Туризмді дамытуға барынша қолайлы аудандар шығыс аймақта
Мазмұны.
Кіріспе
1бөлім. Қазақстан Республикасы көлемінде рекреациялық сфераны дамыту
мүмкіндіктері.
1.1.Рекреациялық қорлар ұғымы.
1.2.Рекреациялық ресурстардың жіктелуі
2 бөлім. Батыс Қазақстан аймағына рекреациялық тұрғыдан сипаттама
2.1.Аудан табиғатына жалпы сипаттама.
2.2.Ақтөбе облысының рекреациялық ерекшеліктері
2.3.Маңғыстау өлкесінің рекреациялық жағдайы мен мүмкіндіктері
2.3.Маңғыстау жертарабын игерудің жаңа бағыттары
2.4.Каспий теңізі мен өлкенің ішкі су қоры рекреациялық ресурстар
есебінде.
2.5.Туризм мен демалысты ұйымдастырудағы мекемелер мен ұйымдардың
ролі
Қорытынды
Сілтеме
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Географтарды көптен бері ел территориясы мен оның түрлі
аймақтарында халық шаруашылығының өндірістік емес сферасына жататын
маңызды саласының бірі туризмді дамыту мәселелері толғандырады. Осыған
байланысты демалыс және туризм проблемаларымен ғылыми географиялық тұрғыдан
айналысатын жаңа ғылым саласы рекреациялық география пайда болды.
Рекреация сөзі латын тілінен аударғанда қалпына келу деген мағына
береді. Ал кей жағдайда демалыс, адамның еңбек ету процесінде жұмсалған
күшін қалпына келтіру деген ұғымдарға сәйкес келеді. Географиялық ғылымның
осы бағытының негізін қалаушы профессор В.С.Преображенский болды. Бұл бағыт
өткен ғасырдың 60-70 жылдарынан бастап демалыс пен туризм географиясы
ретінде даму үстінде. Рекреацияны зерттеудегі географтардың ролі жөнінде
Б.Б.Родоман айқын анықтама берді. Географтардың міндеті,- деп жазды ол, -
басқа мамандармен бірге рекреациялық ресурстарды территориялар бойынша
анықтап, бағалап, картографиялық сызбаларын түсіріп, территорияны тиімді
пайдалану туралы кеңестер және теориялық ізденістер нәтижесінде аймақтардың
демалыс және туризм үшін маңызды типтік модельдерін салу, негізгі ұғымдар
мен ережелер құрастыру және рекреациялық жаңа зоналарды анықтау.[1]
Рекреациялық және туристік ресурстар ұғымдары өзара өте жақын болса да,
алғашқысы кең мағынада, ал екіншісі онымен салыстырғанда оның бір құрамдас
бөлігі ретінде қолданылады. Ресурстық диапозонның ішіне таулар мен
ормандардан, өзендер мен көл, теңіздерден бастап, адам қолымен тұрғызылған
өндірістік ғимараттар, сәулет ескерткіштері, т.б. кіреді.
Қазіргі біз өмір сүріп жатырған заман-қозғалыстар заманы. Адамдар
бұған дейін қазіргідей жиі және алысқа сапар шегіп көрген жоқ. Әсіресе,
тұрғындардың емделу және демалу орындарына баруы өсті. Әлеуметтанушылар
мен демографтардың есебіне сай бұрынғы КСРО елдерінде жыл сайын 200
млн-нан астам адам демалыстың саяхатпен байланысты, түрлі
формаларын таңдайтыны анықталды. Азғана уақыт арасында туристік
қозғалыстар заманымыздың өте ірі әлеуметтік экономикалық құбылысына
айналды. Ал туристік қызмет көрсету саласының масштабтары маршруттық
бағыттар, туристік базалар, қонақ үйлер және қызмет көрсету комплексі
өркендеуіне байланысты халық шаруашылығының жеке бір саласына айналып
отыр. Саяхат сөзі ежелден келе жатқан көп мағыналы ұғым. В.И.Дальдің
сөздігінде бұл сөзге басқа бөгде аймақтарға жаяу немесе көлікпен сапар
шегу деген түсінік беріледі.[2] География ежелден-ақ бұл ұғыммен тығыз
байланысты. Ұлы Географиялық Ашылулардың өзі саяхатшылардың арқасында
жүзеге асты. Олар танып білу, жаңаны көруге ынтазарлық секілді қасиеттері
бар тұлғалар еді. 19 ғасырда танып-білу, көңіл көтеру, денсаулығын нығайту
мақсатында көбіне материалдық тұрғыдан қамтамасыз етілген жоғарғы тап
өкілдері саяхаттарға шықты. Олар – Ч.Гарольд, Онегин, одан соң жаңа орыс
байлары, америка қалталылары, ағылшын миллионерлері, француз буржуалары
болды. Қазіргі кезде туризм күрделі, көп келбетті салаға айналды.
Сондықтан бұл кешен зерттеуді қажет етеді. Оны зерттеумен географтар,
экономистер, әлеуметтанушылар, дәрігерлер, физиологтар, т.б. айналысады.
Зерттеу тақырыбының көкейтестілігі. Туризм мен саяхаттың сондай-ақ,
табиғатта демалу мен рекреацияның екі құрамдас бөлігі ретінде сол аймақтың
тарихи-мәдени құндылықтары мен табиғи эстетикалық әсемдігін, тартымдылығын
айтуға болады. Осы айтылғандар саяхаттың мәні мен мақсатын аша отырып,
сол жерде инфрақұрылымның дамуына әсер етеді. Батыс Қазақстан өлкесінің
географиялық орны мен тарихи-мәдени жағдайы геосаяси және тарихи даму
ерекшеліктеріне орай, туризмді дамыту үшін қажетті көптеген алғышарттарға
жауап береді. Бір ғана біздің облысымыздың өзі өзіндік шөл ландшафтары,
мыңдаған қалдық тау жоталары, әсем шатқалдары мен үңгірлер жүйесі және
төбелері мен құм шағылдары, теңіз жағажайлары арқылы үлкен рекреациялық
мүмкіндіктерге ие. Мамандардың мәлімдеуінше, Маңғыстау өлкесінде бүкіл
Қазақстандағы мәдени-тарихи ескерткіштердің 50 пайыздан астамы кездеседі.
Көптеген сәулет және тарихи ескерткіштері, тасқа қашалған адам мен жан-
жануарлардың түрлі белгілері, Қызыл қала мен Шерқала қазба жұмыстары
арқасында табылған теңдесі жоқ бұйымдар, түрлі тарихи дәуірлерде осы жерді
мекендеген сан-алуан халықтардың мәдени және ұлттық мұралары көптен бері
әлемнің жетекші зерттеу орталықтарының тарихшыларының, археологтарының,
антропологтарының назарын осы бір Ұлы Жібек жолының бір тармағы өтіп
жатқан аймаққа аударуда.
Батыс Қазақстан аймағындағы туристік фирмалардың туристерді қабылдау
жөніндегі жұмыстарына талдау жасау әсіресе аймақтағы туризм саласының
экологиялық туризм мен тарихи-этнографиялық ресурстар жөнінен халықаралық
туристік қызмет көрсету нарығынан өз орнын табу мүмкіндігі зор екенін
көрсетіп отыр.
Батыс Қазақстан аймағында туризмді дамыту территорияның экономикалық,
әлеуметтік және мәдени дамуына зор үлес қосатыны сөзсіз. Ол үшін неғұрлым
алдыңғы қатарлы технологияны пайдалану, қызмет көрсетуге тұрғылықты халық
өкілдерін тарту, ( сол арқылы халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру)
жергілікті салт- дәстүрді, әдет –ғұрыпты, ұлттық тағамдарды, жалпы алғанда
аймақтың тұтас ұлттық мәдениетін сақтау және қолдану арқылы шетел
азаматтарының өлкеге деген қызығушылығын оятып, туристер санын арттыру
қажет.
Туризмді дамыту қажеттігінің тағы бір қыры мұндағы тұрғындардың
денсаулығы мен демалысына барынша жүйелі түрде қарауын қамтамасыз етуге
негізделген әлеуметтік тапсырыс түрінде көрінеді.
Қазіргі таңда Қазақстанның экономикасының, ғылым мен мәдениетінің
дамуының маңызды бағыты шет елдермен әріптестік болып табылады. Қазақстан
Республикасы Ресей Федерациясымен көптеген сфералар бойынша ынтымақтастық
құрып отыр. Әсіресе, шекаралас мемелекеттердің экологиялық жағдайын
зерттеу перспективалық бағытқа айналуда. Сондай-ақ, ынтымақтастықтың
маңызды аспектісінің бірі осы кезге дейін дұрыс қолға алынбай отырған
туризм саласына байланысты десек қателеспеген болар едік.
Зерттеудің мақсаты-Қазақстан Республикасының табиғи ландшафтары әлі де
болса жақсы сақталған, шаруашылық тұрғыдан бұзылмаған табиғат мүйістері
мол, теңдесі жоқ тарихи және сәулет ескерткіштері көп Батыс Қазақстан
өлкесінде туризмді дамыту үшін осы аймаққа рекреациялық тұрғыдан баға
беру;
Қойылған мақсатқа жету жолында төмендегідей міндеттерді шешу қарастырылды:
- сан-алуан мәдени- тарихи мұраларға бай, өзгемеген табиғи ландшафттары
адамды қызықтырғандай Батыс Қазақстан аймағының табиғи және мәдени-тарихи
рекреациялық потенциялын бағалау;
-барынша тиімді басқару және ұйымдастыру негізінде ерекше қорғауға алынған
табиғи территорияларды рекреациялық сфераға жатқызу қажеттігін тұжырымдау;
- Батыс Қазақстан аймағын рекреациялық игерудің аймақтық ерекшеліктерін
зерттеу;
-аймақта туризм мен рекреацияны дамытудың әлеуметтік-экономикалық
жағдайларына талдау жасау;
-өлкенің қазіргі инфрақұрылымы мен рекреациялық игерілу деңгейіне баға
беру;
-Ақтөбе облысының мысалында (Г. Кубесова еңбегі негізінде) рекреациялық
игеру тұрғысынан болашағы зор туристік-рекреациялық аудандарды бөліп
көрсету арқылы аймақты рекреациялық аудандастыру әдісіне талдау жасау;
Зерттеу материалдары мен әдістері. Қойылған мақсат пен міндеттерге сай
дипломдық жұмыста салыстырмалы-географиялық, статистикалық, картографиялық
зерттеу әдістері қолданылып, В.С.Преображенский, Ю.А.Веденин,
В.А.Квартальный, В.П. Нефедова, М.В.Ефремова, Е.А.Котляров, С.Р.
Ердавлетов, Т.Б.Байзаков, Б.И. Кочуров және Г.С. Кубесованың рекреациялық
география мен геоэкология саласында жүргізген зерттеулерінің теориялық
және әдістемелік нұсқаулары негізінде орындалды.
Зерттеу обьектісі ретінде рекреациялық тұрғыдан келешегі зор аймақ ретінде
Батыс Қазақстан өлкесі территориясы алынды.
Зерттеу пәні- рекреациялық ресурстардың территориялық таралуы, аймақта
туризмді дамытуға әсер ететін алғышарттар мен жағдайлар.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы мыналар:
1.Қазақстан Республикасы Батыс Қазақстан экономикалық аймағының табиғи және
мәдени-тарихи рекреациялық потенциялына алғаш рет жүйелі баға берілген;
2.Осы аймаққа жататын Маңғыстау облысында экологиялық туризмді дамытудың
танымдық және ғылыми бағыттарын анықтаушы мәдени-тарихи және әлеуметтік
факторларға жан-жақты талдау жасалған;
3.Маңғыстау және Ақтөбе облыстары территориясындағы рекреациялық құндылығы
жоғары территорияларға географиялық баға берілген;
4.Рекреациялық сфераны дамытудың әлеуметтік-экономикалық жағдайларына
талдау жасалған;
5.Аймақ территориясындағы эколгиялық туризмді дамытуға барынша қолайлы
территориялар өзінің тартымдылық сипатына сай жіктелген.
Практикалық құндылығы-Жұмыста баяндалған басты мәселелер аймақта туризм мен
экотуризмді дамыту бағдарламаларының ғылыми негізі ретінде қолданылуы
мүмкін; Сондай-ақ Рекреациялық география, Өлкетану және Туризм
курстарын оқытуда қосымша материал ретінде қолданылуы мүмкін.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, бөлімнен, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен,
қосымша иллюстрациялық суреттер мен карталардан және сызбалардан тұрады.
1 Бөлім. Қазақстан Республикасында рекреациялық сфераны дамытумүмкіндіктері
1.Рекреациялық қорлар ұғымы
Рекреациялық әрекеттерді, яғни адамның денсаулығын, күшін,
көңіл-күйін қалпына келтіруге арналған барлық іс-әрекет түрлерін дамытуда
табиғаттың ролі зор.
Демалушылар рекреациялық территорияларды таңдау кезінде, ең алдымен
ландшафт пен климаттың ерекшеліктерін, өсімдік және жануарлар әлемінің
алуан түрлілігін спортпен, аң аулаумен және балық аулаумен айналысуға
мүмкіндік беретін табиғи факторлардың дәрежесіне назар аударады. Айтылған
белгілердің кешенділік сипаты рекреациялық іс-әрекеттің белгілі бір түрін
дамытуға мүмкіндік береді.
Осымен бірге демалушылар, тарихи, археологиялық, архитектуралық
ескерткіштер, музейлер мен сурет галереясы, басқа халықтардың салт-
дәстүрі, тарихы, фольклоры секілді факторларға да қызығушылық танытады.
Сондықтан да рекреациялық іс-әрекеттің дамуын анықтайтын рекреациялық
ресурстар дегеніміз табиғи немесе адамның қолымен жасалған сауықтырушылық,
емдік және туристік-экскурсиялық қызметке жарамды сыртқы ортаның
объектілері мен құбылыстары болып табылады.
Барлық рекреациялық ресурстарды екі үлкен топқа бөлуге болады: табиғи
және әлеуметтік-экономикалық.
Табиғи рекреациялық ресурстарға – рекреациялық іс-әрекетті дамытуға
қолайлы және ұзақ уақыт бойы халықтың белгілі бір топтары үшін демалыс
және сауықтыру шараларын ұйымдастыруға жарамды табиғат заттары мен
құбылыстары жатады.
Ал әлеуметтік-экономикалық рекреациялық ресурстарға өткен ұрпақтың
еңбегінің нәтижесі болып табылатын мәдени-тарихи объектілер (ескерткіштер
мен ескерткіш орындары, музейлер) мен құбылыстарды (этнографиялық, саяси,
өндірістік) жатқызамыз.
Рекреациялық әрекеттің әр типіне тән өзіндік рекреациялық ресурстар
бар. Мысалы, санаторий-курорттық әрекеттер үшін территориялардағы
минералды су, емдік балшықтар, тұз күмбездері пайдаланылады. Ал
сауықтырушылық эффект үшін климат жағдайдың қолайлығы, су, орман, тау,
тағы басқа да әсем ландшафт факторлары қажет.
Спорттық туризмді дамытуда территориядағы өткелдер, биік тау шыңдары,
оңашалық тәрізді белгілер назарға алынады.
Рекреациялық ресурстар рекреация мен туризмнің территориялық
ұйымдастырылуына, рекреациялық және туристік орталықтар мен аудандардың
қалыптасуына және олардың мамандануы мен экономикалық тиімділік дәрежесіне
әсерін тигізеді.[3]
Дегенмен рекреацияны дамытуға өте қолайлы табиғи және әлеуметтік-
экономикалық жағдайы бар аймақтардың өзі сол күйінде рекреациялық
ресурстар болып есептелмейді. Олар міндетті түрде қоғамдық еңбекті қажет
етеді. Яғни, рекреациялық ресурстарды пайдалану үшін оларды құр бағалап
қою жеткіліксіз – оларды зерттеп, тұтыну үшін қажетті дәрежеге жеткізу
қажет. Ол үшін рекреациялық инфрақұрылым құру қажет. Рекреациялық
инфроқұрылым өзінің қызметіне сай төрт базаға бөлінеді:
1. түнеу;
2. тамақтану;
3. көлік-байланыс;
4. қосымша қызмет көрсету.[4]
Республикадағы табиғи зоналардың географиялық белгілері мен мүмкін
рекреациялық әрекет түрлерін зерттеу барысында Қазақстан территориясында
түрлі дәрежедегі рекреациялық қасиеті бар көптеген аудандарды бөліп
көрсетуге болады.
Туризмді дамытуға барынша қолайлы аудандар шығыс аймақта. Мұнда
республиканың басым бөлігі шоғырланған – Зайсан, Алакөл, Балқаш, Қапшағай,
Шардара, Арал. Оларда су температурасы жүзу үшін 3-5 ай бойы мүмкіндік
береді (әсіресе Балқаш пен Алакөл).
Сонымен қатар, өзара қоян-қолтық созылып жатқан Алтай, Жоңғар
Алатауы, Тянь-Шань тау жүйелері орналасқан шығыс пен оңтүстік шығыстың
табиғаты өте әсем және алуандығымен ерекше. Бұл аудандар әсем ландшафтысы
мен бай флора мен фаунаға ие.
Сондай-ақ ҚҰШ-тың жекелеген аймақтарын да ерекше ландшафтылық
сипатына орай туризмді дамытуға қолайлы территорияларға жатқызуға болады.
Туризмді дамытуға қолайлы зона ретінде Жайық, Сырдария, Іле, Ертіс
тәрізді ірі өзен аңғарларын да атап өтеміз.
Қазақстанның географиялық ортасын бағалау барысында демалыс және
туризмді дамыту үшін республика территориясында барлық экономикалық
аудандардың 10 облысының территориясын алып жатқан 60 рекреациялық
туристік зона анықталды. Бұлар – кең профильді яғни танымдық және спорттық-
сауықтыру маршруттарын стационарлы демалыспен немесе жаяу, су және шаңғы
туризмімен қабыстыруға болатын зоналар. Оларға барлығы төрт аймақ – Зырян,
Үлбі және Жайық өңірі мен Іле Алатауы аймақтары жатады.
Спорттық-сауықтыру зоналары территорияның нашар игерілуімен, қаймағы
бұзылмаған табиғат ортасымен ерекшеленеді.
Республикада 29 зона осы типке жатады. Олардың көбі Шығыс және
Оңтүстік Қазақстанның тау және тау етектерінде ҚҰШ-да орналасқан.
Стационар-сауықтыру туризмі зоналары демалушылардың ұзақ уақыт
демалуына есептелген. Мұнда климат жағдайы өте жайлы, қолайлы жағажайлары,
сейілдеу территориялары тағы басқасы бар.
Қазақстанда мұндай 19 зона – Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан,
Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қостанай, Ақмола, Павлодар
облыстарында. [5]
Ал арнайы туризм зоналары таза спорттық және биік таулы аймақтарға
тән. Үш зона – Алматы облысындағы Іле Алатауы мен Күнгей биік жоталары,
Оңтүстік Қазақстан облысындағы Угам жотасы.
С.Ердавлетов республиканың турист-экскурсиялық объектілері мен турист
инфроқұрылымдық объектілерін инвентарлау барысында біріншісінің қатарына
қорықтарды, табиғаттың ерекше объектілерін, архитектуралық, археологиялық,
тарихи-революциялық ескерткіштер мен музей, театр, курорттарды жатқызады.
Ал екіншісіне - туризм мен экскурсиялар жөніндегі ұйымдарды, саяхат
бюроларын, турист-қонақ үйлерді, туристік базаларды, баспаналар мен
автомобиль жөндеу станцияларының май құю пунктерін жатқызады.
Туристік – рекреациялық объектілер мен туристік инфроқұрылым шамасына
сай Қазақстанның әрбір облысының туристік әсемдік дәрежесін анықтауға
болады.
Осы көрсеткіштер бойынша республика территориясын аудандастыру
облыстарды төрт аймаққа бөледі:
20-ға дейін туристік объектілерге ие (Атырау, Маңғыстау, бұрынғы
Торғай, Жезқарған және Талдықорған);
1. 20-40 дейін туристік объектілерге ие (Қызылорда, Қарағанды, Солтүстік
Қазақстан және Шығыс Қазақстан);
2. 40-60 дейін туристік объектілерге ие (Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Қостанай,
бұрынғы Көкшетау, Ақмола, Семей, Оңтүстік Қазақстан);
3. 60-тан жоғары туристік объектілерге ие (Алматы, Жамбыл, Павлодар).
Туристік базалардағы түнеу баспаналарымен қамтамасыз ету дәрежесін
зерттеу кезінде:
1. Атырау, Маңғыстау, Торғай, Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Жезқазған,
Қызылорда, Жамбыл, Талдықорған, Семей облыстарында туристік түнеу орны
жоқ;
2. 300-ге дейін түнеу орнымен қамтамасыз етілген (Ақтөбе, Павлодар облысы);
3. 300-600 дейін түнеу орнымен қамтамасыз етілген (Қарағанды, Көкшетау,
Оңтүстік Қазақстан);
4. 600-900 дейін түнеу орнымен қамтамасыз етілген (Қостанай, Батыс
қазақстан, Шығыс Қазақстан);
5. 900-ден жоғары түнеу орнымен қамтамасыз етілген (Алматы облысы). [6]
Қазіргі таңда қоғамда рекреациялық әрекет өте қарқынды даму үстінде.
Көптеген өнеркәсібі жоғары дамыған мемлекеттерде бұл құбылыс халықтың
білім дәрежесінің, материалдық әл-ауқатының көтерілгендігімен және қызмет
көрсету, яғни өндірісті емес сфераға жататын солардың үлес салмағының
артуымен түсіндіріледі. Сонымен қатар еңбек сипатының өзгеруі, жүйке
жұмысының шаршауы, өмір сүру ортасының экологиялық жайсыздануы, өмір
ырғағының күшеюі, бос уақыттың көбеюі секілді факторлардың да әсері зор.
Қазір рекреациялық ландшафтар адамның табиғат жүйелеріне тигізетін
рекреациялық іс-әрекеті нәтижесінде қалыптасқан территориялық –
рекреациялық жүйелер ретінде қарастырылады. Рекреациялық ландшафтарға
бұзылмаған табиғи жүйелердің эталоны болып табылатын ерекше қорғалатын
территориялар жатқызылады.
Мұндай объектілерде туризм мен ауыл шаруашылық жұмыстарына рұқсат
етілген. Мұндай объектілерге Жайық, Ертіс, Сырдария, Іле тағы басқа
өзендердің аңғарлық ландшафтары жатады. Қорық, заказник, ұлттық парктерден
басқа мұнда Солтүстік Қазақстанның екпе ормандары, Сарыағаш, Жаңақорған
секілді аймақтардың бальнеологиялық маңызы бар табиғи жүйелер жатады.
Шетелдерде қалалық парктер мен қала жанындағы екпе учаскелер тұрғындардың
денсаулығын нығайтатын демалыс орындары ретінде қызмет етеді.
Антропогендік ландшафтану бұл категориясына жататын территориялар адамның
шаруашылық әрекетінен аз өзгерген.
Рекреациялық ландшафтарды пайдаланудың басты принципі-қорғалатын
курорттық аймақтарда демалушылар санының орташа концентрациясын қадағалау.
Демалушылардың саны ландшафтқа жіберуге рұқсат етілген шамадан асқан кезде
табиғат компоненттері өзгеріске ұшырай бастайды. Дамыған мемлекеттерде
бұл шама 1000 адамға 1,6 га-дан 3 га-ға дейін. Курортты – санаторийлы
территориялар үшін 1 адамға 20-25 кв.метрден 100-120кв.метрге дейінгі шама
қолданылады. [7]
Біздің ойымызша, рекреациялық ландшафтану табиғи-эстетикалық
сауықтырушылық потенциалын анықтаушы басты критерийі- оны пайдалану
интенсивтілігі болып табылады. Демалушылар көп баратын демалыс орындарында
физикалық-географиялық жағдай күрт нашарлап, жасыл өсімдіктердің
биологиялық өкімділігінің өзгеруі топырақ түзуші процестердің күрт
өзгеруіне, жерасты суы деңгейінің төмендеуіне, беткі ағыстың ластануына
апарып соғады. Аталған және басқа да адамның рекрециялық әрекетінің
жағымсыз нәтижесі табиғи ландшафтардың эстетикалық, сауықтырушы
қасиеттердің төмендеуіне әкеліп соғады.
Қала маңы территориясын тұрғындардың демалысына сай объектілер
ұйымдастыруға жоспарлаудың басты мәселесі адамзат қоғамының шаруашылық
әрекетінің осы түрлі тиімді ұйымдастыру, барлық қолайлы табиғи
ландшафтарды оптимальды пайдалану болып табылады.
Адамның жасампаз шаруашылық функциясына жасыл желекті, айдын сулы
территориялық рекрециялық жүйелердің қалыптасуын жатқызуға болады.
Рекреациялық ландшафтардың жіктелуі
Рекреациялық ландшафтарды басым гипсометриялық деңгейіне, жылу-ылғал
балансы параметріне, сондай-ақ олардың қолайлы экологиялық қуыс
қалыптасуындағы роліне байланысты жіктеу қажет. Рекреациялық ландшафт
классификациясын элетирикалық түрде түрлі деңгейге шығаруға болады.
Ландшафты рекреациялық талдау проблемасы ландшафтың таксономиялық
рангасына байланысты және табиғи-сауықтыру және эстетикалық формасына сай
дифференцияланады.
Ең алғашқы этапында – ландшафтарды бағалауға қажетті ақпарат
жиналады. Бұл этаптың ең күрделі методикалық проблемасы – ландшафттың
рекреациялық тартымдылғының сандық көрсеткіштерін танып білу болып
табылады. [8]
Екінші этапта (принциптілік жобалық шешім қабылдау) табиғи
ландшафттың қасиеттерін реттеп рекреациялық потенциялын тиімді пайдалану
бағыттарын анықтау. Рекреациялық әрекеттерді дамытудың басты негізі –
ландшафтың жоғары эстетикалық қасиеттері, табиғи гармониясы болып
табылады. Бұл қасиеттері ландшафттың контрастығымен, орман массивтерінің
байлығымен, түске байлығымен, тау пішіндерінің ерекшелігімен толыға
түседі. Көзге көрініп тұрған пейзаждың құрылымы, түрлі сипаттары, әр түрлі
көлемді, контрастылы тау ландшафтары мен ұсақ шоқылы ландшафтар. Мысалы:
Қияз таулары, Қарқаралы және Баянауыл аласа таулары. Іле Алатауының
Талғар, Ыстық, Түрген шатқалдары мен Шарын шатқалының ерекше рельеф
формалары, сондай-ақ Наурызым қарағай нуы, Шарын орманы, Төменгі Іле
орманы түрінде сипатталады. Сондай-ақ, Каспий маңы ойпатының
Нарынқұмындағы күмбезді массивтері, Шығыс Қаратаудың ілмешекті тізбекті
жоталары, Алтай мен Жоңғар Алатауының, сонымен қатар Тянь-Шанның солтүстік
және солтүстік- батыс бөлігінің тасты дөңгелек шыңды, күшті тілімденген
беткейі жататын аймақтар да да рекреациялық пейзажға ие.
Қазіргі таңда қоғамда рекреациялық әрекет өте қарқынды даму үстінде.
Көптеген өнеркәсібі жоғары дамыған мемлекеттерде бұл құбылыс халықтың
білім дәрежесінің, материалдық әл-ауқатының көтерілгендігімен және қызмет
көрсету яғни өндірісті емес сфераға жататын солардың үлес салмағының
артуымен түсіндіріледі. Сонымен қатар еңбек сипатының өзгеруі, жүйке
жұмысының шаршауы, өмір сүру ортасының экологиялық жайсыздануы, өмір
ырғағының күшеюі, бос уақыттың көбеюі секілді факторлардың да әсері зор.
Еліміздің ұлан-байтақ территориясының кез-келген бұрышында туризм мен
демалыс ошақтарын ұйымдастыруға үлкен мүмкіншіліктер бар.
Батыс Қазақстан аймағы шұғыл континентті климаты мен су
тапшылығына, аридтік ландшафт типі мен биік тауларының
болмауына қарамастан рекреациялық ресурстарға бай. Сондықтан мұнда
рекреациялық сферамен, туризмнің түрлі формаларымен айналысуға толықтай
мүмкіндік бар.
2 Бөлім. Батыс Қазақстан аймағына рекреациялық тұрғыдан сипаттама
1.Аудан табиғатына жалпы сипаттама.
Территориясының көлемі – 729,6 мың км2.
Батыс Қазақстан республикамыздың оның ұлан-байтақ территориясы.
Солтүстігінде Оңтүстік Оралдың тау етектік дала зонасынан басталып,
оңтүстігінде Түркменстанның шөлдеріне дейін 1200 км, ал батысында Еділдің
төменгі ағысынан шығыста Торғай төрткүл өлкесі мен Торғай қолатына дейін
1300 км-ге созылып жатыр. Батыс Қазақстанға сондай-ақ, Бозащы және
Маңғышлақ түбектерімен қоса, Каспий теңізінің солтүстік және солтүстік-
шығыс жағалауы кіреді. Бұл аймақтың үлесіне бүкіл Қазақстан
территориясының 26,6 % тиесілі. Сондықтан территориясының көлемі жөнінен
республикада бірінші орынға ие. Батыс Қазақстан физикалық-географиялық
орны жағынан Европа мен Азияның аралығында барынша ылғалды шығыс Европалық
дала мен Орта Азияның құрғақ шөлдері аралығында орналасқан. Евразия
материгінің түкпірінде орналасуымен байланысты шұғыл континентті климатқа
ие. Оның үстіне Батыс Қазақстанның басым бөлігі шөлейт және шөл
зоналарында жатыр. Осының барлығы аймақтың физикалық-географиялық
ерекшелігін, яғни климаттың құрғақтығын, топырақ жамылғысының құнарсыздығы
мен тұздылығын, тұщы су көздеріне тапшылығын айқындайтын басты факторлар
болып табылады. Бұл факторлар ауданның, әсіресе, оңтүстік бөлігінде
рекреациялық әрекет пен туризмді дамытуда кедергі келтіруші факторлар
болып саналады.
Шығыс Қазақстанға қарағанда батыс Қазақстанның жер бедерінде тегіс
ойпатты және аласы бұйратты жарқабақты денудациялық жазықтар типі басым
кездеседі. Территорияның жартысына жуығын геологиялық дәуірлерде ежелгі
Каспий суы бірнеше рет шайған Каспий маңы ойпаты алып жатыр. Төрттік
дәуірде өткен баку трангрессиясы кезінде теңіз Шалқар көліне дейін жеткен
болса, одан кейінгі 30 мың жыл бұрын өткен хвалын трангрессиясы кезінде
теңіз тіпті солтүстікте жатқан Жалпы Сырт қыратына дейін жетті. Сондықтан
Каспий маңы ойпатының беткі қабатында саз балшық, саз, әктас түріндегі
хвалындік теңіз шөгінділері жиі кездеседі. Олардың бетін Хазар немесе
басқа да құрлық шөгінділері жауып жатыр.
Каспий маңы ойпаты – солтүстіктен оңтүстікке қарай еңкіш келген құмды-
саздауытты жазықтық. 49 параллельден оңтүстікке қарай тегіс биіктік, яғни
теңіз деңгейінен төмен орналасқан көрсеткіш басым, ал каспий теңізі
жағалауы төменгі деңгейде 28 метр төмен орналасқан. Бұл жазықтық түрлі жер
бедері формалары арасында эрозиялық қабаттар мен аңғарлар, ежелгі
өзендердің құрғақ арналары, түрлі көлемді ойыстар, учаскелер кездеседі.
Сондықтан өзен атыраулары айқын ерекшеленеді. Қазақстандағы ең ірі сор өлі
Қолтық – Бозащы түбегінен солтүстікке қарай жатыр. Каспий маңы ойпатының
жер бедерінің өзеніне тән белгісі – мұнда тұз күмбездерінің жиі кездесуі.
Тұз күмбездерінің табаны 1200-2000 метрге дейінгі тереңдікте ыстық, құрғақ
пермьдік климат жағдайында пайда болды. Лагуналарда қалыптасқан қалың
тасты қара тұз қабатынан тұрады. Оның үстін жоғарғы пермь және
мезокайназой дәуірлерінің әктасы, гипс, құмтас секілді шөгінді
қабаттарымен жабылған. Ал олардың үстін борпылдақ шөгінділер жауып жатыр.
Ойпаттың өн бойында 1500 га дейін тұз күмбезін кездестіруге болады.
Олардың көпшілігі оңтүстікте Ембі бассейнінде орналасқан. Ең ірі тұз
күмбездері – Шөпшағыл, Басшоқы, Сойтас, Боғда, Жамантау тағы басқалары 50-
60 метр биіктікке жетеді. Бұл күмбездердің маңында мұнай, гипс, калий,
бор, тағы басқада пайдалы қазбалардың кен орындары кездеседі.
Каспий маңы ойпатының оңтүстік бөлігінде үлкен аймақты – Орда, Теңіз,
Нарын тәрізді оңтүстігінде жағалау жазығымен ұласатын сусымалы құмдар алып
жатыр. Жағалау жазықтарының тегіс бетінде, әсіресе Жайық, Сағыз, Ембі
өзендерінің дельтасында көзге әрең көрінетін биік төбелерді кездестіруге
болады. Олар биіктігі 6-7 метр болатын құмды-сазды және майтасты
жыныстан тұратын ұзыншақ бұйратты қолаттар. Олар оңтүстіктен шегінген
теңіз суының араласуы мен шайылуы нәтижесінде пайда болады. Ембі мен
Сағыздың төменгі ағысындағы ойпатты учаскелердегі барлық қолаттардың
араларында тұзды қара балшық (мұнайға бай) жиналған. Каспий маңы ойпаты
солтүстігінде Жалпы Сырт қыратымен жалғасады. Оның ең биік бөліктері Ресей
территориясында жатыр. Батыс Қазақстанға оның тек 150 километрлік оңтүстік
бөлігі ғана кіреді. Жекелеген шоқыларының биіктігі 200 метрден аспайды.
Шығысында Каспий маңы ойпаты Орал маңы немесе Ембі үстіртіне жалғасады.
Бұл барынша биік орташа бөлігі 250-300 метр болатын толқынды төбелі
жазықтық. Ол бор және үштік дәуірге тиесілі гипсті фасфорит пен құмдардан
тұрады. Ембі үстіртінен шығысқа қарай меридиандық бағытта екі параллель
тізбектен тұратын Мұғалжар таулары созылып жатыр: батысы-биік, шығысы-
аласа таулы. Бұл таулардың орташа биіктігі 450-500 метр. Ең биік шың –
Айрық (633 метр) және Біршоғыр (656 метр). Мұғалжар тауының геологиясы өте
күрделі. Ол полеозойда каледон және герцин қатпарлануы кезінде шамамен 180
млн.жыл бұрын пайда болып, одан кейін бірде теңіз астында қалса, бірде
қайтып құрлыққа айналып тұрды. Нәтижесінде оның алғашқы сипаты түбегейлі
өзгерді. Сондай-ақ бұл таулардың қалыптасуында вулкандық әрекеттердің
үлесі де зор. Сондықтан да тау негізінен полеозой мен мезазойдың
метамарфозданған магмалық және ішінара мықты, берік шөгінді жыныстарынан
тұрады. Мұғалжардан солтүсттікке қарай Актөбе мен Орск қалалары арасында
Кемпірсай массиві, ал шығысқа қарай Торғай Төркүл өлкесі жатыр. [9]
Батыс Қазақстанның оңтүстігінде мезозой шөгінділерінен құралған
Маңғыстау таулары мен Маңғышлақ түбегі орналасқан. Ол таулар батыстан
шығысқа қарай 150 километрге созылып жатыр және 3 параллель аласа жотаға
бөлінеді. Олардың ішінде ең ірісі – Қаратау жотасы (Бесшоқы шыңы биіктігі
555 метр). Одан әрі Солтүстік және Оңтүстік Ақтау. Оңтүстікте бұл таулар
шағын Үстіртпен шектеседі. Ал ол үстірттің оңтүстігінде тұйық ойыстар
қоршап жатыр. Олардың арасында ең тереңі – Қарақия ойысы (132 метр).
Маңғыстау тауларынан шығысқа қарай шөлді үстірт орналасқан. Мұнда төбе де,
сай да кездеспегенмен, оның беті толқынды болып келеді. Көлемі шағын тұйық
ойыстар құммен толған. Үстірттің шеттерінде тақырлы топырақты учаскелер
қоршап тұр. Үстірт осы ойыстарға тек жарқабақтармен жалғасады. Үстірттің
орташа биіктігі 200 метрден аспайды.
Батыс Қазақстанның климаты шұғыл континентті территориясының көп
бөлігі шөл және шөлейт зоналарында орналасуына байланысты өте құрғақ
болып келеді.
Жаз өте ыстық және құрғақ, қысы қатаң және желді. Шілденің орташа
температурасы Ақтөбеде 220С, Оралда 230С, Атырау мен Ақтауда 250, 280С.
Кейбір күндері ауа температурасы 40-450С көтеріліп, ал топырақтың беткі
қабатында 60-700С-дейін жетеді. Қаңтардың орташа температурасы Ақтөбеде –
16, Оралда – 14; Атырауда, Ақтауда – 100С. Қысқы аяздар 35-400С-қа дейін
жетуі жиі байқалады. Аяздың басты себебі мұнда еліміздің солтүстік және
солтүстік- шығыс аудандарынан қоңыржай және арктикалық суық ауа
массаларының енуімен байланысты. Батыс Қазақстанда көктем өте қысқа,
наурыздан сәуірге дейінгі аралықта ауа температурасы өте шапшаң
көтеріледі, жаңбырлы болып келеді. Дегенмен кейбір жылдары жаңбыр мүлдем
болмайды да құрғақшылық байқалады. Оның үстіне сәуірдің аяғы мен мамырдың
басында үсік жиі байқалады. Жазда Батыс Қазақстанда күн сәулесі мен жылу
өте мол. Тіпті ауданның солтүстік бөлігінің өзі жылу мен жарықты
тропиктерден кем қабылдамайды. Маусымның жиынтық температурасының ең
төменгі шамасының өзі 3000-36000С құрайды. Әрине бұл фактор мұнда күріш,
жүзім тағы басқа жылу сүйгіш талшықты дақылдарды өсіруге мүмкіндік береді.
Дегенмен жауын-шашын мөлшері өте аз, ал тұщы су көздері тапшы. Бұл тежеуші
фактор болып табылады.
Тек Ақтөбе және Орал облыстарының солтүстік бөліктері ғана жылына
300350 мм-ге жуық ылғалға ие. Ал ол жағдайда тәлімі егіншілікпен
айналысуға мүмкіндік бар. Қалған территорияның барлығына жауын-шашын
мөлшері 200-ден аспайды. Ал ең жауын-шашын аз түсетін территориялар Жайық,
Ембі өзендерінің төменгі ағысы (150-175 мм) мен Үстірт (75-100 мм). Бұл
жерлерде қолдан суармайынша егіншілік дамыту мүмкін емес. Оның үстіне бұл
жерлерде жаздың неғұрлым ыстық 2 айында (шілде-тамыз) бар болғаны 25 мм
жауын-шашын түседі. Жауын-шашынның жылдық максимумы көктемнің соңы мен
күзге келеді. Жазда ашық құрғақ ауа-райы басым. Айлар бойынша жаңбырлы
күндер саны 3-тен 8-10-ға дейін. Жалпы жаз маусымында жауын-шашын өте аз
түседі және нөсерлі сипатқа ие. Көбіне құрғақ жел соғып, өсімдік
жамылғысына кері әсер етеді. Бір ай ішінде 25 күнге дейін шаңды-дауылды
болып тұрады. Оның себебі территорияға Орта Азия жағынан қатты қызған ауа
массаларының өтуіне байланысты. Орта Азия шөлдерінен келетін аптапты
Каспий теңізі де, батыстан Атлант теңізі жағынан келетін ылғалды ауа
массалары да өзгерте алмайды. Аптап көбіне күшті желдермен ұласып, шаң мен
тозаңға орайды. Осы шаңды дауылдардың алдын алу үшін Шиелі тауларынан
Каспий теңізіне дейін Жайық өзенінің екі жағалауын ала орман егілген.
Кей жылдары құрғақшылық болып, ауыл шаруашылығына үлкен зиян
келтіреді. Мұндай жылдары табиғаттың келбеті күшті өзгереді – топырақ
құрғап, жер-асты суларының деңгейі төмендейді, өзендер, көлдер, құдықтар
кеуіп, топырақ, грунт және жер асты сулары тұзданып, бүкіл өсімдіктер
жамылғысы жойылады.
Күз құрғақ және жылы. Алғашқы суық қазан айынан басталады.
Температураның төмендеуі өте тез жүреді. Қыркүйектен қазанға дейін ауа
температурасы 8-100С-қа түседі.
Қыста Батыс қазақстанда жауын-шашын өте аз түседі. Ауданның
солтүстігінде Орал және Ақтөбе аймағында қар жамылғысының қалыңдығы 30см
болса, қалған жерлерде 15-20 см-ден аспайды. Мұның өзі малды қыста да
жаюға мүмкіндік береді. Бірақ боран мен үскірік өзінің кедергісін
тигізеді. Себебі жел қарды ойыс учаскелерге ұшырып әкетіп, жазық жерлер
жалаңаштанады да топырақ жамылғысы тоңазып, қысқы бидай дақылдарының
жойылуына апарып соғады. Қыста Батыс Қазақстанда көп тайғақ жылылықтан
кейін аяздың күшеюіне байланысты жүзеге асады. Ал көктайғақ мал
шаруашылығы үшін өте зиянды. Батыс Қазақстанның өзен торы өте нашар
дамыған, территория бойынша әркелкі таралған және ағынсыз Каспий теңізі
бассейініне жатады. Тіпті ең ылғалды деген солтүстік бөлігінің өзінде
өзен торының жиілігі 100 км2-ге 10-12 км шамасында. Оңтүстікке қарай бұл
шама 2-4 км-ге дейін төмендесе, ал Маңғышлақ түбегі мен Үстіртте, Үлкен
және Кіші Борсық құмдар аймағы тіпті өзен торы кездеспейді. Батыс
Қазақстанның ең ірі және суы мол өзені- Ор, Елек, Шыңғырлау, Барбастау,
Ащы ағар және Шаған салаларымен қоса Жайық өзені. Оған қарағанда кішірегі
– Ембі, Сағыз, Ойыл, Ырғыз, Үлкен және Кіші Өзен, Чижа, Дора. Көптеген
өзендер ағысы маусымдық сипатқа ие. Көктемде қардың еруі кезінде (бұл
уақытта сондай-ақ зонаның жылдық жауын-шашын мөлшерінің максимумы түседі)
жазықтың өн бойында су ағыстары пайда болады. Бұл кезде ауданның барлық
өзендері ірі су қорына айналады: су деңгейі 3-4 есе, ал ағыс жылдамдығы 15
есе көбейеді. Олар өзінің атырауынан асып, жайылады. [10]
Батыс Қазақстанның көптеген өзендері көктемгі су тасуы кезінде бар
болғаны 2-3 апта ішінде өзінің жылдық су ағысының 80-90% шығындайды, ал
жазда ағыс өзінің ең төменгі шамасына жетеді. Олардың басым көпшілігі бұл
кезде кеуіп қалады, тек өзінің басын оңтүстік Оралдың биік тауларынан алып
жатқан Жайық өзені ғана Каспийге жетеді. Оның орташа жылдық ағысы-
320м3сек. Жалпы өзен қызметі – сумен қамтамасыз ету. Жекелеген
территорияларда егістік учаскелерін суаруға пайдаланылады. Сондай-ақ Орал-
Кушум каналын сумен қамтамасыз етеді. Ал бастаулары Мұғалжарда немесе Орал
маңы үстіртінде немесе Жалпы Сыртта жатқан ауданның қалған өзендері,
еріген қар суымен қоректенеді және Каспий теңізіне жетпей кеуіп қалады
немесе құмға сіңеді. Ауданның өзен алаптары әсіресе Жайық өзені мен
Каспий маңы ойпатына тән Өзен, Шыжа, Дора атырауы шалғынды болып келеді.
Жайық жағасын аймақтың жұтаң шөл, шөлейт ландшафтарынан айқын
ерекшеленетін тоғай ормандарына ие.
Батыс Қазақстанда мыңнан астам ірілі-ұсақты көлдер кездеседі. Олардың
көпшілігі өзен жайылмалары мен сағаларында орналасқан. Олар әдетте тұщы
және әлсіз тұзды сулы (қамыс-самар, Балықты). Ал аралдар, ащы өзен көлдері
мен Сағыз және Ембінің төменгі ағысындағы кейбір көлдер жазғы ыстық
басталысымен-ақ таязданып, жаздың аяғы мен күзде әдбен кеуіп, сортаң мен
сорға айналады. Ал ауданның неғұрлым құрғақ және сусыз оңтүстік
бөліктерінде тақыр жерлер уақытша еріген қар және жаңбыр суымен толып,
уақытша су қоймалары пайда болады. Каспий теңізінің жіңішке жағалауында
теңіздің бөлініп қалған учаскелерінде қолтық көлдер пайда болады.
Батыс Қазақстанның көлдері де, өзендері де үлкен халық шаруашылық
рольге ие. Тұщы және әлсіз тұзды көлдер халықты сумен қамтамасыз етіп, мал
суаруға, егістік суаруға пайдаланылса, тұзды көлдер-Шідер, Аралсор, тағы
басқа да түрлі миллион тұздар, әсіресе магнезиялық күкірт қышқылды
тұздарға бай, ал Шалқар, Қамысты, Балықты көлдерінде балық ауланады.
Батыс Қазақстанның табиғи жағдайында грунт сулары үлкен маңызға ие.
Территориясының көп бөлігінде олар күшті минералданған және өте терең
жатыр. Ал тұщы және аздап минералданған су өзен аңғарларының маңындағы
құмдарда кездеседі. Осы жерлерде құдықтар көп. Жерасты сулары әсіресе
Маңғышлақ түбегінде баға жетпес байлық болып табылады. Мұнда Сауысқан және
Түйесу жерасты суы бассейні өте жоғары сапалы суға жатады.
Батыс Қазақтанда солтүстіктен оңтүстікке қарай бірнеше табиғат зонасы
ауысады. Дала зонасы басқаларымен салыстырғанда аз ғана көлемге ие. Ақтөбе
облысының ең солтүстік бөлігін оңтүстіктегі қара топырақта түрлі шөпті
астық тұқымдастар өскен далалар зона бөлігі алып жатыр. Батыс Қазақстанның
барлық солтүстік бөлігі арқылы өтіп жатқан тұзды қоңыр-каштан топырақта
өскен селеулі-еркек шөпті құрғақ далалар зона бөлігі біршама үлкен
территорияны алып жатыр. Дала зонасының оңтүстік шекарасы Орал қаласы
арқылы солтүстікте Мұғалжар тауын қоршай, шығыста Торғай төрткүл өлкесінің
солтүстігін кесіп өтеді. Бұл зона аудандағы ең көп жыртылған аймақ. Мұнда
егіншілікпен айналысу үшін жауын-шашын мөлшері толықтай жеткілікті. Құрғақ
далалардан оңтүстікке қарай біртекті сирек жусанды-астық тұқымдасты, астық
тұқымдасты-жусанды ашық-каштан топырақты шөлейт зонасы созылып жатыр. Бұл
зона Еділ бойы мен Жалпы Сырт далалары мен Каспий маңы шөлдері арасындағы
аралық зона болып табылады. Мұнда алақандай жердің өзінен қара жусан мен
көкпек қана кездесетін нағыз шөл ландшафтарын да, сондай-ақ шалғын шөпті
дала ландшафтарын да кездестіруге болады. Шөлейт зонасының көп бөлігінде
астық тұқымдастарөскен шалғындықтар алып жатыр. Олар Өзен, Шыжа, Дора,
Ырғыз т.б. өзен атырауына тән. Көктемгі еріген қар суының ұзақ уақыт тұрып
қалуына байлнысты бұл жерлердің топырағы аса тұзды емес. Сондықтан мұнда
шөп жамылғысын, ал неғұрлым ылғалды төмен учаскелерде тоғайларды
кездестіруге болады.
Өзен жайылмалары жазда өте бағалы шабындықтарға айналады. Сондықтан
мұнда су құстары – үйрек, қырғауыл, кекілік көп кездесесді. Ал қамыс
арасынан жабайы қабанды кездестіруге болады. Қалған оңтүстік бөлігі
түгелімен сор және сұр топырақтарда өскен жусанды-сортаң шөпті, кәдімгі
шөл зонасы болып табылады. Ол Еділ-Жайық өзен айырмасының оңтүстік
бөлігін, Жайықтың солтүстік жағалауын, Ақтөбе облысының оңтүстік жартысын,
Үстірт пен Маңғышлақ түбегін алып жатыр. Жайықтан батысқа қарай құмды,
алшығыс пен оңтүстікке қарай сазды шөлдер орналасқан.
Батыс Қазақстанның шаруашылығы үшін құмды шөлдер қолайлы. Олар сумен
барынша жақсы қамтамасыз етілген, өсімдік жамылғысы түрленген. Тіпті төмен
жатқан ойыс учаскелерде оазистік егіншілікті дамытуға мүмкіндік бар.
Шөл зонасының қиыр оңтүстігінде (Маңғышлақ пен Үстіртте) жылы маусым
ұзағырақ, ауаның құрғақтығы барынша жоғары. Мұндағы сұр-қоңыр топырақта
эфемерлі-жусанды шөл орналасқан. Көктемде мұнда жуакөк, астрагал,
қызғалдақ, т.б. эфемерлер мен эфемероидтар жамылғысы жайнап кетеді. Июннің
ортасына қарай өсімдік жамылғысының барлығы қурап, тек сұр жусан қалады.
[11]
Әкімшілік-территориялық жағынан Батыс Қазақстан аймағына 4 облыс-
Батыс Қазақстан, Атырау, Ақтөбе, Маңғыстау облыстары кіреді. Олар бір
аймақта орналасқанмен территориясының рельефтік, климаттық, флора-фауналық
ерекшеліктеріне сай, сондай-ақ тарихи-мәдени ескерткіштерінің сан
алуандығына байланысты рекреациялық тұрғыдан да өзіндік ерекшеліктерге ие.
Туристік –рекреациялық тұрғыдан Ақтөбе және Маңғышлақ облыстарына
тереңірек тоқталамыз.
2.Ақтөбе облысының рекреациялық ерекшеліктері
Ақтөбе облысы Қазақстанның солтүстік батысында 45˚10' -51˚20'
солтүстік ендік арасында және 53˚35'-64˚15' шығыс бойлық арасында
орналасқан. Оның территориясы солтүстіктен оңтүстікке қарай 700 километр,
ал батыстан шығысқа қарай 800 километрге созылып жатыр. Жер көлемі-300,6
км2 немесе Қазақстан 11%. Солтүстікте Ресейдің Орынбор облысымен, шығыста
Қостанай және Қарағанды облыстарымен, оңтүстік-шығыста Қызылорда облысымен
шектеседі. Оңтүстігін Арал теңізі шайып жатыр және Өзбекстан
территориясына жалғасады. Батысында Маңғыстау, Атырау және Батыс Қазақстан
облыстарымен шектеседі.
Ақтөбе облысы-солтүстігі мен оңтүстітігінде ТМД елдері мен
шектесетін және территориялық тұрғыдан Қазақстанның шығыстан басқа барлық
экономикалық аудандарымен байланысты Қазақстанның бірден-бір облысы.
Евразияның ортасындағы орнына сай облыс 2 дүние бөлігі – Европа мен
Азияны қатар жайлаған. Себебі Европа мен Азияның арасындағы табиғи шекара
Қазақстан жерінде Орал тауы, Ембі өзені және Каспий теңізінің солтүстік
жағалауын арқылы өтеді. Бұл өз кезегінде оның геологиялық, геоботаникалық
тағы басқа ерекшеліктерін анықтайды. Облыстың көлемі, географиялық жағдайы
тағы басқа қасиеттері мұнда рекреациялық әрекеттің дамуына әсерін
тигізеді. Ақтөбе облысының рекреациялық ресурстарын жан-жақты зерттеу
нәтижесінде мұнда өте алуан түрлі және бай алғышарттар бар екендігі
анықталды. Жалпы Ақтөбе облысы территориясына тән барлық рекреация
көздерін төмендегідей классификациялауға болатыны анықталды:
Бірінші топқа - сауықтыру-спорттық туризмді дамытуға негіз болып
табылатын табиғи ландшафтар. [12]
Екінші топқа – емдік туризмді дамытуға мүмкіндік беретін
гидрологиялық рекреациялық ресурстар.
Үшінші топқа – басқа барлық танымдық туризмді дамытуға жарамды
территориялар жатады.
Зерттеулер нәтижесінде облыстың көптеген рекреациялық ландшафтары-
емдік туризмге жарамды екені анықталды, яғни 113 объект немесе 51%. Бұл –
Шалқар, Ырғыз, Мұғалжар аудандары 40% немесе 93 объект – танымдық туризм
аймағы болады да, бар болғаны Қарғалы, Мұғалжар, Мартөк ауданындағы 18
объект немесе 9% - спорттық сауықтыру аймақтары болып табылады.
Рекреациялық аймақтардың табиғи компоненттерін анықтап, бағалау
барысында табиғи ландшафтар туристік аттрактивтілік дәрежесіне қарай
әдісімен аудандастыру жүзеге асырылды.
1979 жылы шығарылған Қазақ СССР-ның ландшафтану картасы негізінде
Ақтөбе облысының әкімшілік аудандары бойынша табиғат кешендеріне
рекреациялық тұрғыдан баға берілді. Рекреациялық бағалау барысында
ландшафтарға мына жоспарға сай сипаттама беріледі:
1.Жер бедері, оның аймақтық рекреациялық мамандануына әсерін
тигізетін морфометрикалық қасиеті.
2.Климаты (қолайлы маусымның ұзақтығы мен неғұрлым жағымды күндердің
жалпы саны).
3.Су-балнеологиялық емдік, балық аулау, жүзу тағы басқа фактор.
4.Өсімдік жамылғысы.
5.Жануарлар әлемі.
Осы айтылғандардың нәтижесінде "Демалыс және туризмді дамыту
мақсатында туристік, әсемдік дәреже бойынша Ақтөбе облысы территориясының
табиғи ландшафтарын аудандастыру" картасы жасақталды.
Сондай-ақ С.Р.Ердавлетовтың балл бойынша бағалау әдісі қолданылды.
Туризм мен демалысты дамытудың табиғи алғышарттарына талдау жасау
және туристік аттрактивтілік (тартымдылық) деңгейі жөнінен жіктеу
нәтижесінде төмендегідей көрсеткіштерді байқауға болады:
1. Ақтөбе облысы осы уақытқа дейін өз мақсатында пайдаланылмай
отырған өте бай және алуан түрлі рекреациялық потенциалға ие.
2. Туристік аттрактивтілікке тау, аңғарлық және далалық ландшафтар
ие.
3. Барынша қолайлы және тартымды табиғи рекреациялық ресурстар
Қарғалы және Мұғалжар аудандарына тиесілі. Олардың негізін – Мұғалжар
таулары, Жайық өзенінің солтүстік жағалауы, Қарғалы, Ұсақ шоқылы
жазықтық, Александр шатқалы тағы басқалары құрайды. Болашақта аудан
флористикалық және геологиялық жорықтар және демалыс базаларын
ұйымдастыруға қолайлы. Сондай-ақ, Ресеймен көршілестігі халықаралық, соның
ішінде экологиялық туризм мен табиғат қорғау шараларын ұйымдастыруға үлкен
әсерін тигізеді.
4. Қолайлы табиғи рекреациялық ресурстар Мартөк ауданына тән, жер
бедерінің жоғары тілімденуі, су ресурстары қорғалатын территориялар мен
көркем пейзаждардың тағы басқа объектілеу молдығы аталған аудандардың
танымдық және эстетикалық маңызын аша түседі. Ал климаттық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1бөлім. Қазақстан Республикасы көлемінде рекреациялық сфераны дамыту
мүмкіндіктері.
1.1.Рекреациялық қорлар ұғымы.
1.2.Рекреациялық ресурстардың жіктелуі
2 бөлім. Батыс Қазақстан аймағына рекреациялық тұрғыдан сипаттама
2.1.Аудан табиғатына жалпы сипаттама.
2.2.Ақтөбе облысының рекреациялық ерекшеліктері
2.3.Маңғыстау өлкесінің рекреациялық жағдайы мен мүмкіндіктері
2.3.Маңғыстау жертарабын игерудің жаңа бағыттары
2.4.Каспий теңізі мен өлкенің ішкі су қоры рекреациялық ресурстар
есебінде.
2.5.Туризм мен демалысты ұйымдастырудағы мекемелер мен ұйымдардың
ролі
Қорытынды
Сілтеме
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Географтарды көптен бері ел территориясы мен оның түрлі
аймақтарында халық шаруашылығының өндірістік емес сферасына жататын
маңызды саласының бірі туризмді дамыту мәселелері толғандырады. Осыған
байланысты демалыс және туризм проблемаларымен ғылыми географиялық тұрғыдан
айналысатын жаңа ғылым саласы рекреациялық география пайда болды.
Рекреация сөзі латын тілінен аударғанда қалпына келу деген мағына
береді. Ал кей жағдайда демалыс, адамның еңбек ету процесінде жұмсалған
күшін қалпына келтіру деген ұғымдарға сәйкес келеді. Географиялық ғылымның
осы бағытының негізін қалаушы профессор В.С.Преображенский болды. Бұл бағыт
өткен ғасырдың 60-70 жылдарынан бастап демалыс пен туризм географиясы
ретінде даму үстінде. Рекреацияны зерттеудегі географтардың ролі жөнінде
Б.Б.Родоман айқын анықтама берді. Географтардың міндеті,- деп жазды ол, -
басқа мамандармен бірге рекреациялық ресурстарды территориялар бойынша
анықтап, бағалап, картографиялық сызбаларын түсіріп, территорияны тиімді
пайдалану туралы кеңестер және теориялық ізденістер нәтижесінде аймақтардың
демалыс және туризм үшін маңызды типтік модельдерін салу, негізгі ұғымдар
мен ережелер құрастыру және рекреациялық жаңа зоналарды анықтау.[1]
Рекреациялық және туристік ресурстар ұғымдары өзара өте жақын болса да,
алғашқысы кең мағынада, ал екіншісі онымен салыстырғанда оның бір құрамдас
бөлігі ретінде қолданылады. Ресурстық диапозонның ішіне таулар мен
ормандардан, өзендер мен көл, теңіздерден бастап, адам қолымен тұрғызылған
өндірістік ғимараттар, сәулет ескерткіштері, т.б. кіреді.
Қазіргі біз өмір сүріп жатырған заман-қозғалыстар заманы. Адамдар
бұған дейін қазіргідей жиі және алысқа сапар шегіп көрген жоқ. Әсіресе,
тұрғындардың емделу және демалу орындарына баруы өсті. Әлеуметтанушылар
мен демографтардың есебіне сай бұрынғы КСРО елдерінде жыл сайын 200
млн-нан астам адам демалыстың саяхатпен байланысты, түрлі
формаларын таңдайтыны анықталды. Азғана уақыт арасында туристік
қозғалыстар заманымыздың өте ірі әлеуметтік экономикалық құбылысына
айналды. Ал туристік қызмет көрсету саласының масштабтары маршруттық
бағыттар, туристік базалар, қонақ үйлер және қызмет көрсету комплексі
өркендеуіне байланысты халық шаруашылығының жеке бір саласына айналып
отыр. Саяхат сөзі ежелден келе жатқан көп мағыналы ұғым. В.И.Дальдің
сөздігінде бұл сөзге басқа бөгде аймақтарға жаяу немесе көлікпен сапар
шегу деген түсінік беріледі.[2] География ежелден-ақ бұл ұғыммен тығыз
байланысты. Ұлы Географиялық Ашылулардың өзі саяхатшылардың арқасында
жүзеге асты. Олар танып білу, жаңаны көруге ынтазарлық секілді қасиеттері
бар тұлғалар еді. 19 ғасырда танып-білу, көңіл көтеру, денсаулығын нығайту
мақсатында көбіне материалдық тұрғыдан қамтамасыз етілген жоғарғы тап
өкілдері саяхаттарға шықты. Олар – Ч.Гарольд, Онегин, одан соң жаңа орыс
байлары, америка қалталылары, ағылшын миллионерлері, француз буржуалары
болды. Қазіргі кезде туризм күрделі, көп келбетті салаға айналды.
Сондықтан бұл кешен зерттеуді қажет етеді. Оны зерттеумен географтар,
экономистер, әлеуметтанушылар, дәрігерлер, физиологтар, т.б. айналысады.
Зерттеу тақырыбының көкейтестілігі. Туризм мен саяхаттың сондай-ақ,
табиғатта демалу мен рекреацияның екі құрамдас бөлігі ретінде сол аймақтың
тарихи-мәдени құндылықтары мен табиғи эстетикалық әсемдігін, тартымдылығын
айтуға болады. Осы айтылғандар саяхаттың мәні мен мақсатын аша отырып,
сол жерде инфрақұрылымның дамуына әсер етеді. Батыс Қазақстан өлкесінің
географиялық орны мен тарихи-мәдени жағдайы геосаяси және тарихи даму
ерекшеліктеріне орай, туризмді дамыту үшін қажетті көптеген алғышарттарға
жауап береді. Бір ғана біздің облысымыздың өзі өзіндік шөл ландшафтары,
мыңдаған қалдық тау жоталары, әсем шатқалдары мен үңгірлер жүйесі және
төбелері мен құм шағылдары, теңіз жағажайлары арқылы үлкен рекреациялық
мүмкіндіктерге ие. Мамандардың мәлімдеуінше, Маңғыстау өлкесінде бүкіл
Қазақстандағы мәдени-тарихи ескерткіштердің 50 пайыздан астамы кездеседі.
Көптеген сәулет және тарихи ескерткіштері, тасқа қашалған адам мен жан-
жануарлардың түрлі белгілері, Қызыл қала мен Шерқала қазба жұмыстары
арқасында табылған теңдесі жоқ бұйымдар, түрлі тарихи дәуірлерде осы жерді
мекендеген сан-алуан халықтардың мәдени және ұлттық мұралары көптен бері
әлемнің жетекші зерттеу орталықтарының тарихшыларының, археологтарының,
антропологтарының назарын осы бір Ұлы Жібек жолының бір тармағы өтіп
жатқан аймаққа аударуда.
Батыс Қазақстан аймағындағы туристік фирмалардың туристерді қабылдау
жөніндегі жұмыстарына талдау жасау әсіресе аймақтағы туризм саласының
экологиялық туризм мен тарихи-этнографиялық ресурстар жөнінен халықаралық
туристік қызмет көрсету нарығынан өз орнын табу мүмкіндігі зор екенін
көрсетіп отыр.
Батыс Қазақстан аймағында туризмді дамыту территорияның экономикалық,
әлеуметтік және мәдени дамуына зор үлес қосатыны сөзсіз. Ол үшін неғұрлым
алдыңғы қатарлы технологияны пайдалану, қызмет көрсетуге тұрғылықты халық
өкілдерін тарту, ( сол арқылы халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру)
жергілікті салт- дәстүрді, әдет –ғұрыпты, ұлттық тағамдарды, жалпы алғанда
аймақтың тұтас ұлттық мәдениетін сақтау және қолдану арқылы шетел
азаматтарының өлкеге деген қызығушылығын оятып, туристер санын арттыру
қажет.
Туризмді дамыту қажеттігінің тағы бір қыры мұндағы тұрғындардың
денсаулығы мен демалысына барынша жүйелі түрде қарауын қамтамасыз етуге
негізделген әлеуметтік тапсырыс түрінде көрінеді.
Қазіргі таңда Қазақстанның экономикасының, ғылым мен мәдениетінің
дамуының маңызды бағыты шет елдермен әріптестік болып табылады. Қазақстан
Республикасы Ресей Федерациясымен көптеген сфералар бойынша ынтымақтастық
құрып отыр. Әсіресе, шекаралас мемелекеттердің экологиялық жағдайын
зерттеу перспективалық бағытқа айналуда. Сондай-ақ, ынтымақтастықтың
маңызды аспектісінің бірі осы кезге дейін дұрыс қолға алынбай отырған
туризм саласына байланысты десек қателеспеген болар едік.
Зерттеудің мақсаты-Қазақстан Республикасының табиғи ландшафтары әлі де
болса жақсы сақталған, шаруашылық тұрғыдан бұзылмаған табиғат мүйістері
мол, теңдесі жоқ тарихи және сәулет ескерткіштері көп Батыс Қазақстан
өлкесінде туризмді дамыту үшін осы аймаққа рекреациялық тұрғыдан баға
беру;
Қойылған мақсатқа жету жолында төмендегідей міндеттерді шешу қарастырылды:
- сан-алуан мәдени- тарихи мұраларға бай, өзгемеген табиғи ландшафттары
адамды қызықтырғандай Батыс Қазақстан аймағының табиғи және мәдени-тарихи
рекреациялық потенциялын бағалау;
-барынша тиімді басқару және ұйымдастыру негізінде ерекше қорғауға алынған
табиғи территорияларды рекреациялық сфераға жатқызу қажеттігін тұжырымдау;
- Батыс Қазақстан аймағын рекреациялық игерудің аймақтық ерекшеліктерін
зерттеу;
-аймақта туризм мен рекреацияны дамытудың әлеуметтік-экономикалық
жағдайларына талдау жасау;
-өлкенің қазіргі инфрақұрылымы мен рекреациялық игерілу деңгейіне баға
беру;
-Ақтөбе облысының мысалында (Г. Кубесова еңбегі негізінде) рекреациялық
игеру тұрғысынан болашағы зор туристік-рекреациялық аудандарды бөліп
көрсету арқылы аймақты рекреациялық аудандастыру әдісіне талдау жасау;
Зерттеу материалдары мен әдістері. Қойылған мақсат пен міндеттерге сай
дипломдық жұмыста салыстырмалы-географиялық, статистикалық, картографиялық
зерттеу әдістері қолданылып, В.С.Преображенский, Ю.А.Веденин,
В.А.Квартальный, В.П. Нефедова, М.В.Ефремова, Е.А.Котляров, С.Р.
Ердавлетов, Т.Б.Байзаков, Б.И. Кочуров және Г.С. Кубесованың рекреациялық
география мен геоэкология саласында жүргізген зерттеулерінің теориялық
және әдістемелік нұсқаулары негізінде орындалды.
Зерттеу обьектісі ретінде рекреациялық тұрғыдан келешегі зор аймақ ретінде
Батыс Қазақстан өлкесі территориясы алынды.
Зерттеу пәні- рекреациялық ресурстардың территориялық таралуы, аймақта
туризмді дамытуға әсер ететін алғышарттар мен жағдайлар.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы мыналар:
1.Қазақстан Республикасы Батыс Қазақстан экономикалық аймағының табиғи және
мәдени-тарихи рекреациялық потенциялына алғаш рет жүйелі баға берілген;
2.Осы аймаққа жататын Маңғыстау облысында экологиялық туризмді дамытудың
танымдық және ғылыми бағыттарын анықтаушы мәдени-тарихи және әлеуметтік
факторларға жан-жақты талдау жасалған;
3.Маңғыстау және Ақтөбе облыстары территориясындағы рекреациялық құндылығы
жоғары территорияларға географиялық баға берілген;
4.Рекреациялық сфераны дамытудың әлеуметтік-экономикалық жағдайларына
талдау жасалған;
5.Аймақ территориясындағы эколгиялық туризмді дамытуға барынша қолайлы
территориялар өзінің тартымдылық сипатына сай жіктелген.
Практикалық құндылығы-Жұмыста баяндалған басты мәселелер аймақта туризм мен
экотуризмді дамыту бағдарламаларының ғылыми негізі ретінде қолданылуы
мүмкін; Сондай-ақ Рекреациялық география, Өлкетану және Туризм
курстарын оқытуда қосымша материал ретінде қолданылуы мүмкін.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, бөлімнен, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен,
қосымша иллюстрациялық суреттер мен карталардан және сызбалардан тұрады.
1 Бөлім. Қазақстан Республикасында рекреациялық сфераны дамытумүмкіндіктері
1.Рекреациялық қорлар ұғымы
Рекреациялық әрекеттерді, яғни адамның денсаулығын, күшін,
көңіл-күйін қалпына келтіруге арналған барлық іс-әрекет түрлерін дамытуда
табиғаттың ролі зор.
Демалушылар рекреациялық территорияларды таңдау кезінде, ең алдымен
ландшафт пен климаттың ерекшеліктерін, өсімдік және жануарлар әлемінің
алуан түрлілігін спортпен, аң аулаумен және балық аулаумен айналысуға
мүмкіндік беретін табиғи факторлардың дәрежесіне назар аударады. Айтылған
белгілердің кешенділік сипаты рекреациялық іс-әрекеттің белгілі бір түрін
дамытуға мүмкіндік береді.
Осымен бірге демалушылар, тарихи, археологиялық, архитектуралық
ескерткіштер, музейлер мен сурет галереясы, басқа халықтардың салт-
дәстүрі, тарихы, фольклоры секілді факторларға да қызығушылық танытады.
Сондықтан да рекреациялық іс-әрекеттің дамуын анықтайтын рекреациялық
ресурстар дегеніміз табиғи немесе адамның қолымен жасалған сауықтырушылық,
емдік және туристік-экскурсиялық қызметке жарамды сыртқы ортаның
объектілері мен құбылыстары болып табылады.
Барлық рекреациялық ресурстарды екі үлкен топқа бөлуге болады: табиғи
және әлеуметтік-экономикалық.
Табиғи рекреациялық ресурстарға – рекреациялық іс-әрекетті дамытуға
қолайлы және ұзақ уақыт бойы халықтың белгілі бір топтары үшін демалыс
және сауықтыру шараларын ұйымдастыруға жарамды табиғат заттары мен
құбылыстары жатады.
Ал әлеуметтік-экономикалық рекреациялық ресурстарға өткен ұрпақтың
еңбегінің нәтижесі болып табылатын мәдени-тарихи объектілер (ескерткіштер
мен ескерткіш орындары, музейлер) мен құбылыстарды (этнографиялық, саяси,
өндірістік) жатқызамыз.
Рекреациялық әрекеттің әр типіне тән өзіндік рекреациялық ресурстар
бар. Мысалы, санаторий-курорттық әрекеттер үшін территориялардағы
минералды су, емдік балшықтар, тұз күмбездері пайдаланылады. Ал
сауықтырушылық эффект үшін климат жағдайдың қолайлығы, су, орман, тау,
тағы басқа да әсем ландшафт факторлары қажет.
Спорттық туризмді дамытуда территориядағы өткелдер, биік тау шыңдары,
оңашалық тәрізді белгілер назарға алынады.
Рекреациялық ресурстар рекреация мен туризмнің территориялық
ұйымдастырылуына, рекреациялық және туристік орталықтар мен аудандардың
қалыптасуына және олардың мамандануы мен экономикалық тиімділік дәрежесіне
әсерін тигізеді.[3]
Дегенмен рекреацияны дамытуға өте қолайлы табиғи және әлеуметтік-
экономикалық жағдайы бар аймақтардың өзі сол күйінде рекреациялық
ресурстар болып есептелмейді. Олар міндетті түрде қоғамдық еңбекті қажет
етеді. Яғни, рекреациялық ресурстарды пайдалану үшін оларды құр бағалап
қою жеткіліксіз – оларды зерттеп, тұтыну үшін қажетті дәрежеге жеткізу
қажет. Ол үшін рекреациялық инфрақұрылым құру қажет. Рекреациялық
инфроқұрылым өзінің қызметіне сай төрт базаға бөлінеді:
1. түнеу;
2. тамақтану;
3. көлік-байланыс;
4. қосымша қызмет көрсету.[4]
Республикадағы табиғи зоналардың географиялық белгілері мен мүмкін
рекреациялық әрекет түрлерін зерттеу барысында Қазақстан территориясында
түрлі дәрежедегі рекреациялық қасиеті бар көптеген аудандарды бөліп
көрсетуге болады.
Туризмді дамытуға барынша қолайлы аудандар шығыс аймақта. Мұнда
республиканың басым бөлігі шоғырланған – Зайсан, Алакөл, Балқаш, Қапшағай,
Шардара, Арал. Оларда су температурасы жүзу үшін 3-5 ай бойы мүмкіндік
береді (әсіресе Балқаш пен Алакөл).
Сонымен қатар, өзара қоян-қолтық созылып жатқан Алтай, Жоңғар
Алатауы, Тянь-Шань тау жүйелері орналасқан шығыс пен оңтүстік шығыстың
табиғаты өте әсем және алуандығымен ерекше. Бұл аудандар әсем ландшафтысы
мен бай флора мен фаунаға ие.
Сондай-ақ ҚҰШ-тың жекелеген аймақтарын да ерекше ландшафтылық
сипатына орай туризмді дамытуға қолайлы территорияларға жатқызуға болады.
Туризмді дамытуға қолайлы зона ретінде Жайық, Сырдария, Іле, Ертіс
тәрізді ірі өзен аңғарларын да атап өтеміз.
Қазақстанның географиялық ортасын бағалау барысында демалыс және
туризмді дамыту үшін республика территориясында барлық экономикалық
аудандардың 10 облысының территориясын алып жатқан 60 рекреациялық
туристік зона анықталды. Бұлар – кең профильді яғни танымдық және спорттық-
сауықтыру маршруттарын стационарлы демалыспен немесе жаяу, су және шаңғы
туризмімен қабыстыруға болатын зоналар. Оларға барлығы төрт аймақ – Зырян,
Үлбі және Жайық өңірі мен Іле Алатауы аймақтары жатады.
Спорттық-сауықтыру зоналары территорияның нашар игерілуімен, қаймағы
бұзылмаған табиғат ортасымен ерекшеленеді.
Республикада 29 зона осы типке жатады. Олардың көбі Шығыс және
Оңтүстік Қазақстанның тау және тау етектерінде ҚҰШ-да орналасқан.
Стационар-сауықтыру туризмі зоналары демалушылардың ұзақ уақыт
демалуына есептелген. Мұнда климат жағдайы өте жайлы, қолайлы жағажайлары,
сейілдеу территориялары тағы басқасы бар.
Қазақстанда мұндай 19 зона – Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан,
Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қостанай, Ақмола, Павлодар
облыстарында. [5]
Ал арнайы туризм зоналары таза спорттық және биік таулы аймақтарға
тән. Үш зона – Алматы облысындағы Іле Алатауы мен Күнгей биік жоталары,
Оңтүстік Қазақстан облысындағы Угам жотасы.
С.Ердавлетов республиканың турист-экскурсиялық объектілері мен турист
инфроқұрылымдық объектілерін инвентарлау барысында біріншісінің қатарына
қорықтарды, табиғаттың ерекше объектілерін, архитектуралық, археологиялық,
тарихи-революциялық ескерткіштер мен музей, театр, курорттарды жатқызады.
Ал екіншісіне - туризм мен экскурсиялар жөніндегі ұйымдарды, саяхат
бюроларын, турист-қонақ үйлерді, туристік базаларды, баспаналар мен
автомобиль жөндеу станцияларының май құю пунктерін жатқызады.
Туристік – рекреациялық объектілер мен туристік инфроқұрылым шамасына
сай Қазақстанның әрбір облысының туристік әсемдік дәрежесін анықтауға
болады.
Осы көрсеткіштер бойынша республика территориясын аудандастыру
облыстарды төрт аймаққа бөледі:
20-ға дейін туристік объектілерге ие (Атырау, Маңғыстау, бұрынғы
Торғай, Жезқарған және Талдықорған);
1. 20-40 дейін туристік объектілерге ие (Қызылорда, Қарағанды, Солтүстік
Қазақстан және Шығыс Қазақстан);
2. 40-60 дейін туристік объектілерге ие (Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Қостанай,
бұрынғы Көкшетау, Ақмола, Семей, Оңтүстік Қазақстан);
3. 60-тан жоғары туристік объектілерге ие (Алматы, Жамбыл, Павлодар).
Туристік базалардағы түнеу баспаналарымен қамтамасыз ету дәрежесін
зерттеу кезінде:
1. Атырау, Маңғыстау, Торғай, Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Жезқазған,
Қызылорда, Жамбыл, Талдықорған, Семей облыстарында туристік түнеу орны
жоқ;
2. 300-ге дейін түнеу орнымен қамтамасыз етілген (Ақтөбе, Павлодар облысы);
3. 300-600 дейін түнеу орнымен қамтамасыз етілген (Қарағанды, Көкшетау,
Оңтүстік Қазақстан);
4. 600-900 дейін түнеу орнымен қамтамасыз етілген (Қостанай, Батыс
қазақстан, Шығыс Қазақстан);
5. 900-ден жоғары түнеу орнымен қамтамасыз етілген (Алматы облысы). [6]
Қазіргі таңда қоғамда рекреациялық әрекет өте қарқынды даму үстінде.
Көптеген өнеркәсібі жоғары дамыған мемлекеттерде бұл құбылыс халықтың
білім дәрежесінің, материалдық әл-ауқатының көтерілгендігімен және қызмет
көрсету, яғни өндірісті емес сфераға жататын солардың үлес салмағының
артуымен түсіндіріледі. Сонымен қатар еңбек сипатының өзгеруі, жүйке
жұмысының шаршауы, өмір сүру ортасының экологиялық жайсыздануы, өмір
ырғағының күшеюі, бос уақыттың көбеюі секілді факторлардың да әсері зор.
Қазір рекреациялық ландшафтар адамның табиғат жүйелеріне тигізетін
рекреациялық іс-әрекеті нәтижесінде қалыптасқан территориялық –
рекреациялық жүйелер ретінде қарастырылады. Рекреациялық ландшафтарға
бұзылмаған табиғи жүйелердің эталоны болып табылатын ерекше қорғалатын
территориялар жатқызылады.
Мұндай объектілерде туризм мен ауыл шаруашылық жұмыстарына рұқсат
етілген. Мұндай объектілерге Жайық, Ертіс, Сырдария, Іле тағы басқа
өзендердің аңғарлық ландшафтары жатады. Қорық, заказник, ұлттық парктерден
басқа мұнда Солтүстік Қазақстанның екпе ормандары, Сарыағаш, Жаңақорған
секілді аймақтардың бальнеологиялық маңызы бар табиғи жүйелер жатады.
Шетелдерде қалалық парктер мен қала жанындағы екпе учаскелер тұрғындардың
денсаулығын нығайтатын демалыс орындары ретінде қызмет етеді.
Антропогендік ландшафтану бұл категориясына жататын территориялар адамның
шаруашылық әрекетінен аз өзгерген.
Рекреациялық ландшафтарды пайдаланудың басты принципі-қорғалатын
курорттық аймақтарда демалушылар санының орташа концентрациясын қадағалау.
Демалушылардың саны ландшафтқа жіберуге рұқсат етілген шамадан асқан кезде
табиғат компоненттері өзгеріске ұшырай бастайды. Дамыған мемлекеттерде
бұл шама 1000 адамға 1,6 га-дан 3 га-ға дейін. Курортты – санаторийлы
территориялар үшін 1 адамға 20-25 кв.метрден 100-120кв.метрге дейінгі шама
қолданылады. [7]
Біздің ойымызша, рекреациялық ландшафтану табиғи-эстетикалық
сауықтырушылық потенциалын анықтаушы басты критерийі- оны пайдалану
интенсивтілігі болып табылады. Демалушылар көп баратын демалыс орындарында
физикалық-географиялық жағдай күрт нашарлап, жасыл өсімдіктердің
биологиялық өкімділігінің өзгеруі топырақ түзуші процестердің күрт
өзгеруіне, жерасты суы деңгейінің төмендеуіне, беткі ағыстың ластануына
апарып соғады. Аталған және басқа да адамның рекрециялық әрекетінің
жағымсыз нәтижесі табиғи ландшафтардың эстетикалық, сауықтырушы
қасиеттердің төмендеуіне әкеліп соғады.
Қала маңы территориясын тұрғындардың демалысына сай объектілер
ұйымдастыруға жоспарлаудың басты мәселесі адамзат қоғамының шаруашылық
әрекетінің осы түрлі тиімді ұйымдастыру, барлық қолайлы табиғи
ландшафтарды оптимальды пайдалану болып табылады.
Адамның жасампаз шаруашылық функциясына жасыл желекті, айдын сулы
территориялық рекрециялық жүйелердің қалыптасуын жатқызуға болады.
Рекреациялық ландшафтардың жіктелуі
Рекреациялық ландшафтарды басым гипсометриялық деңгейіне, жылу-ылғал
балансы параметріне, сондай-ақ олардың қолайлы экологиялық қуыс
қалыптасуындағы роліне байланысты жіктеу қажет. Рекреациялық ландшафт
классификациясын элетирикалық түрде түрлі деңгейге шығаруға болады.
Ландшафты рекреациялық талдау проблемасы ландшафтың таксономиялық
рангасына байланысты және табиғи-сауықтыру және эстетикалық формасына сай
дифференцияланады.
Ең алғашқы этапында – ландшафтарды бағалауға қажетті ақпарат
жиналады. Бұл этаптың ең күрделі методикалық проблемасы – ландшафттың
рекреациялық тартымдылғының сандық көрсеткіштерін танып білу болып
табылады. [8]
Екінші этапта (принциптілік жобалық шешім қабылдау) табиғи
ландшафттың қасиеттерін реттеп рекреациялық потенциялын тиімді пайдалану
бағыттарын анықтау. Рекреациялық әрекеттерді дамытудың басты негізі –
ландшафтың жоғары эстетикалық қасиеттері, табиғи гармониясы болып
табылады. Бұл қасиеттері ландшафттың контрастығымен, орман массивтерінің
байлығымен, түске байлығымен, тау пішіндерінің ерекшелігімен толыға
түседі. Көзге көрініп тұрған пейзаждың құрылымы, түрлі сипаттары, әр түрлі
көлемді, контрастылы тау ландшафтары мен ұсақ шоқылы ландшафтар. Мысалы:
Қияз таулары, Қарқаралы және Баянауыл аласа таулары. Іле Алатауының
Талғар, Ыстық, Түрген шатқалдары мен Шарын шатқалының ерекше рельеф
формалары, сондай-ақ Наурызым қарағай нуы, Шарын орманы, Төменгі Іле
орманы түрінде сипатталады. Сондай-ақ, Каспий маңы ойпатының
Нарынқұмындағы күмбезді массивтері, Шығыс Қаратаудың ілмешекті тізбекті
жоталары, Алтай мен Жоңғар Алатауының, сонымен қатар Тянь-Шанның солтүстік
және солтүстік- батыс бөлігінің тасты дөңгелек шыңды, күшті тілімденген
беткейі жататын аймақтар да да рекреациялық пейзажға ие.
Қазіргі таңда қоғамда рекреациялық әрекет өте қарқынды даму үстінде.
Көптеген өнеркәсібі жоғары дамыған мемлекеттерде бұл құбылыс халықтың
білім дәрежесінің, материалдық әл-ауқатының көтерілгендігімен және қызмет
көрсету яғни өндірісті емес сфераға жататын солардың үлес салмағының
артуымен түсіндіріледі. Сонымен қатар еңбек сипатының өзгеруі, жүйке
жұмысының шаршауы, өмір сүру ортасының экологиялық жайсыздануы, өмір
ырғағының күшеюі, бос уақыттың көбеюі секілді факторлардың да әсері зор.
Еліміздің ұлан-байтақ территориясының кез-келген бұрышында туризм мен
демалыс ошақтарын ұйымдастыруға үлкен мүмкіншіліктер бар.
Батыс Қазақстан аймағы шұғыл континентті климаты мен су
тапшылығына, аридтік ландшафт типі мен биік тауларының
болмауына қарамастан рекреациялық ресурстарға бай. Сондықтан мұнда
рекреациялық сферамен, туризмнің түрлі формаларымен айналысуға толықтай
мүмкіндік бар.
2 Бөлім. Батыс Қазақстан аймағына рекреациялық тұрғыдан сипаттама
1.Аудан табиғатына жалпы сипаттама.
Территориясының көлемі – 729,6 мың км2.
Батыс Қазақстан республикамыздың оның ұлан-байтақ территориясы.
Солтүстігінде Оңтүстік Оралдың тау етектік дала зонасынан басталып,
оңтүстігінде Түркменстанның шөлдеріне дейін 1200 км, ал батысында Еділдің
төменгі ағысынан шығыста Торғай төрткүл өлкесі мен Торғай қолатына дейін
1300 км-ге созылып жатыр. Батыс Қазақстанға сондай-ақ, Бозащы және
Маңғышлақ түбектерімен қоса, Каспий теңізінің солтүстік және солтүстік-
шығыс жағалауы кіреді. Бұл аймақтың үлесіне бүкіл Қазақстан
территориясының 26,6 % тиесілі. Сондықтан территориясының көлемі жөнінен
республикада бірінші орынға ие. Батыс Қазақстан физикалық-географиялық
орны жағынан Европа мен Азияның аралығында барынша ылғалды шығыс Европалық
дала мен Орта Азияның құрғақ шөлдері аралығында орналасқан. Евразия
материгінің түкпірінде орналасуымен байланысты шұғыл континентті климатқа
ие. Оның үстіне Батыс Қазақстанның басым бөлігі шөлейт және шөл
зоналарында жатыр. Осының барлығы аймақтың физикалық-географиялық
ерекшелігін, яғни климаттың құрғақтығын, топырақ жамылғысының құнарсыздығы
мен тұздылығын, тұщы су көздеріне тапшылығын айқындайтын басты факторлар
болып табылады. Бұл факторлар ауданның, әсіресе, оңтүстік бөлігінде
рекреациялық әрекет пен туризмді дамытуда кедергі келтіруші факторлар
болып саналады.
Шығыс Қазақстанға қарағанда батыс Қазақстанның жер бедерінде тегіс
ойпатты және аласы бұйратты жарқабақты денудациялық жазықтар типі басым
кездеседі. Территорияның жартысына жуығын геологиялық дәуірлерде ежелгі
Каспий суы бірнеше рет шайған Каспий маңы ойпаты алып жатыр. Төрттік
дәуірде өткен баку трангрессиясы кезінде теңіз Шалқар көліне дейін жеткен
болса, одан кейінгі 30 мың жыл бұрын өткен хвалын трангрессиясы кезінде
теңіз тіпті солтүстікте жатқан Жалпы Сырт қыратына дейін жетті. Сондықтан
Каспий маңы ойпатының беткі қабатында саз балшық, саз, әктас түріндегі
хвалындік теңіз шөгінділері жиі кездеседі. Олардың бетін Хазар немесе
басқа да құрлық шөгінділері жауып жатыр.
Каспий маңы ойпаты – солтүстіктен оңтүстікке қарай еңкіш келген құмды-
саздауытты жазықтық. 49 параллельден оңтүстікке қарай тегіс биіктік, яғни
теңіз деңгейінен төмен орналасқан көрсеткіш басым, ал каспий теңізі
жағалауы төменгі деңгейде 28 метр төмен орналасқан. Бұл жазықтық түрлі жер
бедері формалары арасында эрозиялық қабаттар мен аңғарлар, ежелгі
өзендердің құрғақ арналары, түрлі көлемді ойыстар, учаскелер кездеседі.
Сондықтан өзен атыраулары айқын ерекшеленеді. Қазақстандағы ең ірі сор өлі
Қолтық – Бозащы түбегінен солтүстікке қарай жатыр. Каспий маңы ойпатының
жер бедерінің өзеніне тән белгісі – мұнда тұз күмбездерінің жиі кездесуі.
Тұз күмбездерінің табаны 1200-2000 метрге дейінгі тереңдікте ыстық, құрғақ
пермьдік климат жағдайында пайда болды. Лагуналарда қалыптасқан қалың
тасты қара тұз қабатынан тұрады. Оның үстін жоғарғы пермь және
мезокайназой дәуірлерінің әктасы, гипс, құмтас секілді шөгінді
қабаттарымен жабылған. Ал олардың үстін борпылдақ шөгінділер жауып жатыр.
Ойпаттың өн бойында 1500 га дейін тұз күмбезін кездестіруге болады.
Олардың көпшілігі оңтүстікте Ембі бассейнінде орналасқан. Ең ірі тұз
күмбездері – Шөпшағыл, Басшоқы, Сойтас, Боғда, Жамантау тағы басқалары 50-
60 метр биіктікке жетеді. Бұл күмбездердің маңында мұнай, гипс, калий,
бор, тағы басқада пайдалы қазбалардың кен орындары кездеседі.
Каспий маңы ойпатының оңтүстік бөлігінде үлкен аймақты – Орда, Теңіз,
Нарын тәрізді оңтүстігінде жағалау жазығымен ұласатын сусымалы құмдар алып
жатыр. Жағалау жазықтарының тегіс бетінде, әсіресе Жайық, Сағыз, Ембі
өзендерінің дельтасында көзге әрең көрінетін биік төбелерді кездестіруге
болады. Олар биіктігі 6-7 метр болатын құмды-сазды және майтасты
жыныстан тұратын ұзыншақ бұйратты қолаттар. Олар оңтүстіктен шегінген
теңіз суының араласуы мен шайылуы нәтижесінде пайда болады. Ембі мен
Сағыздың төменгі ағысындағы ойпатты учаскелердегі барлық қолаттардың
араларында тұзды қара балшық (мұнайға бай) жиналған. Каспий маңы ойпаты
солтүстігінде Жалпы Сырт қыратымен жалғасады. Оның ең биік бөліктері Ресей
территориясында жатыр. Батыс Қазақстанға оның тек 150 километрлік оңтүстік
бөлігі ғана кіреді. Жекелеген шоқыларының биіктігі 200 метрден аспайды.
Шығысында Каспий маңы ойпаты Орал маңы немесе Ембі үстіртіне жалғасады.
Бұл барынша биік орташа бөлігі 250-300 метр болатын толқынды төбелі
жазықтық. Ол бор және үштік дәуірге тиесілі гипсті фасфорит пен құмдардан
тұрады. Ембі үстіртінен шығысқа қарай меридиандық бағытта екі параллель
тізбектен тұратын Мұғалжар таулары созылып жатыр: батысы-биік, шығысы-
аласа таулы. Бұл таулардың орташа биіктігі 450-500 метр. Ең биік шың –
Айрық (633 метр) және Біршоғыр (656 метр). Мұғалжар тауының геологиясы өте
күрделі. Ол полеозойда каледон және герцин қатпарлануы кезінде шамамен 180
млн.жыл бұрын пайда болып, одан кейін бірде теңіз астында қалса, бірде
қайтып құрлыққа айналып тұрды. Нәтижесінде оның алғашқы сипаты түбегейлі
өзгерді. Сондай-ақ бұл таулардың қалыптасуында вулкандық әрекеттердің
үлесі де зор. Сондықтан да тау негізінен полеозой мен мезазойдың
метамарфозданған магмалық және ішінара мықты, берік шөгінді жыныстарынан
тұрады. Мұғалжардан солтүсттікке қарай Актөбе мен Орск қалалары арасында
Кемпірсай массиві, ал шығысқа қарай Торғай Төркүл өлкесі жатыр. [9]
Батыс Қазақстанның оңтүстігінде мезозой шөгінділерінен құралған
Маңғыстау таулары мен Маңғышлақ түбегі орналасқан. Ол таулар батыстан
шығысқа қарай 150 километрге созылып жатыр және 3 параллель аласа жотаға
бөлінеді. Олардың ішінде ең ірісі – Қаратау жотасы (Бесшоқы шыңы биіктігі
555 метр). Одан әрі Солтүстік және Оңтүстік Ақтау. Оңтүстікте бұл таулар
шағын Үстіртпен шектеседі. Ал ол үстірттің оңтүстігінде тұйық ойыстар
қоршап жатыр. Олардың арасында ең тереңі – Қарақия ойысы (132 метр).
Маңғыстау тауларынан шығысқа қарай шөлді үстірт орналасқан. Мұнда төбе де,
сай да кездеспегенмен, оның беті толқынды болып келеді. Көлемі шағын тұйық
ойыстар құммен толған. Үстірттің шеттерінде тақырлы топырақты учаскелер
қоршап тұр. Үстірт осы ойыстарға тек жарқабақтармен жалғасады. Үстірттің
орташа биіктігі 200 метрден аспайды.
Батыс Қазақстанның климаты шұғыл континентті территориясының көп
бөлігі шөл және шөлейт зоналарында орналасуына байланысты өте құрғақ
болып келеді.
Жаз өте ыстық және құрғақ, қысы қатаң және желді. Шілденің орташа
температурасы Ақтөбеде 220С, Оралда 230С, Атырау мен Ақтауда 250, 280С.
Кейбір күндері ауа температурасы 40-450С көтеріліп, ал топырақтың беткі
қабатында 60-700С-дейін жетеді. Қаңтардың орташа температурасы Ақтөбеде –
16, Оралда – 14; Атырауда, Ақтауда – 100С. Қысқы аяздар 35-400С-қа дейін
жетуі жиі байқалады. Аяздың басты себебі мұнда еліміздің солтүстік және
солтүстік- шығыс аудандарынан қоңыржай және арктикалық суық ауа
массаларының енуімен байланысты. Батыс Қазақстанда көктем өте қысқа,
наурыздан сәуірге дейінгі аралықта ауа температурасы өте шапшаң
көтеріледі, жаңбырлы болып келеді. Дегенмен кейбір жылдары жаңбыр мүлдем
болмайды да құрғақшылық байқалады. Оның үстіне сәуірдің аяғы мен мамырдың
басында үсік жиі байқалады. Жазда Батыс Қазақстанда күн сәулесі мен жылу
өте мол. Тіпті ауданның солтүстік бөлігінің өзі жылу мен жарықты
тропиктерден кем қабылдамайды. Маусымның жиынтық температурасының ең
төменгі шамасының өзі 3000-36000С құрайды. Әрине бұл фактор мұнда күріш,
жүзім тағы басқа жылу сүйгіш талшықты дақылдарды өсіруге мүмкіндік береді.
Дегенмен жауын-шашын мөлшері өте аз, ал тұщы су көздері тапшы. Бұл тежеуші
фактор болып табылады.
Тек Ақтөбе және Орал облыстарының солтүстік бөліктері ғана жылына
300350 мм-ге жуық ылғалға ие. Ал ол жағдайда тәлімі егіншілікпен
айналысуға мүмкіндік бар. Қалған территорияның барлығына жауын-шашын
мөлшері 200-ден аспайды. Ал ең жауын-шашын аз түсетін территориялар Жайық,
Ембі өзендерінің төменгі ағысы (150-175 мм) мен Үстірт (75-100 мм). Бұл
жерлерде қолдан суармайынша егіншілік дамыту мүмкін емес. Оның үстіне бұл
жерлерде жаздың неғұрлым ыстық 2 айында (шілде-тамыз) бар болғаны 25 мм
жауын-шашын түседі. Жауын-шашынның жылдық максимумы көктемнің соңы мен
күзге келеді. Жазда ашық құрғақ ауа-райы басым. Айлар бойынша жаңбырлы
күндер саны 3-тен 8-10-ға дейін. Жалпы жаз маусымында жауын-шашын өте аз
түседі және нөсерлі сипатқа ие. Көбіне құрғақ жел соғып, өсімдік
жамылғысына кері әсер етеді. Бір ай ішінде 25 күнге дейін шаңды-дауылды
болып тұрады. Оның себебі территорияға Орта Азия жағынан қатты қызған ауа
массаларының өтуіне байланысты. Орта Азия шөлдерінен келетін аптапты
Каспий теңізі де, батыстан Атлант теңізі жағынан келетін ылғалды ауа
массалары да өзгерте алмайды. Аптап көбіне күшті желдермен ұласып, шаң мен
тозаңға орайды. Осы шаңды дауылдардың алдын алу үшін Шиелі тауларынан
Каспий теңізіне дейін Жайық өзенінің екі жағалауын ала орман егілген.
Кей жылдары құрғақшылық болып, ауыл шаруашылығына үлкен зиян
келтіреді. Мұндай жылдары табиғаттың келбеті күшті өзгереді – топырақ
құрғап, жер-асты суларының деңгейі төмендейді, өзендер, көлдер, құдықтар
кеуіп, топырақ, грунт және жер асты сулары тұзданып, бүкіл өсімдіктер
жамылғысы жойылады.
Күз құрғақ және жылы. Алғашқы суық қазан айынан басталады.
Температураның төмендеуі өте тез жүреді. Қыркүйектен қазанға дейін ауа
температурасы 8-100С-қа түседі.
Қыста Батыс қазақстанда жауын-шашын өте аз түседі. Ауданның
солтүстігінде Орал және Ақтөбе аймағында қар жамылғысының қалыңдығы 30см
болса, қалған жерлерде 15-20 см-ден аспайды. Мұның өзі малды қыста да
жаюға мүмкіндік береді. Бірақ боран мен үскірік өзінің кедергісін
тигізеді. Себебі жел қарды ойыс учаскелерге ұшырып әкетіп, жазық жерлер
жалаңаштанады да топырақ жамылғысы тоңазып, қысқы бидай дақылдарының
жойылуына апарып соғады. Қыста Батыс Қазақстанда көп тайғақ жылылықтан
кейін аяздың күшеюіне байланысты жүзеге асады. Ал көктайғақ мал
шаруашылығы үшін өте зиянды. Батыс Қазақстанның өзен торы өте нашар
дамыған, территория бойынша әркелкі таралған және ағынсыз Каспий теңізі
бассейініне жатады. Тіпті ең ылғалды деген солтүстік бөлігінің өзінде
өзен торының жиілігі 100 км2-ге 10-12 км шамасында. Оңтүстікке қарай бұл
шама 2-4 км-ге дейін төмендесе, ал Маңғышлақ түбегі мен Үстіртте, Үлкен
және Кіші Борсық құмдар аймағы тіпті өзен торы кездеспейді. Батыс
Қазақстанның ең ірі және суы мол өзені- Ор, Елек, Шыңғырлау, Барбастау,
Ащы ағар және Шаған салаларымен қоса Жайық өзені. Оған қарағанда кішірегі
– Ембі, Сағыз, Ойыл, Ырғыз, Үлкен және Кіші Өзен, Чижа, Дора. Көптеген
өзендер ағысы маусымдық сипатқа ие. Көктемде қардың еруі кезінде (бұл
уақытта сондай-ақ зонаның жылдық жауын-шашын мөлшерінің максимумы түседі)
жазықтың өн бойында су ағыстары пайда болады. Бұл кезде ауданның барлық
өзендері ірі су қорына айналады: су деңгейі 3-4 есе, ал ағыс жылдамдығы 15
есе көбейеді. Олар өзінің атырауынан асып, жайылады. [10]
Батыс Қазақстанның көптеген өзендері көктемгі су тасуы кезінде бар
болғаны 2-3 апта ішінде өзінің жылдық су ағысының 80-90% шығындайды, ал
жазда ағыс өзінің ең төменгі шамасына жетеді. Олардың басым көпшілігі бұл
кезде кеуіп қалады, тек өзінің басын оңтүстік Оралдың биік тауларынан алып
жатқан Жайық өзені ғана Каспийге жетеді. Оның орташа жылдық ағысы-
320м3сек. Жалпы өзен қызметі – сумен қамтамасыз ету. Жекелеген
территорияларда егістік учаскелерін суаруға пайдаланылады. Сондай-ақ Орал-
Кушум каналын сумен қамтамасыз етеді. Ал бастаулары Мұғалжарда немесе Орал
маңы үстіртінде немесе Жалпы Сыртта жатқан ауданның қалған өзендері,
еріген қар суымен қоректенеді және Каспий теңізіне жетпей кеуіп қалады
немесе құмға сіңеді. Ауданның өзен алаптары әсіресе Жайық өзені мен
Каспий маңы ойпатына тән Өзен, Шыжа, Дора атырауы шалғынды болып келеді.
Жайық жағасын аймақтың жұтаң шөл, шөлейт ландшафтарынан айқын
ерекшеленетін тоғай ормандарына ие.
Батыс Қазақстанда мыңнан астам ірілі-ұсақты көлдер кездеседі. Олардың
көпшілігі өзен жайылмалары мен сағаларында орналасқан. Олар әдетте тұщы
және әлсіз тұзды сулы (қамыс-самар, Балықты). Ал аралдар, ащы өзен көлдері
мен Сағыз және Ембінің төменгі ағысындағы кейбір көлдер жазғы ыстық
басталысымен-ақ таязданып, жаздың аяғы мен күзде әдбен кеуіп, сортаң мен
сорға айналады. Ал ауданның неғұрлым құрғақ және сусыз оңтүстік
бөліктерінде тақыр жерлер уақытша еріген қар және жаңбыр суымен толып,
уақытша су қоймалары пайда болады. Каспий теңізінің жіңішке жағалауында
теңіздің бөлініп қалған учаскелерінде қолтық көлдер пайда болады.
Батыс Қазақстанның көлдері де, өзендері де үлкен халық шаруашылық
рольге ие. Тұщы және әлсіз тұзды көлдер халықты сумен қамтамасыз етіп, мал
суаруға, егістік суаруға пайдаланылса, тұзды көлдер-Шідер, Аралсор, тағы
басқа да түрлі миллион тұздар, әсіресе магнезиялық күкірт қышқылды
тұздарға бай, ал Шалқар, Қамысты, Балықты көлдерінде балық ауланады.
Батыс Қазақстанның табиғи жағдайында грунт сулары үлкен маңызға ие.
Территориясының көп бөлігінде олар күшті минералданған және өте терең
жатыр. Ал тұщы және аздап минералданған су өзен аңғарларының маңындағы
құмдарда кездеседі. Осы жерлерде құдықтар көп. Жерасты сулары әсіресе
Маңғышлақ түбегінде баға жетпес байлық болып табылады. Мұнда Сауысқан және
Түйесу жерасты суы бассейні өте жоғары сапалы суға жатады.
Батыс Қазақтанда солтүстіктен оңтүстікке қарай бірнеше табиғат зонасы
ауысады. Дала зонасы басқаларымен салыстырғанда аз ғана көлемге ие. Ақтөбе
облысының ең солтүстік бөлігін оңтүстіктегі қара топырақта түрлі шөпті
астық тұқымдастар өскен далалар зона бөлігі алып жатыр. Батыс Қазақстанның
барлық солтүстік бөлігі арқылы өтіп жатқан тұзды қоңыр-каштан топырақта
өскен селеулі-еркек шөпті құрғақ далалар зона бөлігі біршама үлкен
территорияны алып жатыр. Дала зонасының оңтүстік шекарасы Орал қаласы
арқылы солтүстікте Мұғалжар тауын қоршай, шығыста Торғай төрткүл өлкесінің
солтүстігін кесіп өтеді. Бұл зона аудандағы ең көп жыртылған аймақ. Мұнда
егіншілікпен айналысу үшін жауын-шашын мөлшері толықтай жеткілікті. Құрғақ
далалардан оңтүстікке қарай біртекті сирек жусанды-астық тұқымдасты, астық
тұқымдасты-жусанды ашық-каштан топырақты шөлейт зонасы созылып жатыр. Бұл
зона Еділ бойы мен Жалпы Сырт далалары мен Каспий маңы шөлдері арасындағы
аралық зона болып табылады. Мұнда алақандай жердің өзінен қара жусан мен
көкпек қана кездесетін нағыз шөл ландшафтарын да, сондай-ақ шалғын шөпті
дала ландшафтарын да кездестіруге болады. Шөлейт зонасының көп бөлігінде
астық тұқымдастарөскен шалғындықтар алып жатыр. Олар Өзен, Шыжа, Дора,
Ырғыз т.б. өзен атырауына тән. Көктемгі еріген қар суының ұзақ уақыт тұрып
қалуына байлнысты бұл жерлердің топырағы аса тұзды емес. Сондықтан мұнда
шөп жамылғысын, ал неғұрлым ылғалды төмен учаскелерде тоғайларды
кездестіруге болады.
Өзен жайылмалары жазда өте бағалы шабындықтарға айналады. Сондықтан
мұнда су құстары – үйрек, қырғауыл, кекілік көп кездесесді. Ал қамыс
арасынан жабайы қабанды кездестіруге болады. Қалған оңтүстік бөлігі
түгелімен сор және сұр топырақтарда өскен жусанды-сортаң шөпті, кәдімгі
шөл зонасы болып табылады. Ол Еділ-Жайық өзен айырмасының оңтүстік
бөлігін, Жайықтың солтүстік жағалауын, Ақтөбе облысының оңтүстік жартысын,
Үстірт пен Маңғышлақ түбегін алып жатыр. Жайықтан батысқа қарай құмды,
алшығыс пен оңтүстікке қарай сазды шөлдер орналасқан.
Батыс Қазақстанның шаруашылығы үшін құмды шөлдер қолайлы. Олар сумен
барынша жақсы қамтамасыз етілген, өсімдік жамылғысы түрленген. Тіпті төмен
жатқан ойыс учаскелерде оазистік егіншілікті дамытуға мүмкіндік бар.
Шөл зонасының қиыр оңтүстігінде (Маңғышлақ пен Үстіртте) жылы маусым
ұзағырақ, ауаның құрғақтығы барынша жоғары. Мұндағы сұр-қоңыр топырақта
эфемерлі-жусанды шөл орналасқан. Көктемде мұнда жуакөк, астрагал,
қызғалдақ, т.б. эфемерлер мен эфемероидтар жамылғысы жайнап кетеді. Июннің
ортасына қарай өсімдік жамылғысының барлығы қурап, тек сұр жусан қалады.
[11]
Әкімшілік-территориялық жағынан Батыс Қазақстан аймағына 4 облыс-
Батыс Қазақстан, Атырау, Ақтөбе, Маңғыстау облыстары кіреді. Олар бір
аймақта орналасқанмен территориясының рельефтік, климаттық, флора-фауналық
ерекшеліктеріне сай, сондай-ақ тарихи-мәдени ескерткіштерінің сан
алуандығына байланысты рекреациялық тұрғыдан да өзіндік ерекшеліктерге ие.
Туристік –рекреациялық тұрғыдан Ақтөбе және Маңғышлақ облыстарына
тереңірек тоқталамыз.
2.Ақтөбе облысының рекреациялық ерекшеліктері
Ақтөбе облысы Қазақстанның солтүстік батысында 45˚10' -51˚20'
солтүстік ендік арасында және 53˚35'-64˚15' шығыс бойлық арасында
орналасқан. Оның территориясы солтүстіктен оңтүстікке қарай 700 километр,
ал батыстан шығысқа қарай 800 километрге созылып жатыр. Жер көлемі-300,6
км2 немесе Қазақстан 11%. Солтүстікте Ресейдің Орынбор облысымен, шығыста
Қостанай және Қарағанды облыстарымен, оңтүстік-шығыста Қызылорда облысымен
шектеседі. Оңтүстігін Арал теңізі шайып жатыр және Өзбекстан
территориясына жалғасады. Батысында Маңғыстау, Атырау және Батыс Қазақстан
облыстарымен шектеседі.
Ақтөбе облысы-солтүстігі мен оңтүстітігінде ТМД елдері мен
шектесетін және территориялық тұрғыдан Қазақстанның шығыстан басқа барлық
экономикалық аудандарымен байланысты Қазақстанның бірден-бір облысы.
Евразияның ортасындағы орнына сай облыс 2 дүние бөлігі – Европа мен
Азияны қатар жайлаған. Себебі Европа мен Азияның арасындағы табиғи шекара
Қазақстан жерінде Орал тауы, Ембі өзені және Каспий теңізінің солтүстік
жағалауын арқылы өтеді. Бұл өз кезегінде оның геологиялық, геоботаникалық
тағы басқа ерекшеліктерін анықтайды. Облыстың көлемі, географиялық жағдайы
тағы басқа қасиеттері мұнда рекреациялық әрекеттің дамуына әсерін
тигізеді. Ақтөбе облысының рекреациялық ресурстарын жан-жақты зерттеу
нәтижесінде мұнда өте алуан түрлі және бай алғышарттар бар екендігі
анықталды. Жалпы Ақтөбе облысы территориясына тән барлық рекреация
көздерін төмендегідей классификациялауға болатыны анықталды:
Бірінші топқа - сауықтыру-спорттық туризмді дамытуға негіз болып
табылатын табиғи ландшафтар. [12]
Екінші топқа – емдік туризмді дамытуға мүмкіндік беретін
гидрологиялық рекреациялық ресурстар.
Үшінші топқа – басқа барлық танымдық туризмді дамытуға жарамды
территориялар жатады.
Зерттеулер нәтижесінде облыстың көптеген рекреациялық ландшафтары-
емдік туризмге жарамды екені анықталды, яғни 113 объект немесе 51%. Бұл –
Шалқар, Ырғыз, Мұғалжар аудандары 40% немесе 93 объект – танымдық туризм
аймағы болады да, бар болғаны Қарғалы, Мұғалжар, Мартөк ауданындағы 18
объект немесе 9% - спорттық сауықтыру аймақтары болып табылады.
Рекреациялық аймақтардың табиғи компоненттерін анықтап, бағалау
барысында табиғи ландшафтар туристік аттрактивтілік дәрежесіне қарай
әдісімен аудандастыру жүзеге асырылды.
1979 жылы шығарылған Қазақ СССР-ның ландшафтану картасы негізінде
Ақтөбе облысының әкімшілік аудандары бойынша табиғат кешендеріне
рекреациялық тұрғыдан баға берілді. Рекреациялық бағалау барысында
ландшафтарға мына жоспарға сай сипаттама беріледі:
1.Жер бедері, оның аймақтық рекреациялық мамандануына әсерін
тигізетін морфометрикалық қасиеті.
2.Климаты (қолайлы маусымның ұзақтығы мен неғұрлым жағымды күндердің
жалпы саны).
3.Су-балнеологиялық емдік, балық аулау, жүзу тағы басқа фактор.
4.Өсімдік жамылғысы.
5.Жануарлар әлемі.
Осы айтылғандардың нәтижесінде "Демалыс және туризмді дамыту
мақсатында туристік, әсемдік дәреже бойынша Ақтөбе облысы территориясының
табиғи ландшафтарын аудандастыру" картасы жасақталды.
Сондай-ақ С.Р.Ердавлетовтың балл бойынша бағалау әдісі қолданылды.
Туризм мен демалысты дамытудың табиғи алғышарттарына талдау жасау
және туристік аттрактивтілік (тартымдылық) деңгейі жөнінен жіктеу
нәтижесінде төмендегідей көрсеткіштерді байқауға болады:
1. Ақтөбе облысы осы уақытқа дейін өз мақсатында пайдаланылмай
отырған өте бай және алуан түрлі рекреациялық потенциалға ие.
2. Туристік аттрактивтілікке тау, аңғарлық және далалық ландшафтар
ие.
3. Барынша қолайлы және тартымды табиғи рекреациялық ресурстар
Қарғалы және Мұғалжар аудандарына тиесілі. Олардың негізін – Мұғалжар
таулары, Жайық өзенінің солтүстік жағалауы, Қарғалы, Ұсақ шоқылы
жазықтық, Александр шатқалы тағы басқалары құрайды. Болашақта аудан
флористикалық және геологиялық жорықтар және демалыс базаларын
ұйымдастыруға қолайлы. Сондай-ақ, Ресеймен көршілестігі халықаралық, соның
ішінде экологиялық туризм мен табиғат қорғау шараларын ұйымдастыруға үлкен
әсерін тигізеді.
4. Қолайлы табиғи рекреациялық ресурстар Мартөк ауданына тән, жер
бедерінің жоғары тілімденуі, су ресурстары қорғалатын территориялар мен
көркем пейзаждардың тағы басқа объектілеу молдығы аталған аудандардың
танымдық және эстетикалық маңызын аша түседі. Ал климаттық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz