Балалар әрекетінің мотивтері - қызығушылықтар
Мазмұны
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділіктерін оқыту үдерісінде
дамытудың педагогикалық – психологиялық негіздері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Бастауыш сынып жасындағы оқушылардың танымдық белсенділігін
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділіктерінің
педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
1.3. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділіктерін дамытудың
психологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділіктерін дамыту
технологиялары.
2.1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділіктерін дамытудың
тиімді
технологиялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
2.2.Тәжірибелік-эксперименттік жұмысқа
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың нәтижесі, оны талдау және
талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша
КІРІСПЕ
Қазіргі Қазақстан Республикасында болып жатқан әлеуметтік
–экономикалық және саяси өзгерістер білім саласын жетілдіруді талап етеді.
Әсіресе, қоғамдағы оқу–ағарту, білім беру салаларындағы гуманитарландыру
мен демократияландыру процестері, ең алдымен, білім мазмұнын жаңартуда
қазіргі заман талаптарына сәйкес болуын қажет етіп отыр.
Білім берудің гуманитарлық сипаты, онда адам тек жай зерттеу
обьектісі ретінде ғана емес, ең алдымен, шығармашылық пен таным субьектісі
құдіретті мәдениет үлгілерін дүниеге әкелген, әрі өзінің шығармашылыққа
деген құлшынысымен оқушыларды баурап әкететін субьектісі ретінде көрінуімен
бедерленеді, -делінген Қазақстан Республикасы гуманитарлық білім беру
тұжырымдамасында. Міне, бұндай мақсатқа жету білім мазмұнын жаңартумен
қатар оқытудың әдіс- тәсілдері мен әр алуан құралдарын қолданудың
тиімділігін арттыру міндетін жүзеге асыруды қажет етеді.
Оқыту процесі екі жақты процесс болғандықтан, мұғалім өзінің ғана іс-
әрекетінің дұрыс болуына қанағаттанып қоймай, оқушылардың да танымдық
әрекеті мен белсенділігін дамытуға ерекше көңіл аударуға тиіс. Мұның өзі
оқыту мен бала дамуының заңдылықтары туралы өте күрделі психологиялық және
педагогикалық мәселе.
Психологтардың зерттеуі анықтағандай кіші мектеп жасындағы оқушылардың
оқуға деген ынтасы, қызығуы ең алдымен, оқу әрекетімен тығыз байланыста
туады. Яғни, оқуға деген қызығуы жеке пәндердің мазмұны бойынша ғана емес,
оқу әрекетінің түрлері бойынша да пайда болады.
Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шiлдедегi N 319 Білім туралы
заңының 16-бабы. Бастауыш бiлiм беретiн оқу бағдарламалары:
Бастауыш бiлiм берудiң жалпы бiлiм беретiн оқу бағдарламалары
баланың жеке басын қалыптастыруға, оның жеке қабiлеттерiн, оқу iсiндегi оң
талпынысы мен алғырлығын: негiзгi мектептiң бiлiм беру бағдарламаларын
кейiннен меңгеру үшiн оқудың, жазудың, есептеудiң, тiлдiк қатынастың,
шығармашылық тұрғыдан өзiн-өзi көрсетудiң, мiнез-құлық мәдениетiнiң берiк
дағдыларын дамытуға бағытталған.
Бастауыш бiлiм берудiң жалпы бiлiм беретiн оқу бағдарламасын игеру
мерзiмi-төрт жыл.
Жалпы бiлiм беретiн оқу бағдарламасын игеру бiлiм алушылар бiлiмiне
аралық бақылаумен және бiлiм алушылардың оқу жетiстiктерiн iрiктемелi
мониторингтiк бағалаумен аяқталады.
Бастауыш сатыдағы кезең – оқушыда оқу әрекеті қалыптасуының өте
ыңғайлы кезеңі. Оқушының оқу -әрекетінің тиімді меңгеруі нәтижесінде онда
оқуға деген талап, ынта, құлшыныс туып, оқу біліктері қалыптасады, яғни
оқушы әртүрлі оқу тапсырмаларын өздігінен шешіп, орындаудың жалпы ортақ
тәсілдерін меңгереді, өз әрекетін бақылау, бағалауды, нәтижесін үлгімен
салыстыруды үйреніп жұмыс істейді.
Оқушылардың көбісінің өз бетінше оқу әрекетін ұйымдастырудың жоғары
деңгейі – танымдық қабілетінің дамуына мүмкіндік туады. Бұдан шығатын
қорытынды: бастауыш сыныптағы оқушыларды дамыта отырып оқытудың негізінде
осы кезеңде оқушы үшін жетекші идея болып табылатын оқу әрекетін
қалыптастыру жататыны айқын көрінеді. Сондықтан жаңа білім мазмқны оқушыда
оқу әрекетін қалыптастыруға бағдарламалар құру қазіргі таңдағы басты бір
міндет болып табылады.
Ұлы ғалымдар, педагогтар (Әл–Фараби, Я.А.Каменский, И.Г.Пестолоцци,
Ж.Ж.Руссо, А.Дистервег, К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин және т.б) оқыту арқылы
оқушылардың ақыл – ой қабілеттерімен дербестігін дамытуға баса назар
аударғаны тегін емес.
Танымдық әрекет пен танымдық қызығушылықтың психологиялық
негіздерін зерттеуге үлес қосқан ғалымдар: Л.С.Выготский, Б.Г.Ананьев,
А.Н.Леонтьев, Л.В.Занков, В.В.Давыдов П.Я.Гальперин, Д.Б.Эльконин,
М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Мұқанов және т.б
Танымдық әрекет пен танымдық қызығушылықтың дидактикалық
негіздерін зерттеуге үлес қосқан - ғалым-педагогтар (М.Н.Скаткин,
Б.П.Есипов, М.А.Данилов, П.И.Пидкасистый, Г.И.Щукина, Т.И.Шамова, Ж.Қараев,
А.Әбілқасымова және т.б) ғылыми еңбектері таным теориясы мен
методологиясына арналған.
Алайда, оқушылардың танымдық әрекеті мен үдерістерін арттыруда
оқыту процесінің, сондай-ақ оны қолданудың тиімділігін жетілдіру
жолдары әлі терең зерттелмей келеді. Бұл мәселенің ғылыми-теориялық
жағынан зерттелуі жеткіліксіз болғандықтан мектеп тәжірибесінде
белгілі кемшіліктер орын алып келеді. Атап айтқанда, мұғалімдер
оқушылардың танымдық әрекетін қалыптастырып, танымдық қызығушылықты
дамытудың тиімді жолдарын қолдануда өздерінің дайындығының деңгейі
төмен екенін мойындайды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Жас ұрпақтың қалыптасып өсіп-өнуіне әсер
ететін факторлардың бірі, дәстүрлі мәдениетіміздің бір бағыты халықтың
тарихи айнасы. Танымдық үдерістер, қоршаған ортасы, айналасы, жалғасы
ұрпақтан-ұрпаққа мұрагерлік мирас жолымен жететін мәдениеті, оның ішінде
біз қарастырып отырған танымдық қабілеттерін қазіргі жас ұрпақ өміріне
енгізу, сонымен қатар бұл мәселені бүгінгі күн талабына сәйкес
педагогикалық талаптар аясында баланың пайдалы жақтарын көрсете отырып іске
асыруды орындау қазіргі дербес қазақ ғылымының зерделеуді қажет ететін
өзекті тақырыптардың бірі болып саналады.
Қазіргі бастауыш мектеп бағдарламасы барлық таным үдерістері жедел
дамыту жолдарын ескере отырып жасалған оқулықтар мазмұны ойлауды дамытуға
үлкен үлесін қосады. Дегенмен осы проблеманы шешу үшін әр мұғалім ойлау
қабілетінің ерекшеліктерін, оны дамыту жолдарын толық түсінуі қажет.
Балалардың осы ерекшеліктеріне жан-жақты түсіну үшін бітіру жұмыс тақырыбын
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыру
технологиялары деп анықталды.
Зерттеу мақсаты: Танымдық үдерістерін зерттеу, психологиялық тұрғыдан
дайындау, балалардың жеке тұлға жағынан дамуын тексеру, балалардың жан-
жақты дамуын бақылау. Оқушылардың танымдық белсенділіктерін арттыру
жолдарын теориялық тұрғыдан негіздеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1.Танымдық үдерістерді дамытудағы технологиялар арқылы бастауыш
сынып оқушыларының танымдық белсенділіктерін дамытудың ғылыми-педагогикалық
негізін анықтау.
2. Сабақ мақсатына байланысты танымдық белсенділігін жеңілдететін
тақырып таңдап алу, үйрету жолдарын көрсету.
3. Танымдық үдерістерін дамыту технологияларының оқыту барысындағы
педагогикалық және психологиялық жолдарын анықтау.
4. Танымдық сабақтарды басқа сабақтармен ұштастыра қолдану жолдарын
көрсету.
5.Таным сабақтары арқылы балаларға қоршаған ортаны тану, ұлттық
салт-дәстүрлерді білуді іске асыруға болатындығын анықтау.
6.Бастауыш сынып оқушыларының танымдық үдерістерін дамыту жолдарының
теориялық негіздерін айқындау;
7.Бастауыш сынып оқушыларының танымдық үдерістерінің психологиялық
негіздерін көрсету;
8. Оқыту процесінде танымдық қызығушылықты арттырудың тиімді әдіс-
тәсілдері мен жолдарын анықтау.
Зерттеу пәні: Педагогика әуел бастан-ақ балалар тәрбиесі жайындағы
ғылым болып қалыптасқан. Тәрбие жайындағы белгілі мәліметтер адам баласының
тәрбиесіне сүйенеді. Алғашқы қоғамдағы адамдардың тәрбие жөніндегі таным-
мағлұматтары, дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары заман ағымына орай бір буыннан
екінші буынға ауысып отырды. Адамзат қоғамының, ғылым-білімінің дамуына
байланысты тәрбиенің шығуын, оның заңдылықтарын ғылыми жолмен түсіндірудің
қажеттігі туды. Осындай өмір, ғылым елегінен өткен мәліметерді пайдаланып,
педагогика адам тәрбиесіне қатысты мәселелерді жан-жақты түсіндірудің
ғылыми және әдіснамалық жолдарын қарастырды.
Зерттеу обьектісі: Бастауыш сыныптағы оқыту үдерісі.
Зерттеу пәні: Оқушылардың танымдық белсенділіктерін дамытудың үдерісі
Зерттеу болжамы: Егер бастауыш сынып оқушыларда таным белсенділіктерін
оқыту барысында дамыту технологияларының маңыздылығын дәлелдей алсақ, онда
төмендегідей жетістіктерге жетуге болады:
-оқушылардың ақыл-ойы кеңейеді;
-өз бетімен еңбектену, іздену, жаңа нәрсені ойлап табу, талпыну қабілеттері
ашылады;
-логикалық ойлауы, ой- белсенділігінің артуы;
-өзін-өзі бағалай білуі, өздігінен жетілу дағдылары қалыптасып дамиды;
-интеллектуалды ойлау қабілеті дамиды;
-белгілі бір іс-әрекетті орындағанда жігерлі еңбек етуі, шығармашылық
тапқырлығы үстей береді.
Зерттеу әдісі: осы зерттеп отырған мәселеге байланысты психологиялық,
педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерге талдау жасау. Педагогикалық
жаңа технологиялар мен әдіс тәсілдер.
Зерттеу базасы: Костанай облысы, Костанай қаласы, Костанай мемлекеттик
педагогикалық институты, педагогика және психология факультеті, педагогика
кафедрасы.
Зерттеудің практикалық маңызы:
Дипломдық жұмысымызда қарастырылған балаларға арналған таным сабақтарын
үйретудің педагогикалық әдістемелік жолдарын сабақтарында қолдануға болады.
Ұсынылған таным сабақтары мұғалімдерін даярлайтын жоғары оқу орындарында,
колледждерде оқытылатын арнайы курстарда пайдалануға, осы сала бойынша
жазылатын ғылыми еңбектерде пайдалануға ұсынамыз. Балаларда таным сабағын
өткізуді жан-жақты дамуы үшін қолданудың дұрыс екендігін насихаттау
мақсатында ата аналармен жұмыс кезінде пайдалануға ұсынамыз.
Зерттеудің теориялық маңызы: Зерттеудің теориялық бөлімі сабақты өткізу
үшін өте қолайлы, оқытушының білімін кеңейтеді ,ата-аналарға да оқу артық
болмайды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
1.Танымдық сабақтарды үздіксіз өткізуді пайдалану арқылы бала жан-
жақты дамудың педагогикалық негізі жасалды.
2.Алғаш рет таным сабағындағы: әртүрлі тақырыпта әңгімелесуді өткізу,
баланың жеке тұлға пікірімен санасу негізінде бала өміріне енгізудің жүйесі
жасалды.
3. Балаларға танымдықты үйрету басқа сабақтармен қоса байланыстыра
отырып зерттелді.
4.Ұлттық ойындардың ғылыми-педагогикалық негізімен оны пайдаланудың әдіс-
тәсілдері жасалды.
5.Жас ұрпақты ұлттық дәстүрді білу, табиғатты тануды үйретуге
болатындығы дәлелденді.
Зерттеудің деректік қоры :
Таным үдерістердің мәселесi – педагогикалық зерттеудiң терең негiзi
екенiн атап өту керек. Оның зерттелуiне маңызды үлес қосқандар:
М.Н.Скаткин, И.Ф.Харламов, М.А.Данилов, И.Л.Лернер, М.И.Махмутов және т.б.
Оқытуды жетiлдiру құралы ретiнде танымдық үдеріс туралы құнды пiкiрлер Ф.
Бэкон, Ф. Рабле, М. Монтень, Д. Локк, Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо, К.
Гельвеций, Д. Дидро, А. Лавуазье, И.Г. Песталоцци, И. Кант және т.б.
еңбектерiнде айтылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Диплом кіріспеден, екі тараудан,қорытынды және қосымшалардан тұрады.
Зерттеу жұмысының соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
Кіріспеде мәселенің өзектілігі, тақырыптың зерттелу деңгейі, жұмыстың
мақсаты мен міндеттері, деректік және әдістемелік негіздері, ғылыми
жаңалығы мен қолданыстық маңызы анықталды.
1-тарауда балалардың таным қабілеттерінің ғылыми-педагогикалық-
психологиялық негіздері беріледі.
2-тарауда бастауыш мектеп оқушыларын оқытудағы жаңа педагогикалық-
психологиялық технологиялар туралы мәліметтер қарастырылып, зерттеуге
қатысты сұрақтар төңірегінде зерттеулер жүргізіліп тұжырымдар жасалынды.
Қорытынды бөлімде зерттеу жұмысының мақсатының орындалуларына
байланысты тұжырымдар мен ұсыныстар жасалынды.
1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділіктерін дамытудың
педагогикалық-психологиялық негіздері
1. Бастауыш сынып жасындағы оқушылардың танымдық белсенділіктерінің
дамуы.
Қиял және оның дамуы. Ескі психологияда қиял біздерге әсер еткен
нәрселердің бейнесін байланыстар нәтижесінде қиысатын психикалық
процестердің барлық түрлеріне қатысты адам әрекетінің ерекше түрі
мәселердің сипатталатын.
Ұзақ уақытка дейін қиялдың сырын ашу қиын мәселелердің біріне санальш
келді. Қиялдың өзіндік сипатына сәйкес психологтар оны ерекше процесс деген
түсінікті қолдан келді, Адамның әр алуан атқаратын қызметіне орай қиялды
біздерге бұрын әсер етуші нәрселерді жинақтап, оларды жаңаша деп қайта
жасалған түрде бейнелейді деп санады. Бұл пікірді өзгеше айтқанда санада
сақталған әсерлер жаңарып, қайта жасалып, өзгеше болып құрылып, тық
бейнелер пайда болады деп түсіндіріліп келді, Мұндай беймелер негізінен
адамнын іс-әрекеті арқылы жүзеге асып, қиял процесі пайда болады. Сондықтан
ассциация психологиясында қиял бұрыннан адам санасында ірге тепкен
нәрселердің қисынды бейнелері мен бөлшектері житалып әсер етеді, солай
болғандықтан да қиялдын сырын ұғу қиынға түседі деген пікір өктем болып
саналғанды.
Қиялға байланысты қиын сырдың мәнін ашу ниетімен бұрынғы психология оны
өзге психикалық процестердің қызметіне қызу үшін де әрқилы әрекеттер
жасараны мәлім. Т.Рибо қиялдың мән-жайын зерттуге арнаған еңбегінде оның
негізінен түрін атап көрсетеді. Оның бірі – қайта жаңғырту қиялы, ал
еніншісі – творчествовалық немесе шығармашылық қиялы.
Қайта жаңғырту қиялын ес деп айтуға да болады. Қиялдың түрі бойынша біз
санамызда бұрын бастан кешіріп, көріп-білген нәрселер мен құбылыстардын түр-
сипатын қайтадан жаңғыртып көз алдымызға келтіреміз. Ес процесіне тән
мұндай кызмет нәрселердің бұрынғы бейнесі дәл қазіргі кезде біздерге
тікелей әсер етіп тұрмағандақтан оларды санада жаңғыртуымыз қиял деп
аталады. .
Қиялдың бұл түрінің естен айырмашылығын түсіндіруде оны қазіргі көріп
тұрган нәрселеріміз біздің санамызда бұрын әсер еткен нәрселердің бейнесін
еске түсіріп, олар қайтадан жанғырады деп түсіндіреді. Дұрысын айтқанда
мұндай жайт әдеттегі ассоциациялық қозғалыстар арқылы еске түсіру қызметін
атқаралды. Егер мен ешқандай табиғат көріністерін көрмей-ақ өзіммен-өзім
болып, ойым мен мақсат-мүлдем жайында қиялданатын болсам бір кезде менің
есіме пәленбай уақытта көрген көрініс елес береді. Ойлану әрекетіндегі
мұндай жайт ес процесінен өзгешелеу. Өйткені менің қиялымды тудырушы сол
нәрсенің бейнесі емес, бөтен бір процестердің ықпалы.
Бұл жайтгы басқаша айтатын болсақ, онда психологтардың айтқанындай ойдың
мағынасы дұрыс жеткізіліп тұр. Себебі қиялдану әрекетінде бүрынғы
бейнелерді жаңғырту еске түсіру әрекетінен әлдеқайда өзгеше сипатта
болатындығын көрсетеді.
Эмоция және оның дамуы. Қазіргі кезде психологияда эмоция жайындағы ілім
және оның теориялық дамуы жалпы психологияның өзге тақырыптарымен
салыстырып қарағанда өзіндік сипаты бар күрделі мәселелер қатарына жатады.
Эмоцияға арналған тақырыптарға психологияның өзғе тақырыптарында арнайы
мәселе ретінде сөз болмаған, таза натурализм үстемдііі туралы мәселелеге
тоқталамыз. Бұл тақырып эмоцияға натуралистік теорияаіын еңуімен
психологиядағы бихевиоризм және мінез-құлық туралы бағыттардың пайда
болуымен сабақтас. Осы тұрғыдан іздестірсек бұрынғы психологиядары эмоция
тақырыбы методологиялық жағынан белгілі бір жағдайда бихевиоризммен жіптес.
Өйткені психологиядағы бихевиористік бағыт бұрынғы спиртуалистік
интроспекциялық психологияга тікелей қарсы шығады. Соған орай эмоция
тақырыбы негізінен натуралистік бағытга баяндальш, өзге тақырынтармен
салыстырғанда өз алдьіна ерекшеленіп, арпа ішіндегі бидай дәніндей болып
көрінеді.
Бұлай деп аныктаудың көптеген себептері бар. Осы ретте біз Дарвин
іліміне арқа сүйейміз. Ол өзінің Адамның жарасымды қозғалыстарының пайда
болуы деген еңбегінде бұрынғы биология ғылымынын дәстүрлерін одан әрі
дамыта отырып, адамның сезімі мен эмоциясы хайуанаттар дүниесінің соқыр
сезімі мен аффекттік серпілістерімен тығыз байланысты түрде дамып жетіле
түсті дейді. Оның жақында орыс тіліне аударылған мақаласында адам бойындағы
жарасымды қимыл-қозғалыстарының бәрі эволюциялық даму нәтижесі екендігін
баяндай отырып, адамның жан дүниесінің ішкі қасиетті сыры болып табылатын
сезімінің пайда болуы, адамның өзі сияқты, жануарлар дүниесінің қылығымен
төркіні бір деп жазады. Мәселенің шындығына үңілетін болсақ, Дарвиннің бұл
пікірі адамға ұқсас жоғары сатыдағы жануарлар мінез-құлқындағы
ұқсастықтардың бар екендігі ешқандай күмән тудырмайды [2-193 б.].
Бір тарихшы ғалымның айтуына қарағанда орта ғасырлық діни көзқарастарынан
арыла қоймаған ағылшынның бір психолог маманы Дарвиннің идеяларына аса
сақтықпен қараған көзқарасын бетіне перде етіп тұтып, оған жанашырлық кейіп
біріп былай депті: Дарвин адам тіршілігіне тән адам максат-мүддесін және
оған құмарлығын жануарларға тән сезім күйі мен әмоциясының пайда болуын
дәлелдеп берді.
Ойлау және оның дамуы. Бүгінгі мәселе – ойлау жәнс оның дамуы. Біз бұл
мәселеге қатысты теориялық көзқарастарды талдай отырып, оларды белгілі
жүйемен іздестіруді шолу жасаумен бастайық.
Психологияда ойлауға байланысты өзекті мәселелерді өмір тәжірибесінде
қаншалықты маңызды екендігі бұл лекцияның негізгі мақсаты болуға тиіс.
Біздер әр уақьпта бірінші орынға ойлаудың тарихи дамуын қойьш, бұл мәселені
ассоциация психологиясының тәжрибе жүзіндегі зерттеулері арқылы қай бағытта
және оларды қалайша шешкендіктерін сіздерге мүмкіндігінше толық баяндап
беруді басты міндетім деп санаймын. Ассоциация психологиясы осы орайда зор
қиындықтарға душар болды: бұл психология тұрғысынан ойлаудың мақсаты мен
бағдарының дамуын ғылым тұрғыдан алып баяндап беру оп-оңай мәселе емес-ті.
Ассоциациялық байланыстардың мәні бойынша белгілі бір түсінік өзге
жағдайларды тудырады. Сондай-ақ мұндай түсініктердің туындауы араластық
немесе мезгілдік жағдаяттарға барып ұшырасады. Солай болғанымен де ойлау
бағыт-тылығы нендей түсініктердеі пайда болады? дейтін сауал біздерді
ойландыра түседі. Ассоциациялық байланыстардың түсініктерінен туындайтын ой
жүйесін ойлаудың даму жолын қалай түсіндіре аламыз? Адамның ойлауы бойынша
алға қойған міндеттерді қалай шешеміз? Ассоциациялық байланыстардың тізбегі
арқылы және адамның қарапайым ойлау әрекеттері нәтижесінде қажетті
мәселелер түйінін дұрыс шеше аламыз ба? Мұндай сұрақтарға ассоциация
психологиясы қосымша ұғым-түсініктерді пайдаланғанымен тәжірибе жүзінде
айқын жауап бере алмады.
Дегенмен ассоциацня психологиясының өкілдері ойлаудың негізгі мақсаты мен
қисынды жүйесін тәжірибе жүзінде жаңа ұғымды қолдана отырып, қалайда
түсіндіріп беруді қолға алып, өздерінше тырмысып бақты. Олар ғылымға
қажырлылык (латын -тілінде – персеверация – қажырлылық, табандылық) деген
ұғымды ендірді. Соның көмегімен ойлау әрекеттерін ассоциация (принциптеріне
сүйеніп шешуді мақсат етті. Бұл ұғымның мәні мұнадай: ассоциация
психологгарының айтуынша біздің санамызда ассоциациялық бағытпен бірге,
оған қарсы тұратын бағдар да бар. Сол бағдар адам санасында ірге теуіп
бекиді. Егер мұндай бағдар өзге бағдармен ығыстырылатын болса, онда олардың
өзара байланысты нәтижесінде қажырлылық пен табандылық көрсететін бағдар
пайда болады. Ассоциация принциптеріне орай ол бұрынғы өз орнына барып
жайғасады деген дәйек келтіреді.
Ес және оның дамуы. Қазіргі психологияның кез келген тарауын алып қарасақ
идеалистік және материалистік теориялардың ес процесіне қатысты талас-
тартысын, көзқарастардың әрқилы жағдайларьш жиі кездестіреміз.
Сондықтан психологияның бұл тарауын бірнеше ондаған жылдар бойы келе
жатқан шиеленісті пікірталастардың ара-жігін ажыратып зерттеу ес процесіне
қатысты мәселелердің мән-жайын кеңінен ашып көрсетуге көмектеседі.
Сіздер мүмкін психологияны өзара тәуелеіз екі бөлімнен тұратын жеке
ғылымдар ретінде іздестіру керек деп санаған бағыттарды да білетін
боларсыздар. Оның бір бөлігік түсіндіруші, екіншісін зерттеуші деп
қарастыру қажет дейтіндер, әдетте, осы ес тарауын ерекше атайды. Мұндай
пікірді қолдаушылар материалистік бағыттағы психологтар еді. Г.Мюнстерберг
пен оның мектебі және олардың идеясын жақтаушылар ес психологиясының дамуын
себепті ойлау жолымен іздестіруді ұсынып, оның адам миымен байланысты
екендігін анықтауды мақсат етіп қойды.
Қазіргі есті нейрондар арасындағы байланыстардың түйісуі деп анықтаушы
теория дами бастады. Ес жайында психология мамандарының бұдан басқа да
тыңнан көтерген теориялардың мақсаты біздер ес процесінін сыр-сипатын жан-
жақты етіп толық түсіндіре алмайтын болғандықтан, оны мидың қызметімен
байланыстырып зертгеу және оның материалдык субстратымен ұштастырып
іздестіруіміз қажет дейді.
Шынында да, ес туралы ілім мұндай стихиялық сипаттағы көзқарастан әлі күнге
дейін арылып, бірізді материалистік тұрғыдан қарастырылған емес; психика
мен мидың ара-қатынасы жайында пікірлердін бәрі идеалистік түсініктермен
ұштастырылады. Осы бағыттағы авторлардың бәрі де ес процесіне қатысты
мәселелер жайында жорамал жасап, өз түсініктерін тиянақты шешім деп білді.
Дегенмені олардың ес жайындағы түсініктері психофизиологиялық жарыспалы
тіректерге сүйеніп, материалистік көзқарастарын тиянақтай алмады. Ес туралы
жарыспалы түсініктер жеңіл-желпі сипатта естін физиологиялық негізін мидың
бөлшектеріндегі тапталған сүрлеумен байланысты екеңдігін және мидың жеке
қызметгерімен ұштастыра отырып түсіндіріледі. Щеңбері тар оеындай
көзқарастар психология мамандарының бірде-біріне ес процесін бірыңғай
материалистік ілім тұрғысынан іздестіріп, оны философиялық ойлау жүйесіне
сәйкес теориялық қорытындылар жасауға мүміндік бермеді.
Мұндай сыңар жақты көзқарас Э.Герингінің ес психологиясын арнайы
іздестіріп, тәжірибе арқылы зерттеген белгілі кітабынан көрініс тапты. Ол
бұл еңбегіңде ес процесіне тиянақты анықтама беріп, оны барлық күрделі
ұйымдасқан материяның қасиеті деді. Герингінің мұндай батьш анықтамасы
бойынша адамның есі табиғаттағы жанды және жансыз нәрселермен тығыз
байланысты құбылыс деп саналады. Осындай түсініктер енді есті жаратылыстық
– биологиялық тұрғыдан із-дестіруге жол ашты. Сонымен бірге, есті
зерттеудің өрісі кенейгенмен ғылыми негізден ауытқыған екі түрлі бағыттың
пайда болуына түрткі жасады. Онын бірі – ес жайындағы қарапайым
түсініктердің тежеусіздігі, екінші бағыт – адам психикасын түсіндірудегі
жарыспалы көзқарас.[10,56]
Қабылдау және дамуы. Бүгінгі біздің лекциямыздың тақырыбы – балалар психо-
логиясындағы қабылдау мәселесі.
Соңғы 15-20 жыл ішінде казіргі психологияда қабылдау мәселесінің түбегейлі
өзгерістерге ұшырағанын сіздер жақсы білесіздер. Осы тақырып төңірегінде
бұрынғы бағыт пен қазіргі тәжірибелік зерттеу арасында қызу талас-тартыстың
болғанынан да хабардарсыздар. Психологиядағы эксперименттік зерттеулер
қабылдау туралы ілімді құрылым (гештальт) психологиясы тұрғысынан
іздестіріп, бұрынғы ассоциация психологиясында ірге тепкен дәстүрлі
әдістерге қарсы қойылды. Қабылдауға қатысты тәжірибелік зерттеулер арқылы
жинақталған материалдардың молдығы соншалық психояогияның өзге
тақырыптарымен салыстырғанда, қабыдау толық іздестірілген мәселелер
қатарына жатады.
Зертгеу нәтижелерінің мәнін сіздер жақсы түсінесіздер. Дегенмен мәселенің
мазмұнын бір-екі сөзбен еетеріңізге түсірейін.
Психикалық тіршілікте ассоциация заңына негізделген басты түсініктердің
бәрі ес процесіне қатысты және естің кызметіне тіректелген. Осындай
түсініктерге тіректелген қабылдауды да ассоциация психологиясындағы
түйсіктердің жиынтығы деп санайды. Ес процесі де ассоциация байланыстарына
сүйене отырып жекелеген елестер мен еске түсірулер белгілі жүйелі ізбен
жасалып отырады дейтін пайымдау жасалады. Міне осындай жәйттердің
байланысты болуына қабылдау да жатады деген түсінік қалыптасты.
Жекелеген бытыраңқы нүктелер мен бөлшектер тұтас дене, не көрнекті тұлға
қалай пайда болады? – деген қисынды сұрақ туьш, сол нәрселер мен тұлғалар
бейнесін біз қалайша танып білеміз, әлде қалай қабылдай аламыз? деген
мәселенің мәнін түсіну керек болады. Мұнлай сұрақтар психолотиядағы
ассоциация бағытына тән болатын. Осындай сұрақтарға сәйкее қабылдау процесі
де жекелеген нәрселердің бөлшектерінен өзара мөлшерлес шашыраңқы
бөлшектерінің жинақталып көз кабығының торына әсер етуі арқылы көзбен көріп
қабылдау процесін тудырады. Қабылдаудың бұл сипаты бойынша көз алдымызда
тұрған нәрсенің бөлшектері көзге әсер етіп, олар мидың алаптарында қозу
тудырады, өзара байланысып тұтасады да, орталық жүйке жүйесі арқылы бірігіп
қабылдау процесін жасайды.
Ерік мәселелері және дамуы. Барлық мәселелерді жұйелі түрде іздестіргеніміз
сияқты бүгінгі тақырып – ерік процесінің даму тарихына қысқаша шолу жасап,
бұл мәселенің ғылымда алатын орнын баяндау.
Ерік процесін теориялық жағынан қарастырғанда мәселенің мән-жайын баяндау
– балалар мен ересек адамдарды ерік-жігер қасиеттерін ашып беру үшін
мынадай екі түрлі бағытта іздестіруді талап етеді. Оның бірі – гетерономдық
теория делінсе, ал екінші бағыт – автономдық теория аталады.
Гетерономдық теория ерікті әрекеттерді күрделі сипаттағы психикалық процесс
және бұл теориялық мәселе санағанмен, ол тәжірибелік зерттеу нәтижесі. Бұл
бағыт бойынша адамның ерікті әрекеттері оның өз ықтиярынан тыс болып
отыратын күрделі психикалық сипаттармен ерекшеленеді ассоциация немесе ақыл-
оймен ұштасып жатады деген пікірді қолдайды. Сөйтіп гетерономдық теорияға
негізделген ерік жайындағы түсініктердін бәрі де адамның ырқынан тыс
құбылыс деп саналады.
Автономдық немесе волюнтаристік теория ерікті процестер мен күй-жайлардың
бәрі де өзара бірлікте болады деген түсінікке негізделеді. Бұл бағыттың
өкілдері ерік процесін ерік эрекеті жайындағы заңмен түсіндіруді мақсат
етеді. Ерік автономдығы деген түсінік ерікті әрекеттің ешбір нәрсеге
тәуелсіз өздігінен болып отыратын құбылыс дейді. Ал ерікті волюнтаристік
тұрғыдан ұғыну – еріктің санамен ешқандай байланысы жоқ деген қате пікірді
қолдайды.
Осы екі бағытты алдымен жекешелеп, онан соң тұтас түрде қарастырып көрсек,
онда бұл бағыттардың негізгі мазмұны мен ерекшеліктерін түсіну онша қиын
бола коймайды.
Гетерономдык теория ерік жайындағы ассоциациялық және ақылға тіректелген
көзқарас болғандықтан бұл мәселені талдап жатудың қажеті бола қоймас
деймін. Сондықтан бұл теорияның тарихи маңызына ғана тоқталып өткім келеді.
Ерік туралы ассоциация теориясының мәні рефлексология мен бихевиоризм
теориясына жақын. Бұл теорияның ерікке қатысты жайттары мынадай.
Ассоциацияның кез келген түрі қайтымды болатыны мәлім. Егер біз ес жайында
тәжірибе жүргізіп, ассоциация принципіне сүйеніп мағынасыз буынньщ бірін
А деп таңбаласақ, ал екіншісін Б деп белгілесек, А буынын естіген
кезде ассоциация бойынша Б буыны еске өзінен-өзі жаңғырып келіп түседі.
Бұл сияқты қарапайым жайт кезінде ассоциацияның қайтымды (өзгермелі) заңы
делінген.Бұл заң, ересек адам сияқты, баланың да белгілі бір әрекеті
бастапқы кезде еріксіз сипатта болады не әрекетін ақыл-оймен басқара
алмайды[3-150 б.].
2. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділіктерінің педагогикалық
негіздері.
Бастауыш мектеп – оқушы тұлғасы мен санасының дамуы қуатты
жүретін, ерекше құнды, қайталанбас кезеңі болып табылады. Сондықтан
бастауыш білім – үздіксіз білім берудің басқышы, білім негізінің
іргетасы. Бастауыш мектеп балаға белгілі бір білім беріп қана
қоймай, оны жалпы дамыту, яғни сөйлеу, оқу, қоршаған орта жөнінде
дұрыс көзқарас қалыптастыру, жағдайды обьективті түрде бақылап,
талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс айтуға, салыстыра білуге,
дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне үйретеді.
Осы орайда егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік
деңгейге жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі
әдіс – тәсілдерін қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс
- әрекеттерінде шығармашылық бағыт ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын
таныта алатын жеке тұлға тәрбиелеу ісіне ерекше мән берілуде.
Демек, мектептегі оқыту үрдісі оқушының танымдық қызығушылығын
арттырып, шығармашылық әрекеттерін дамытуын жол ашуы қажет.
Адам өзін қоршаған ортаны, әлеуметтік дүниені , табиғи
әлемді танып білу барысында, олардың ішкі қасиетін анықтап, даму
заңдылықтарын біледі, ондағы өзінің орнында біліп, басқа адамдармен
қарым – қатынасын анықтайды. Осылардың негізінде өзі белсенді іс -
әрекетке араласады, өзінің сұранымын, қажеттілігін қанағаттандырады.
Олардың өзара маңызды байланыстары танып – білуші субьектіден
тәуелсіз өмір сүреді. Заттар мен оның қасиеттерін түйсік, қабылдау
және ақыл – ой арқылы танып білуге болады. Осы тұрғыдан алғанда
философтар: ”Таным дегеніміз – сыртқы заттар мен құбылыстардың, олардың
қатынастарының адам санасында идеалды образдар жүйесі ретінде
бейнеленуінің қайшылыққа толы күрделі процесі”,-деген анықтама
береді. Олай болса, таным барысында адам өзін қоршаған ортаны
игереді, ол туралы білімі кеңейіп, тереңдей түседі, шынайы білімге
айналады. Ендеше танымды адамның жаңа әрі тың білімді игеріп, рухани
баюы деген қорытынды жасауға болады. Антик философиясы тарихының
“кіндігі” аталған Сократ өзінің басты назарын адам табиғатына аударып
қоймай, ақыл – ойға негізделген адамның мәні оның белсенді іс -
әрекетімен сипатталады деген қорытындыға келген. Сократ бойынша таным
игілікті істің, қайырымды қылықтың қажетті алғы шарты. ”Ізгілік –
бұл білім”,-деген тұжырым жасаған. Платон таным мәселесін жанда әуел
бастан нақтылық түрінде ұшырасатын ақиқатты ажыратып алу ретінде
қарастырады. Платон жан мен тән антропологиялық дуализмді позициясын
ұстанады. Бірақ жан ғана адамды адам ететін субстанция болып
табылады, ал тән оған қарсы материя ретінде қарастырылады. Сондықтан
да адамның жалпы сипаттамасы оның мақсаты және әлеуметтік статусы
жанның сапасына тәуелді.
Неміс философы И.Кант танымдағы субьекттің белсенділігін
мойындайды. Бұл белсенділік субьекттің обьектіге әсерінен көрінеді.
Канттың пікірінше, кез – келген таным субьектпен сипатталады, яғни
барлық таным оның ұйымдастырған тәжірибесінен басталады. Обьект
туралы тәжірибелік білімді біз сезімдік әсерлерді ұғымдық өңдеу
нәтижесінде аламыз. Барлық сезімдік әсерлер сыртқы нақтылықтан
туындайды. Адамның танымдық әрекет аумағына енген сыртқы нақтылық
обьект деп аталады, ал танымдық қабілеттің тікелей бағытталған
нәрсесін Кант “зат” деп атады. Біз өзіміздің танымдық әрекетіміз
аумағына енген нәрселерді ғана танимыз. Ал біздің танымдық
қабілетімізден тыс жатқан нәрселер танылмайды және оларды Кант “өзіндік
зат” деп атады.
Канттың ізбасары И.Фихте ұстазының ілімін ғылыми жүйеге
келтіруге тырысты. Фихтенің пікірінше, кез – келген ғылым өзінің
жетілген формасына келгенге дейін 2 кезеңнен өтеді. Ол кезеңдер:
эмпирикалық және теориялық. Теориялық деңгейде таным үрдісінің барлық
формалары жүйелі түрде қосу жолымен адамның танымдық қабілетін
ғылыми негіздеу жүзеге асады. Адамның танымдық қабілетінің
субстанциясы қиялдың іс -әрекеті болып табылады. Фихтенің айтуынша,
адам теориялық іс - әрекетте қиялдағы бейнелермен еркін қимыл
жасайды[4-189 б.].
Философ Д.Кішібеков: ”Таным дегеніміз сыртқы заттар мен
құбылыстардың, олардың қатынастарының адам санасында идеалды образдар
жүйесі ретінде бейнеленуінің қайшылықа толы күрделі процесі,” - деген
анықтама берген.
Бұдан шығатын қорытынды, таным барысында, адам өзін қоршаған
ортаны игереді, ол туралы білімі кеңейіп, тереңдей түседі, адамның
заттар мен құбылыстар туралы жалпы мәліметі ішкі мәнге қарай
ұмтылып, жүйелі шынайы білімге айналады. Олай болса, танымды
адамның жаңа әрі тың білімді игеріп, рухани баюы деп есептеуге
болады.
Танымды ішкі және сыртқы деп 2 – ге бөліп қарастырған әл –
Фараби: “Әлемдегі заттар мен құбылыстарды сезім арқылы танып білуге
негізделген таным – адам танымының сыртқы негізін түзеді,” - дейді. Ал
танымның ішкі бөлігін абсалютті таза, киелі рух көрініс алған ақыл
– ойдың қызметімен байланыстырады. Адамның өткінші дүниедегі іс
-әрекетімен, бағыт – бағдары қасиетті және пайдалы мақсатқа талпынудан
тұрады және кей кездерде азаттық жасап, қайырымдылықтан асып та
кетіп жатады. Бұл мақсатта адамның өзгелермен қарым – қатынас
нәтижесінде ұлыланған ақыл – парасаты өзінің алған таза табиғи күйін
сақтап қалғанда ғана жеткізген.
Психологиялық жинақтаған деректерге қарағанда танымдық
қажеттілікті қанағаттандыру адамның дұрыс дамуының алғы шарты.
Көптеген зерттеулерде Л.А.Венгер,П.Я.Гальперин, Д.Б.Эльконин,
В.В.Давыдов, Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, Л.В.Занков, Н.А.Менчинская,
Н.Ф.Талызина, Л.И.Божович т.б. психолог - ғалымдар нәтижелі зерттеп
келді, әрі оқыту мазмұнына психологиялық талдау жасай отырып,
сенсорлық дамудағы форма, түс эталондары математиканы оқытудағы түрлі
үлгілер мен схемалар өлшемін енгізді. Баланың таным әрекетін
қалыптастырып зерттей келіп, П.Я.Гальперин олардың кезең - кезеңдік
қалыптастыру тұжырымдамасын талдап шешті. Мұның өзін автор, әрекеттің
ішкі жоспарға көшуі, сыртқы әрекеттік заттармен “оралуы” деп
түсіндірді. П.Я.Гальперин және оның қызметтестерінің ойынша даму
дәрежесінің негізгі көрсеткіші оның бірінші бөлігі деп саналуы
әбден дұрыс. Баланың ойлауын әрі оның дамуын, соның ішінде
практикалық ойлаудың сөздік ойлауға көшуін зерттеген Л.С.Выготский
болды. Бұл зерттеулерді әрі қарай жалғастырған А.А.Люблинская,
Г.И.Менчинская, болды. Сонымен бастауыш сынып оқушыларының оқу
процесін қалыптастыра отырып, танымдық іс -әрекетін де қалыптастырып
дамытуға болады. Танымдық ұғымның танымдық іс - әрекеттен айырмашылығы
оқушылардың оқу тәрбие процесіндегі әрекеттің танымдық іс –
әрекетпен тығыз байланыстылығында. Оқу –тәрбие процесімен қатар,
танымдық әрекетін де жүйелі деңгейге дамып жетіліп отыратындығында[6,
24б.].
Енді танымдық іс - әрекет мәселелері жөніндегі біраз
ғылыми көзқарастарға тоқталып өтейік. Н.Ф.Талызина өзінің “Төменгі
сынып оқушыларының танымдық іс - әрекетінің қалыптасуы” атты
еңбегінде: “Танымдық іс – әрекет әлеуметтік тәжірибенің меңгеру өнімі”,-
дейді. Адамның онтогенетикалық даму барысында көптеген өмір
жаңалықтарын кездестіреді, сол себептен ең алғашқы кезеңінде әлсізі
дәрменсіздігін байқатады. Себебі, адам өзінің даму жолында көптеген
жаңалықтарға кездесіп, оны танымдық меңгеру барысында біраз
қиындықтарды басынан өткереді. Ендеше, дүниені тани отырып, соның
танымына сай икемделіп, бейімделіп, жетіліп отырады. Мысалы: оқушы
өзінің жіберген қателерін өзі түзету арқылы, ережелерді меңгерту
жүйесін анықтап, танымдық іс - әрекетін біртіндеп қалыптастырады. Ендеше,
алғаш жіберген қателерін екі рет қайталамауға тырысады. Бастауыш
сынып оқушыларының танымдық іс - әрекетін қалыптасыру үшін мына
мәселелерді ескеру қажет.
1.Сол заттың қасиетін анықтай білуге үйрету.
2.Жалпы ұғымнан жекелеген ұғымдарды түсінуге үйрету.
3.Меңгеріп отырған материалдың негізгі жағдайлары мен жанама
жағдайларын анықтауға үйрету.
Қазақтың ұлы ақыны А.Құнанбаев адамның танымдық қасиетінің
табиғаты туралы 31 – сөзінде:”естіген нәрсені ұмытпастыққа 4 түрлі
себеп бар: әуелі – көкірегі ояу байлаулы берік болмақ керек, екінші сол
нәрсені естігенде я көргенде ғибраттану керек, көңілденіп, тұшынып,
ынтамен ұғыну керек, үшіншіден сол нәрсені бірнеше уақыт қайталап,
ойланып, көңілге бекіту керек. Бұл нәрселер – күллі ақыл мен ғылымды
тудыратын ұғым нәрселер,”-деп жазды.
Абайдың айтуынша, адамның өмірі мен оның бүгінгі және болашағы
үшін ең басты қажеттілік, адамның мақсатына, мұратына жетуі үшін
өзін және қоршаған ортаны кеңірек танып, оның нәтижесін өмірде
қолдана білуі керек.
Қазіргі дидактика, педагогика мен психологиядағы жаңа
жетістіктерге сүйене отырып, қызығушылықтың оқушыға білім берудегі,
дамытудағы және оның жеке тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруға үлкен
мүмкіншілік ашып отыр. Оқытудағы қызығушылықтың ерекше түрі –
танымдық қызығушылық. Оның саласы танымдық іс - әрекет оқушының оқу
пәндерінің мазмұнын және қажетті амалдар мен біліктерді, дағдыларды
меңгеруі, осылардың көмегімен оқушы білім алады.
Балалар әрекетінің мотивтері - қызығушылықтар. Негізгі
қызығушылықтың тікелей қызығушылыққа айналуын А.Н Леонтьев мотивтің
мақсатқа жақындауы деді.
Танымдық қызығушылық оқушыға білім берудің белсенділігі мен
дербестігінің даму факторы. Оқытудағы қызығушылық мәселелері, оның
маңызы жөнінде көптеген дидакт- педагогтар жазып кетті.
Я.А. Коменский жаңа мектепті білімнің қуаныштың, жарықтың
қайнар бұлағы деп қарастырса, қызығушылықты осы жағдайды жасаудың
басты жолдарының бірі деп есептеді.
Ж.Ж. Руссо тәрбиеленушінің оны қоршаған заттар мен құбылыстарға
тікелей қызығушылығына сүйене отырып, балаға оңтайлы және жағымды
оқуды құруға тырысты.
Белгілі ғалымдар М.Беляев, Н.Морозова, С.Рубинштейннің
пікірлері бойынша: қызығу әр қырынан алып қарауға болатын күрделі
ұғым, адамның белгілі бір обьектіні ұғынып, білуге ұмтылған іс-
әрекетін қуаттандыратын психологиялық ерекшелік. Қызығу жаңаны танып
–білуге, әрекеттің жаңа әдістерін іздестіруге әкеледі. Танымдық әрекет
қажеттілік арқылы жүзеге асады. Олай болса, оқушы оқу пәніне қызығады,
кейіннен ол пән оқушының іс - әрекеттің мақсатқа қозғағыш күш –
мотивіне айналуы мүмкін. Бұл жөнінде Н.Морозова “Іс- әрекет көздеген
мақсатқа жетуге түрткі болады” дейді.
Танымдық белсенділік болмаса оқуға деген шығармашылық қабілетті
дамыту мүмкін емес.
Бірінші сыныпта оқитын оқушылардың танымдық қызығушылығының
даму деңгейлері әр түрлі болуы мүмкін. Танымдық қызығушылықтың ең
қарапайым деңгейі оқушылардың сабақта естіген жаңа деректерге,
қызғылықты құбылыстарға тікелей қызығуы.
Кейбір балаларда танымдық қызығушылық жақсы дамыса, ал
кейбірінде нашар көрінеді. Әр сыныпта сабақ үстінде сұрақ қойып,
үй тапсырмасын даярлағанда қосымша әдебиеттер оқып, сөздіктер мен
анықтамаларды пайдаланып, өте жоғары баға алуға тырысатын балалар
болады. Керісінше, ешқашан қолын көтермейтін, енжар, селқос, ғылыми
көпшілік көркем әдебиеттерді оқымайтын балалар да болады.
Біз өз жұмысымызда іс -әрекетке жұмыс таңдағанда
оқушылардың танымдық қызығушылығын ескере жоспарлаймыз. Дербес жұмысты
орындай отырып , оқушы алған білім, біліктілік дағдыларын пайдаланады,
ізденеді, шығармашылық, белсенділік әрекет анық көрінеді танымдық жаңа
деңгейіне көтеріледі.
Оқу үрдісін жетілдірудегі танымдық қызығушылық ролін қарастыра
отырып, оның білім беру ісіндегі күрделі мәселелерге әсер ететініне
көз жеткізілді, мысалы: 6 жастан оқыту, үлгермеушілікті жою мәселесі,
оқу жүктемесін реттеу.
Біз зерттеу жұмысымызда сыртқы түрткінің мағынасын өзгертіп,
оқуға баланың қызығушылығын арттырып, оқушыда оқығым келеді, білгім
келеді, мен тапсырма орындап көрейінші деген сияқты мотивтермен
іштей оқуға талпынуына үйлестіріп оқытуды жөн көрдік.
3. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділіктерін дамытудың
психологиялық сипаттамасы
Мектеп жүйесіндегі ең маңызды кезең – бастауыш мектеп кезеңі,
мұнда оқыту іс -әрекетінің негізгі компоненттері қалыптасады.
Қазақ әдебиетінің классигі, көрнекті ағартушы, ғалым
Ж.Аймауытовтың “Психология” атты, ана тілінде жазылған тұңғыш
психологиялық, педагогикалық құнарлы еңбегінде: ”Білімге деген
ынталанушылық, - деп
жазды ол,- адам бойындағы ой еңбегі күшінің қайнар көзі, сондай
көздерді көбірек алу, өркендету - мұғалімнің бойына біткен қасиет
болуы керек”.
Психолог С.Д.Смирновтың пайымдауынша Танымның қандай болмасын
нақты аспектілері танымдық іс-әрекет барысында басталады, мысалы
дүние туралы негізгі көзқарас, оны бейнелеуден кейін тиянақтау,
толықтыру, түзетуден тұрады. Психологтар оқыту процесі адамның іс-
әрекеті мен танымдық процестерінің бірлігінде қарастырылып, оны
негізге ала отырып, оқыту процесінің негізгі белгілері танымдық іс-
әрекеттің маңызды формаларының бірі болса, онда мектептегі оқытуды
әлеуметтік мағнасы жағынан тиянақты іске асыруды, үш түрлі
қажеттіліктерге бөлген:
Бірінші-танымдық қажеттіліктер, мәселені шешу тәсілі немесе оқыту
процесінде жаңа мағлұматтар алуды қанағаттандыру.
Екінші-әлеуметтік қажеттіліктер, Мұғалім-оқушы және Оқушы-оқушы
қарым-қатынастары негізінде оқыту іс-әрекетінің барысы немесе
қатынасын және қатынасын және оқыту іс-әрекетіне байланысты оның
шешімін қанағаттандыру.
Үшінші-оқушының өзінің Мен-ге байланысты қажеттілік, жетістікке
жету қажеттілігі, оқу тапсырмаларының негізгі деңгейін арттыру.
Психологтардың зерттеулеріне сүйенсек, оқыту процесінің түрлі мазмұны
мен компоненттеріне бағыттау негізінде төмендегідей танымдық іс-
әрекет деңгейлерін талдап көрсеткен.
І. Жаңа білімдерді игеруге бағытталумен сипатталатын ауқымдық
танымдық іс-әрекет;
ІІ. Білімдерге қол жеткізу тәсілдерін игеруге бағытталумен
сипатталатын танымдық іс-әрекет.
IІІ. Білімге қол жеткізу тәсілдерін ұдайы жеткізуге
бағытталумен ерекшеленетін өз бетінше білім алу процесі.
Белгілі психолог С.М.Джакуповтың пікірінше: Оқыту
процесіндегі субьектілердің қарым-қатынасында мағналардың өзгеруі
біріккен іс-әрекеттің мотивтері мен мақсаттарының заңды құрылуына
мүмкіндік береді және оларды оқыту процесінде ескеру, біріккен
танымдық іс-әрекетті қалыптастыру үшін қажетті шартты жасайды, -
деп тұжырымдайды[2-187 б.].
Қажеттіліктен кейін қызығушылық тудыру десек ол туралы
психологиялық сөздікте: “қызығушылық дегеніміз – дүниедегі заттар мен
құбылыстарды белсенділікпен танып білуге бағытталған адамның жеке
ерекшеліктерінің бір көрінісі”,– деп көрсетілген.
Психологтар саналы әрекеттің бірі қызығу, - деп санайды. Адам алдына
мақсат қойып, өздерінің ерік-жігерін жұмсап, кейін заттармен үнемі
шұғылданып отырады. Мысалы, оқушылардың оқуға қызығушылығын арттыру үшін,
оларға оқулықтың мазмұнын, ондағы тапсырмаларды түсіндіріп отыруы қажет.
Егер оқушының оқуға деген түсінігі болмаса, оның қызығушылығы да болмайды.
Егер қызығушылығы қалыптаспаса оқушының шығармашылығы да қалыптаспайды.
Қызығуды төмендегідей шартты түрде үшке бөліп қарастыруға болады:
а) мақсатты қызығу. Адам алдында бір мақсат қойса, сол мақсатқа жетуді
қызық көреді;
ә) әрекеттік қызығу. Мұнда адам алдында бір үлкен міндет қоймай,
істейтін ісінің нәтижесі қандай болатынына қызықпай, тек атқаратын
еңбегінің ағымына қызығады. Мысалы, оқушы көркем сөз үйірмесіне қатысуға
қызығады. Одан керемет пайда келтіретін немесе бір нәтижеге жетейін деп
алдына мақсат қоймаса да уақыт өткізу үшін жаңағы айтылған әрекеттердің
ағымына қызығуы мүмкін;
б) қорытындыға қызығу. Мұнда адам істейтін еңбегінің нәтижесіне
қызығады. Бір нәтижеге жетуді көздеп, әрекет етеді, барлық күшін соған
жұмсайды.
Бастауыш сыныптарда оқушылардың қызығушылығы тұрақтала бастайды. Бұл
кезеңде балалар әр нәрсеге әуес болады, көп заттарды білгісі
келіп, ол заттардың қайдан пайда болғанын, неге олай екенін
түсінгісі келеді. Сыныпта оқушылар өз қызығуларын іс жүзінде
тәжірибемен байланыстырып, оны орындай алатынын не алмайтыннын
белгілеп отырады.Бастауыш сыныптарда оқушылардың қызығуы тұрақты
келеді.Оқушылардың қызығуларын дамытуда психолог Т.Тәжібаев мынадай
жайттарды ескертеді.Олар:
1) Балаларда танымдық қызығулар дами түсу үшін оқу сапасын
жақсарту керек.Оқу мазмұнды, идеялы,тартымды болып келгені жөн.
2) Балалардың көркем әдебиетті көбірек оқу жағын қарастыру
керек.Себебі, осы арқылы оқушылар көп нәрсемен танысады,көп білім
алады,сөйтіп олардың оқуға деген қызығуы артады.
3) Балалардың өз бетімен дербес жұмыс істеу жағын үйретіп,
олардың оқуының, еңбегінің мәдени түрде жүзеге асу жағын қарастырып
отыру қажет.Түрлі шараларды қолданып, мұғалім балалардың сабағынан
артта қалмауын қарастырған жөн.
4) Балалардың білімі әр уақытта жүйелі түрде бағаланып
отырылуы тиіс. Бағаның нәтижесін өздеріне айтып, талапты зерек
балаларды мадақтап отырғаны дұрыс.
5) Мұғалім балалардың оқуын, тәртібін бағалау мәселесіне жауапты
қарағаны жөн. Мұғалімнің оқушыға қойған қате бағасы оларға өте
қатты әсер етеді, олардың көңілін қалдырады. Мұндай жағдайда бала
сабағын дайындамайтын, мұғалімге сенбейтін болады.
Психология ғылымында оқуға қажетті шарттың бірі қызығу
болып саналады. Ал қызығу дегеніміз-адамның саналы іс-әрекеті. Себебі,
адам алдына мақсат қойып, өздерінің ерік-жігерін жұмсап, кейбір
заттармен үнемі шұғылданып отырады. Мысалы, оқушылар оқуға қызығу
үшін олар алдымен оқулықтың мазмұнын түсінуі керек. Адамның негізгі
қызығуларын: мақсатты, әрекеттік, қорытындыға қызығу деп шартты түрде
үшке бөліп қарастырады.
Мақсатты қызығуда адам алдына бір мақсат қойса, сол
мақсатына жетуді қызық көреді. Әрекеттік қызығуда алдына белгілі
мақсат қоймай, тек қана атқаратын еңбегіне қызығады. Қорытынды
қызығуды істейтін еңбегінің нәтижесіне қызығады. Бастауыш мектеп
жасындағы балалардың қызығулары біршама тұрақтала бастайды. Себебі,
олар әр нәрсеге әуес болады, көп оқушылар өз қызығуларын іс
жүзінде тәжірибемен байланыстырып, оларды жүзеге асыра алатынын
белгілеп, ескеріп отырады.Оқыту процесінде танымдық іс-әрекеттің даму
мәселесін терең зерттеген ғалымдар Л.И.Божович, П.Я.Гальперин,
В.В.Давыдов, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн,және т.б болды.
Ал психологтар Л.Славина, Л.Божович, Н.Морозова мотивтің
негізгі екі құрылымын көрсетіп берді. Олар:
а) оқушылардың оқу іс-әрекетіне түрткі болатын қоршаған ортасы;
б) мазмұндық және процестік сипаттан тұратын,оқу іс-
әрекетінің өзі түрткі болатын таным қызығуы;
Психологиялық сөздікте: түрткі (мотив) (фран.мotif, лат.moveo –
қозғаймын) – субъектінің өмір сүру жағдайы ықпалымен қалыптасатын және оның
белсенділігінің бағыттылығын анықтайтын әрекетті туғызушы. Түрткі термині
субъектінің белсенділігін туғызатын түрлі құбылыстар мен күйлерді білдіру
үшін қолданылады. Түрткі – адамды түрлі іс-әрекетке итермелейтін себеп.
Кісінің өз қажетін өтеуі оның түрткілеріне байланысты. Мысалы, бір оқушы
өзінің тиянақты білім алуын келешекте өміріне ойластырады, екінші бір
оқушыда түрткі тек баға алуға бағытталады. Мұндайда екі түрлі түркінің
нәтижесі де екі түрлі болады. Мақсат анықталмаса, түрткі дәрменсіз келеді,
тек қиялын қозғап қана қояды.
Психология мен педагогикада оқу мотивтеріне көптеген зерттеулер
арналған (С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леоньтев, Л.И.Божович, Л.С.Савина,
Н.Г.Морозова, М.А.Данилов, В.С.Ильин, Г.И.Щукина және басқалар). Бұл
ғалымдардың топшылауынша оқушыны білім алуға итермелейтін мотивтер көп.
Мотивтерді ғылыми классификациялау әлі жүріп жатыр, бірақ практика жүзінде
оларды мына топтарға бөлуге болады.
Әлеуметтік мотивтер – сөздік атаулары оқушыларда бастауыш сыныпта пайда
болады ("білімді болғым келеді", "Отаныма пайдамды келтіргім келеді").
Жоғарғы сыныптарда белгілі бір мәнге ие болады: бала өмірлік жоспар
құрады, санаға ұялатады, өзін-өзі тануға талпынады[4-184 б.].
Танымдық мотивтер – танымдық қызығушылықтар және қажеттіліктер. Оқушы
үшін "жаңаны білу қызық," "ғылымға ену", "танымдағы өзінің жетістіктерін
көру". Танымдық қызығушылықтар белсенділіктің, дербестіктің негізінде
жатыр.
Адамгершілік мотивтер. Мұнда жеке тұлғаның адамдарға, іс-әрекетке,
өзінің қоғамдағы және ұғымдағы орнына қарым-қатынасы көрінеді. Ата-ана,
қоғам, ұжым алдындағы жауапкершілікті, ар-ұятты сезіну қиыншылықтарды
жеңуге, қызықсыз тапсырмаларды орындауға жетелейді.
Қарым-қатынас мотивтері. "Ауырып қалғанда мектепті сағынамын, балаларсыз
көңілсіз", "Сабақтарды жақсы көремін, онда балалармен пікір таластырып өз
ойыңды дәлелдеуге болады", "Біздің сынып жақсы, көңілді" – бұл мотивтердің
тобы оқушылардың мектепке деген көзқарасын білдіреді. Ұжымдағы жайлы ахуал
білімнің нәтижелі, жемісті болуын қамтамасыз етеді.
Өзін-өзі тәрбиелеу мотивтері – жоғарғы сыныптарда анық көрінеді. "Оқу
ойды, ерікті дамытады", "Қоғамтану мен бұрын байқамаған, білмеген
мәселелерді ашты", "Математика пәнін асыға күтемін, себебі ол ойды керемет
жаттықтырады", "Әдебиет сабағы жан-жақты дамытады, сабақ сайын бір сатыға
көтеріліп қаламын" – осындай мотивтер оқушылардың оқуға деген қарым-
қатынасын анық көрсетеді.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың негізгі іс-әрекеті-оқу.
Оқу әрекеті арқылы адам қоғамдағы тарихи мағлұматта мен білім қорын
меңгеріп, өзінің рухани дүниесін байытады, дүниетанымдық көзқарасын
қалыптастырады
Білім алудың, дүниені ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділіктерін оқыту үдерісінде
дамытудың педагогикалық – психологиялық негіздері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Бастауыш сынып жасындағы оқушылардың танымдық белсенділігін
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділіктерінің
педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
1.3. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділіктерін дамытудың
психологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділіктерін дамыту
технологиялары.
2.1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділіктерін дамытудың
тиімді
технологиялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
2.2.Тәжірибелік-эксперименттік жұмысқа
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың нәтижесі, оны талдау және
талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша
КІРІСПЕ
Қазіргі Қазақстан Республикасында болып жатқан әлеуметтік
–экономикалық және саяси өзгерістер білім саласын жетілдіруді талап етеді.
Әсіресе, қоғамдағы оқу–ағарту, білім беру салаларындағы гуманитарландыру
мен демократияландыру процестері, ең алдымен, білім мазмұнын жаңартуда
қазіргі заман талаптарына сәйкес болуын қажет етіп отыр.
Білім берудің гуманитарлық сипаты, онда адам тек жай зерттеу
обьектісі ретінде ғана емес, ең алдымен, шығармашылық пен таным субьектісі
құдіретті мәдениет үлгілерін дүниеге әкелген, әрі өзінің шығармашылыққа
деген құлшынысымен оқушыларды баурап әкететін субьектісі ретінде көрінуімен
бедерленеді, -делінген Қазақстан Республикасы гуманитарлық білім беру
тұжырымдамасында. Міне, бұндай мақсатқа жету білім мазмұнын жаңартумен
қатар оқытудың әдіс- тәсілдері мен әр алуан құралдарын қолданудың
тиімділігін арттыру міндетін жүзеге асыруды қажет етеді.
Оқыту процесі екі жақты процесс болғандықтан, мұғалім өзінің ғана іс-
әрекетінің дұрыс болуына қанағаттанып қоймай, оқушылардың да танымдық
әрекеті мен белсенділігін дамытуға ерекше көңіл аударуға тиіс. Мұның өзі
оқыту мен бала дамуының заңдылықтары туралы өте күрделі психологиялық және
педагогикалық мәселе.
Психологтардың зерттеуі анықтағандай кіші мектеп жасындағы оқушылардың
оқуға деген ынтасы, қызығуы ең алдымен, оқу әрекетімен тығыз байланыста
туады. Яғни, оқуға деген қызығуы жеке пәндердің мазмұны бойынша ғана емес,
оқу әрекетінің түрлері бойынша да пайда болады.
Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шiлдедегi N 319 Білім туралы
заңының 16-бабы. Бастауыш бiлiм беретiн оқу бағдарламалары:
Бастауыш бiлiм берудiң жалпы бiлiм беретiн оқу бағдарламалары
баланың жеке басын қалыптастыруға, оның жеке қабiлеттерiн, оқу iсiндегi оң
талпынысы мен алғырлығын: негiзгi мектептiң бiлiм беру бағдарламаларын
кейiннен меңгеру үшiн оқудың, жазудың, есептеудiң, тiлдiк қатынастың,
шығармашылық тұрғыдан өзiн-өзi көрсетудiң, мiнез-құлық мәдениетiнiң берiк
дағдыларын дамытуға бағытталған.
Бастауыш бiлiм берудiң жалпы бiлiм беретiн оқу бағдарламасын игеру
мерзiмi-төрт жыл.
Жалпы бiлiм беретiн оқу бағдарламасын игеру бiлiм алушылар бiлiмiне
аралық бақылаумен және бiлiм алушылардың оқу жетiстiктерiн iрiктемелi
мониторингтiк бағалаумен аяқталады.
Бастауыш сатыдағы кезең – оқушыда оқу әрекеті қалыптасуының өте
ыңғайлы кезеңі. Оқушының оқу -әрекетінің тиімді меңгеруі нәтижесінде онда
оқуға деген талап, ынта, құлшыныс туып, оқу біліктері қалыптасады, яғни
оқушы әртүрлі оқу тапсырмаларын өздігінен шешіп, орындаудың жалпы ортақ
тәсілдерін меңгереді, өз әрекетін бақылау, бағалауды, нәтижесін үлгімен
салыстыруды үйреніп жұмыс істейді.
Оқушылардың көбісінің өз бетінше оқу әрекетін ұйымдастырудың жоғары
деңгейі – танымдық қабілетінің дамуына мүмкіндік туады. Бұдан шығатын
қорытынды: бастауыш сыныптағы оқушыларды дамыта отырып оқытудың негізінде
осы кезеңде оқушы үшін жетекші идея болып табылатын оқу әрекетін
қалыптастыру жататыны айқын көрінеді. Сондықтан жаңа білім мазмқны оқушыда
оқу әрекетін қалыптастыруға бағдарламалар құру қазіргі таңдағы басты бір
міндет болып табылады.
Ұлы ғалымдар, педагогтар (Әл–Фараби, Я.А.Каменский, И.Г.Пестолоцци,
Ж.Ж.Руссо, А.Дистервег, К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин және т.б) оқыту арқылы
оқушылардың ақыл – ой қабілеттерімен дербестігін дамытуға баса назар
аударғаны тегін емес.
Танымдық әрекет пен танымдық қызығушылықтың психологиялық
негіздерін зерттеуге үлес қосқан ғалымдар: Л.С.Выготский, Б.Г.Ананьев,
А.Н.Леонтьев, Л.В.Занков, В.В.Давыдов П.Я.Гальперин, Д.Б.Эльконин,
М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Мұқанов және т.б
Танымдық әрекет пен танымдық қызығушылықтың дидактикалық
негіздерін зерттеуге үлес қосқан - ғалым-педагогтар (М.Н.Скаткин,
Б.П.Есипов, М.А.Данилов, П.И.Пидкасистый, Г.И.Щукина, Т.И.Шамова, Ж.Қараев,
А.Әбілқасымова және т.б) ғылыми еңбектері таным теориясы мен
методологиясына арналған.
Алайда, оқушылардың танымдық әрекеті мен үдерістерін арттыруда
оқыту процесінің, сондай-ақ оны қолданудың тиімділігін жетілдіру
жолдары әлі терең зерттелмей келеді. Бұл мәселенің ғылыми-теориялық
жағынан зерттелуі жеткіліксіз болғандықтан мектеп тәжірибесінде
белгілі кемшіліктер орын алып келеді. Атап айтқанда, мұғалімдер
оқушылардың танымдық әрекетін қалыптастырып, танымдық қызығушылықты
дамытудың тиімді жолдарын қолдануда өздерінің дайындығының деңгейі
төмен екенін мойындайды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Жас ұрпақтың қалыптасып өсіп-өнуіне әсер
ететін факторлардың бірі, дәстүрлі мәдениетіміздің бір бағыты халықтың
тарихи айнасы. Танымдық үдерістер, қоршаған ортасы, айналасы, жалғасы
ұрпақтан-ұрпаққа мұрагерлік мирас жолымен жететін мәдениеті, оның ішінде
біз қарастырып отырған танымдық қабілеттерін қазіргі жас ұрпақ өміріне
енгізу, сонымен қатар бұл мәселені бүгінгі күн талабына сәйкес
педагогикалық талаптар аясында баланың пайдалы жақтарын көрсете отырып іске
асыруды орындау қазіргі дербес қазақ ғылымының зерделеуді қажет ететін
өзекті тақырыптардың бірі болып саналады.
Қазіргі бастауыш мектеп бағдарламасы барлық таным үдерістері жедел
дамыту жолдарын ескере отырып жасалған оқулықтар мазмұны ойлауды дамытуға
үлкен үлесін қосады. Дегенмен осы проблеманы шешу үшін әр мұғалім ойлау
қабілетінің ерекшеліктерін, оны дамыту жолдарын толық түсінуі қажет.
Балалардың осы ерекшеліктеріне жан-жақты түсіну үшін бітіру жұмыс тақырыбын
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыру
технологиялары деп анықталды.
Зерттеу мақсаты: Танымдық үдерістерін зерттеу, психологиялық тұрғыдан
дайындау, балалардың жеке тұлға жағынан дамуын тексеру, балалардың жан-
жақты дамуын бақылау. Оқушылардың танымдық белсенділіктерін арттыру
жолдарын теориялық тұрғыдан негіздеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1.Танымдық үдерістерді дамытудағы технологиялар арқылы бастауыш
сынып оқушыларының танымдық белсенділіктерін дамытудың ғылыми-педагогикалық
негізін анықтау.
2. Сабақ мақсатына байланысты танымдық белсенділігін жеңілдететін
тақырып таңдап алу, үйрету жолдарын көрсету.
3. Танымдық үдерістерін дамыту технологияларының оқыту барысындағы
педагогикалық және психологиялық жолдарын анықтау.
4. Танымдық сабақтарды басқа сабақтармен ұштастыра қолдану жолдарын
көрсету.
5.Таным сабақтары арқылы балаларға қоршаған ортаны тану, ұлттық
салт-дәстүрлерді білуді іске асыруға болатындығын анықтау.
6.Бастауыш сынып оқушыларының танымдық үдерістерін дамыту жолдарының
теориялық негіздерін айқындау;
7.Бастауыш сынып оқушыларының танымдық үдерістерінің психологиялық
негіздерін көрсету;
8. Оқыту процесінде танымдық қызығушылықты арттырудың тиімді әдіс-
тәсілдері мен жолдарын анықтау.
Зерттеу пәні: Педагогика әуел бастан-ақ балалар тәрбиесі жайындағы
ғылым болып қалыптасқан. Тәрбие жайындағы белгілі мәліметтер адам баласының
тәрбиесіне сүйенеді. Алғашқы қоғамдағы адамдардың тәрбие жөніндегі таным-
мағлұматтары, дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары заман ағымына орай бір буыннан
екінші буынға ауысып отырды. Адамзат қоғамының, ғылым-білімінің дамуына
байланысты тәрбиенің шығуын, оның заңдылықтарын ғылыми жолмен түсіндірудің
қажеттігі туды. Осындай өмір, ғылым елегінен өткен мәліметерді пайдаланып,
педагогика адам тәрбиесіне қатысты мәселелерді жан-жақты түсіндірудің
ғылыми және әдіснамалық жолдарын қарастырды.
Зерттеу обьектісі: Бастауыш сыныптағы оқыту үдерісі.
Зерттеу пәні: Оқушылардың танымдық белсенділіктерін дамытудың үдерісі
Зерттеу болжамы: Егер бастауыш сынып оқушыларда таным белсенділіктерін
оқыту барысында дамыту технологияларының маңыздылығын дәлелдей алсақ, онда
төмендегідей жетістіктерге жетуге болады:
-оқушылардың ақыл-ойы кеңейеді;
-өз бетімен еңбектену, іздену, жаңа нәрсені ойлап табу, талпыну қабілеттері
ашылады;
-логикалық ойлауы, ой- белсенділігінің артуы;
-өзін-өзі бағалай білуі, өздігінен жетілу дағдылары қалыптасып дамиды;
-интеллектуалды ойлау қабілеті дамиды;
-белгілі бір іс-әрекетті орындағанда жігерлі еңбек етуі, шығармашылық
тапқырлығы үстей береді.
Зерттеу әдісі: осы зерттеп отырған мәселеге байланысты психологиялық,
педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерге талдау жасау. Педагогикалық
жаңа технологиялар мен әдіс тәсілдер.
Зерттеу базасы: Костанай облысы, Костанай қаласы, Костанай мемлекеттик
педагогикалық институты, педагогика және психология факультеті, педагогика
кафедрасы.
Зерттеудің практикалық маңызы:
Дипломдық жұмысымызда қарастырылған балаларға арналған таным сабақтарын
үйретудің педагогикалық әдістемелік жолдарын сабақтарында қолдануға болады.
Ұсынылған таным сабақтары мұғалімдерін даярлайтын жоғары оқу орындарында,
колледждерде оқытылатын арнайы курстарда пайдалануға, осы сала бойынша
жазылатын ғылыми еңбектерде пайдалануға ұсынамыз. Балаларда таным сабағын
өткізуді жан-жақты дамуы үшін қолданудың дұрыс екендігін насихаттау
мақсатында ата аналармен жұмыс кезінде пайдалануға ұсынамыз.
Зерттеудің теориялық маңызы: Зерттеудің теориялық бөлімі сабақты өткізу
үшін өте қолайлы, оқытушының білімін кеңейтеді ,ата-аналарға да оқу артық
болмайды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
1.Танымдық сабақтарды үздіксіз өткізуді пайдалану арқылы бала жан-
жақты дамудың педагогикалық негізі жасалды.
2.Алғаш рет таным сабағындағы: әртүрлі тақырыпта әңгімелесуді өткізу,
баланың жеке тұлға пікірімен санасу негізінде бала өміріне енгізудің жүйесі
жасалды.
3. Балаларға танымдықты үйрету басқа сабақтармен қоса байланыстыра
отырып зерттелді.
4.Ұлттық ойындардың ғылыми-педагогикалық негізімен оны пайдаланудың әдіс-
тәсілдері жасалды.
5.Жас ұрпақты ұлттық дәстүрді білу, табиғатты тануды үйретуге
болатындығы дәлелденді.
Зерттеудің деректік қоры :
Таным үдерістердің мәселесi – педагогикалық зерттеудiң терең негiзi
екенiн атап өту керек. Оның зерттелуiне маңызды үлес қосқандар:
М.Н.Скаткин, И.Ф.Харламов, М.А.Данилов, И.Л.Лернер, М.И.Махмутов және т.б.
Оқытуды жетiлдiру құралы ретiнде танымдық үдеріс туралы құнды пiкiрлер Ф.
Бэкон, Ф. Рабле, М. Монтень, Д. Локк, Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо, К.
Гельвеций, Д. Дидро, А. Лавуазье, И.Г. Песталоцци, И. Кант және т.б.
еңбектерiнде айтылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Диплом кіріспеден, екі тараудан,қорытынды және қосымшалардан тұрады.
Зерттеу жұмысының соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
Кіріспеде мәселенің өзектілігі, тақырыптың зерттелу деңгейі, жұмыстың
мақсаты мен міндеттері, деректік және әдістемелік негіздері, ғылыми
жаңалығы мен қолданыстық маңызы анықталды.
1-тарауда балалардың таным қабілеттерінің ғылыми-педагогикалық-
психологиялық негіздері беріледі.
2-тарауда бастауыш мектеп оқушыларын оқытудағы жаңа педагогикалық-
психологиялық технологиялар туралы мәліметтер қарастырылып, зерттеуге
қатысты сұрақтар төңірегінде зерттеулер жүргізіліп тұжырымдар жасалынды.
Қорытынды бөлімде зерттеу жұмысының мақсатының орындалуларына
байланысты тұжырымдар мен ұсыныстар жасалынды.
1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділіктерін дамытудың
педагогикалық-психологиялық негіздері
1. Бастауыш сынып жасындағы оқушылардың танымдық белсенділіктерінің
дамуы.
Қиял және оның дамуы. Ескі психологияда қиял біздерге әсер еткен
нәрселердің бейнесін байланыстар нәтижесінде қиысатын психикалық
процестердің барлық түрлеріне қатысты адам әрекетінің ерекше түрі
мәселердің сипатталатын.
Ұзақ уақытка дейін қиялдың сырын ашу қиын мәселелердің біріне санальш
келді. Қиялдың өзіндік сипатына сәйкес психологтар оны ерекше процесс деген
түсінікті қолдан келді, Адамның әр алуан атқаратын қызметіне орай қиялды
біздерге бұрын әсер етуші нәрселерді жинақтап, оларды жаңаша деп қайта
жасалған түрде бейнелейді деп санады. Бұл пікірді өзгеше айтқанда санада
сақталған әсерлер жаңарып, қайта жасалып, өзгеше болып құрылып, тық
бейнелер пайда болады деп түсіндіріліп келді, Мұндай беймелер негізінен
адамнын іс-әрекеті арқылы жүзеге асып, қиял процесі пайда болады. Сондықтан
ассциация психологиясында қиял бұрыннан адам санасында ірге тепкен
нәрселердің қисынды бейнелері мен бөлшектері житалып әсер етеді, солай
болғандықтан да қиялдын сырын ұғу қиынға түседі деген пікір өктем болып
саналғанды.
Қиялға байланысты қиын сырдың мәнін ашу ниетімен бұрынғы психология оны
өзге психикалық процестердің қызметіне қызу үшін де әрқилы әрекеттер
жасараны мәлім. Т.Рибо қиялдың мән-жайын зерттуге арнаған еңбегінде оның
негізінен түрін атап көрсетеді. Оның бірі – қайта жаңғырту қиялы, ал
еніншісі – творчествовалық немесе шығармашылық қиялы.
Қайта жаңғырту қиялын ес деп айтуға да болады. Қиялдың түрі бойынша біз
санамызда бұрын бастан кешіріп, көріп-білген нәрселер мен құбылыстардын түр-
сипатын қайтадан жаңғыртып көз алдымызға келтіреміз. Ес процесіне тән
мұндай кызмет нәрселердің бұрынғы бейнесі дәл қазіргі кезде біздерге
тікелей әсер етіп тұрмағандақтан оларды санада жаңғыртуымыз қиял деп
аталады. .
Қиялдың бұл түрінің естен айырмашылығын түсіндіруде оны қазіргі көріп
тұрган нәрселеріміз біздің санамызда бұрын әсер еткен нәрселердің бейнесін
еске түсіріп, олар қайтадан жанғырады деп түсіндіреді. Дұрысын айтқанда
мұндай жайт әдеттегі ассоциациялық қозғалыстар арқылы еске түсіру қызметін
атқаралды. Егер мен ешқандай табиғат көріністерін көрмей-ақ өзіммен-өзім
болып, ойым мен мақсат-мүлдем жайында қиялданатын болсам бір кезде менің
есіме пәленбай уақытта көрген көрініс елес береді. Ойлану әрекетіндегі
мұндай жайт ес процесінен өзгешелеу. Өйткені менің қиялымды тудырушы сол
нәрсенің бейнесі емес, бөтен бір процестердің ықпалы.
Бұл жайтгы басқаша айтатын болсақ, онда психологтардың айтқанындай ойдың
мағынасы дұрыс жеткізіліп тұр. Себебі қиялдану әрекетінде бүрынғы
бейнелерді жаңғырту еске түсіру әрекетінен әлдеқайда өзгеше сипатта
болатындығын көрсетеді.
Эмоция және оның дамуы. Қазіргі кезде психологияда эмоция жайындағы ілім
және оның теориялық дамуы жалпы психологияның өзге тақырыптарымен
салыстырып қарағанда өзіндік сипаты бар күрделі мәселелер қатарына жатады.
Эмоцияға арналған тақырыптарға психологияның өзғе тақырыптарында арнайы
мәселе ретінде сөз болмаған, таза натурализм үстемдііі туралы мәселелеге
тоқталамыз. Бұл тақырып эмоцияға натуралистік теорияаіын еңуімен
психологиядағы бихевиоризм және мінез-құлық туралы бағыттардың пайда
болуымен сабақтас. Осы тұрғыдан іздестірсек бұрынғы психологиядары эмоция
тақырыбы методологиялық жағынан белгілі бір жағдайда бихевиоризммен жіптес.
Өйткені психологиядағы бихевиористік бағыт бұрынғы спиртуалистік
интроспекциялық психологияга тікелей қарсы шығады. Соған орай эмоция
тақырыбы негізінен натуралистік бағытга баяндальш, өзге тақырынтармен
салыстырғанда өз алдьіна ерекшеленіп, арпа ішіндегі бидай дәніндей болып
көрінеді.
Бұлай деп аныктаудың көптеген себептері бар. Осы ретте біз Дарвин
іліміне арқа сүйейміз. Ол өзінің Адамның жарасымды қозғалыстарының пайда
болуы деген еңбегінде бұрынғы биология ғылымынын дәстүрлерін одан әрі
дамыта отырып, адамның сезімі мен эмоциясы хайуанаттар дүниесінің соқыр
сезімі мен аффекттік серпілістерімен тығыз байланысты түрде дамып жетіле
түсті дейді. Оның жақында орыс тіліне аударылған мақаласында адам бойындағы
жарасымды қимыл-қозғалыстарының бәрі эволюциялық даму нәтижесі екендігін
баяндай отырып, адамның жан дүниесінің ішкі қасиетті сыры болып табылатын
сезімінің пайда болуы, адамның өзі сияқты, жануарлар дүниесінің қылығымен
төркіні бір деп жазады. Мәселенің шындығына үңілетін болсақ, Дарвиннің бұл
пікірі адамға ұқсас жоғары сатыдағы жануарлар мінез-құлқындағы
ұқсастықтардың бар екендігі ешқандай күмән тудырмайды [2-193 б.].
Бір тарихшы ғалымның айтуына қарағанда орта ғасырлық діни көзқарастарынан
арыла қоймаған ағылшынның бір психолог маманы Дарвиннің идеяларына аса
сақтықпен қараған көзқарасын бетіне перде етіп тұтып, оған жанашырлық кейіп
біріп былай депті: Дарвин адам тіршілігіне тән адам максат-мүддесін және
оған құмарлығын жануарларға тән сезім күйі мен әмоциясының пайда болуын
дәлелдеп берді.
Ойлау және оның дамуы. Бүгінгі мәселе – ойлау жәнс оның дамуы. Біз бұл
мәселеге қатысты теориялық көзқарастарды талдай отырып, оларды белгілі
жүйемен іздестіруді шолу жасаумен бастайық.
Психологияда ойлауға байланысты өзекті мәселелерді өмір тәжірибесінде
қаншалықты маңызды екендігі бұл лекцияның негізгі мақсаты болуға тиіс.
Біздер әр уақьпта бірінші орынға ойлаудың тарихи дамуын қойьш, бұл мәселені
ассоциация психологиясының тәжрибе жүзіндегі зерттеулері арқылы қай бағытта
және оларды қалайша шешкендіктерін сіздерге мүмкіндігінше толық баяндап
беруді басты міндетім деп санаймын. Ассоциация психологиясы осы орайда зор
қиындықтарға душар болды: бұл психология тұрғысынан ойлаудың мақсаты мен
бағдарының дамуын ғылым тұрғыдан алып баяндап беру оп-оңай мәселе емес-ті.
Ассоциациялық байланыстардың мәні бойынша белгілі бір түсінік өзге
жағдайларды тудырады. Сондай-ақ мұндай түсініктердің туындауы араластық
немесе мезгілдік жағдаяттарға барып ұшырасады. Солай болғанымен де ойлау
бағыт-тылығы нендей түсініктердеі пайда болады? дейтін сауал біздерді
ойландыра түседі. Ассоциациялық байланыстардың түсініктерінен туындайтын ой
жүйесін ойлаудың даму жолын қалай түсіндіре аламыз? Адамның ойлауы бойынша
алға қойған міндеттерді қалай шешеміз? Ассоциациялық байланыстардың тізбегі
арқылы және адамның қарапайым ойлау әрекеттері нәтижесінде қажетті
мәселелер түйінін дұрыс шеше аламыз ба? Мұндай сұрақтарға ассоциация
психологиясы қосымша ұғым-түсініктерді пайдаланғанымен тәжірибе жүзінде
айқын жауап бере алмады.
Дегенмен ассоциацня психологиясының өкілдері ойлаудың негізгі мақсаты мен
қисынды жүйесін тәжірибе жүзінде жаңа ұғымды қолдана отырып, қалайда
түсіндіріп беруді қолға алып, өздерінше тырмысып бақты. Олар ғылымға
қажырлылык (латын -тілінде – персеверация – қажырлылық, табандылық) деген
ұғымды ендірді. Соның көмегімен ойлау әрекеттерін ассоциация (принциптеріне
сүйеніп шешуді мақсат етті. Бұл ұғымның мәні мұнадай: ассоциация
психологгарының айтуынша біздің санамызда ассоциациялық бағытпен бірге,
оған қарсы тұратын бағдар да бар. Сол бағдар адам санасында ірге теуіп
бекиді. Егер мұндай бағдар өзге бағдармен ығыстырылатын болса, онда олардың
өзара байланысты нәтижесінде қажырлылық пен табандылық көрсететін бағдар
пайда болады. Ассоциация принциптеріне орай ол бұрынғы өз орнына барып
жайғасады деген дәйек келтіреді.
Ес және оның дамуы. Қазіргі психологияның кез келген тарауын алып қарасақ
идеалистік және материалистік теориялардың ес процесіне қатысты талас-
тартысын, көзқарастардың әрқилы жағдайларьш жиі кездестіреміз.
Сондықтан психологияның бұл тарауын бірнеше ондаған жылдар бойы келе
жатқан шиеленісті пікірталастардың ара-жігін ажыратып зерттеу ес процесіне
қатысты мәселелердің мән-жайын кеңінен ашып көрсетуге көмектеседі.
Сіздер мүмкін психологияны өзара тәуелеіз екі бөлімнен тұратын жеке
ғылымдар ретінде іздестіру керек деп санаған бағыттарды да білетін
боларсыздар. Оның бір бөлігік түсіндіруші, екіншісін зерттеуші деп
қарастыру қажет дейтіндер, әдетте, осы ес тарауын ерекше атайды. Мұндай
пікірді қолдаушылар материалистік бағыттағы психологтар еді. Г.Мюнстерберг
пен оның мектебі және олардың идеясын жақтаушылар ес психологиясының дамуын
себепті ойлау жолымен іздестіруді ұсынып, оның адам миымен байланысты
екендігін анықтауды мақсат етіп қойды.
Қазіргі есті нейрондар арасындағы байланыстардың түйісуі деп анықтаушы
теория дами бастады. Ес жайында психология мамандарының бұдан басқа да
тыңнан көтерген теориялардың мақсаты біздер ес процесінін сыр-сипатын жан-
жақты етіп толық түсіндіре алмайтын болғандықтан, оны мидың қызметімен
байланыстырып зертгеу және оның материалдык субстратымен ұштастырып
іздестіруіміз қажет дейді.
Шынында да, ес туралы ілім мұндай стихиялық сипаттағы көзқарастан әлі күнге
дейін арылып, бірізді материалистік тұрғыдан қарастырылған емес; психика
мен мидың ара-қатынасы жайында пікірлердін бәрі идеалистік түсініктермен
ұштастырылады. Осы бағыттағы авторлардың бәрі де ес процесіне қатысты
мәселелер жайында жорамал жасап, өз түсініктерін тиянақты шешім деп білді.
Дегенмені олардың ес жайындағы түсініктері психофизиологиялық жарыспалы
тіректерге сүйеніп, материалистік көзқарастарын тиянақтай алмады. Ес туралы
жарыспалы түсініктер жеңіл-желпі сипатта естін физиологиялық негізін мидың
бөлшектеріндегі тапталған сүрлеумен байланысты екеңдігін және мидың жеке
қызметгерімен ұштастыра отырып түсіндіріледі. Щеңбері тар оеындай
көзқарастар психология мамандарының бірде-біріне ес процесін бірыңғай
материалистік ілім тұрғысынан іздестіріп, оны философиялық ойлау жүйесіне
сәйкес теориялық қорытындылар жасауға мүміндік бермеді.
Мұндай сыңар жақты көзқарас Э.Герингінің ес психологиясын арнайы
іздестіріп, тәжірибе арқылы зерттеген белгілі кітабынан көрініс тапты. Ол
бұл еңбегіңде ес процесіне тиянақты анықтама беріп, оны барлық күрделі
ұйымдасқан материяның қасиеті деді. Герингінің мұндай батьш анықтамасы
бойынша адамның есі табиғаттағы жанды және жансыз нәрселермен тығыз
байланысты құбылыс деп саналады. Осындай түсініктер енді есті жаратылыстық
– биологиялық тұрғыдан із-дестіруге жол ашты. Сонымен бірге, есті
зерттеудің өрісі кенейгенмен ғылыми негізден ауытқыған екі түрлі бағыттың
пайда болуына түрткі жасады. Онын бірі – ес жайындағы қарапайым
түсініктердің тежеусіздігі, екінші бағыт – адам психикасын түсіндірудегі
жарыспалы көзқарас.[10,56]
Қабылдау және дамуы. Бүгінгі біздің лекциямыздың тақырыбы – балалар психо-
логиясындағы қабылдау мәселесі.
Соңғы 15-20 жыл ішінде казіргі психологияда қабылдау мәселесінің түбегейлі
өзгерістерге ұшырағанын сіздер жақсы білесіздер. Осы тақырып төңірегінде
бұрынғы бағыт пен қазіргі тәжірибелік зерттеу арасында қызу талас-тартыстың
болғанынан да хабардарсыздар. Психологиядағы эксперименттік зерттеулер
қабылдау туралы ілімді құрылым (гештальт) психологиясы тұрғысынан
іздестіріп, бұрынғы ассоциация психологиясында ірге тепкен дәстүрлі
әдістерге қарсы қойылды. Қабылдауға қатысты тәжірибелік зерттеулер арқылы
жинақталған материалдардың молдығы соншалық психояогияның өзге
тақырыптарымен салыстырғанда, қабыдау толық іздестірілген мәселелер
қатарына жатады.
Зертгеу нәтижелерінің мәнін сіздер жақсы түсінесіздер. Дегенмен мәселенің
мазмұнын бір-екі сөзбен еетеріңізге түсірейін.
Психикалық тіршілікте ассоциация заңына негізделген басты түсініктердің
бәрі ес процесіне қатысты және естің кызметіне тіректелген. Осындай
түсініктерге тіректелген қабылдауды да ассоциация психологиясындағы
түйсіктердің жиынтығы деп санайды. Ес процесі де ассоциация байланыстарына
сүйене отырып жекелеген елестер мен еске түсірулер белгілі жүйелі ізбен
жасалып отырады дейтін пайымдау жасалады. Міне осындай жәйттердің
байланысты болуына қабылдау да жатады деген түсінік қалыптасты.
Жекелеген бытыраңқы нүктелер мен бөлшектер тұтас дене, не көрнекті тұлға
қалай пайда болады? – деген қисынды сұрақ туьш, сол нәрселер мен тұлғалар
бейнесін біз қалайша танып білеміз, әлде қалай қабылдай аламыз? деген
мәселенің мәнін түсіну керек болады. Мұнлай сұрақтар психолотиядағы
ассоциация бағытына тән болатын. Осындай сұрақтарға сәйкее қабылдау процесі
де жекелеген нәрселердің бөлшектерінен өзара мөлшерлес шашыраңқы
бөлшектерінің жинақталып көз кабығының торына әсер етуі арқылы көзбен көріп
қабылдау процесін тудырады. Қабылдаудың бұл сипаты бойынша көз алдымызда
тұрған нәрсенің бөлшектері көзге әсер етіп, олар мидың алаптарында қозу
тудырады, өзара байланысып тұтасады да, орталық жүйке жүйесі арқылы бірігіп
қабылдау процесін жасайды.
Ерік мәселелері және дамуы. Барлық мәселелерді жұйелі түрде іздестіргеніміз
сияқты бүгінгі тақырып – ерік процесінің даму тарихына қысқаша шолу жасап,
бұл мәселенің ғылымда алатын орнын баяндау.
Ерік процесін теориялық жағынан қарастырғанда мәселенің мән-жайын баяндау
– балалар мен ересек адамдарды ерік-жігер қасиеттерін ашып беру үшін
мынадай екі түрлі бағытта іздестіруді талап етеді. Оның бірі – гетерономдық
теория делінсе, ал екінші бағыт – автономдық теория аталады.
Гетерономдық теория ерікті әрекеттерді күрделі сипаттағы психикалық процесс
және бұл теориялық мәселе санағанмен, ол тәжірибелік зерттеу нәтижесі. Бұл
бағыт бойынша адамның ерікті әрекеттері оның өз ықтиярынан тыс болып
отыратын күрделі психикалық сипаттармен ерекшеленеді ассоциация немесе ақыл-
оймен ұштасып жатады деген пікірді қолдайды. Сөйтіп гетерономдық теорияға
негізделген ерік жайындағы түсініктердін бәрі де адамның ырқынан тыс
құбылыс деп саналады.
Автономдық немесе волюнтаристік теория ерікті процестер мен күй-жайлардың
бәрі де өзара бірлікте болады деген түсінікке негізделеді. Бұл бағыттың
өкілдері ерік процесін ерік эрекеті жайындағы заңмен түсіндіруді мақсат
етеді. Ерік автономдығы деген түсінік ерікті әрекеттің ешбір нәрсеге
тәуелсіз өздігінен болып отыратын құбылыс дейді. Ал ерікті волюнтаристік
тұрғыдан ұғыну – еріктің санамен ешқандай байланысы жоқ деген қате пікірді
қолдайды.
Осы екі бағытты алдымен жекешелеп, онан соң тұтас түрде қарастырып көрсек,
онда бұл бағыттардың негізгі мазмұны мен ерекшеліктерін түсіну онша қиын
бола коймайды.
Гетерономдык теория ерік жайындағы ассоциациялық және ақылға тіректелген
көзқарас болғандықтан бұл мәселені талдап жатудың қажеті бола қоймас
деймін. Сондықтан бұл теорияның тарихи маңызына ғана тоқталып өткім келеді.
Ерік туралы ассоциация теориясының мәні рефлексология мен бихевиоризм
теориясына жақын. Бұл теорияның ерікке қатысты жайттары мынадай.
Ассоциацияның кез келген түрі қайтымды болатыны мәлім. Егер біз ес жайында
тәжірибе жүргізіп, ассоциация принципіне сүйеніп мағынасыз буынньщ бірін
А деп таңбаласақ, ал екіншісін Б деп белгілесек, А буынын естіген
кезде ассоциация бойынша Б буыны еске өзінен-өзі жаңғырып келіп түседі.
Бұл сияқты қарапайым жайт кезінде ассоциацияның қайтымды (өзгермелі) заңы
делінген.Бұл заң, ересек адам сияқты, баланың да белгілі бір әрекеті
бастапқы кезде еріксіз сипатта болады не әрекетін ақыл-оймен басқара
алмайды[3-150 б.].
2. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділіктерінің педагогикалық
негіздері.
Бастауыш мектеп – оқушы тұлғасы мен санасының дамуы қуатты
жүретін, ерекше құнды, қайталанбас кезеңі болып табылады. Сондықтан
бастауыш білім – үздіксіз білім берудің басқышы, білім негізінің
іргетасы. Бастауыш мектеп балаға белгілі бір білім беріп қана
қоймай, оны жалпы дамыту, яғни сөйлеу, оқу, қоршаған орта жөнінде
дұрыс көзқарас қалыптастыру, жағдайды обьективті түрде бақылап,
талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс айтуға, салыстыра білуге,
дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне үйретеді.
Осы орайда егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік
деңгейге жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі
әдіс – тәсілдерін қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс
- әрекеттерінде шығармашылық бағыт ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын
таныта алатын жеке тұлға тәрбиелеу ісіне ерекше мән берілуде.
Демек, мектептегі оқыту үрдісі оқушының танымдық қызығушылығын
арттырып, шығармашылық әрекеттерін дамытуын жол ашуы қажет.
Адам өзін қоршаған ортаны, әлеуметтік дүниені , табиғи
әлемді танып білу барысында, олардың ішкі қасиетін анықтап, даму
заңдылықтарын біледі, ондағы өзінің орнында біліп, басқа адамдармен
қарым – қатынасын анықтайды. Осылардың негізінде өзі белсенді іс -
әрекетке араласады, өзінің сұранымын, қажеттілігін қанағаттандырады.
Олардың өзара маңызды байланыстары танып – білуші субьектіден
тәуелсіз өмір сүреді. Заттар мен оның қасиеттерін түйсік, қабылдау
және ақыл – ой арқылы танып білуге болады. Осы тұрғыдан алғанда
философтар: ”Таным дегеніміз – сыртқы заттар мен құбылыстардың, олардың
қатынастарының адам санасында идеалды образдар жүйесі ретінде
бейнеленуінің қайшылыққа толы күрделі процесі”,-деген анықтама
береді. Олай болса, таным барысында адам өзін қоршаған ортаны
игереді, ол туралы білімі кеңейіп, тереңдей түседі, шынайы білімге
айналады. Ендеше танымды адамның жаңа әрі тың білімді игеріп, рухани
баюы деген қорытынды жасауға болады. Антик философиясы тарихының
“кіндігі” аталған Сократ өзінің басты назарын адам табиғатына аударып
қоймай, ақыл – ойға негізделген адамның мәні оның белсенді іс -
әрекетімен сипатталады деген қорытындыға келген. Сократ бойынша таным
игілікті істің, қайырымды қылықтың қажетті алғы шарты. ”Ізгілік –
бұл білім”,-деген тұжырым жасаған. Платон таным мәселесін жанда әуел
бастан нақтылық түрінде ұшырасатын ақиқатты ажыратып алу ретінде
қарастырады. Платон жан мен тән антропологиялық дуализмді позициясын
ұстанады. Бірақ жан ғана адамды адам ететін субстанция болып
табылады, ал тән оған қарсы материя ретінде қарастырылады. Сондықтан
да адамның жалпы сипаттамасы оның мақсаты және әлеуметтік статусы
жанның сапасына тәуелді.
Неміс философы И.Кант танымдағы субьекттің белсенділігін
мойындайды. Бұл белсенділік субьекттің обьектіге әсерінен көрінеді.
Канттың пікірінше, кез – келген таным субьектпен сипатталады, яғни
барлық таным оның ұйымдастырған тәжірибесінен басталады. Обьект
туралы тәжірибелік білімді біз сезімдік әсерлерді ұғымдық өңдеу
нәтижесінде аламыз. Барлық сезімдік әсерлер сыртқы нақтылықтан
туындайды. Адамның танымдық әрекет аумағына енген сыртқы нақтылық
обьект деп аталады, ал танымдық қабілеттің тікелей бағытталған
нәрсесін Кант “зат” деп атады. Біз өзіміздің танымдық әрекетіміз
аумағына енген нәрселерді ғана танимыз. Ал біздің танымдық
қабілетімізден тыс жатқан нәрселер танылмайды және оларды Кант “өзіндік
зат” деп атады.
Канттың ізбасары И.Фихте ұстазының ілімін ғылыми жүйеге
келтіруге тырысты. Фихтенің пікірінше, кез – келген ғылым өзінің
жетілген формасына келгенге дейін 2 кезеңнен өтеді. Ол кезеңдер:
эмпирикалық және теориялық. Теориялық деңгейде таным үрдісінің барлық
формалары жүйелі түрде қосу жолымен адамның танымдық қабілетін
ғылыми негіздеу жүзеге асады. Адамның танымдық қабілетінің
субстанциясы қиялдың іс -әрекеті болып табылады. Фихтенің айтуынша,
адам теориялық іс - әрекетте қиялдағы бейнелермен еркін қимыл
жасайды[4-189 б.].
Философ Д.Кішібеков: ”Таным дегеніміз сыртқы заттар мен
құбылыстардың, олардың қатынастарының адам санасында идеалды образдар
жүйесі ретінде бейнеленуінің қайшылықа толы күрделі процесі,” - деген
анықтама берген.
Бұдан шығатын қорытынды, таным барысында, адам өзін қоршаған
ортаны игереді, ол туралы білімі кеңейіп, тереңдей түседі, адамның
заттар мен құбылыстар туралы жалпы мәліметі ішкі мәнге қарай
ұмтылып, жүйелі шынайы білімге айналады. Олай болса, танымды
адамның жаңа әрі тың білімді игеріп, рухани баюы деп есептеуге
болады.
Танымды ішкі және сыртқы деп 2 – ге бөліп қарастырған әл –
Фараби: “Әлемдегі заттар мен құбылыстарды сезім арқылы танып білуге
негізделген таным – адам танымының сыртқы негізін түзеді,” - дейді. Ал
танымның ішкі бөлігін абсалютті таза, киелі рух көрініс алған ақыл
– ойдың қызметімен байланыстырады. Адамның өткінші дүниедегі іс
-әрекетімен, бағыт – бағдары қасиетті және пайдалы мақсатқа талпынудан
тұрады және кей кездерде азаттық жасап, қайырымдылықтан асып та
кетіп жатады. Бұл мақсатта адамның өзгелермен қарым – қатынас
нәтижесінде ұлыланған ақыл – парасаты өзінің алған таза табиғи күйін
сақтап қалғанда ғана жеткізген.
Психологиялық жинақтаған деректерге қарағанда танымдық
қажеттілікті қанағаттандыру адамның дұрыс дамуының алғы шарты.
Көптеген зерттеулерде Л.А.Венгер,П.Я.Гальперин, Д.Б.Эльконин,
В.В.Давыдов, Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, Л.В.Занков, Н.А.Менчинская,
Н.Ф.Талызина, Л.И.Божович т.б. психолог - ғалымдар нәтижелі зерттеп
келді, әрі оқыту мазмұнына психологиялық талдау жасай отырып,
сенсорлық дамудағы форма, түс эталондары математиканы оқытудағы түрлі
үлгілер мен схемалар өлшемін енгізді. Баланың таным әрекетін
қалыптастырып зерттей келіп, П.Я.Гальперин олардың кезең - кезеңдік
қалыптастыру тұжырымдамасын талдап шешті. Мұның өзін автор, әрекеттің
ішкі жоспарға көшуі, сыртқы әрекеттік заттармен “оралуы” деп
түсіндірді. П.Я.Гальперин және оның қызметтестерінің ойынша даму
дәрежесінің негізгі көрсеткіші оның бірінші бөлігі деп саналуы
әбден дұрыс. Баланың ойлауын әрі оның дамуын, соның ішінде
практикалық ойлаудың сөздік ойлауға көшуін зерттеген Л.С.Выготский
болды. Бұл зерттеулерді әрі қарай жалғастырған А.А.Люблинская,
Г.И.Менчинская, болды. Сонымен бастауыш сынып оқушыларының оқу
процесін қалыптастыра отырып, танымдық іс -әрекетін де қалыптастырып
дамытуға болады. Танымдық ұғымның танымдық іс - әрекеттен айырмашылығы
оқушылардың оқу тәрбие процесіндегі әрекеттің танымдық іс –
әрекетпен тығыз байланыстылығында. Оқу –тәрбие процесімен қатар,
танымдық әрекетін де жүйелі деңгейге дамып жетіліп отыратындығында[6,
24б.].
Енді танымдық іс - әрекет мәселелері жөніндегі біраз
ғылыми көзқарастарға тоқталып өтейік. Н.Ф.Талызина өзінің “Төменгі
сынып оқушыларының танымдық іс - әрекетінің қалыптасуы” атты
еңбегінде: “Танымдық іс – әрекет әлеуметтік тәжірибенің меңгеру өнімі”,-
дейді. Адамның онтогенетикалық даму барысында көптеген өмір
жаңалықтарын кездестіреді, сол себептен ең алғашқы кезеңінде әлсізі
дәрменсіздігін байқатады. Себебі, адам өзінің даму жолында көптеген
жаңалықтарға кездесіп, оны танымдық меңгеру барысында біраз
қиындықтарды басынан өткереді. Ендеше, дүниені тани отырып, соның
танымына сай икемделіп, бейімделіп, жетіліп отырады. Мысалы: оқушы
өзінің жіберген қателерін өзі түзету арқылы, ережелерді меңгерту
жүйесін анықтап, танымдық іс - әрекетін біртіндеп қалыптастырады. Ендеше,
алғаш жіберген қателерін екі рет қайталамауға тырысады. Бастауыш
сынып оқушыларының танымдық іс - әрекетін қалыптасыру үшін мына
мәселелерді ескеру қажет.
1.Сол заттың қасиетін анықтай білуге үйрету.
2.Жалпы ұғымнан жекелеген ұғымдарды түсінуге үйрету.
3.Меңгеріп отырған материалдың негізгі жағдайлары мен жанама
жағдайларын анықтауға үйрету.
Қазақтың ұлы ақыны А.Құнанбаев адамның танымдық қасиетінің
табиғаты туралы 31 – сөзінде:”естіген нәрсені ұмытпастыққа 4 түрлі
себеп бар: әуелі – көкірегі ояу байлаулы берік болмақ керек, екінші сол
нәрсені естігенде я көргенде ғибраттану керек, көңілденіп, тұшынып,
ынтамен ұғыну керек, үшіншіден сол нәрсені бірнеше уақыт қайталап,
ойланып, көңілге бекіту керек. Бұл нәрселер – күллі ақыл мен ғылымды
тудыратын ұғым нәрселер,”-деп жазды.
Абайдың айтуынша, адамның өмірі мен оның бүгінгі және болашағы
үшін ең басты қажеттілік, адамның мақсатына, мұратына жетуі үшін
өзін және қоршаған ортаны кеңірек танып, оның нәтижесін өмірде
қолдана білуі керек.
Қазіргі дидактика, педагогика мен психологиядағы жаңа
жетістіктерге сүйене отырып, қызығушылықтың оқушыға білім берудегі,
дамытудағы және оның жеке тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруға үлкен
мүмкіншілік ашып отыр. Оқытудағы қызығушылықтың ерекше түрі –
танымдық қызығушылық. Оның саласы танымдық іс - әрекет оқушының оқу
пәндерінің мазмұнын және қажетті амалдар мен біліктерді, дағдыларды
меңгеруі, осылардың көмегімен оқушы білім алады.
Балалар әрекетінің мотивтері - қызығушылықтар. Негізгі
қызығушылықтың тікелей қызығушылыққа айналуын А.Н Леонтьев мотивтің
мақсатқа жақындауы деді.
Танымдық қызығушылық оқушыға білім берудің белсенділігі мен
дербестігінің даму факторы. Оқытудағы қызығушылық мәселелері, оның
маңызы жөнінде көптеген дидакт- педагогтар жазып кетті.
Я.А. Коменский жаңа мектепті білімнің қуаныштың, жарықтың
қайнар бұлағы деп қарастырса, қызығушылықты осы жағдайды жасаудың
басты жолдарының бірі деп есептеді.
Ж.Ж. Руссо тәрбиеленушінің оны қоршаған заттар мен құбылыстарға
тікелей қызығушылығына сүйене отырып, балаға оңтайлы және жағымды
оқуды құруға тырысты.
Белгілі ғалымдар М.Беляев, Н.Морозова, С.Рубинштейннің
пікірлері бойынша: қызығу әр қырынан алып қарауға болатын күрделі
ұғым, адамның белгілі бір обьектіні ұғынып, білуге ұмтылған іс-
әрекетін қуаттандыратын психологиялық ерекшелік. Қызығу жаңаны танып
–білуге, әрекеттің жаңа әдістерін іздестіруге әкеледі. Танымдық әрекет
қажеттілік арқылы жүзеге асады. Олай болса, оқушы оқу пәніне қызығады,
кейіннен ол пән оқушының іс - әрекеттің мақсатқа қозғағыш күш –
мотивіне айналуы мүмкін. Бұл жөнінде Н.Морозова “Іс- әрекет көздеген
мақсатқа жетуге түрткі болады” дейді.
Танымдық белсенділік болмаса оқуға деген шығармашылық қабілетті
дамыту мүмкін емес.
Бірінші сыныпта оқитын оқушылардың танымдық қызығушылығының
даму деңгейлері әр түрлі болуы мүмкін. Танымдық қызығушылықтың ең
қарапайым деңгейі оқушылардың сабақта естіген жаңа деректерге,
қызғылықты құбылыстарға тікелей қызығуы.
Кейбір балаларда танымдық қызығушылық жақсы дамыса, ал
кейбірінде нашар көрінеді. Әр сыныпта сабақ үстінде сұрақ қойып,
үй тапсырмасын даярлағанда қосымша әдебиеттер оқып, сөздіктер мен
анықтамаларды пайдаланып, өте жоғары баға алуға тырысатын балалар
болады. Керісінше, ешқашан қолын көтермейтін, енжар, селқос, ғылыми
көпшілік көркем әдебиеттерді оқымайтын балалар да болады.
Біз өз жұмысымызда іс -әрекетке жұмыс таңдағанда
оқушылардың танымдық қызығушылығын ескере жоспарлаймыз. Дербес жұмысты
орындай отырып , оқушы алған білім, біліктілік дағдыларын пайдаланады,
ізденеді, шығармашылық, белсенділік әрекет анық көрінеді танымдық жаңа
деңгейіне көтеріледі.
Оқу үрдісін жетілдірудегі танымдық қызығушылық ролін қарастыра
отырып, оның білім беру ісіндегі күрделі мәселелерге әсер ететініне
көз жеткізілді, мысалы: 6 жастан оқыту, үлгермеушілікті жою мәселесі,
оқу жүктемесін реттеу.
Біз зерттеу жұмысымызда сыртқы түрткінің мағынасын өзгертіп,
оқуға баланың қызығушылығын арттырып, оқушыда оқығым келеді, білгім
келеді, мен тапсырма орындап көрейінші деген сияқты мотивтермен
іштей оқуға талпынуына үйлестіріп оқытуды жөн көрдік.
3. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділіктерін дамытудың
психологиялық сипаттамасы
Мектеп жүйесіндегі ең маңызды кезең – бастауыш мектеп кезеңі,
мұнда оқыту іс -әрекетінің негізгі компоненттері қалыптасады.
Қазақ әдебиетінің классигі, көрнекті ағартушы, ғалым
Ж.Аймауытовтың “Психология” атты, ана тілінде жазылған тұңғыш
психологиялық, педагогикалық құнарлы еңбегінде: ”Білімге деген
ынталанушылық, - деп
жазды ол,- адам бойындағы ой еңбегі күшінің қайнар көзі, сондай
көздерді көбірек алу, өркендету - мұғалімнің бойына біткен қасиет
болуы керек”.
Психолог С.Д.Смирновтың пайымдауынша Танымның қандай болмасын
нақты аспектілері танымдық іс-әрекет барысында басталады, мысалы
дүние туралы негізгі көзқарас, оны бейнелеуден кейін тиянақтау,
толықтыру, түзетуден тұрады. Психологтар оқыту процесі адамның іс-
әрекеті мен танымдық процестерінің бірлігінде қарастырылып, оны
негізге ала отырып, оқыту процесінің негізгі белгілері танымдық іс-
әрекеттің маңызды формаларының бірі болса, онда мектептегі оқытуды
әлеуметтік мағнасы жағынан тиянақты іске асыруды, үш түрлі
қажеттіліктерге бөлген:
Бірінші-танымдық қажеттіліктер, мәселені шешу тәсілі немесе оқыту
процесінде жаңа мағлұматтар алуды қанағаттандыру.
Екінші-әлеуметтік қажеттіліктер, Мұғалім-оқушы және Оқушы-оқушы
қарым-қатынастары негізінде оқыту іс-әрекетінің барысы немесе
қатынасын және қатынасын және оқыту іс-әрекетіне байланысты оның
шешімін қанағаттандыру.
Үшінші-оқушының өзінің Мен-ге байланысты қажеттілік, жетістікке
жету қажеттілігі, оқу тапсырмаларының негізгі деңгейін арттыру.
Психологтардың зерттеулеріне сүйенсек, оқыту процесінің түрлі мазмұны
мен компоненттеріне бағыттау негізінде төмендегідей танымдық іс-
әрекет деңгейлерін талдап көрсеткен.
І. Жаңа білімдерді игеруге бағытталумен сипатталатын ауқымдық
танымдық іс-әрекет;
ІІ. Білімдерге қол жеткізу тәсілдерін игеруге бағытталумен
сипатталатын танымдық іс-әрекет.
IІІ. Білімге қол жеткізу тәсілдерін ұдайы жеткізуге
бағытталумен ерекшеленетін өз бетінше білім алу процесі.
Белгілі психолог С.М.Джакуповтың пікірінше: Оқыту
процесіндегі субьектілердің қарым-қатынасында мағналардың өзгеруі
біріккен іс-әрекеттің мотивтері мен мақсаттарының заңды құрылуына
мүмкіндік береді және оларды оқыту процесінде ескеру, біріккен
танымдық іс-әрекетті қалыптастыру үшін қажетті шартты жасайды, -
деп тұжырымдайды[2-187 б.].
Қажеттіліктен кейін қызығушылық тудыру десек ол туралы
психологиялық сөздікте: “қызығушылық дегеніміз – дүниедегі заттар мен
құбылыстарды белсенділікпен танып білуге бағытталған адамның жеке
ерекшеліктерінің бір көрінісі”,– деп көрсетілген.
Психологтар саналы әрекеттің бірі қызығу, - деп санайды. Адам алдына
мақсат қойып, өздерінің ерік-жігерін жұмсап, кейін заттармен үнемі
шұғылданып отырады. Мысалы, оқушылардың оқуға қызығушылығын арттыру үшін,
оларға оқулықтың мазмұнын, ондағы тапсырмаларды түсіндіріп отыруы қажет.
Егер оқушының оқуға деген түсінігі болмаса, оның қызығушылығы да болмайды.
Егер қызығушылығы қалыптаспаса оқушының шығармашылығы да қалыптаспайды.
Қызығуды төмендегідей шартты түрде үшке бөліп қарастыруға болады:
а) мақсатты қызығу. Адам алдында бір мақсат қойса, сол мақсатқа жетуді
қызық көреді;
ә) әрекеттік қызығу. Мұнда адам алдында бір үлкен міндет қоймай,
істейтін ісінің нәтижесі қандай болатынына қызықпай, тек атқаратын
еңбегінің ағымына қызығады. Мысалы, оқушы көркем сөз үйірмесіне қатысуға
қызығады. Одан керемет пайда келтіретін немесе бір нәтижеге жетейін деп
алдына мақсат қоймаса да уақыт өткізу үшін жаңағы айтылған әрекеттердің
ағымына қызығуы мүмкін;
б) қорытындыға қызығу. Мұнда адам істейтін еңбегінің нәтижесіне
қызығады. Бір нәтижеге жетуді көздеп, әрекет етеді, барлық күшін соған
жұмсайды.
Бастауыш сыныптарда оқушылардың қызығушылығы тұрақтала бастайды. Бұл
кезеңде балалар әр нәрсеге әуес болады, көп заттарды білгісі
келіп, ол заттардың қайдан пайда болғанын, неге олай екенін
түсінгісі келеді. Сыныпта оқушылар өз қызығуларын іс жүзінде
тәжірибемен байланыстырып, оны орындай алатынын не алмайтыннын
белгілеп отырады.Бастауыш сыныптарда оқушылардың қызығуы тұрақты
келеді.Оқушылардың қызығуларын дамытуда психолог Т.Тәжібаев мынадай
жайттарды ескертеді.Олар:
1) Балаларда танымдық қызығулар дами түсу үшін оқу сапасын
жақсарту керек.Оқу мазмұнды, идеялы,тартымды болып келгені жөн.
2) Балалардың көркем әдебиетті көбірек оқу жағын қарастыру
керек.Себебі, осы арқылы оқушылар көп нәрсемен танысады,көп білім
алады,сөйтіп олардың оқуға деген қызығуы артады.
3) Балалардың өз бетімен дербес жұмыс істеу жағын үйретіп,
олардың оқуының, еңбегінің мәдени түрде жүзеге асу жағын қарастырып
отыру қажет.Түрлі шараларды қолданып, мұғалім балалардың сабағынан
артта қалмауын қарастырған жөн.
4) Балалардың білімі әр уақытта жүйелі түрде бағаланып
отырылуы тиіс. Бағаның нәтижесін өздеріне айтып, талапты зерек
балаларды мадақтап отырғаны дұрыс.
5) Мұғалім балалардың оқуын, тәртібін бағалау мәселесіне жауапты
қарағаны жөн. Мұғалімнің оқушыға қойған қате бағасы оларға өте
қатты әсер етеді, олардың көңілін қалдырады. Мұндай жағдайда бала
сабағын дайындамайтын, мұғалімге сенбейтін болады.
Психология ғылымында оқуға қажетті шарттың бірі қызығу
болып саналады. Ал қызығу дегеніміз-адамның саналы іс-әрекеті. Себебі,
адам алдына мақсат қойып, өздерінің ерік-жігерін жұмсап, кейбір
заттармен үнемі шұғылданып отырады. Мысалы, оқушылар оқуға қызығу
үшін олар алдымен оқулықтың мазмұнын түсінуі керек. Адамның негізгі
қызығуларын: мақсатты, әрекеттік, қорытындыға қызығу деп шартты түрде
үшке бөліп қарастырады.
Мақсатты қызығуда адам алдына бір мақсат қойса, сол
мақсатына жетуді қызық көреді. Әрекеттік қызығуда алдына белгілі
мақсат қоймай, тек қана атқаратын еңбегіне қызығады. Қорытынды
қызығуды істейтін еңбегінің нәтижесіне қызығады. Бастауыш мектеп
жасындағы балалардың қызығулары біршама тұрақтала бастайды. Себебі,
олар әр нәрсеге әуес болады, көп оқушылар өз қызығуларын іс
жүзінде тәжірибемен байланыстырып, оларды жүзеге асыра алатынын
белгілеп, ескеріп отырады.Оқыту процесінде танымдық іс-әрекеттің даму
мәселесін терең зерттеген ғалымдар Л.И.Божович, П.Я.Гальперин,
В.В.Давыдов, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн,және т.б болды.
Ал психологтар Л.Славина, Л.Божович, Н.Морозова мотивтің
негізгі екі құрылымын көрсетіп берді. Олар:
а) оқушылардың оқу іс-әрекетіне түрткі болатын қоршаған ортасы;
б) мазмұндық және процестік сипаттан тұратын,оқу іс-
әрекетінің өзі түрткі болатын таным қызығуы;
Психологиялық сөздікте: түрткі (мотив) (фран.мotif, лат.moveo –
қозғаймын) – субъектінің өмір сүру жағдайы ықпалымен қалыптасатын және оның
белсенділігінің бағыттылығын анықтайтын әрекетті туғызушы. Түрткі термині
субъектінің белсенділігін туғызатын түрлі құбылыстар мен күйлерді білдіру
үшін қолданылады. Түрткі – адамды түрлі іс-әрекетке итермелейтін себеп.
Кісінің өз қажетін өтеуі оның түрткілеріне байланысты. Мысалы, бір оқушы
өзінің тиянақты білім алуын келешекте өміріне ойластырады, екінші бір
оқушыда түрткі тек баға алуға бағытталады. Мұндайда екі түрлі түркінің
нәтижесі де екі түрлі болады. Мақсат анықталмаса, түрткі дәрменсіз келеді,
тек қиялын қозғап қана қояды.
Психология мен педагогикада оқу мотивтеріне көптеген зерттеулер
арналған (С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леоньтев, Л.И.Божович, Л.С.Савина,
Н.Г.Морозова, М.А.Данилов, В.С.Ильин, Г.И.Щукина және басқалар). Бұл
ғалымдардың топшылауынша оқушыны білім алуға итермелейтін мотивтер көп.
Мотивтерді ғылыми классификациялау әлі жүріп жатыр, бірақ практика жүзінде
оларды мына топтарға бөлуге болады.
Әлеуметтік мотивтер – сөздік атаулары оқушыларда бастауыш сыныпта пайда
болады ("білімді болғым келеді", "Отаныма пайдамды келтіргім келеді").
Жоғарғы сыныптарда белгілі бір мәнге ие болады: бала өмірлік жоспар
құрады, санаға ұялатады, өзін-өзі тануға талпынады[4-184 б.].
Танымдық мотивтер – танымдық қызығушылықтар және қажеттіліктер. Оқушы
үшін "жаңаны білу қызық," "ғылымға ену", "танымдағы өзінің жетістіктерін
көру". Танымдық қызығушылықтар белсенділіктің, дербестіктің негізінде
жатыр.
Адамгершілік мотивтер. Мұнда жеке тұлғаның адамдарға, іс-әрекетке,
өзінің қоғамдағы және ұғымдағы орнына қарым-қатынасы көрінеді. Ата-ана,
қоғам, ұжым алдындағы жауапкершілікті, ар-ұятты сезіну қиыншылықтарды
жеңуге, қызықсыз тапсырмаларды орындауға жетелейді.
Қарым-қатынас мотивтері. "Ауырып қалғанда мектепті сағынамын, балаларсыз
көңілсіз", "Сабақтарды жақсы көремін, онда балалармен пікір таластырып өз
ойыңды дәлелдеуге болады", "Біздің сынып жақсы, көңілді" – бұл мотивтердің
тобы оқушылардың мектепке деген көзқарасын білдіреді. Ұжымдағы жайлы ахуал
білімнің нәтижелі, жемісті болуын қамтамасыз етеді.
Өзін-өзі тәрбиелеу мотивтері – жоғарғы сыныптарда анық көрінеді. "Оқу
ойды, ерікті дамытады", "Қоғамтану мен бұрын байқамаған, білмеген
мәселелерді ашты", "Математика пәнін асыға күтемін, себебі ол ойды керемет
жаттықтырады", "Әдебиет сабағы жан-жақты дамытады, сабақ сайын бір сатыға
көтеріліп қаламын" – осындай мотивтер оқушылардың оқуға деген қарым-
қатынасын анық көрсетеді.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың негізгі іс-әрекеті-оқу.
Оқу әрекеті арқылы адам қоғамдағы тарихи мағлұматта мен білім қорын
меңгеріп, өзінің рухани дүниесін байытады, дүниетанымдық көзқарасын
қалыптастырады
Білім алудың, дүниені ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz