәрбиелеуге өз үлестерін қосады. Жастарды отбасылық өмірге тәрбиелеудің
барлық жақтары әлеуметтік–педагогикалық және психологиялық факторлармен
ерекшеленетіндігі белгілі. Сондықтан жастарды отбасылық өмірге дайындау
өзара әрекетті қажет етеді. Бұл айтылған мәселелердің барлығы жастардың
отбасылық өмір туралы көзқарастары мен сезімдерінің қалыптасуымен
байланысты болады.
Қазіргі қоғамда жастарды отбасылық өмірге және некеге психологиялық
жағынан дайындау басты міндеттердің бірі екендігін жоғарыда айтылған
болатын. Біздің жұмысымызда отбасылық өмірге этностық құндылықтар арқылы
психологиялық дайындау мәселесі қарастырылады. Өйткені ересек адамдар
әсіресе жастар отбасы адамға не үшін керек деген сұрақты сирек қояды.
Бүгінгі жаһандану жағдайында “отбасы” ұғымы әрбір тұлға үшін әртүрлі
мағына береді. Отбасы ұғымы бала үшін ата-ана және аға-апа, бауырларына
байланысты қарастырылады, яғни оның тәрбиесіне қатысатындар арасындағы
қарым-қатынас болса, ал жастар үшін некелескеннен кейін өзіне және оның
жарына, содан кейін болашақ балаларына қатысты саналанады.
Отбасының сансыз көп құбылыстары тұлға сипатына әртүрлі мағына
береді. Отбасы адамның психологиялық–физиологиялық жайлылығын толығымен
қамтамасыз етеді және жоғарыда атап өткен эмоциялық функциясын атқарады.
Отбасында әрбір тұлға өзін керек екендігін сезінеді. Өмірде кездесіп жатқан
көптеген адамдардың келеңсіз жағдайларға түсуі өзін керексіз сезінуінен
басталып отыр. Осы орайда, отбасында әрбір адам өзін бірегей, қайталанбас
және қамқорлыққа ие, сонымен қатар өзінің қажет екенін сезінуі керек.
ҚР отбасы және неке туралы Заңына байланысты қазіргі жастар
арасындағы неке құру үшін қажетті жағдай - екі қарсы жыныстың кәмелетке
келуі, яғни 18 жасқа толуы болып есептеледі [73]. Қазіргі таңда ата–аналар
да негізінен осы жас мөлшерін дұрыс деп есептей отырып, бұл жас кезеңіне
дейін қызын ұзатуға және ұлын үйлендіруге асықпайды. Себебі, әрбір ата–ана
өз балаларының оқу бітіріп, өз бетінше өмір сүруге дайын болған кезінде
ғана жеке отбасылы болуын қалайды. Олай болса, қазіргі күнде орта мектепті
17 – 18 жасқа, ал жоғарғы оқу орнын негізінен 22 – 23 жасқа толғанда
бітіретіндіктен, оның үстіне өзіне өмірлік жар таңдау жастардың өз еркінде
болғандықтан, неке құру жолы бұрынғымен салыстырғанда әжептәуір жоғарылады.
Жинақталған деректерге қарасақ, қазіргі жастардың арасында алғашқы неке
құру жасы негізінен 18–25 аралығында болып отыр. Кейбір әлеуметтік және
психологиялық жағдайларға байланысты бұл аралықтан әрлі–берлі ауытқуы да
мүмкін. Көп жағдайда қыздар негізінен 20 жасқа дейін тұрмыс құруды дұрыс
деп санаса, ер азаматтар Отан алдындағы борышын, яғни, әскер қатарында
қызмет еткеннен кейін барып отбасылы болуды қалайды. Мұның өзі қазіргі
заман талабына байланысты қалыптасқан заңдылық іспеттес десек қателеспеген
болармыз.
Соңғы кездегі дерек көздеріне сүйенсек, неке құратын жастар негізінен
бірге оқу немесе жұмыс істеу арқылы ұзақ бірін–бірі біліп, өзара сынасып,
ұнатысу, бір-бірінің қырларын ұғынысудың нәтижесінде отбасын құру арқылы
өз тағдырларын ұштастыруға келіседі. Әдетте жастар арасындағы мұндай ұзаққа
созылған достық қарым-қатынасты екеуінің де ата-аналары хабардар болады.
Сондықтан болашақ отбасын құруға ниеттенген қыз да, жігіт те әке–шешесімен
ақылдасып, олардың келісімін ала отырып, өздері де өзара уәделеседі. Әрине,
шешім қабылдауда шешуші дауыс әрқашан жастардың өзінде қалатыны сөзсіз.
Алайда, осы жайттарды ескере келе, жастардың отбасыға және некеге деген
қатынастары әртүрлі болып келеді. Жоғарыда айтылған мәселелердің барлығы
заман талабына сай өзгеріске ұшырап, жаңа сипатта және бағытта көрініс
тауып отырады. Бұл әсер етуші факторлардың динамикасына тәуелді болып
табылады.
Көптеген отбасы мәселесімен айналысқан мамандар жастардың некеге және
отбасыға деген қатынастарын талдады (А.Зейнеп, Д.Б. Оспанова). Отбасы
жағдайы және онда жүргізілетін тәрбие мәселесімен айналысқан зерттеушілер
отбасының және некенің тұрақтылығының басты шарты тұлғалардың адамгершілік
деңгейі деп есептейді. Шын мәнісінде адам санасында белгілі адамгершілік
қасиеттердің даму деңгейі отбасы сферасы үшін маңызды болып табылады.
Дегенмен, қазіргі таңда жастардың отбасын құруға деген жетекші мотивтерінің
бірі махаббат екені белгілі. Осы отбасын құрудың басты мотиві махаббат
болса, жастар бұл ұғымның мағынасын әртүрлі түсінеді, сезінеді және
бағалайды.
Ғалым Т.А. Флоренская махаббат ұғымының үш түрлі мағынасын бөліп
көрсетті [74]. Бұл ұғымдарға сипаттама беретін болсақ, біріншіден, махаббат-
жыныстық құмарлық, екіншіден, махаббат-сүйікті болу қажеттілігі,
үшіншіден, махаббат өзгеге бағытталған доминантты қарым-қатынас.
Келесі кезекте біз осы ұғымдардың мағынасына талдау жасап көрелік.
Гипертрофиялық жыныстық құмарлық ретінде махаббат адамның барлық өмірлік
күшін тартымды етіп, өзінің нәпсісінің құлы етуге дейін апарады. Бұл жағдай
адамның рухани және психологиялық дамуының тосқауылы бола отырып, ішкі және
сыртқы шиеленістердің тамыр жаюына себептігін тигізеді. Балалардың
психикасының дамуына ерлі–зайыптылардың жағымсыз, әрі дөрекі қарым–қатынасы
қатты әсер етеді. Т.А.Флоренскийдің пікірінше, мұндай адам отбасын құруға
қабілетті емес, оларда тек жыныстық қажеттілікті қанағаттандыруда әріптесті
алмастыру ниеті өте күшті басым болады. Соңғы кездегі психологиялық
зерттеулерде отбасындағы жоғарыдағы айтылған жағдайды “сериялық моногамия ”
ретінде сипаттайды.
Сүйікті болу қажеттілігі ретінде махаббат балалық шақтан бастап
туындайды. Бірақ көбінесе адамның сүйікті болуға деген қажеттілігі тек
өзіне ғана бағытталған болуы да ғажап емес. Жоғарыдағы айтылған тек
біржақты қажеттіліктер балалық шақта өзіне және өзгеге қанағаттанбаушылық
пен жоғары мазасыздық сезімін ұялатуы мүмкін. Осы орайда, эгоцентрикалық
және невротикалық қажеттіліктер өзіне деген махаббатты талап етеді. Сүйікті
болу қажеттілігінің жоғарлауы сәтсіздікке қарай итермелейтін реакцияларды
туындатады. Махаббат қарым-қатынасындағы тұрақсыздық, өзгені жақсы көре
алмау қабілеті, сүйікті болу қажеттілігінің күшеюі қарқынды қызбалықты
туындатады. Мұндай адамдар отбасылық өмірде үнемі қарым-қатынасты
анықтаумен болады. Отбасылық өмірге қатысты жауапкершіліктерді, міндеттерді
көбінде атқармайды.
Махаббаттың үшінші сипатында, яғни, басқаға доминантты қарым-
қатынаста жақсы көру қабілетінің жоғары болуы өзіне және отбасына
сенімділік тудырады. Сүйікті адамының өзін жалықтырмағандығы қарым-
қатынасты тереңдете және нығайта түсетіні анық. Бұл жағдайда сүйіктілер
әрдайым бірге болуды қалайды, оларды тек ажал ғана ажырата алады деп
санайды.
Адамзат өмірінде отбасы қарсы жынысты екі жас үшін, тіпті материалдық
экономикалық жағынан ата–аналарына бағынышты болса да елеулі іс болып
табылады. Неке туралы сөз қозғағанда жастардың отбасылық әлеуметтік
институтқа дайын болу жағдайы мен деңгейін анықтауды ұмытпауымыз қажет.
Себебі, бұл ұғым біржақты ғана емес. Психологтардың көзқарастары бойынша
(В.П. Левкович, С.В. Ковалев) тұлғаның отбасына деген
адамгершілік–психологиялық дайындығы әлеуметтік стандартты және мінез–құлық
ерекшеліктерінің толық жиынтығын талап етеді. Осы арқылы тұлға отбасылық
өмірді реттейді. Адамгершілік-психологиялық дайындығына төмендегі жағдайлар
жатқызылады: өзінің отбасылық әріптесі мен болашақ балаларының қылықтарына
жауапкершілікті мойнына алуға үйрену, жаңа жүйедегі ерекшеліктерді
қабылдауға дайын болу; отбасы мүшелерінің қадір–қасиетін және құқығын
түсіну, тұлғааралық қарым–қатынаста тепе-теңдік принципін сақтау; өз
жұбайымен күнделікті қарым-қатынас жасау, қарама–қарсы жыныс өкілімен өзара
әрекет ету, өз кезегінде жоғары мәдени адамгершілікті жорамалдау; басқа
адамның мінез–құлық ерекшеліктерін және оның психологиялық жағдайын және
денсаулығын түсіну.
Ресей ғалымы В.С. Торохтий жоғарыдағы талаптар әртүрлі деңгейде
жүзеге асады деп санайды [75]. Аталмыш ғалым бұл деректердің негізінде
“некеге деген қабілеттілік” ұғымының бірнеше пайымдауларын ұсынды:
1.Басқа адамға аянбай қызмет ету, қамқорлық көрсету қабілетінің болуы,
жақсылық жасау;
2.Сезіну, уайымдау, қайғыру қабілетінің болуы, яғни осы арқылы
жұбайының эмоциялық әлеміндегі қуаныш пен қайғыны, уайым мен сәтсіздікті,
жеңілу мен жеңісті түсіне алу. Демек, басқа адамның рухани бірлігін табу;
3.Кооперация, әріптестік, тұлғааралық қарым–қатынасқа деген қабілеттілік.
Үй шаруашылығын жайластыру мен тұтынуды ұйымдастыру. Әртүрлі еңбек түрін
дағды мен іскерлік арқылы жүзеге асыру;
4.Әлеуметтік ортада жоғары психологиялық және этикалық мәдениеттің,
шыдамдылық пен төзімділіктің, ақкөңілділік пен мейірімділіктің басым
болуы. Өзгелердің жетіспеушілік және таңқаларлық қасиеттерін қабылдау
негізінде өзіндік эгоизмге үстемдік етеді.
Бұл барлық қабілеттер адамның іскерлік көрсеткішінің өзіндік
мінез–құлқының сәйкестілігімен жағдайына байланысты тез өзгеріп отырады.
Мұны шыдамдылық, тұрақтылық және өзінің мінез-құлқын алдын ала болжау
немесе келісімге келу қабілеті деп атайды.
Отбасы психологиясында өзіндік зертттеулер жүргізген аталмыш ғалым
өмірде әрбір тұлғаның отбасын құруға дайындығын маңызды жағдайлардың бірі
деп белгілеп қояды. Ол отбасының беріктігі көптеген факторларға байланысты
деп тұжырымдаған. Өйткені, отбасын күрделі психологиялық және физиологиялық
ерекшеліктері бар қарсы жынысты тұлға құрады. Некеде болатын адамдардың
әлеуметтік–психологиялық қарым–қатынасы толығымен кемелденген болуы керек.
Оның пікірінше, психологиялық кемелдену эгоизм мен агрессивтілікті жойып,
керісінше ерлі–зайыптылардың қарым–қатынасының үнемі өзіндік жетілуіне
бағыттала отырып, өзіндік қателіктерін сезінуге қабілеттілігін арттырады.
1.2 Отбасы пихологиясы туралы түсінік және оның атқаратын функциялары
Отбасы - қоғамдық қатынастар мен процестердің алуан түрлі формалары
біртұтас болып ұштасатын кешенді әлеуметтік құбылыс болып табылады.
Сондықтан да әлеуметтік құбылыс бола отырып, ол адамзат өмір сүру жағдайына
қарай құрылып, оның дәстүрлері мен әдеттері ғасыр өткен сайын жаңа сипатта
көрініс береді. Отбасын әлеуметтану ғылымында былай деп көрсетеді отбасы
дегеніміз – тарихи өзгеріп отыратын әлеуметтік топ, оның жалпы белгілері –
бөтен адаммен жыныстық байланыс орнату, туысқандық қатынастар жүйесі,
адамның жеке-дара адамгершілік сапаларын қалыптастырып дамыту, белгілі бір
экономикалық қызметті іске асыру [26]. Яғни, адамзат отбасын құра отырып,
сол шағын мемлекетке әлеуметтенеді, отбасылық құндылықтар қалыптастырады
және әдет-ғұрып дәстүрлерін дамытады. Отбасының жоғарыда келтірілген
анықтамасы бойынша, ол - отбасындағы қатынастар, отбасының құрылымы мен
формасы тарихи өзгеріп отыратын әлеуметтік топ.
Ең алдымен біз жастар тәрбиесіндегі отбасының рөлін айқындап алайық.
Әдебиеттерде көрсеткендей, “Отбасы – жанұя, үй деген сөздің синонимі”,
яғни бір оттың (ошақтың) басында өмір сүріп жатқан қандас адамдар жиынтығы
[27]. Бір оттың басында өмір сүруге дайындық физиологиялық және
психологиялық тұрғыдан негіздеуді қажет ететіндігі сөзсіз. Ер адам мен әйел
адамның сезімдерінен туындаған шешім мен жауапкершілікті ұғыну негізінде
отбасылық өмір бастала отырып, ұрпақ жалғастыру процесі жүзеге асады.
Кейбір ғылыми зерттеулерде, отбасыға мынадай анықтама берілген:
қазіргі заманғы отбасы – ерлі-зайыпты екі адамның арасындағы некеге
құрылған негізгі әлеуметтік топ, отбасыға сонымен бірге ұрпақтары (ұл-
қыздары) да кіреді. Отбасының негізгі функцияларының қатарына мыналар
кіреді: өмірге бала әкелу, оны тәрбиелеп, өсіру, ең бастысы ерлі-зайыптылар
жыныстық қарым-қатынас қажеттілігін және эмоциялық сезімдерін және басқа
ішкі және сыртқы (әлеуметтік, экономикалық) мұқтаждықтарын өтеу [28;29].
Көптеген зерттеулерде отбасына деген жағымды қатынас таныту балалық
шақтан қаланады деп тұжырымдалады. Балалық шақта адамгершілік қасиет ата-
ананың балаға қатынасына және олардың өз басына деген қатынасына тәуелді
болып келеді. Балалық шақ онтогенезде даму барысында адам өмірінің маңызды
кезеңі. Тұлғаның балалық шағының өту жағдайына байланысты, яғни оның санасы
мен жүрегіне қоршаған әлемнің әсер етуіне қарай бүгінгі нәрестенің ертеңгі
болмысы қалыптасады. Қазақ халқы отбасы тәрбиесіне ерекше мән беріп, он
үште- отау иесі деген. Ерте кезде қазақ отбасыларында қыз баланы 3-5
жастан анасы қасына алып, үйдің жұмысына араластырса, ұл балаларды аңшылық,
мал бағу сияқты түздің тірлігіне араластырған. Осы орайда, қазіргі өмір
тіршілігіміз мүлде басқа сипатта. Сондықтан отбасында әке мен ананың қарым-
қатынасы тұлғаның болашақтағы отбасы егесі ретінде қалыптасуының негізі
болып табылады. Ал, қазіргі таңдағы ересек азаматтардың өзі отбасылық
жауапкершілік пен міндеттерді дұрыс түсінбеуінен қаншама шаңырақ шайқалып
жатқаны белгілі.
Әрдайым отбасы мүшелері тұлғаның ең алғашқы қоғамдық ортасы мен өмір
тәжірибесін жинақтау мектебінің ұстазы болып табылады. Бұл жағдайда отбасы
қарым-қатынасында жағымды сезімдер оның мүшелерін көркемдейтін болады.
Отбасы әлеуметтік институттың алғашқы сатысы болғандықтан тұлға өмірін
әрдайым қолдап отыруы қажет. Себебі, осы әлеуметтік ортада әр баланың ата-
анаға деген сүйіспеншілігі шексіз, шартсыз, кіршіксіз болып табылады. Егер
бала өмірінің алғашқы жылдарында ата-анасының сүйіспеншілігі оның өмірі мен
қауіпсіздігін қамтамасыз етсе, өсе келе ата-ана махаббаты адамның ішкі,
эмоциялық және психологиялық әлемінің қауіпсіздігі мен қолдау қызметін
атқарады.
Ата-ананың махаббаты – адамның жан және тән саулығының, рухани
байлығының және берекесінің сапа көрсеткіштері мен қайнар көзі болып
табылады. Дәл осыдан ата-ананың бірінші және негізгі міндеті баланың
көзқарасында оны жақсы көретіні туралы сенімділікті қалыптастыру болып
табылады. Қандай жағдай, қандай күйде болсын балада ата-ана
сүйспеншілігінен еш күмән болмауы тиіс. Ұрпағына қай жас кезеңінде болмасын
әрқашан мейіріммен, ілтипатпен және ізгілікпен қарау – ата-ананың табиғи
да ең керекті міндеттерінің бірі.
Ата-ана сүйіспеншілігіне сенімділікті ерекшелеу бала тұлғасында кейбір
жағдайларға байланысты қажеттілік тудыратындығы белгілі. Қазіргі таңда өсе
келе бала ата-анасынан бөлек кететін жағдайлар сирек кездестіріп жүрміз.
Бұл жағдайда баланың ең жақын адамдарымен эмоциялық байланыстары үзіліп,
психологиялық, ішкі жан дүниелік жағынан алшақтайды. Қазіргі таңдағы
зерттеулерге сүйене отырып, психологтар жеткіншектік кезеңдегі маскүнемдік
пен нашақорлықтың астарында көбіне ұрпағын сүймейтін ата-аналар жатқанын
дәлелдеген. Нарық жағдайында, материалды құндылықтар басым болып тұрған
уақытта отбасылық тәрбиеге негізгі психологиялық талап – махаббат болып
табылады. Яғни, баланы сүйіп және күнделікті соны жетекшілікке алып қоймай,
сонымен бірге баланың өзі қандай қиындықтар мен қақтығыстар, жанжалдар
туындатып отырса да, тіпті ол өзара қарым-қатынаста болмасын, мейірімін,
олардың оған деген кіршіксіз махаббатын, жылуын үнемі сезінуі керек. Тек
осы жағдайда ғана адамның ішкі әлемі дұрыс қалыптасып, сүйспеншілік
негізінде ғана адамгершілік құлықтық іс-әрекет жасалады, ал сүйіспеншілікке
тек сүйіспеншілік ғана үйретуі сөзсіз.
Қоғамдағы түбегейлі бетбұрыстарға орай, отбасылық қарым-қатынас
сипатында, оған деген көзқарас жаңа сипатта көрініс беріп жүр. Ғылыми-
экономикалық даму жағдайында ата-ана өз сезімдеріне, жүрегінің үніне, өз
баласының қабілеттеріне сенімділікпен арқа сүйеуі керек. Осы орайда, ата-
ана тәрбиенің қандай жүйесін ұстануына тек өзі ғана шешім жасауы тиіс. Бұл
жағдайда баланың жараланғыш нәзік жүрегі үшін оның отбасында сүйікті екенін
сезіну, ата-анасы үшін қымбат екенін ұғыну болып табылады.
Ғылыми зерттеулер көрсеткендей, өскелең ұрпақтың қалыптасуындағы
отбасының маңызды рөлі оның бала дамуындағы әсерін және қайталанбастығымен,
даралығымен және жақындығымен анықталады. Шын мәнісінде ата-анадан жақсы
баланы ешкім біле алмайды [30;31]. Жоғарыда атап өткендей біз жастарды
отбасылық өмірге психологиялық дайындауда балалық кезеңдегі отбасыішілік
қарым-қатынасқа тікелей байланысты жағдайларды сипаттап отырмыз.
Ата-ана тәрбиесі негізінде отбасында тұлғаның адами сапалары
қалыптасады. Бұл адами сапаларға адамгершілік, қайғыра білу, сөйлеу
мәдениеті, зейінділік, мақсаттылық, инабаттылық, ізгілік және т.б.
қасиеттер кіреді. Керісінше, ата-ана стиліне қарай, отбасышілік қарым-
қатынасқа байланысты өзімшілдік, қаталдық, үлкенге деген дөрекілік,
қоршаған ортаға салғырттық, жауапсыздық және аяусыздық сияқты жаман
қылықтар да дамитыны сөзсіз. Осы орайда, ұрпағының тұлғалық сапаларын
қалыптастыру мақсатында ата-аналар әр жағдайда отбасылық салт-дәстүрді
ұстанып, өз ата-анасына құрметпен қарап, баласына боларлық тәрбиеші болып,
шыншылдық, адалдығын көрсетіп, оны жетілдіруі керек.
Жалпы алғанда, әлемде мекендейтін тіршіліктің ішіндегі ең әдемі де
қорғансыз тіршілік иесі-бұл адамзат болып табылады. Адам баласы тұлғалық
дамып, әрі жетіліп өзіндік өмірге тән мен жан үйлесімдігіне жету үшін және
әлеуметтік күрделі қатынастарға дайындалуы үшін шамамен екі он жылдықтай
керек. Осы онжылдықтар адамға білім алып, тәжірибе жинап, мамандық алып,
еңбек әрекетіне қатысып, қоғамда өз орнын табу үшін маңызды болып келеді.
Сондықтан әрбір кезеңдегі тұлғалық дамуды ғылыми тұрғыда зерттеу маңызды
мәселелердің бірі. Біздің зерттеуіміздің басты мәселесі болып табылатын
студенттерді отбасылық өмірге дайындау өзінің құндылығымен алға шығады.
Белгілі ғалым, гуманистік психологияның негізін салушы А. Маслоу
тұлғаның сәтті дамуы үшін оның қажеттіліктері өтелуі тиіс деген тұжырым
жасайды [32]. Бұл қажеттіліктердің қанағаттандырылу деңгейі оның қалыпты
дамуына, құрдастарынан қалмай жетілуіне немесе оның қате жолға түсуіне әсер
етеді. Сонымен қатар, баланың жеке тұлға ретінде қалыптасып, қоғамда өз
орнын табуына мүмкіндік береді. Айтылып отырған мәселе тікелей оның ата-
анасының қатынасына тәуелді болып келеді.
Бүгінгі күні отбасылық өмір сүру жағдайлары түрлі сипатта көрініс беріп
отырған жайы бар. Отбасында ерлі-зайыптылардың бірге тұруы, олардың ара
қатынасын айналасындағылардың жақсы деп бағалауы некеде де бақыттылығын
білдіре бермейді. Отбасы өмірінің астарында қитырқылардың әртүрі болады:
сырттай тату болып есептелетін отбасыларда ерлі-зайыптылардың бір-бірін жек
көріп, рухани салқындық байқалуы мүмкін.
Өз балаларының жан дүниесін ата-аналардың жақсы түсінуі, оларға
отбасында дұрыс та тиімді тәрбиелік орта туындату үшін, бала тәрбиесіне
қатысты білімі және біліктерін ұдайы көтеріп отыру қажеттілігін өздері
түсінуі тиіс. Белгілі психолог Э. Фромм тұжырымдамасында көрсеткендей,
ананың және әкенің махаббаты табиғаты, генезисі және көріну формасы бойынша
бір-бірінен ерекшеленеді және баланың тұлғалық дамуында әртүрлі әсер етеді
[33]. Ананың махаббаты- шексіз, нәзік және шарттанбайды. Әкенің махаббаты-
баладан көп нәрсені талап етеді және ол шарттанған болып келеді. Ол
махаббатқа бала лайықты болуы тиіс. Әке махаббатының туа берілетін
алғышарты болмайды, ол бала өмірінің алғашқы жылдарында қалыптасады деп
тұжырымдайды кейбір зерттеулер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Психология ғылымындағы отбасы мәселелерінің зерттелуін теориялық
негіздеу
1.1 Шетел және Кеңес ғалымдарының отбасы туралы зерттеулері ... ..6
1.2 Отбасы пихологиясы туралы түсінік және оның атқаратын
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
ІІ Бала психикасының қалыптасуына отбасындағы психологиялық климаттың әсері
мен онда кездесетін келеңсіздіктер
2.1 Бала психикасының отбасында қалыптасуы мен оған әсер етуші
факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...25
2.2 Отбасындағы қарым-қатынас және оның бала психикасына тигізетін
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.3 Отбасындағы психологиялық климаттағы қиыншылықтар мен
дағдарыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
ІІІ Бала психикасына отбасындғы психологиялық климаттың әсерін
экспериментальді сынақтан өткізу
3.1 Отбасындағы психологиялық климаттың қалыптасуын анықтау ... ... ..55
3.2Отбасындағы психологиялық климатқа бағытталған түзету жаттығуларын
жүйелеу және қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
3.3 Отбасындағы психологиялық климатты зерттеу нәтижесі ... ... ... ... 74
Қортытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 79
Қосымша
Кірсіпе
Қазақстан Республикасының Конститутциясында балаларына қамқорлық
жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы деп,
отбасының міндеті нақты көрсетілген.
Қазақстан-2030 бағдарламасында балаларымызды алыс болашақта қандай сапада
көруіміз керектігі айтылған. Сонымен бірге, отбасы туралы заң жоғары және
орта білім тұжырымдамасында әрбір отбасына өзінің ұрпағын тәрбиелеп,
қатарға қосу міндеті жүктелген.
Қазіргі заманда отбасының құрылымы өзгеріп, оның мүшелер саны азайып, бала
саны да кеми түсті. Қоғамдағы әлеуметтік, мәдени экономикалық жаңғырулар,
әр түрлі сипаттағы әлемдік деңгейдегі ақпарат алмасу, отбасы мүшелерінің
арасындағы қарым-қатынас сипатына да өз әсерін тигізіп отыр. Қазіргі
аналардың көпшілігі жұмыс жасайтын болғандықтан бала уақытының көбін
пассивті тәрбиешілермен өткізеді. Бала тәрбиесі қалалық отбасына тән болып
отырған келесі ерекшеліктерімен шартталған: балалардың көбісі күннен күнге
ұлғайып отырған айырылысулардың нәтижесінде әкесіз немесе анасыз өседі;
теледидар, жеке бөлме т.с.с. өркениеттің жетістіктері балалар мен олардың
ата-аналарының арасындағы қарым-қатынас процесін қиындатады.
ҚР Білім және ғылым министрінің 2011 жылғы 20 желтоқсандағы Орта білім
беру ұйымдарында психологиялық қызметтің жұмыс істеу қағидасын бекіту
туралы № 528 Бұйрығына сәйкесПсихологиялық қызметтің құрамына педагог-
психологтар, әлеуметтік педагогтар, сынып жетекшілер және ата-аналар
комитетінің өкілдері кіреді. Психологиялық қызметтің мақсаттары білім беру
ұйымдарында білім алушылардың психологиялық денсаулығын сақтау, қолайлы
әлеуметтік-психологиялық жағдай жасау және білім беру әдерісіне
қатысушыларға психологиялық қолдау көрсету болып табылады.
Психологиялық қызметтің міндеттері:
- білім алушылардың тұлғалық және зияткерлік дамуына ықпал ету, өзін
- -өзі тәрбиелеу және өзін-өзі дамыту қабілетін қалыптастыру;
- білім алушыларға ақпараттық қоғамның жылдам дамуында олардың табысты
әлеуметтенуіне психологиялық тҧрғыдан жәрдем көрсету;
- білім алушылардың тҧлғасын психологиялық-педагогикалық зерделеу
негізінде әрбір білім алушыға жеке тҧрғыдан ықпал ету;
- психологиялық диагностиканы жҥргізу және білім алушылардың
- шығармашылық әлеуетін дамыту;
- психологиялық қиыншылықтар мен білім алушылардың проблемаларын
- шешу бойынша психологиялық түзету жұмыстарын жҥзеге асыру;
- білім алушылардың психологиялық денсаулығынсақтау;
- психологиялық проблемаларды шешуде және оқу-тәрбие жұмыстарының
- қолайлы әдістерін таңдауда ата-аналар мен педагогтерге консультациялық
- көмек көрсету;
- білім беру субъектілерінің психологиялық-педагогикалық құзыреттілігін
көтеру.
Қарым-қатынастың адамзат өмірінде аса маңызды роль атқарады. Қарым-
қатынас нәтижесінде тұлғааралық байланыс орнығып, өзара мәміле қалыптасып
дамитындығы әр жеке тұлғаның қалыптасуында жетекші факторлардың бірі
болады. Қарым-қатынас барысында өзара пікір алмасу, сезім әлеміне бірлесіп
ләззат алу, қайғы, қуанышта ортақтас болу арқылы адамдар арасында сенімді
кең ауқымды эмоциялар арқылы екі немесе бірнеше психологиялық жүйе не
бірнеше рухани әлем және ой-пікір, сана-сезім, мінез-құлық, қылық-жорықтар
арасында келісім, өзара түсіністік, не болмаса қақтығыс, талас-тартыс,
қарама-қайшылық тұрғысындағы мәміле үрдісі іске асады (А.В. Мудрик, А.В.
Запорожец, Қ. Жарықбаев, Ж.Ы.Намазбаева, С.М. Жақыпов, М. Мұқанов ) [1, 8-
9]
Отбасы ұғымына анықтама беру, оның атқаратын қызметтерін нақтылау,
отбасындағы қарым-қатынас мәселерін талдау көптеген зерттеулерде орын
алған.
Отбасы баланың ең жақын әлеуметтендіру ортасы. Осы ортада баланың
өмірдің мақсаты, оның құндылықтары, не біліп, өзін қалай ұстау керектігі
туралы алғашқы мағлұматтар меңгеріледі және онда басқалармен қарым-қатынас
орнатуға дағдыланады. Сөйтіп, өзінің кім және қандай екенін,
басқалардың кім және қандай екенін тәжірбиеде сынап байқап көреді.
Балар отбасында әртүрлі жағдаяттар мен төтенше ахуалдарда өзін ұстаудың
нормаларын, мінез-құлқын реттеудің өлшемдерін меңгереді. Отбасы
психологиясын зерттеушілер А.Г.Харчев, А.Н.Антонов, З.И.Файнбург,
Д.Горборинко оның функцияларын ата-ананың үгіт-насихаты, түсіндіруі,
олардың үлгі-өнегесі, үйдегі ахуал, отбасының психологиялық тынысы арқылы
балалардың әдеті, мінез-құлқы, жақсы-жаманды бағалау уәзіндері (критерий)
қалыптасуымен бірге қандай қылықтары үшін сөгіс алып, не үшін
жазаланатынын, әділдік пен адалдық үғымдарын меңгереді деген тұжырымдар
жасады.
Отбасы қызметінің ортақ топтамасы немесе жіктемесі де жетік
түрде толық жасалмаған. Г.М.Свердлов және В.Л.Ресенцев (1958) отбасының
маңызды қызметтерін ұрпақ жалғастыру, тәрбиелеу, шаруашылық және өзара
көмек көрсету түрлерін датқызған. Ата-ананың отбасылық ықпалы туралы өз
еңбектерінде А.Ю.Гавит, Э.А.Тийт қарастырды, сонымен қоса некедегі
сәйкестікке қатысты мәселелер де талданған [64-65].Д.Горборино отбасын
адамзаттың тәжірибенің негізгі бірлігі ретінде сипаттады [6,17].
А.Н.Антоновтың айтуынша, отбасы ата-ана бала қатынасын орнатады, ал неке
болса ер азамат пен әйел адамның арасындағы қарым-қатынасты растайтын
мойындау болып табылады. Ол отбасылық кеңістік аймағы үй, пәтер көңіл
аударады, және де отбасының меншігі иен экономикалық негізі ата-аналар мен
балалардың жалпы отбасылық іс-әрекетін болжайды [3,65]. Отбасылық
қатынастар бойынша құрылған отбасы анықтамаларының ішінде А.Г.Харчевтің
ұсынған анықтамасы бойынша – отбасы - бұл жұбайлар арасындағы ата-аналар
мен балалар арасындағы қарым-қатынастардың жүйесі, оның мүшелері бір-
бірімен некелік және туыстық қатынаспен байланысады, ортақ тұрмыс пен өзара
адамгершіліктің жауапкершілікпен, қоғамның қажеттіліктеріне шартталынған
әлеуметтік тәуелділікпен сипатталады [63]. Отбасы денелік өмір мен
әлеуметтік ағза өмірінің арасында байланыстырушы звено - деп берген
А.Б.Харчевтың отбасы ұғымына анықтамасы жалпылама түрде болып табылады.
Қазіргі кезде отбасы проблемаларының арасында ата-ана мен бала арасындағы
қатынаста түсінбеушілік жиі орын алып, бір-біріне кешіріммен қарау процесі
кешеуілдеп, психологиялық қызмет көрсету жағынан мәселе туындауда.
Сондықтан отбасынды орын алған қиындықтарды шешуге көмек көрсету жолдарын
жан-жақты зерттеу қажет болып отыр. Осы мәселені шешу жолдарын іздеу
мақсатында зерттеу тақырыбын Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты
қабылдаудың психологиялық аспектілері деп анықтадық.
Зерттеудің мақсаты: Бала психикасының қалыптасуына отбасындағы
психологиялық клиаматтың әсерін анықтау және ондағы келеңсіздіктерді жою.
Зерттеу міндеті:
- отбасының психология саласында зерттелуін теориялық және практикалық
тұрғыда қарастыру;
- бала психиксына отбасында әсер етуші фактроларды анықтау;
- отбасында ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас мәселесін сипаттау
- отбасындағы психологиялық климаттың бала психикасына әсерні отбасындағы
қарым-қатынасқа негізделген әдістемелер арқылы зерттеі мен түзету
жұмыстарын жүргізу.
Зерттеудің нысаны: Отбасы климатында жеткіншектер психикасының
қалыптасуы мен дамуының процесі
Зерттеу пәні: Бала психикасның қалыптасуына отбасындағы психологиялық
климаттың әсері.
Зерттеу әдісі: Отбасылық қобалжуды анықтау, ата-ана мен бала өзара
қатынасы сауалнамалары, социограмма, эмоционалды қатынасты анықтау,
қажеттілік базасын анықтау нәтижесі, жеке тұлғаның қақтығысын анықтау
тесттері, психологиялық тренингтер.
Зерттеудің болжамы: Егер отбасында ата-аналардың арасында қарым-
қатынас пен балаға деген тәрбие дұрыс берілсе, және отбасындағы
келеңсіздіктерге байланысты психологиялық көмектер көрсетілсе онда бала
психикасы дұрыс қалыптасар еді.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы: педагогика,
психолгия, тәрбие және білім беру мәселелері туралы теориялық-әдіснамалық
еңбектер жатады, ғалымдарының, яғни Л.С.Выготский, Н.Л.Коломинский,
В.Н.Мясищев, Б.И.Пинский, С.Я.Рубинштейн, К.С.Лебединская, Г.В.Грибанова
пікірлері бойынша мінез-құлқында жастардың ауытқушылығы бар балалардың
тұлғасының дамуы қалыпты жағдайдағы жасөспірімдердің тұлғасының даму
заңдылықтарына сай болып келетін мәселелері. Біздің жұмысымыздан алынған
нәтижелер мен жасалынған қорытындылар арқылы отбасындағы психологиялық
климаттқа көмек көрсету, шиеленістерді болдырмау негізінде әртүрлі
тренингтік жаттығулар өңдеп шығаруда пайдасы бар.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымша тіркелген материалдардан
тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі - бет, қолданылған деректер тізімі -
әдебиеттер мен қосымшадан тұрады.
Зерттеудің базасы: Семей қаласының №2 жалпы білім беретін орта
мектеп.
І Психология ғылымындағы отбасы мәселелерінің зерттелуін теориялық
негіздеу
1.1 Шетел және Кеңес ғалымдарының отбасы туралы зерттеулері
Адамзат баласының отбасындағы тәрбиесі қай ғасырдың болсын өзекті
мәселелерінің бірі болды. Ежелгі антикалық дәуірден бастап ойшылдар
отбасылық тәрбие мен отбасылық өмірге дайындық жасау мәселесіне ерекше мән
берген. Соның бір дәлелін грек ойшылы Платонның көзқарастарынан табамыз.
Оның пікірінше, адамдар отбасын құру үшін болашақ өмірдегі серігінің қандай
отбасынан шыққанын, оның әке-шешесі мен ата-бабаларын жақсы білуі қажет
деген тұжырым жасайды . Ал, белгілі ойшыл Аристотель болса, отбасы -
адамдардың қарым-қатынастарының ең бірінші түрі және ол мемлекеттің бірінші
кішігірім бөлігі деп санаған .
Отбасы мәселесін көптеген шетел философ ойшылдары жан-жақты
қарастыруға тырысты. Солардың бірі классикалық неміс философиясының өкілі
Кант отбасындағы адамдардың құқықтық мәселелеріне көп көңіл бөлген. Ал,
Фихте отбасының негізі-махаббат десе, Гегель бірінші болып отбасы мен
некенің тарихи формаларын көрсеткен.
((( ғасырдың екінші жартысынан бастап отбасы мәселесіне деген тарихи
көзқарастар мен зерттеулер толықтырыла түсті. Мәселен, Л. Морганның 1877
жылы шыққан Ежелгі қоғам атты кітабында отбасының тарихы, оның некелі
қарым-қатынасы, экономикалық, әлеуметтік дамуы және қызметі қарастырылған
[47]. Әлеуметтік және отбасылық тәрбиенің өзара байланысын дәлелдейтін
зерттеулер де бар (А.Н. Ганичева [43]). Бұл еңбектерде отбасын тарихи
категория ретінде қарастырып, оның формаларының байланысын және даму
жолдары көрсетілді.
Француз ағартушысы Ж.Ж. Руссо , швейцарлық И.Г. Песталоцци , орыс
педагогтары К.Д. Ушинский , Н.К. Крупская [47], А.С. Макаренко [48] т.б.
еңбектерінде өздері өмір сүрген замандарына сәйкес отбасы тәрбиесін
қарастырған.
Философиялық тұрғыда отбасы ұғымын қарастырсақ, қоғамның ажырамас
құрамдас бөлігі, өмірде зор мәні бар кішігірім ұйым деп есептесе,
әлеуметтану ғылымында отбасы - некеде және қандас туыстар негізінде
құрылған кішігірім топ ретінде көрсетілген. Отбасының мүшелері бір-бірімен
тұрмыстық және құлықтық жауапкершілікте бола отырып, өзара жәрдем көрсету
қарым-қатынас сипатына ие, сонымен қатар, әлеуметтік құрылым ретінде
қоғамның экономикалық базисінің дамуына байланысты өзгеріп, жекелей
дербестікке ие болады деп көрсетеді [26].
Педагогикалық – психологиялық тұрғыда отбасы ұғымына сипаттама берсек,
ата-ана мен балалар арасындағы, ерлі-зайыптылардың және басқа да оның
мүшелерінің қарым-қатынасының тарихи нақты жүйесі болып табылады.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде отбасына - неке мен қандас туысқа
негізделген шағын топ деп анықтама берілген [49]. Отбасының ерекшелігі
мынада: тұрмыстық жағдайдың ортақтығы, өзара көмек пен қолдау және өзара
рухани жауапкершілік арқылы байланысқан.
Кез-келген отбасының өмір жағдайы материалдық және рухани
құрылымдармен, тіпті құндылықтармен сипатталады. Оның табиғи-биологиялық
және шаруашылық тұтыну қатынастары материалдық жағын білдірсе, ал,
руханилықты құқықтық, адамгершілік және психологиялық қатынастар құрайды.
Отбасы мәселелері бұрынғы Кеңес ғалымдары В. И. Зацепин,
В. Д. Цимбалюк [50], Ю.Е. Алешина [51], Г. К. Матвеев [52], Ю.
И. Семенов [53], М.Земска [54], А. Г. Хрипкова [55], Р. Зидер [56], ал
Қазақстанда С. Қалиев [57], Қ.Б. Жарықбаев [58], Ж.Б.
Қоянбаев [59], С. Қоңырбаева [60], Д.Б. Оспанова [61], Қ.Ғ. Жүнісова-
Елшібаева [62] секілді ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.
Жоғарыда аталған ғалымдардың отбасы туралы тұжырымдаларын қорытатын
болсақ, ол қарсы жынысты адамдардың, яғни некелік негізде қосылған еркек
пен әйелдің, олардың туған немесе тумаған балаларының, кей кезде басқа да
бірге тұратын жақын адамдарының қарым-қатынастық және бірлестік формасы
деген анықтама жасауға болады. Аталмыш авторлардың пікірінше бұл анықтама
барлық отбасының кез-келген даму кезеңдерінің мәні мен сипаттарын
білдіреді.
Дүниежүзіндегі әрбір халықтың салт-дәстүріне негізделген отбасылық
өмір тарихы бар болатыны сөзсіз. Осы сияқты, қазақ отбасы да өзіне тән
ерекшеліктермен сипатталады. Қазақтың отбасы мәселесіне орай бұрын-соңды
жазылып, өз кезегінде баспа бетінде жарық көрмеген үлкенді-кішілі
еңбектер, әдеттік құқық туралы жинақтар мен қазақтың ауыз әдебиеті мен
фольклорындағы деректер де көптептің қасы.
Отбасы бір жағынан адамдардың өзінің ішкі өмірін, құпияларын,
сырларын, қарсы тұрған сыртқы әсерлерден қызғанышпен қорғайтын тұйықталған
бірлестік. Егер отбасының ішкі өмірін әлеуметтік ортаға ашық етсе, онда ол
бірден ыдырап, дағдарысқа ұшырауы мүмкін, ал екінші жағынан, отбасы
адамдардың бірлескен өмірінде қоршаған ортаға, қоғамға ашық және айқын
бірлестігі болып табылады. Мұндай отбасының ішкі жағдайлары қоғам
мәселелерімен қатар қарастырылса, онда оның шешімін ыдыратпайды. Бұл жағдай
керісінше, отбасының дамуына қауіпсіздік және сақтану сезімдерін қамтамасыз
ететін мүмкіндік туғызады.
Кез-келген отбасы қанша жерден тұйықталған, жабық және кейбір өмір
сұру жағдайлары жеке, тіпті жасырын сипатта болғанымен ол қоғамсыз өмір
сүре алмайды. Себебі, оның кез-келген мүшесі жан-жақты әлеуметтік топтарға,
яғни өндірістік, оқу ұжымдарына, балалар және қоғамдық ұйымдарға, сонымен
қатар сауда және денсаулық орындарына қатысты қарастырыла отырып, ондағы
адамдармен өзара тығыз және кері байланыста болады.
Әлеуметтік маңызды институттардың бірі ретінде отбасы қоғамдық қарым-
қатынасқа түседі және оның барлық өмір ағымына ықпалын тигізе алады.
Отбасында адамдар тек қажеттіліктерін қанағаттандырып ғана қоймай,
бірқатар әлеуметтік функциялар орындайды. Сондай-ақ, қоғамның әлеуметтік
құрылымы мен оның бір бөлшегі болып табылады.
Отбасының әрбір мүшесі бір-бірімен тығыз байланыста, ерекше жанашырлық
пен сүйіспеншілік сезімде болады. Олар бір-бірінің жеке өміріне және
тағдырына елеулі түрде ат салыса алады. Бұл жерде бір немесе бірнеше ұрпақ
отбасы болып іріктелінеді. Екі ұрпақты отбасының құрылымы мынадай: әйелі
мен ерінің, әке мен шешенің, балалардың, ағалардың және қарындас,
сіңілілердің рөлі негізделеді. Ал, үш ұрпақтық отбасыда ата мен әженің, ене
мен атаның, күйеу бала мен келіннің, қайындар мен балдыздардың рөлі
қосылады.
Отбасындағы ата-ана мен баланың қарым-қатынасы мен сезімдер сипатына
ешкімнің шүбәсі болмауы тиіс. Отбасылық қарым-қатынаста оның әрбір
мүшесінің рөлі ерекше болып табылады. Отбасында ана баланы өмірге әкеледі,
оны ақ сүтімен тамақтандырып, әлдилейді және мәпелеп өсіреді. Анадан бала
эмоциялық жылық пен махаббат сезімін сезінсе, ал, әке мен бала арасындағы
қарым-қатынасқа әртүрлі көзқарастар мен тұжырымдар бар. Бір көзқарастарда
балаға әкесі әйелі арқылы байланысады десе, екіншілері әке мен баланың
байланысы тек экономикалық және эмоциялық қолдау деп есептесе, үшіншілері
әкенің баласына деген ниеті, жасаған жақсылығы- олардың анасын сүюі деген
тұжырымдарды ұсынады [63]. Қазіргі таңда әкенің рөлі қалай болса да ананың
рөлінен кем болмауы керек. Бұл жағдай тек әр адамның жауапкершілік сезіміне
тәуелді болып келеді. Себебі, қазіргі таңдағы жаһандану жағдайында,
әсіресе еуропалану уақытында ұлттық құндылықтарымыз арқылы баланы тәрбиелеу
басты мәселелердің бірі болып отырғаны белгілі. Отбасылық дағдарыстардың
белең алуы көп жағдайда еліктеушілік қасиетімізге байланысты екені ешкімге
күмән туғызбас. Сондықтан бала тәрбиесіндегі мәселелер, әсіресе отбасылық
өмірге тұлғаның дайындығы ғылыми тұрғыда негізделуі керек. Бұл жағдайлар
жоспарланбаған сәбилердің дүниеге келуінен, жас отбасылардың дағдарыс
жағдайларының, жауапсыздық сезімдердің алдын алуға мүмкіндік беруі тиіс.
Көптеген еңбектерде ғалым-педагогтар мен психологтар балаға әке-
шешесінің қарым-қатынасы мен олардың берген тәрбиесіне жететін дүние жоқ
деп есептейді. Осы орайда, балалардың рухани үйлесімді тұлға ретінде
қалыптасуы олардың отбасындағы сүйіспеншілік, кішіпейілділік, сыйластық,
жауапкершілік, қайырымдылық, сезімталдық, т.б. адамгершілік қасиеттерінің
даму негізіне байланысты болып табылады.
Сонымен, қандай да болсын, мейлі ол толық не жартылай болсын әрбір
отбасының өзіндік даму тарихы бар. Жоғарыдағы айтылған ойлардан туындайтыны
отбасы – бұл кішігірім мемлекет, әлеуметтік топ. Ол алғашқы адам баласы
пайда болған кезеңнен бері қарай дамуда, бүгінгі күні оның сипаты мен мәні
өзгеруде. Дегенмен ерте кезден-ақ, отбасын құру күнкөріс қамынан, ерлі-
зайыптылық қарым-қатынастан және ұрпақ әкелуден бастап туындаған.
Бүгінгі күні отбасы құрамын анықтау мәселесінде отбасыға
психологиялық көмекті ұйымдастыру теориясы мен тәжірибесі біршама күрделі
сипатта болып отыр. Отбасы туралы танымал американдық отбасылық
психотерапевт С. Минухин оның мүшелерінің дара биопсиходинамикасына
қарағанда неғұрлым кең дүние деп есептеген [26]. Аталмыш ғалымның пікірінше
отбасы мүшелерінің өзара әрекеті олардың трансакцияларын басқаратын нақты
бір заңдылықтарға тәуелді болып табылады. Сонымен қатар, осы заңдылықтар
отбасы құрылымын құрайды деп тұжырымдаған.
Белгілі ғалым Л.Б. Шнейдер бойынша, отбасылық топтың маңызды
интегралдық сипаттамасы оның қызметі, құрлымы және динамикасы болып
табылады [17].
Келесі мәселеде отбасының жүйелеріне тоқталамыз. Отбасы жүйесінің
динамикасы оның өмірлік циклімен тығыз байланысты. Біріншісі–жұптар немесе
ерлі–зайыптылар жүйесі болып табылады. Бұл некеге отырумен жүзеге асады.
Мұнда ерлі–зайыптылар өзара әрекет жасайды және атқаратын рөлдерді
қабылдауға не қабылдамауға бейімделу (аккомодация) процесі басталады.
Ата–аналық жүйе ерлі–зайыптылардың балалары дүниеге келген соң пайда
болады. Өз кезегінде ата-аналар жүйесі өзгеріп отырады, сонымен қатар,
балалардың жасерекшелігіне қарай бейімделеді. Сондай-ақ, ата–аналар жүйесі
отбасындағы барлық өсіп келе жатқан балалардың қажеттіліктерін ескеруге
міндетті болып табылады. Өз кезегінде жоғарыда аталған жағдайлар, әрине тек
жасерекшеліктік ғана емес, дара – психологиялық сипаттамаларымен және
жыныстық ерекшеліктерімен негізделген бірқатар қиындықтармен тығыз
байланысты.
Ал, балалар жүйесі балаға тек бала болу мүмкіндігін тудырады,
қатарластарының қарым–қатынасы енгізілмейтіндей құзіреттіліксіз және
жауапкершіліксіз тәжірибелі қарым–қатынас жасауға болады. Балалардың қарым-
қатынасы қатарластарымен және ересектермен өздігінен байланыс орнату үшін
оған қажетті дағдылар мен әдеттерді қалыптастыруға мүмкіндік беретін ерекше
тәжірибе алаңына айналады.
Жоғарыда атап отырған жүйелердің бөлініп шығуы олардың ішкі және
сыртқы байланыстарын анағұрлым анық көрсетуге мүмкіндік береді. Ал бұл
байланыстар отбасы құрылымын оның шекарасы тұрғысынан сипаттайды. Осы
шекаралардың жүйелері олардың арасындағы және ішіндегі қарым–қатынастарды
реттеуге жағдай жасайды. Мұндай шекараларды С.В. Ковалев қарастырды [56].
Отбасылық мәселе бойынша еңбектерін ұсынған Э.Г. Эйдемиллер бойынша,
отбасының шеңберінде шекараның үш типі кездеседі: нақты, ригидтік,
дуффуздық [14].
Қазіргі уақытта жастардың отбасыға және некеге деген қатынастары
ерекше сипатта болып отыр. Өйткені көптеген бүгінгі жастар өз
әріптестерімен қарым–қатынасқа түсуге, істі жауапкершілікпен орындауға
үйренбей жатып, ойланбастан немесе неке құруға асығыс шешім қабылдайды.
Нәтижесінде неке туралы пікірлері мен сенімдері дұрыс болып шықпайды.
Көптеген зерттеулерде көрсеткендей, неке сәтті болуы үшін жастар
жауапкершілікті ең басты орынға қоюлары керек. Кейбір жастар ерлі–зайыпты
өмірдің бірінші жылында стресстік жағдайларға ұшырап, өмірлік қиындықтарға
толық дайын емес болып шығады. Мұның салдарынан жас отбасылар дағдарысқа
ұшырап, ажырасулар көптеп белең алып кетеді. Осы орайда, Үйлену оңай, үй
болу қиын деген нақыл сөзі еріксіз еске түседі. Алып ұшпа-сезімдерінің
салдарынан жастардың бір-бірінің өміріне жауапсыздығы белең алып, әкесіз
бала, жалғызбасты ана деген ұғымдар белең алып отырғаны кімді де болса
ойландырады.
Қазіргі нарық жағдайында жастарды неке құруға және болашақ отбасылық
өмірге дайындау өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеуде басты міндеттердің
бірі болып табылады. Көптеген ғалымдардың зерттеулерінде (Ю.Е. Алешина,
А.И. Антонов, В.А. Борисов) жастарды белгілі бір жасқа келгенде отбасын
құруға толығымен дайын деп есептеген. Дегенмен, әлеуметтік ортаның мәдени-
тарихи динамикасына орай, өсіп келе жатқан жас ұрпақты отбасын құруға
арнайы дайындық жүргізу қажет. Толып жатқан әлеуметтік, педагогикалық және
психологиялық зерттеулер және этностық құндылықтар арқылы жастарды неке
және отбасын құруға дайындау психологиялық жұмыстың басты мақсаты болып
отыр.
Отбасылық өмір туралы жағымды көзқарастар жастарды тұлғалық үйлесімді
дамуға және өмірлік бақытты етуге жетелейді. Жас отбасының тұрақтылығы
олардың неке құруға психологиялық дайындығымен ерекшеленеді. Аталмыш жүйе
тұлғаның әлеуметтік–психологиялық орнығуымен және ерлі-зайыптылардың өмірге
деген эмоциялық–психологиялық қарым–қатынасымен анықталады. Ал кейбір
ғалымдар неке мен отбасының тұрақты қарым–қатынасы неке құруға
психологиялық дайындығымен байланысты деп көрсеткен (А.А. Бодолев,
К.Бейкер).
Белгілі шетел ғалымы және индивидуалды психологияның негізін салушы
А. Адлер некеге психологиялық дайындықтың сәтті болуы адам өмірінің
стилімен және оның түптұлғасымен негізделеді деп тұжырымдайды [70]. Аталмыш
ғалымның пікіріне сай бірнеше жылдан кейін оның махаббат пен некеге туралы
пайымдауы толығымен өзекті болып шықты. Ғалымның пікірінше, махаббат пен
некеге психологиялық дайын болу үшін ең алдымен әлеуметтік тұрғыда
бейімделген болу керек. Шын мәнісінде тұлғаның махаббат пен некеге деген
қабілеттілігі адам өмірінің алғашқы жылдарынан бастап-ақ қалыптасады.
Ересек адамдар отбасында тұлғаның қасиеттерін тани отырып, алдағы уақытта
қателіктер жібермеуге тырысады. Бұл ғалым әрбір тұлға шешетін өмірдің
ерекше үш саласын немесе ерекше үш бағытын бөліп көрсетеді. Алғашқы екі
сала жастық шақта неке мен махаббатқа дайындалуды үйретеді. Екі жастың
арасындағы басты міндеттердің бірі неке болып табылады. Бірақ көп жағдайда
жастар мұны жалғыз өзі немесе көп адамдардың шешімінен табуға үйреніп
кетеді. Өйткені көп жағдайда жастардың өз бетінше шешім қабылдауларына
іскерліктері жетіспей жатады. Ғалым өмірде дұрыс бағытты таңдау кәсіби істі
және пайдалы әрекетті талап етеді деп санайды. Бұл қасиеттерден айрылған
адам махаббат сезімімен өзгелермен қарым–қатынас жасауға әлі дайын
болмайды.
Тұлғаның гуманитарлық теориясының негізін салушылардың бірі, шетел
ғалымы Э. Фромм сүйе алу қабілеті туралы көзқарастарының орны ерекше
[71]. Э. Фромм махаббатты сезіну және түсінуді, іскерлік пен тәжірибені
талап ететін өмірге деген қызығушылықты белсендіретін сезім деп
қарастырады.
Жоғарыдаға айтылған пікрілерге орай, өмірлік жар табу оңай міндет
емес. Біреулерге жүз жігіттің біреуі ғана ұнаса, енді біреулерге бәрінің де
бір міні бар сияқты болып көрінуі заңды құбылыс болып табылады. Өмірде екі
нәрседен қателеспеу керек: бірі мамандық таңдау, екіншісі жар таңдау деген
қағиданы жастардың арасынан жиі естіп жүрсек те, көп жағдайда албырт
сезімдер оларды көптеген адасуларға жетелеп келе жатқаны белгілі.
Дегенмен, отбасылық өмірге психологиялық дайындық барлық құбылыстардың
жиынтығын біріктіретін интегралды категория:
- тұлғаның отбасылық өмірдегі жұбайы мен болашақ балаларына, жаңа
жүйедегі қарым–қатынасқа дайындығы адамгершілік қасиеттерін
қалыптастырумен байланысты. Біздің пікірімізше бұл құбылыстар
ерлі–зайыптылардың отбасындағы рөлдерімен жүзеге асырылады;
- ерлі–зайыптылардың отбасылық өмірлері дұрыс қалыптасу үшін, олар өзара
түсінушілік пен тұлғааралық қарым- қатынасқа психологиялық тұрғыда
дайын болуы қажет;
- отбасылық өмірде бір–біріне деген эмпатиялық қабілеттері болу керек.
Және де өз сезімдеріне сай жақсы көретін адамына әрекет етулері
маңызды рөл атқарады;
- эмпатиялық құбылыс адамның ішкі жан дүниесі мен рухани қасиеттерімен
байланысты. Бұл құбылыстың ерекшелігі отбасылық өмір тұлғаның нәзіктік
күшін күшейтіп, ерлі–зайыптылардың эмоциялық қабілетін дамытады;
- отбасылық өмірде тұлғаның мінез–құлқында жоғары мәдени эстетикалық
сезімдері болады;
- отбасылық өмірде кездесетін тұлғалық шиеленістерді конструктивті
іскерлік арқылы шешу;
- ерлі–зайыптылардың тұлғааралық қарым-қатынастарын дамыту үшін жастар
бұл шешу процесін қолдануға болады.
Балалар өмір сүру барысында отбасы мен некеге деген қатынас нормаларын
айналысындағы ересек адамдардан үйренеді. Оларда адами қадір–қасиет,
достық, жолдастық және шынайылық қасиеттері балалық шақтан бастап дамиды.
Бұл қасиеттер адамдағы ең жоғары сезімдердің бірі махаббатты елестетуге
және неке мен отбасылық қарым–қатынасты қалыптастыруға жол көрсетеді.
Дегенмен, өмір талабының өзгеруіне байланысты бұл өте бағалы механизм білім
беруде жеткіліксіз болып табылады. Әрдайым даму процесінде болады.
Сондықтан да қазіргі таңда өсіп келе жатқан ұрпақты мектепте педагогтар
және отбасында ата–аналары болашақтағы отбасылық өмірге психологиялық
тұрғыда дайындауы қажет. Яғни, болашақта отбасын құрған кезде ата–ананың
міндеттері қандай? Баланы қалай тәрбиелеу керек? Осы сұрақтар төңірегінде
әрдайым ой қозғап, ол туралы сауатты мәлімет беру басты міндеттердің бірі
болуы тиіс.
Ал, ғалым И.В.Гребенниковтың пікірінше, өсіп келе жатқан ұрпақты
отбасылық өмірге дайындауда келесі негізгі ерекшеліктерді жүзеге асыруға
болады [72]:
Біріншіден, әлеуметтік ерекшеліктер - отбасында ата–аналар мен
ерлі–зайыптылардың рөлдерін, бағалауларын, белгілерін неке мен отбасындағы
қарым–қатынастың қоғамдық маңызын ашады;
Екіншіден, адамгершілік–эстетикалық ерекшеліктер - жауапкершілік,
шынайылық, ұстамдылық, мейірімділік, инабаттылық қасиеттерді бойға сіңіре
отырып, кіші және үлкенді, ана мен әкені сыйлауға, адамдармен достық
қарым–қатынаста болуға тәрбиелейді;
Үшіншіден, заңи ерекшеліктер - заңды түрде неке мен отбасының негізгі
заңдылықтарына сүйенеді. Отбасының жалпы заңына сай ерлі–зайыптылар қоғам
мен балаларына, бір-біріне деген міндеттерді білуі керек;
Төртіншіден, психологиялық ерекшеліктер - неке мен отбасылық өмірдің
психологиялық негізі. Ерлі–зайыптылар отбасылық өмірде бір–бірінің
психологиясын түсінумен қатар, сезімдерін дамытып, қарым-қатынас дағдыларын
игеру қажет;
Бесіншіден, физиологиялық ерекшеліктер - ерлі–зайыптылардың жыныстық
өмірімен ерекшеленеді;
Алтыншыдан, педагогикалық ерекшеліктер - отбасында баланы тәрбиелеуде
маңызы зор. Ата–ананың педагогикалық сауаттылығы мен мәдениетінің жоғарлауы
отбасылық тәрбиелеуді қалыптастырумен байланысты;
Жетіншіден, шаруашылық–экономикалық ерекшеліктер - ерлі–зайыптыларды
үй–шаруашылығын, мәдени тұрмысты және отбасы қаржысын жұмсауға үйретеді.
Жоғарыдағы айтылған ерекшеліктерді ескере отырып, өсіп келе жатқан
ұрпақты, яғни жастарды отбасылық өмірге психологиялық дайындау қоғамда
маңызды рөл атқарады. Мұндағы әрбір ерекшеліктер жастарды жан–жақты
тәрбиелеуге өз үлестерін қосады. Жастарды отбасылық өмірге тәрбиелеудің
барлық жақтары әлеуметтік–педагогикалық және психологиялық факторлармен
ерекшеленетіндігі белгілі. Сондықтан жастарды отбасылық өмірге дайындау
өзара әрекетті қажет етеді. Бұл айтылған мәселелердің барлығы жастардың
отбасылық өмір туралы көзқарастары мен сезімдерінің қалыптасуымен
байланысты болады.
Қазіргі қоғамда жастарды отбасылық өмірге және некеге психологиялық
жағынан дайындау басты міндеттердің бірі екендігін жоғарыда айтылған
болатын. Біздің жұмысымызда отбасылық өмірге этностық құндылықтар арқылы
психологиялық дайындау мәселесі қарастырылады. Өйткені ересек адамдар
әсіресе жастар отбасы адамға не үшін керек деген сұрақты сирек қояды.
Бүгінгі жаһандану жағдайында “отбасы” ұғымы әрбір тұлға үшін әртүрлі
мағына береді. Отбасы ұғымы бала үшін ата-ана және аға-апа, бауырларына
байланысты қарастырылады, яғни оның тәрбиесіне қатысатындар арасындағы
қарым-қатынас болса, ал жастар үшін некелескеннен кейін өзіне және оның
жарына, содан кейін болашақ балаларына қатысты саналанады.
Отбасының сансыз көп құбылыстары тұлға сипатына әртүрлі мағына
береді. Отбасы адамның психологиялық–физиологиялық жайлылығын толығымен
қамтамасыз етеді және жоғарыда атап өткен эмоциялық функциясын атқарады.
Отбасында әрбір тұлға өзін керек екендігін сезінеді. Өмірде кездесіп жатқан
көптеген адамдардың келеңсіз жағдайларға түсуі өзін керексіз сезінуінен
басталып отыр. Осы орайда, отбасында әрбір адам өзін бірегей, қайталанбас
және қамқорлыққа ие, сонымен қатар өзінің қажет екенін сезінуі керек.
ҚР отбасы және неке туралы Заңына байланысты қазіргі жастар
арасындағы неке құру үшін қажетті жағдай - екі қарсы жыныстың кәмелетке
келуі, яғни 18 жасқа толуы болып есептеледі [73]. Қазіргі таңда ата–аналар
да негізінен осы жас мөлшерін дұрыс деп есептей отырып, бұл жас кезеңіне
дейін қызын ұзатуға және ұлын үйлендіруге асықпайды. Себебі, әрбір ата–ана
өз балаларының оқу бітіріп, өз бетінше өмір сүруге дайын болған кезінде
ғана жеке отбасылы болуын қалайды. Олай болса, қазіргі күнде орта мектепті
17 – 18 жасқа, ал жоғарғы оқу орнын негізінен 22 – 23 жасқа толғанда
бітіретіндіктен, оның үстіне өзіне өмірлік жар таңдау жастардың өз еркінде
болғандықтан, неке құру жолы бұрынғымен салыстырғанда әжептәуір жоғарылады.
Жинақталған деректерге қарасақ, қазіргі жастардың арасында алғашқы неке
құру жасы негізінен 18–25 аралығында болып отыр. Кейбір әлеуметтік және
психологиялық жағдайларға байланысты бұл аралықтан әрлі–берлі ауытқуы да
мүмкін. Көп жағдайда қыздар негізінен 20 жасқа дейін тұрмыс құруды дұрыс
деп санаса, ер азаматтар Отан алдындағы борышын, яғни, әскер қатарында
қызмет еткеннен кейін барып отбасылы болуды қалайды. Мұның өзі қазіргі
заман талабына байланысты қалыптасқан заңдылық іспеттес десек қателеспеген
болармыз.
Соңғы кездегі дерек көздеріне сүйенсек, неке құратын жастар негізінен
бірге оқу немесе жұмыс істеу арқылы ұзақ бірін–бірі біліп, өзара сынасып,
ұнатысу, бір-бірінің қырларын ұғынысудың нәтижесінде отбасын құру арқылы
өз тағдырларын ұштастыруға келіседі. Әдетте жастар арасындағы мұндай ұзаққа
созылған достық қарым-қатынасты екеуінің де ата-аналары хабардар болады.
Сондықтан болашақ отбасын құруға ниеттенген қыз да, жігіт те әке–шешесімен
ақылдасып, олардың келісімін ала отырып, өздері де өзара уәделеседі. Әрине,
шешім қабылдауда шешуші дауыс әрқашан жастардың өзінде қалатыны сөзсіз.
Алайда, осы жайттарды ескере келе, жастардың отбасыға және некеге деген
қатынастары әртүрлі болып келеді. Жоғарыда айтылған мәселелердің барлығы
заман талабына сай өзгеріске ұшырап, жаңа сипатта және бағытта көрініс
тауып отырады. Бұл әсер етуші факторлардың динамикасына тәуелді болып
табылады.
Көптеген отбасы мәселесімен айналысқан мамандар жастардың некеге және
отбасыға деген қатынастарын талдады (А.Зейнеп, Д.Б. Оспанова). Отбасы
жағдайы және онда жүргізілетін тәрбие мәселесімен айналысқан зерттеушілер
отбасының және некенің тұрақтылығының басты шарты тұлғалардың адамгершілік
деңгейі деп есептейді. Шын мәнісінде адам санасында белгілі адамгершілік
қасиеттердің даму деңгейі отбасы сферасы үшін маңызды болып табылады.
Дегенмен, қазіргі таңда жастардың отбасын құруға деген жетекші мотивтерінің
бірі махаббат екені белгілі. Осы отбасын құрудың басты мотиві махаббат
болса, жастар бұл ұғымның мағынасын әртүрлі түсінеді, сезінеді және
бағалайды.
Ғалым Т.А. Флоренская махаббат ұғымының үш түрлі мағынасын бөліп
көрсетті [74]. Бұл ұғымдарға сипаттама беретін болсақ, біріншіден, махаббат-
жыныстық құмарлық, екіншіден, махаббат-сүйікті болу қажеттілігі,
үшіншіден, махаббат өзгеге бағытталған доминантты қарым-қатынас.
Келесі кезекте біз осы ұғымдардың мағынасына талдау жасап көрелік.
Гипертрофиялық жыныстық құмарлық ретінде махаббат адамның барлық өмірлік
күшін тартымды етіп, өзінің нәпсісінің құлы етуге дейін апарады. Бұл жағдай
адамның рухани және психологиялық дамуының тосқауылы бола отырып, ішкі және
сыртқы шиеленістердің тамыр жаюына себептігін тигізеді. Балалардың
психикасының дамуына ерлі–зайыптылардың жағымсыз, әрі дөрекі қарым–қатынасы
қатты әсер етеді. Т.А.Флоренскийдің пікірінше, мұндай адам отбасын құруға
қабілетті емес, оларда тек жыныстық қажеттілікті қанағаттандыруда әріптесті
алмастыру ниеті өте күшті басым болады. Соңғы кездегі психологиялық
зерттеулерде отбасындағы жоғарыдағы айтылған жағдайды “сериялық моногамия ”
ретінде сипаттайды.
Сүйікті болу қажеттілігі ретінде махаббат балалық шақтан бастап
туындайды. Бірақ көбінесе адамның сүйікті болуға деген қажеттілігі тек
өзіне ғана бағытталған болуы да ғажап емес. Жоғарыдағы айтылған тек
біржақты қажеттіліктер балалық шақта өзіне және өзгеге қанағаттанбаушылық
пен жоғары мазасыздық сезімін ұялатуы мүмкін. Осы орайда, эгоцентрикалық
және невротикалық қажеттіліктер өзіне деген махаббатты талап етеді. Сүйікті
болу қажеттілігінің жоғарлауы сәтсіздікке қарай итермелейтін реакцияларды
туындатады. Махаббат қарым-қатынасындағы тұрақсыздық, өзгені жақсы көре
алмау қабілеті, сүйікті болу қажеттілігінің күшеюі қарқынды қызбалықты
туындатады. Мұндай адамдар отбасылық өмірде үнемі қарым-қатынасты
анықтаумен болады. Отбасылық өмірге қатысты жауапкершіліктерді, міндеттерді
көбінде атқармайды.
Махаббаттың үшінші сипатында, яғни, басқаға доминантты қарым-
қатынаста жақсы көру қабілетінің жоғары болуы өзіне және отбасына
сенімділік тудырады. Сүйікті адамының өзін жалықтырмағандығы қарым-
қатынасты тереңдете және нығайта түсетіні анық. Бұл жағдайда сүйіктілер
әрдайым бірге болуды қалайды, оларды тек ажал ғана ажырата алады деп
санайды.
Адамзат өмірінде отбасы қарсы жынысты екі жас үшін, тіпті материалдық
экономикалық жағынан ата–аналарына бағынышты болса да елеулі іс болып
табылады. Неке туралы сөз қозғағанда жастардың отбасылық әлеуметтік
институтқа дайын болу жағдайы мен деңгейін анықтауды ұмытпауымыз қажет.
Себебі, бұл ұғым біржақты ғана емес. Психологтардың көзқарастары бойынша
(В.П. Левкович, С.В. Ковалев) тұлғаның отбасына деген
адамгершілік–психологиялық дайындығы әлеуметтік стандартты және мінез–құлық
ерекшеліктерінің толық жиынтығын талап етеді. Осы арқылы тұлға отбасылық
өмірді реттейді. Адамгершілік-психологиялық дайындығына төмендегі жағдайлар
жатқызылады: өзінің отбасылық әріптесі мен болашақ балаларының қылықтарына
жауапкершілікті мойнына алуға үйрену, жаңа жүйедегі ерекшеліктерді
қабылдауға дайын болу; отбасы мүшелерінің қадір–қасиетін және құқығын
түсіну, тұлғааралық қарым–қатынаста тепе-теңдік принципін сақтау; өз
жұбайымен күнделікті қарым-қатынас жасау, қарама–қарсы жыныс өкілімен өзара
әрекет ету, өз кезегінде жоғары мәдени адамгершілікті жорамалдау; басқа
адамның мінез–құлық ерекшеліктерін және оның психологиялық жағдайын және
денсаулығын түсіну.
Ресей ғалымы В.С. Торохтий жоғарыдағы талаптар әртүрлі деңгейде
жүзеге асады деп санайды [75]. Аталмыш ғалым бұл деректердің негізінде
“некеге деген қабілеттілік” ұғымының бірнеше пайымдауларын ұсынды:
1.Басқа адамға аянбай қызмет ету, қамқорлық көрсету қабілетінің болуы,
жақсылық жасау;
2.Сезіну, уайымдау, қайғыру қабілетінің болуы, яғни осы арқылы
жұбайының эмоциялық әлеміндегі қуаныш пен қайғыны, уайым мен сәтсіздікті,
жеңілу мен жеңісті түсіне алу. Демек, басқа адамның рухани бірлігін табу;
3.Кооперация, әріптестік, тұлғааралық қарым–қатынасқа деген қабілеттілік.
Үй шаруашылығын жайластыру мен тұтынуды ұйымдастыру. Әртүрлі еңбек түрін
дағды мен іскерлік арқылы жүзеге асыру;
4.Әлеуметтік ортада жоғары психологиялық және этикалық мәдениеттің,
шыдамдылық пен төзімділіктің, ақкөңілділік пен мейірімділіктің басым
болуы. Өзгелердің жетіспеушілік және таңқаларлық қасиеттерін қабылдау
негізінде өзіндік эгоизмге үстемдік етеді.
Бұл барлық қабілеттер адамның іскерлік көрсеткішінің өзіндік
мінез–құлқының сәйкестілігімен жағдайына байланысты тез өзгеріп отырады.
Мұны шыдамдылық, тұрақтылық және өзінің мінез-құлқын алдын ала болжау
немесе келісімге келу қабілеті деп атайды.
Отбасы психологиясында өзіндік зертттеулер жүргізген аталмыш ғалым
өмірде әрбір тұлғаның отбасын құруға дайындығын маңызды жағдайлардың бірі
деп белгілеп қояды. Ол отбасының беріктігі көптеген факторларға байланысты
деп тұжырымдаған. Өйткені, отбасын күрделі психологиялық және физиологиялық
ерекшеліктері бар қарсы жынысты тұлға құрады. Некеде болатын адамдардың
әлеуметтік–психологиялық қарым–қатынасы толығымен кемелденген болуы керек.
Оның пікірінше, психологиялық кемелдену эгоизм мен агрессивтілікті жойып,
керісінше ерлі–зайыптылардың қарым–қатынасының үнемі өзіндік жетілуіне
бағыттала отырып, өзіндік қателіктерін сезінуге қабілеттілігін арттырады.
1.2 Отбасы пихологиясы туралы түсінік және оның атқаратын функциялары
Отбасы - қоғамдық қатынастар мен процестердің алуан түрлі формалары
біртұтас болып ұштасатын кешенді әлеуметтік құбылыс болып табылады.
Сондықтан да әлеуметтік құбылыс бола отырып, ол адамзат өмір сүру жағдайына
қарай құрылып, оның дәстүрлері мен әдеттері ғасыр өткен сайын жаңа сипатта
көрініс береді. Отбасын әлеуметтану ғылымында былай деп көрсетеді отбасы
дегеніміз – тарихи өзгеріп отыратын әлеуметтік топ, оның жалпы белгілері –
бөтен адаммен жыныстық байланыс орнату, туысқандық қатынастар жүйесі,
адамның жеке-дара адамгершілік сапаларын қалыптастырып дамыту, белгілі бір
экономикалық қызметті іске асыру [26]. Яғни, адамзат отбасын құра отырып,
сол шағын мемлекетке әлеуметтенеді, отбасылық құндылықтар қалыптастырады
және әдет-ғұрып дәстүрлерін дамытады. Отбасының жоғарыда келтірілген
анықтамасы бойынша, ол - отбасындағы қатынастар, отбасының құрылымы мен
формасы тарихи өзгеріп отыратын әлеуметтік топ.
Ең алдымен біз жастар тәрбиесіндегі отбасының рөлін айқындап алайық.
Әдебиеттерде көрсеткендей, “Отбасы – жанұя, үй деген сөздің синонимі”,
яғни бір оттың (ошақтың) басында өмір сүріп жатқан қандас адамдар жиынтығы
[27]. Бір оттың басында өмір сүруге дайындық физиологиялық және
психологиялық тұрғыдан негіздеуді қажет ететіндігі сөзсіз. Ер адам мен әйел
адамның сезімдерінен туындаған шешім мен жауапкершілікті ұғыну негізінде
отбасылық өмір бастала отырып, ұрпақ жалғастыру процесі жүзеге асады.
Кейбір ғылыми зерттеулерде, отбасыға мынадай анықтама берілген:
қазіргі заманғы отбасы – ерлі-зайыпты екі адамның арасындағы некеге
құрылған негізгі әлеуметтік топ, отбасыға сонымен бірге ұрпақтары (ұл-
қыздары) да кіреді. Отбасының негізгі функцияларының қатарына мыналар
кіреді: өмірге бала әкелу, оны тәрбиелеп, өсіру, ең бастысы ерлі-зайыптылар
жыныстық қарым-қатынас қажеттілігін және эмоциялық сезімдерін және басқа
ішкі және сыртқы (әлеуметтік, экономикалық) мұқтаждықтарын өтеу [28;29].
Көптеген зерттеулерде отбасына деген жағымды қатынас таныту балалық
шақтан қаланады деп тұжырымдалады. Балалық шақта адамгершілік қасиет ата-
ананың балаға қатынасына және олардың өз басына деген қатынасына тәуелді
болып келеді. Балалық шақ онтогенезде даму барысында адам өмірінің маңызды
кезеңі. Тұлғаның балалық шағының өту жағдайына байланысты, яғни оның санасы
мен жүрегіне қоршаған әлемнің әсер етуіне қарай бүгінгі нәрестенің ертеңгі
болмысы қалыптасады. Қазақ халқы отбасы тәрбиесіне ерекше мән беріп, он
үште- отау иесі деген. Ерте кезде қазақ отбасыларында қыз баланы 3-5
жастан анасы қасына алып, үйдің жұмысына араластырса, ұл балаларды аңшылық,
мал бағу сияқты түздің тірлігіне араластырған. Осы орайда, қазіргі өмір
тіршілігіміз мүлде басқа сипатта. Сондықтан отбасында әке мен ананың қарым-
қатынасы тұлғаның болашақтағы отбасы егесі ретінде қалыптасуының негізі
болып табылады. Ал, қазіргі таңдағы ересек азаматтардың өзі отбасылық
жауапкершілік пен міндеттерді дұрыс түсінбеуінен қаншама шаңырақ шайқалып
жатқаны белгілі.
Әрдайым отбасы мүшелері тұлғаның ең алғашқы қоғамдық ортасы мен өмір
тәжірибесін жинақтау мектебінің ұстазы болып табылады. Бұл жағдайда отбасы
қарым-қатынасында жағымды сезімдер оның мүшелерін көркемдейтін болады.
Отбасы әлеуметтік институттың алғашқы сатысы болғандықтан тұлға өмірін
әрдайым қолдап отыруы қажет. Себебі, осы әлеуметтік ортада әр баланың ата-
анаға деген сүйіспеншілігі шексіз, шартсыз, кіршіксіз болып табылады. Егер
бала өмірінің алғашқы жылдарында ата-анасының сүйіспеншілігі оның өмірі мен
қауіпсіздігін қамтамасыз етсе, өсе келе ата-ана махаббаты адамның ішкі,
эмоциялық және психологиялық әлемінің қауіпсіздігі мен қолдау қызметін
атқарады.
Ата-ананың махаббаты – адамның жан және тән саулығының, рухани
байлығының және берекесінің сапа көрсеткіштері мен қайнар көзі болып
табылады. Дәл осыдан ата-ананың бірінші және негізгі міндеті баланың
көзқарасында оны жақсы көретіні туралы сенімділікті қалыптастыру болып
табылады. Қандай жағдай, қандай күйде болсын балада ата-ана
сүйспеншілігінен еш күмән болмауы тиіс. Ұрпағына қай жас кезеңінде болмасын
әрқашан мейіріммен, ілтипатпен және ізгілікпен қарау – ата-ананың табиғи
да ең керекті міндеттерінің бірі.
Ата-ана сүйіспеншілігіне сенімділікті ерекшелеу бала тұлғасында кейбір
жағдайларға байланысты қажеттілік тудыратындығы белгілі. Қазіргі таңда өсе
келе бала ата-анасынан бөлек кететін жағдайлар сирек кездестіріп жүрміз.
Бұл жағдайда баланың ең жақын адамдарымен эмоциялық байланыстары үзіліп,
психологиялық, ішкі жан дүниелік жағынан алшақтайды. Қазіргі таңдағы
зерттеулерге сүйене отырып, психологтар жеткіншектік кезеңдегі маскүнемдік
пен нашақорлықтың астарында көбіне ұрпағын сүймейтін ата-аналар жатқанын
дәлелдеген. Нарық жағдайында, материалды құндылықтар басым болып тұрған
уақытта отбасылық тәрбиеге негізгі психологиялық талап – махаббат болып
табылады. Яғни, баланы сүйіп және күнделікті соны жетекшілікке алып қоймай,
сонымен бірге баланың өзі қандай қиындықтар мен қақтығыстар, жанжалдар
туындатып отырса да, тіпті ол өзара қарым-қатынаста болмасын, мейірімін,
олардың оған деген кіршіксіз махаббатын, жылуын үнемі сезінуі керек. Тек
осы жағдайда ғана адамның ішкі әлемі дұрыс қалыптасып, сүйспеншілік
негізінде ғана адамгершілік құлықтық іс-әрекет жасалады, ал сүйіспеншілікке
тек сүйіспеншілік ғана үйретуі сөзсіз.
Қоғамдағы түбегейлі бетбұрыстарға орай, отбасылық қарым-қатынас
сипатында, оған деген көзқарас жаңа сипатта көрініс беріп жүр. Ғылыми-
экономикалық даму жағдайында ата-ана өз сезімдеріне, жүрегінің үніне, өз
баласының қабілеттеріне сенімділікпен арқа сүйеуі керек. Осы орайда, ата-
ана тәрбиенің қандай жүйесін ұстануына тек өзі ғана шешім жасауы тиіс. Бұл
жағдайда баланың жараланғыш нәзік жүрегі үшін оның отбасында сүйікті екенін
сезіну, ата-анасы үшін қымбат екенін ұғыну болып табылады.
Ғылыми зерттеулер көрсеткендей, өскелең ұрпақтың қалыптасуындағы
отбасының маңызды рөлі оның бала дамуындағы әсерін және қайталанбастығымен,
даралығымен және жақындығымен анықталады. Шын мәнісінде ата-анадан жақсы
баланы ешкім біле алмайды [30;31]. Жоғарыда атап өткендей біз жастарды
отбасылық өмірге психологиялық дайындауда балалық кезеңдегі отбасыішілік
қарым-қатынасқа тікелей байланысты жағдайларды сипаттап отырмыз.
Ата-ана тәрбиесі негізінде отбасында тұлғаның адами сапалары
қалыптасады. Бұл адами сапаларға адамгершілік, қайғыра білу, сөйлеу
мәдениеті, зейінділік, мақсаттылық, инабаттылық, ізгілік және т.б.
қасиеттер кіреді. Керісінше, ата-ана стиліне қарай, отбасышілік қарым-
қатынасқа байланысты өзімшілдік, қаталдық, үлкенге деген дөрекілік,
қоршаған ортаға салғырттық, жауапсыздық және аяусыздық сияқты жаман
қылықтар да дамитыны сөзсіз. Осы орайда, ұрпағының тұлғалық сапаларын
қалыптастыру мақсатында ата-аналар әр жағдайда отбасылық салт-дәстүрді
ұстанып, өз ата-анасына құрметпен қарап, баласына боларлық тәрбиеші болып,
шыншылдық, адалдығын көрсетіп, оны жетілдіруі керек.
Жалпы алғанда, әлемде мекендейтін тіршіліктің ішіндегі ең әдемі де
қорғансыз тіршілік иесі-бұл адамзат болып табылады. Адам баласы тұлғалық
дамып, әрі жетіліп өзіндік өмірге тән мен жан үйлесімдігіне жету үшін және
әлеуметтік күрделі қатынастарға дайындалуы үшін шамамен екі он жылдықтай
керек. Осы онжылдықтар адамға білім алып, тәжірибе жинап, мамандық алып,
еңбек әрекетіне қатысып, қоғамда өз орнын табу үшін маңызды болып келеді.
Сондықтан әрбір кезеңдегі тұлғалық дамуды ғылыми тұрғыда зерттеу маңызды
мәселелердің бірі. Біздің зерттеуіміздің басты мәселесі болып табылатын
студенттерді отбасылық өмірге дайындау өзінің құндылығымен алға шығады.
Белгілі ғалым, гуманистік психологияның негізін салушы А. Маслоу
тұлғаның сәтті дамуы үшін оның қажеттіліктері өтелуі тиіс деген тұжырым
жасайды [32]. Бұл қажеттіліктердің қанағаттандырылу деңгейі оның қалыпты
дамуына, құрдастарынан қалмай жетілуіне немесе оның қате жолға түсуіне әсер
етеді. Сонымен қатар, баланың жеке тұлға ретінде қалыптасып, қоғамда өз
орнын табуына мүмкіндік береді. Айтылып отырған мәселе тікелей оның ата-
анасының қатынасына тәуелді болып келеді.
Бүгінгі күні отбасылық өмір сүру жағдайлары түрлі сипатта көрініс беріп
отырған жайы бар. Отбасында ерлі-зайыптылардың бірге тұруы, олардың ара
қатынасын айналасындағылардың жақсы деп бағалауы некеде де бақыттылығын
білдіре бермейді. Отбасы өмірінің астарында қитырқылардың әртүрі болады:
сырттай тату болып есептелетін отбасыларда ерлі-зайыптылардың бір-бірін жек
көріп, рухани салқындық байқалуы мүмкін.
Өз балаларының жан дүниесін ата-аналардың жақсы түсінуі, оларға
отбасында дұрыс та тиімді тәрбиелік орта туындату үшін, бала тәрбиесіне
қатысты білімі және біліктерін ұдайы көтеріп отыру қажеттілігін өздері
түсінуі тиіс. Белгілі психолог Э. Фромм тұжырымдамасында көрсеткендей,
ананың және әкенің махаббаты табиғаты, генезисі және көріну формасы бойынша
бір-бірінен ерекшеленеді және баланың тұлғалық дамуында әртүрлі әсер етеді
[33]. Ананың махаббаты- шексіз, нәзік және шарттанбайды. Әкенің махаббаты-
баладан көп нәрсені талап етеді және ол шарттанған болып келеді. Ол
махаббатқа бала лайықты болуы тиіс. Әке махаббатының туа берілетін
алғышарты болмайды, ол бала өмірінің алғашқы жылдарында қалыптасады деп
тұжырымдайды кейбір зерттеулер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz