БЦП ауруымен ауыратын балалардың танымдылық әрекетінің ерекшелігі
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. Тарау БЦП мен ауыратын балалардың тілін дамыту
1.1. БЦП ауруының клиникалық ерекшелігі және оның
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...15
1.2.БЦП ауруымен ауыратын балалардың танымдылық әрекетінің
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.3. БЦП мен ауыратын балалардың сөйлеу тілінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ..23
II. Тарау. БЦП-ның қиын түрімен ауыратын балаларды
және мүлдем сөйлей алмайтын балаларды
реабилитациялық орталық жағдайында
коррекциялық - педагогикалық оқыту
2.1. Анықтаушы экспериментінің міндеті мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.2. Қалыпты экспериментінің талдауы және
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..57
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі
Реабиалитациялық оңалту орталық- бұл арнайы (коррекциялық) ұжым, оның
мақсаты- баланың даму барысындағы кемшіліктеріне әр түрлі көмек көрсету.
Реабилитациялық оңалту орталық -жалпы білім аясындағы жаңа ұжым, басқа
білім мекемелерінен бірнеше ерекшеліктерімен айрықшалынады.
Реабилитациялық оңалту орталықтың негізгі іс- әрекеті коррекциялық
көмек көрсету. Ол көрсетіп жүрген көмек- комплексі. Осы комплексті көмек
коррекциялық іс- шарада - ең күшті жағдай.
Л. С. Выготский осы іс- шараның маңызы- балаға педагогикалық және
әлеуметтік көмек көрсету деп көрсетеді. Тек қана педагогтың және
дәрігердің біріккен көмектері нәтиже береді- деп жазған екен.
Осы ойды Р.А. Сулейменова, Д.О. Морозова, К.А. Айдарбекова, Б.С.
Халықова, И.Н. Ковалева, И. П. Федоровалар өз зерттеу еңбектерінде
дәлелдейді. Олар дамуы барысындағы келешілігі бар балаларға комплексті
көмек көрсету өте қажет екенін айтады.
Бірақ жүргізілген тәрбиеге қарағанда, арнайы білім мекемелерін
медициналық көмек көрсетілмейді, жиі психологиялық көмек қана көрсетіледі,
ал денсаулық мекемелерінде балаларға психологиялық педагогикалық көмек
мүлдем көрсетілмейді. Тек қана БЦП мен ауыратын балаларға осындай көмек
көрсететін санаториялар ғана. Бұл дерде педагогикалық көмектің арнайы
түрлері ғана көрсетіледі, бірақ нәтижесі аз, неге десеңіз бала мұнда ұзақ
мерзімде болмайды. Осыған қарағанда, осындай мәселемен жұғылданатын
мамандардың көмегі бөлініп береді, сондықтан сабақтастық жоқ.
Коррекциялық мекемеде жұмыс істейтін педагогтар бұл мәселеге көңіл
аудармайды, ал дәрігерлерді осындай балалар қандай білім алып жатыр екен
деп ойламайды. Екі сәтте де күн тәртібінде бұл екі маңызды мәселе
(педагогикалық көмек және әлеуметтік дәрігерлік көмек) қаралмайды.
Сондықтан осы мәселемен шұғылданатын маман осы екі үлкен маңызы бар
мәселеге керекті көңіл бөлмейді.
Р.А. Сулейменованың анықтауы бойынша, осындай жағдайда, арнайы білім
мекемесінде бұл мәселеге қарамаса, даму барысындағы кемшілігі бар балаға әр
түрлі профилдік көмек көрсету керек. Осы білім мекемесінде, реабилитациялық
орталықта.
Ең күрделі топты құрайды- церебралды паранойы бар балалар. Қазақстанда
Л.М. Музаназованың анықтауы бойынша, церебралдық параличпен ауыратын бала
саны 58,5 мыңдай. Кейбір балада (бұл жоғарыда көрсетілген ауыр) өте күрделі
өтіп жатқандықтан арнайы білімді алуы қиынға соғады. Осындай балалық шақтан
ауру балалар білім ала алмайды. Сонымен бұндай балалар оқи алмайды деген
жағдайға топ болады. Бұндай проблемалық мәселе Адам құқығы конференциясына
қарыс келіп тұр. (Адам құқығының декларациясы мүгедектер декларациясы және
т.б.) Реабилитациялық орталықта комплексті көмек көрсету бірнеше жағдайға
байланысты, арнайы мәселелерде қабылданатын балалар өз тұрғысынан жүре
алады, жеңіл деңгейде ауру, ал қалған балалар мерзімді емдеуден өтеді.
(стацианарлық, амбулаторлық немесе санаториялық) педагогтардың көмегісіз
коррекциялық көмек мүлдеге алмайды, тек үйде оқитын баладан басқа.
Осы жағдайға үлкен әсер еткен, коррекциялық дамыту оқуының сапасын бір
деңгейге көтерген. Қ.Р. мүмкіншілігі шектелген балаларға әлеуметтік және
медециналық педагогикалық көмегі туралы заңы, 11 шілде 2002 жылы
қабылданған. Мүмкіншілігі шектелген балалар білім алуға құқылы делінген.
Білім жүйесінде жүріп жатқан инновациялық процестер мүмкіншілігі
шектелген балаларға көмек көрсетудегі көзқарастарды өзгертуде, жаңартуға
үлкен талап қояды. Жаңа әлеуметтік және экономикалық жағдайда
психофизиологиялық кемшілігі бар балаларды оқыту және тәрбиелеу кезінде
басқа әдістеме құруын талап етеді.
Практика дәлелдегендей, коррекциялық - педагогикалық іс- әрекетті ерте
бастағанда, оның педагогикалық және әлеуметтік- адаптациялық нәтижесінде
ерекше болады екен.
Л.Ф. Обухованың ескертуі бойынша, баланың психологиялық дамуында
педагогтың дұрыс құрастырған бағытына байланысты екен. Баланың дамуының
ерекшелігі ол биологиялық заңға бағынбайды екен. Баланың дамуы қоғамдық-
тарихи заңға бағынады екен. Қоғамның даму деңгейіне баланың даму мазмұны да
байланысты. Баланың психологиялық дамуның негізгі жағдайы- баланың
үлкендермен қарым- қатынаста болуы. Баланың психологиялық даму күші- оқу.
Даму және оқу- бұл әр түрлі процестер. Даму процесінің өзінің ішкі заңы
болады. Оқу ішкі қажеттілікті және жалпы даму процестерді қадағалайды, бұл
адамның тарихи дамуының қасиеті.
А.В. Бругулинскийдің анықтауы бойынша, оқу адамның жақын, тез
дамуының негізі, баланың ішкі рухани дамуын тездетеді, бірінші кезеңде бұл
үлкендермен қарым- қатынас және құрбыларымен бірлікте болуынан байқалады
дейді.
Психикалық процесс ынтымақты іс- әрекетте қалыптасқанда, ол жақын даму
зонасында болады, содан кейін қалыптасу оның актуалдық даму процесінің бір
түрі болады. Дамыта оқу негізін қалаған В.В. Давыдов, Д.Б. Эльконин
өздерінің зерттеу еңбектерінде көрсетеді, тұлғаның өзгеруі және қалыптасу,
оқу іс-әрекетінің негізгі жағдайы, сол үшінде ол басқа іс-әрекетінің
негізгі жағдайы, сол үшін де ол басқа іс- әрекеттерден өзгеше. Егер мақсат
және керекті мотивация болмаса, оқу іс- әрекеті туралы айтуға да болмайды.
Мүмкіншілігі шектелген балаларды оқыту кезінде осы жағдай негізгі болып
саналады. Дамыта оқу мәселелері В.В. Давыдовтың, В.В.Рубцовтың, Г.А.
Цукерманның еңбектерінде жақсы көрсетілген. Дамыта оқу үшін арнайы даму
норамасы қажет емес, керісінше педагогтың оқу бағдарламасын жеке тұлғаның
іс- әрекетіне сәйкестендіру. Д.Б. Элькониннің анықтамасы бойынша, баланың
жасына емес, оның индивидуалды ерекшеліне де қарау керек екенін ескертеді.
Индивидуалдық оқу бағытының принциптері әр баланың ерекшелігіне, жасына,
оның даму деңгейіне негізделеді. Бұл өте қажет мүмкіншілігі шектелген
балалармен жұмыс жасайды.
Коррекциялық педагогикалық оқу дегеніміз мынандай жүйелерді құрайды.
Арнайы психологиялық- педагогикалық, әлеуметтік – мәдениеттік және емдік
шараларды, балалардың психофизиологиялық кемшілігін әлсірету немесе осы
кемшілікті жоюға арналған бағдарлама болып саналады. Бұл бағдарлама баланың
білім, біліктілігін дамытады, қалыптастырады.
Коррекциялық оқудың маңызы-баланың психофизикалық қалыптасытыру,
соынмен бірге оның практикалық тәжірибесін байыту, психикалық, сенсорикалық
моторикалық тәртібі бұзылғанын реттеу. Коррекциялық педагогикалық жүйенің
физикалық негізінде төмендегідей жағдайлар, қарастырылады. Л.С.
Выготскийдің анықтауы бойынша, тұлғаның мәдени- тарихи дамуының теориясында
құрылған.
- дефектінің структуралық күрделілігі (спецификалық ерекшелігі)
баланың жалпы дұрыс және аномалдық даму заңдылығы.
Л.С. Выготский бойынша коррекциялық жұмыс мақсаты- баланың аномалдық
жағдайын кәдімгі бала жағдайы ретінде қабылдап, оның жан-жақты дамуына,
кемшіліктерін жоюға бағыттау.
Соқыр баламен жұмыс деп ойламай, бала деп қабылдауы керек. соқыр мен
мылқауды тәрбиелеу- бұл соқыр мен мылқауды тәрбиелеу. Тәрбие процессі
қалыптасу функциясына ғана сүенбейді, сонымен қалыптастыруға да. Бұдан
мынадай нәтиже шығады- коррекциялық оқудың негізгі міндеті баланың даму
барысында кезекті және үздіксіз баланың жақын зонадан актуалды зонаға
ауысады. Кемтар баланың коррекциялық - компенсаторлық процесс үздіксіз даму
зонасын кеңейту, мұнда бақылаушы болып мұғалімнің тәрбиешінің, әлеуметтік
педагогтың және әлеуметтік жұмысшының іс-әрекетін бақылап отыру. Жақын даму
деңгейін көтеру үшін, дамыту үшін жүйелі, саналы, күнделікті жұмыс қажет.
Кемтар баланың коррекциялық және компенсациялық дамуы жағдайға байланысты
да болады.
Кемістігі бар баланың коррекциялық және компенсациялық дамуы өздігінен
болмайды. Сондықтан арнайы белгілі жағдай жасау қажет: қоршаған ортасын
педагогикалау, сонымен бірге әр түрлі әлеуметтік институттардың бірлестігі.
Шешуші факторы, осы іс- шараның психомоторлық дамуының дұрыс болуы отбасына
да байланысты, сонымен бірге емдеу- реабилитациялық және коррекциялық
психологиялық-педагогикалық шаралар, еңбек, осының бәрі баланың
біліктілігін, білімділігін дамытады, оны денсаулығы жақсы, ешқандай
психологиялық кемшілігі жоқ балалармен салыстыруға болады. Осыған
байланысты Л.С. Выготский жазған: Балаларды арнайы бір топқа шектеуге
болмайды, оны басқа балалармен кеңірек арластыру қажет деген. Міндетті
түрде түрде негізгі жағдайы: баланы оның кемшілігіне көңіл аудартпау,
керісінше оның қабілетіне көңіл бөлу қажет.
Практикада байқалғаны, егер осы жұмыстарды ерте ұйымдастырса,
солғұрлым баланың кемшілігін, оның кезеңінде жоюға болады екен.
Коррекциялық педагогикалық оқу педагогикалық шараларға негізделген,
кемшілігі бар баланың психофизикалық дамуын жою үшін арнайы әдістер
қолдануға бағытталған. Бұл аномальдық баланың процесіне әсер етеді. Жалпы
білім беретін және еңбек білімі, біліктілігін дамыту үшін коррекциялық
міндетке барлық жұмыстардың түрі мен әдісі негізделген. Осыған барлық жұмыс
түрі бағынады. Тарихи көзқараста бірнеше бағыттар бар.
1. сенсуалистік (сезімдік). Осы бағытты жақтайтын зерттеулер аномальдық
балалардың сезімі бұзылған деп ойлайды. (Монтессори М, 1870-1952,
Италия)
2. Биологизаторлық (физиологиялық. Оның негізін қалаушы О. Декроли 1871-
1933 Белгия) Бұл бағыт өкілдерінің анықтауы бойынша,
барлық оқуматериалы элементарлық физиологиялық процестер төңірегінде
құралған, жаңа баланың инстинктіне.
3. әлеуметтік- іс шара. А.Н. Грабаров (1885- 1949 жыл) сенсорлық
мәдениет бағытын жасап шығарды әлеуметтік жағдайға сүйенген: ойын,
еңбек, саяхат.
4. оқу барысында концепциялық әсердің аномальдық балаға себебін тигізу.
Бұл бағыт 30-40 жыл қалыптасты. Бұл бағытты зерттеген Л.С.
Выготский, М.Ф. Гнездилов, Г.М. Дулатов, Л.В. Занков. Негізгі
мақсат көрсеткіші- дефекті оқу- білім танымдылық процесінде
қалыптасуы. Л.М. Шипицина бірнеше коррекциялық педагогикалық
принциптерді белгілейді:
1. диагностика мен коррекция дамуының бірліктігі
2. оқу және тәрбие бағытында коррекциялық даму принципі
3. диагностика мен балалардың мүмкіншілігін іс жүзіне асыру оқу
процесі негізіндегі комплексті принцип
4. баланың кемшіліктерін ерте анықтау принципі
5. коррекциялық оқу барысында индивидуалдық және дифференциялық қатынас
принципі
6. кәсіби- техникалық, мектеп жасындағы және мектептің үздіксіз оқытуы
Балалардың БЦП ауруы кеңінен зерттеліп жатыр, ол өкінішке орай,
балалардың неврологиялық потологиясы әлде кеңінен зерттелмей жатыр. Бүгінгі
таңдағы білім жүйесінде кемістігі бар балалар мектепте, білім мекемелерінде
оқи алмайды. Кемістігі бар балаларға білім мекемелерінде жағдай жоқ:
пандустар, подьемниктар, қосымша көмек көрсететін құралдардың жоқтығынан.
Осындай жағдайға байланысты педагогтарда көңіл бөле алмайды. Сонымен қатар,
топтардың шектен толық болуы жеке топтардың шектен толық болуы, жеке
бағдарламаның жоқтығына байланысты.
Л.С. Выготский 20 жылдарда осындай жұмыс бағытын сынаққа алған. Бұл
әділетті сын еді. Мүмкіншілігі шектелген балаларды мүмкіншілік болса,
денсаулығы бар балалармен бірге оқыту пайдалы деп көрсеткен. Л.С. Выготский
айтуы бойынша, арнайы мектептер кемістігі бар баланың сол кемістігін
көрсете отырып, білім береді. Бұл мүмкіншілігі шектелген баланы тар құлыпта
ұстағандай болады, олар бір жабық қамауда отырғандай сезіледі. Ғалымның
көрсеткені бойынша, балалардың тәрбиесіне көңіл бөле отырып, тәрбие жұмысын
қоғаммен, өмір тіршілігімен ұштастыру қажет екенін көрсетеді. Бұл
компенсациалдық жұмысты биологиялық аспектен емес, әлеуметтік аспектен
қарау керек екенін түсіндірген.
Көптеген авторлар еңбегінде (Л.О. Бадалян, К.Н. Сменов, Е.Г.
Сольгубов, Е.М. Мастюкованың, Ипполитованың және т.б.) педагика мен
медицинада БЦП ауруымен жазуға бір себепкер осы екі ғылымның байланысы
дейді.
Осындай ауру балалармен талдау жұмысын өткезгенде, психологиялық-
педагогикалық және эмоционалдық әрекетсіз жұмыс нәтижесіз екенін байқауға
болады. Әрине, жаңадан өсіп келе жатқан тұлғаға, осының кемістігі: дұрыс
сөйлей алмауы, дыбыстай алмауы, жүріс- тұрысы оның жеке тұлға болып дамуына
үлкен психотравмалық әсер етеді.
Практика кезінде байқалған тағы бір жағдай, кейбір балалардың күрделі
ауру түрі, оны коррекциялық көмек жүйесінен мүлдем аластатып тастайды.
Сонда ол ешқандай білім жүйесінде білім ала алмайды, ондай балалар үшін
бағдарлама құрылмаған.
Сондықтан бұл мәселе өте актуалды мәселе болып саналады. Оның шешілуі
мүмкін, егер де ерекше коррекциялық мекеме ашылса, егер де сол жерде бала
емделе алса, психологиялық- педагогикалық көмек көрсетіліп тұрса. Осындай
мәліметтерді жинауға. Алпамыс қоғамы көмектесті.
Бұл Алпамыс орталығы 1995 жылы құрылған. Оның құрылуына ауру
балалары бар ата- аналар себепші болды. Орталық көмек береді, мынадай
мүмкіншілігі шектелген балаларға: ешбір білім мекемесі көмектесе алмайтын.
Мүмкіншілігі шектелген балаларға көмек көрсету барысында мынадай принциптер
сақталады- көмек көрсетіледі барлық мүмкіншілігі шектелген балаларға,
олардың жасы мен ауруына қарамай, әлеуметтік маңызы зор осы орталық,
қаншама балаға әлеуметтік, психологиялық педагогикалық көмек береді. Оның
мүшелері бүгінгі таңда -280 отбасы.
Бүгінгі таңда ол ерекше балаларға реабилитациялық және әлеуметтік
көмек көрсетуде ұйым керекті заттармен жабдықталған, оның аналы Қазақстанда
жоқ. Швеция мемлекетімен бірге отырып, мүмкіншілігі шектелген балаларға
білім беру моделінің жобасы құрылған. Білім жүйесінде қолданылатын әдістер-
альтернативтік коммуникация (қарым- қатынас) Блисс тілі әдісі БЦП және
сөйлей алмайтын балаларға қолданылады. Сонымен қатар, мүмкіншілігі
шектелген, жұмысқа жарамсыз мүгедек жасөспірімдер үшін жұмыс орнымен
көмектеседі.
Бірақ осындай мекемедегі жұмыс тәжірибесі жазылмаған. Әдеби талдаулар,
бағдарламалар көрсетеді, әлі де болса бұл жұмыс психологиялық-педагогикалық
зерттеуде екенін Алматыдағы (Сатр, Келес, Ақбота), Астанадағы, Павлодардағы
реабилитациялық орталықтар бірін- бірі қайталамайды. Мамандардың
технологиялық жұмысы- иновациялық бағытта. Қазақстанның педагогика
дефектология мамандары реабилитациялық және әлеуметтік адаптацияда білім
жүйесінде өздерінің ұлттық моделін құра білді. Орталықтың негізгі жұмысы-
баланың ертеңіне сену, оны жақын зона дамуына бейімдеу, оптимизм, көмек
көрсетуге дайындық, балалардың өз бетінше істеген мадақтау. Гуманизация
партнерлық қарым- қатынас теңдік- орталықтың өмір сүру нормасы.
Балалардың мүмкіншілігін ашу үшін коррекциялық- педагогикалық
процестерде жаңа технологияны қолданады.
Орталықта әлеуметтік адаптациядан өтіп жатқан әр түрлі аурумен
ауыратын балалардың ортасында бірінші рет құрбылармен араласып тұрған
жеткіншектерде бар. Мамандардың тәжірибесі осындай мүмкіншілігі шектелген
балаларға үлкен көмек. Психологиялық- педагогикалық коррекцияда, еңбекте ең
негізгі әлеуметтік адаптация:
- индивидуалдық (жеке дара)
- дифференциалдық оқыту
- әр баланың психофизикалық ерекшелігін ескеру
- жүйесі және ерекше жағдай жасау
Психологиялық - педагогикалық консультацияның және реабилитацияның
бағдарламасы қарасытырады:
- тілдің коррекциясы
- компьютерге үйрету
- емдік денешынығуымен айналысуы
- арттерапия
- иппотерапия
- психологпен оқу Снузеленаны қолдана отырып
- еңбек терапиясы және агротерапия
- ата- аналарға кеңес беру
- күндізгі топқа жаз кезінде мәдени шаралар ұйымдастыру
- ертегі терапия
- театралдық іс- әрекет
Алпамыс орталығының өкілдері мүмкіншілігі шектелген балаларға
әлеуметтік және медициналық- педагогикалық коррекциялық көмек көрсету заңын
құруға көмектесті.
Барлық іс- шаралардың мақсаты: мүмкіншілігі шектелген балаларға
қоғамда өз орнын табуға, өзін Отанның толық азаматы екенін сезінуге
көмектесу.
Алпамыс орталығының жұмысын білгісі келген адамдарға есігі үнемі
ашық.
Сонымен, мүмкіншілігі шектелген балалардың жағдайын талдай келе
анықталды, БЦП ауруымен ауыратын балалардың реабилитациялық орталықтағы
коррекциялық педагогикалық оқытуы бүгінгі таңда ең үлкен, актуалды проблема
екен.
Зерттеу мақсаты. БЦП мен ауыратын және сөлей алмайтын балаларды
оқытудағы нәтижелі жолдарын көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
1. Зерттеу проблемасы бойынша психико- педагогикалық әдебиетпен танысу
2. БЦП мен ауыратын балалармен жұмыс жасау әдісін білу
3. БЦП мен ауыратын балалардың клиникалық ерекшелігін көрсету
4. балалардың танымдық іс- әрекетін ашу
5. балалардың тіл ерекшелігін білу
6. коррекциялық, педагогикалық жұмыс міндетін анықтау
7. диагностика жұмысының нәтижесін көрсету
Зерттеу пәні: БЦП мен ауыратын және сөйлей алмайтын балаларды
оқытудағы коррекциялық педагогикалық ерекшелігі
Зерттеу объектісі. БЦП мен ауыратын және сөйлей алмайтын балалар.
Біздің зерттеу болжамымыз, БЦП күрделі түрімен ауыратын балаларды
оқытуға болады, тек қана оларға дұрыс бағытталған жағдай жасау қажет. Бұл
үшін қарым- қатынас құратын тыйымды әдісті қолдану керек.
Зерттеу әдістері:
1. психологикалық- педагогикалық әдебиеттерді талдау
2. бақылау
3. педагогтармен, мамандармен, ата- аналармен сөйлесу
4. ата- аналар мен мамандар арасында сауалнама өткізу
5. педагогикалық эксперимент әдісі
6. сухбат әдісі
7. рейтинг әдісі
8. қателерді дүзету әдісі
Зерттеудің теориялық маңызы
Эксперимент арқылы дәлелденген сөйлей алмайтын балалар - Блисс тілі
арқылы білім ала алады.
Тәжірибелік маңыздылығы. Бұл әдісті әлеуметтік сферада, педагогтар
жұмысында, қосымша мектептерде қолдануға болады:
- даун синдромымен ауыратын балаларға бұл таптырмайтын әдіс
- ринолаликпен ауыратын балаларға (таңдайы жоқ)
- ақыл- есі ауысқан балаларға
- балалар және ересектер кеңіртек ауруымен ауыратындарға
Зерттеу нәтижесі: коррекциялық педагогикалық жұмыс семинарлары:
- 2001 жыл сәуір, оқытушылар және ЖМУ студенттері Талдықорған қаласының
- 2001 жыл наурыз САТР Алматы орталығының манандары
- 2002 жылы сәуір КЕНЕС Алматы қаласының мамандар орталығы
- 2003 жыл қыркүйек Алпамыс орталығы 2 деңгейдегі
- 2003 жыл желтоқсан реабилитациялық орталық Алматы қаласы
- 2004 жыл сәуір оқытушылар және ЖМУ студенттері Талдықорған қаласының
(165 тыңдаушыларға сертификат берілді)
- 2001 жылы Огни Алатау газетінде Оқи алмайтын балалар туралы мақала
- Спецально образовательно журналында Білім ала алмайтын балалар
боламайды деген мақала
- 3000 сөздік қазақша- орысша видео фильмдер
- Абай атындағы АГУ институтының 75 жылдығына арналған ғылыми -
практикалық конференция Алматы 2003 жылы
- Халқаралық конференцияға қатысу, Қазақстандағы кәсіби білімнің дамуы
Қарағанды қазан 2004 жыл
Зерттеу базасы: Талдықорған қаласындағы Облыстық естімейтін және нашар
еститін мектеп-интернаты.
Зерттеу кезеңі.
Міндеттер зерттеу жұмыстарының мазмұнын, логикасын және
сабақтастығын анықтау.
- І. Кезең 2001 жыл мамандарды оқыту және дайындау Швециядағы
реабилитациялық орталығының жұмысымен танысу
- 2002 жыл II кезең дидактикалық материалды дайындау, проблемаларды
анықтау сөздік аудару,
- эксперименталдық оқыту
- III кезең, 3003 жыл Талдықорған қаласындағы мамандарды Блисс тілі
әдісімен таныстыру, соған оқыту
- Эксперименталдық іс- әрекетті іске асыру
- Компьютерлік бағдарламаны қосу
- ІҮ кезең 2004 жыл жобаның теориялық жұмысы
- Эксперименталдық жұмысы
- Семинар өткізу
- Жүйелі түрде жұмыс жүргізу
- Ү кезең, 2005 жыл, Блисс тілін мемлекеттік стандарт бағдарламасына
енгізу
Жұмыстың көлемі және құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан тұрады, сонымен бірге әдебиеттер тізімі, глоссария,
қосымша енгізілген.
1. БЦП МЕН АУЫРАТЫН БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУ
1.1 БЦП ауруының клиникалық ерекшелігі және оның классификациясы.
Балалардың церебралдық параличі деген ұғымға мынадай топтағы аурулар
кіреді, балалалық кезінде ауырған. Оның басталуы ана шатырында жатқан
кезінде- ақ бала инфекция алған немесе дүниеге келер кезіндегі жарақат
немесе нәресте церебралдық параличпен ауруы мүмкін, бұл баланың келешекте
дамуына әсер етеді. Церебралдық параличтен басқа ауруларда кездесуі мүмкін.
Сонымен церебралдық паралич бұл күрделі ауру түрі, жеңіл түрі де болуы
мүмкін. Сонымен бірге бірдей денгейдегі ауруы бар балалар кездеспейді,
бұндай аурулардың анықталған себебі жоқ, бұл спецификалық ауру емес, арнайы
педагогикада церебралдық паралич дегеніміз - адамның қозғапу аппаратының
кемістігі, түзу жүре алмайтын кемістігі. Оны былайда анықтауға болады.
Церебралдық ол мидің ауруы, паралич жүру аппаратының түзу жүруінің бүзылуы.
Үнемі мидің ауруы іссіз кетпейді, церебралдық паралич ауруына әкеледі.
Өзгеруге ыңғайлы. Жүру аппаратының және дене мүшенін ауруы бұл
маториканың бұзылуы. Бұндай әрекеттер адамның бір ыңғайлы позиция алуына
кедергі жасайды (жүру, отыру, жату). Непрогрессиялық ... мидің ауруы- оны
емдеуге болмайды. Аномалия... дегеніміз- ми бөлімнің жүруге жасапты
клеткасының жұмыс жасамауы немесе дамымай қалғаны. Мидың дұрыс емес
функциясы балаланың миы дамымай тұрғанда- ақ пайда болады. Бұл дегеніміз
әйел адамның екіқабат болып жүрген кезінде пайда болуы мүмкін, немесе
баланың ерте балалық шағында. Мидің әлі өз денгейінде дамымағын кезінде,
сонымен бірге басқа клиникалық ерекшеліктері байқалу мүмкін. Баланың
есейген сайын аяқ, қолдың, дененің, бұлшық еттердің қолдануға үйренуі.
Мысалы, көруді, дыбыс шығаруды, тамақ жеуді үйренеді, өзінің бұлшық еттерін
қадағалай алады.
Кейбір балаларда есейген сайын бұл мәселе күрделене береді.
БЦП ауруының клиникалық ерекшелігін 1853 жылы Лейтмин анықтап берді.
100 жыл бойы осы ауру оның атымен аталып келді. Баланың церебалдық параличі
деген термин 3. Фрейдке жатады. Ол барлық ауруды бір топқа біріктіріп,
церебалдық палалич деген атау берді. Бүгінгі күнге дейін осы термин
төңірегінде дисскусия жүргізілуде (Г. Доман, Л.О. Баделен, М. Л. Брейдман)
БЦП пайдалуының бірнеше себеп бар, бәрі күрделі. Бір себебі: баланың
анасының құрсағында жатқанда жарақат алуы, мидың зақымдалуы. Сонымен қатар,
мынадай факторлар: нәрестенің салмағы кішкентай болуы, мерзімінен ерте туы,
егіз білуы, ауа жетпеуі, инфекциялар.
Кейбірде себебін анықтауға болмайды. Ғалымдар Мастюкова Е.М., М.В.
Ипполитованың, Р.Р: Бабековалардың арнайы зерттеу жүргізгенде анықтағаны,
жүргізуге денені дұрыс істеуге жауапты бұлшық еттерді мидің 3 бөлігі
бақылайды. Адамның қол- жағдайы қай мидың бұзылуына байланысты. Осыған
байланысты ғалымдар (Л.О. Бадалев, Л.Г. Журта, О.В. Тумвина, М.Я. Брейтиан,
Е.Л. Вассерман) цербалдық параличтың мынадай түрін анықтайды.
- Спастикалық У.П. - мидың қабығының бұзылуы. Жүру аппаратының бұзылуы.
- Гипокинез (Атетомдың УП- мидың негізгі нервысының бұзылуы)
- Атаксикалық УП- мидың бұзылуы Сөйлеу қабілетінің бұзылуы.
Көптеген адамдарда осы аурудың бірнеше түрі бар
Спастикалық УП- мидың қабығының бұзылуынан болады. Бұл ең жиі
кездесетін түрі. Бұл УП түріне тән: үнемі бұлшық еттердің жоғары болуы және
ауырған дененің әлсіздігі. Бұлшық еттің жоғарғы тонусы бұлшық еттің жоғарғы
тонусы бұлшық етті қатты қылады, сондықтан жүруі қиын болады.
Атетімдикалық УП, Атетоз- мидың артқы жағының зақымдалғаны. Сондықтан
көптеген әрекеттерді өз тарапынан тыс істейді. Әлсіз бұлшық еттері қатаяды
немесе керісінше. Сондай УП болғанда денені ұстауға күрделі. Буындар 100
пайыз істейді, оның іс- әрекетіне жауап бере алмайды. Атетозбен ауырған
адам үнемі жүреді, адамның көңіл -күйі, қал жайы төмендейді, егер олар
нервоздың жағдайда болса, тіл дамуында осыған байланысты оның себебі тіл
қимылын тыныс алу мүшесінің әрекетін бақылай алмайды. Тамақ ішуде қиналады.
Ауру адамның аузынан сілекейі ағып тұрады.
Атаксикалық УП, Атаксия- бұл сирек кездесетін түрі, атаксия себебі
негізгі мидың ауруы. Кішкентай мишық бұлшық еттердің әр түрлі іс-
қимылдарына жауап береді, сонымен бірге тіл жүйесінде де УП атетомзиялық
түрі сияқты аяғы, дене мүшесі жұмыс жасайды. Бұл ауруда денені ұстауы қиын,
нық жүре алмайды. Бір іс-әрекет жасайын дегенде тремор пайда болады.
- Кейбір адамда екі немесе үш аурудың түрі бірдей кездеседі. Анықтау
қиын, адамның денесінің бір жерінің ауырғаны, мидың қай бөлшегі
ауыратынына байланысты. Адамның ауру деңгей мидың деңгейіне байланысты.
Маргарет Эндрюс дене мүшесінің классификациясын анықтайды.
- Дмплегия- екі аяғы да ауырған
- Гемипигия-дене мүшесінің бір жағы ауырады, аяғы мен қолы
- Квадроплегия- екі қолы, аяғы, сонымен қатар денесі және мойыны
К.А.Семенова, Д.С. Фрутер, М.Б. Цукер авторларының классификациясы, 5
клиниканың түрін біріктіреді.
- спастикалық диплегия
- гемипаретикалық түрі
- атоникалық - астатикалық түрі
- гиперкинетикалық түрі
- гениплегия екі түрде
Тәжірибе көрсеткендей, нағыз классикафикация баланың медициналық
тексеруде өткізгенде қолданылады.
Сонымен практикада БЦП ауруының аралас түрінде кездеседі. Л.М.
Шипицина, И.И. Мамайгуктредің зерттеуі бойынша, Гемиплегия екі түрде, БЦП
-ның ең күрделі түрі. Бұл ауру нәрестенің ана құрсағында жатқанда пайда
болған ауру. Адамның барлық функциясы бұзылады (психикалық, сөйлеу, жүру)
Т.Г. Шамарин, Г.И. Бельванның 1999 жылы жүру маторикасы дамымаған атты
еңбегі жарық көрді, психикалық дамуы ақыл деңгейінің қалып қалғанына
байланысты. Сөйлеу қабілеті мүлдем жоқ, анартрия немесе күрделі дизартрия.
Диагнозы көрсетеді- оның мүгедек екенін спастикалық диплегия- өте дамыған
түрі (аяғы да, қолы да жұмыс жасамайды). Литтля синдромы- балаларда
психикалық дамуының кешігуі 30-40 пайыз түрінде, 70 пайыз балалардың сөйлеу
қабілеті жоқ, дизартрия түрінде.
Гиперкинетикалық түрі баланың сөйлеу қабілеті 50 пайыз жоқ болады.
Атоникалық - астоникалық түрі дегеніміз бұлшық еттің әлсіздігі, өз денесін
ұстай алмауы. Бұл БЦП ең ауыр түрі, мидың жетілмеуі байқалады. Адамның ақыл
есі болмайды, барлық істеген ісі дұрыс болмайды. Аралас түрі- БЦП жиі
кездеседі. Бұндай түрі балалардың сөйлеу қабілетін мүлдем жояды. Жүру
дефектісі бойынша БЦП ауруының күрделі үш деңгейі бар:
- жеңіл- физикалық жағдайы орташа өз бетінше жүре алады, қалалық
автокөлікке отыра алады, өзін- өзі күту біліктілігі бар.
- Орташа түрі- бала жартылай көмек етуді талап етеді.
- Күрделі - бала толық басқа адамның көмегіне бағынады, сонымен қатар
біз оқыған әдебиеттер мынадай тұжырым жасауға көмектеседі.
- Баланың церебалдық параличі жүру аппаратында байқалады, баланың
дамуының өзінде кемшілік, теңсіздік пайда болады.
- Жүру аппаратының патологиясы сенсорлық жетіспеушілікті, танымдылық іс-
әрекеттің әлсіз екенін көрсетеді. Бұл ауру мидың жас кезінде зақым
болғанына байланысты.
- Жүру аппаратурасы әр түрлі деңгейді, түрде белгіленеді.
- Гипергинезге байланысты
- БЦП гиперкинетикалық формасы
1.2 БЦП ауруымен ауыратын балалардың танымдылық әрекетінің
ерекшелігі
Церебралдық параличтің дефектік құрылымында психикалық дамуында
спецификалық ерекшелігі бар. Ғалымдар (Семенова, Мойнюкова, Смулин,
Калитюк, Ковалев) санайды, бұл ерекшеліктер мидың дамуы май қалуына
байланысты.
Ғалымдардың коррекциялық педагогикалық іс- әрекетіне байланысты
еңбектерін талдағанда, балалардың сөйлеу қабілеті жүру психикалық
өзгерістер болады.
И.И. Мамайгуктың санауы бойынша, жүру әрекетінің бұзылуы заттың-
практикалық іс- әрекетінің шектелуі. Соңғысы дамудың көру әрекетін
көрсетпейді, зейінділігін, танымдылық қасиетін де байқатпайды.
Тәжірибие жұмысы бойынша, психикалық дамуының бұзылуы практикалық іс-
әрекетті, әлеуметтік тәжірибені, коммуникативтік байланыс қоршаған ортамен
және ойын әрекетінің толықтық мүмкіншілігі аз. Көбінесе мидың
локализациялық зақымына байланысты.
М.В. Ипполипованың айтуы бойынша ЦП ауруын баланың ақыл- есі, еңбек
әрекеті бұзылады, әлсіз тітіркену синдромы ретінде. Бұл синдром екі
бағыттан тұрады. Психикалық процестің күшейуі, екінші жағынан әлсіздеуі-
баланың жылауық болуы, қырсықтануы. Бұндай балалардың жұмыс әрекеті төмен.
Сонымен қатар бұндай балалар қатты дауысқа, жарыққа, әр түрлі дыбыстарға
жиіркенішпен, тітіркене қарайды. Бұндай балалардың жұмыс әрекеті де төмен.
Осы аурудың күрделенуі әлеуметтік жағдайға да байланысты, кейбірде тәрбиеге
де байланысты, егер баланы қатты еркелетіп жіберген сәтте. Нәтижесінде
психикалық іс- әрекеттің мотивациялық негізгі дамымай қалу мүмкін. Бұндай
сәтте астепо- динамикалық синдром пайда болады. Бұндай синдромды балалар
әлсіз, іс- әрекеттері баяу. Олардың белсенділігі төмен, берілген
тапсырмаларды орындауы да қиындыққа соғады, сөйлегенде де қинала жауап
береді. Олардың ойлау қабілеті де төмен.
Маргарит Эндрюстің санауы бойынша, астеноадинамикалық синдром көбінесе
аяғы, қолы жұмыс жасаматын балаларда анық байқалады.
Тәжірибе көрсеткендей, церебрастениялық синдром анық көрінеді,
баламен жүйелі түрде педагогикалық сабақ өткізген кезде. Бірден байқауға
болады: баланың зейіндігі төмен, еске сақтау қабілеті де төмен екенін
көруге болады.
Ойлау қабілетінің төмен екенін көруге болады, анық абстрактік,
танымдық білімі қалыптаса бастаған кезде. Кейбір балалардың сөздік қоры
болса да, кейбір балалардың сөздік қоры шектелген, кейбірде бөлек бір
сөздің мағынасын түсінбейді. Бұл бірнеше баланың тәжірибесінен байқауға
болады. Байқауға болатыны, егер баланың жалпы танымдық қасиеті қалыптасса
практикадан тыс, оның дамуын бұл кедергі болып келеді. М.В. Ипполитова,
Г.М.Мастюкова, И.А. Ермоленко, Л.А Данилованың сөздерінше: ЦП ауыратын
баланың ауру ерекшелігі бір тапсырманы орындап тұрғанда.
Осы ғалымдардың айтуынша, ЦП ауыратын балалардың сөздік қоры аз,
сонымен пәндік- практикалық іс- әрекетінде байқауы болады. Л.М.Шипицинаның
айтуынша, жағдайға байланысты У.П. ауыратын балалардың ауру категориясы әр
түрлі болады: біреуінің интелектісі дұрыс, көбінің психикалық дамуы
кейбіреулері олигофрениялық ауруы бар. Тәжірибие көрсетеді, ЦП ауыратын
балардың жоғарғы қабырлық функциясының қалыптасуында бір қате бар. Бұл
тұрғыдан балаларға геометриялық фигураларды көшіру, сурет салу және жазу
қиынға ағады.
Қабырлық финкцияның дұрыс жасамауы байланысты оның уақыттық және
кеңдік түсінігі қалыптаспайды.
ЦП ауыратын балалардың балалардың эмоционалдық және сөздік қоры
бұзылады. Эмоцианалдық көңіл- күйінің бұзылуы оның көңіл- күйіне әсер
етеді. ЦП ауыратын балалар жылайды, дене ыстығы көтеріледі.
Кейбірде эмоционалдық көңіл- күй қуанышқа да байланысты. Бұндай көңіл-
жай кеңінде адам бойы белгісіз бір үрей билейді.
Көтеріңкі көңіл- күй адамның іс- әрекетіне де байланысты. Оның жүру,
қозғау іс- әрекетіне байланысты. Үлкендерге деген агрессиялық іс- әрекетте
байқалды. Бұның бәрін адамның ағзасының шормауы әкеліп соғады, бұл
әлеуметтік, мектептік дезантацияның бір себебі.
Көп жүктеме, тәрбие кезінде жіберілген қателер бала бойына бекітіліп
ақалады, патологиялық мінездемелер қалыптасады.
Іс- әрекет кезіндегі спецификалық қателер және БЦП ауыратын балалардың
қарым- қатынасы тұлғаның ерекше қалыптасуына әкеледі. Кейбірде тұлғаның
керісінше дамуы байқалады. Бұл кезде интеллектуалдық өзіне деген сенімінің
төмен болуына байланысты. Тұлғаның дамуының әлсіз екенін оның жеке
қабілетінен, ойлау әлсіздігінен, тұрмыстық және практикалық өмір
сұрақтарында дұрыс бағыт ала алмайтын кезде. Жасы ұлғайған сайын
диссоциациялық көңіл- күй көбес береді.
Балада иждивендік жағдай қалыптаса бастайды, оның өзбетінше жұмыс
жасауы төмен, өзіне- өзі қызмет қылу біліктілігі көпке дейін қалыптаспайды.
Тұлғаның даму барысында танымдық қызығушылығы төмен, сынау қабілеті мүлдем
болмайды.
Семенованың, Мастюкованың, Смугинаның, Бадаляның, Журбанның,
Тимонинаның зерттеулерінен байқалатыны, БЦП мен ауыратын балалардың
психомоторлық функциясы баяу дамиды.
Букарт осыған байланысты үш факторды көрсетеді, БЦП ауруымен ауыратын
балалардың дамуына әсер ететін:
- сенсорлық және когнетивтік дамудың байланыс негізі бөлектеу болады.
- Олар өздерінің зерттеу жұмысында шектелген, сақтау, ақпаратты қабылдау
олардың өз деңгейіне анық.
- Емханада көп жатқанға байланысты ата- аналармен қарым- қатынасы
күрделі, қоршаған ортаға деген селқостық көзқарас оның эмоционалдық
жағдайын жаман әсер етеді.
Қорытынды
Орта нерв жүйесінің ерте шектелген дефектісі- церебралдық параличте
оның негізі болады. Психикалық ерекше құрамы құрады. Сонымен, БЦП ауруының
негізі- осындай түрімен ауыратын баланың қозғалысы қимылында өзгерістер
болады. Баланың қозғалысының біліктілігі қалыспауы оның моторикалық
қабілетіне ғана байланысты емес, сонымен қатар күрделі функцияларды,
танымдық іс- әрекеті, оның негізінде жатқан көру-моторикалық іс- әрекет,
кеңістік талдау, құру, заттық- практикалық іс-әрекеті жасай алмауында.
Семенованың, Б.С.Смуглинаның, К.С.Калитнюктің, Ш.Ковалеваның зерттеу
жұмыстарынан мынаны байқауға болады, баланың психикалық функцияның біркелкі
емес, дисиропорциялық жүйеде дамығанына байланысты. Бұл жерде мидың
аномальдық функциясы немесе оның дамымай қалуына байланысты. БЦП мен
ауыратын баланың іс- әрекетінен ең керекті іс- әрекет оның қозғалуы, жүруі
істелмеуінде.
Осы қозғалу, жүру потологиясы баланың танымдық іс- әрекетінің дамымай
қалғанына бір себеп болуы.
1.3 БЦП мен ауыратын балалардың сөйлеу тілінің ерекшеліктері
БЦП мен ауыратын балалардың сөйлеу Е.М. Мастюкова, Г.Б.Семенова,
Б.С.Смуглина, И.И. Мамайчуктердің зерттеуі бойынша БЦП ауруымен ауыратын 70-
тен 85 пайыз дейін балалардың сөйлеу қабілеті жоқ. Орталық нерв жүйесі
жойылған балалардың сөйлеу қабілеті нашарламайды.
Л.М. Шипицинаның зерттеуі бойынша белгілі ми қабығының дамуына
байланысты, баланың сөйлеу қабілеті дамымайды, сонымен қатар екінші себеп,
ми қабырғаларының сөйлеу қабілетін байланысты функцияларының жетілмей
қалуы, сөйлеу қабілетінің құрылымының бұзылуы мидың деңгейлік зақымдылығына
да байланысты. Правдина, Винарская, Кириченко, Ипполитова, Калитнюк,
Абромович- Лехтиан сияқты авторлардың зерттеу жұмыстары бойынша, дыбыс
жүйесі мен қозғалу жүйесінің арасында байланыс болады, оны скелеті мен
беттің бұлшық еттерінен байқауға болады.
Көбінесе тілдің нашарлауының бір түрі- дизатрия болып саналады. Дизатрия-
тілдің дыбысталуының бұзылуы, бұл орталық нерв жүйесінің зақымдалғанына
байланысты.
Дизатрия- латын тілінен енген сөз, сөздің дыбысталуының бұзылуы,
дыбысты жеткізе алмауы. Кейбір авторлар Мастюкова, Шипицина бұл терминді
кеңірек көрсетеді. Олардың практаты бойынша бұл дыбыс жүйесінің, дыбыстың
темпы, интанациясының бұзылуы БЦП ауруымен ауыратын балаларды дизартиялық
ерекшелігі оның кинетикалық танымдылығының кемшілігі. Бала өз іс- әрекетін
толық, өз деңгейінде жеткізе алмайды.
Жалпы және сөйлеу моторикасының бұзылуы функциясы қол қозғалысының,
бұзылуына да байланысты. 1928 жылы В.М. Бехтеревтің еңбегіненде көруге
болады, қол қозғалысының тілге әсер ететіні туралы. М.М. Кольцованың Бала
сөйлеп үйренеді Санкт- Петербург 1998 жылғы еңбегінде арнайы жүргізілген
эксперимент негізінде байқауға болады. Қолдың саусақтарының, баланың тіл
дамуына әсер ететіні туралы. Ең қиын, ауыр - ол саусағының жоқтығы, сонда
ол артикуляциялық моторикасының әсер ететіні. Бұның да бірнеше түрі бар:
Псевдобульбарлық дизартрия -80 пайызы спастикалық диплегияда
байқалса, 30-35 пайызы гемипаретикалық түрінде. Экстрапирамидалық БЦП-ның
гиперкинетикалық түрінде байқалады. Дизартрияның ауыр псевдобульбарлық,
анартриялық түрлері екі гемиплегиялық кезінде байқалады. Ми дизартриясы БЦП-
ның атоникалық - астатикалық түрінде кездеседі. Оның өзі 70-75 пайызды
құрайды.
БЦП мен ауыратын балалардың сөйлеу қабілетінің бұзылуымен алалин ауруы
да кездеседі. Алалия- баланың ана құрсағында жатқан кезде- ақ сөйлеу
қабілетіне жалдам беретін ми қабыршығының бұзылуына байланысты.
Бұл өте күрделі түрі. Осыған байланысты баланың ойлау қабілеті де
болмайды. Моторолдық алалин кәдімгі арнайы оқу практикасы болмаса мүлдем
дамымайды. Бұндай БЦП түрі 3-5 пайыз құрайды. Тәжірибеден көруге болады,
баланың қозғалысы ауыр түрінде болса, ол бала өзін қоршаған ортада көрсете
алмайды. Бұл әрине баланың психологиялық және комуникативтік іс- әрекетіне
әсер етеді.
БЦП мен ауыратын балалардың коммуникативтік әрекеті төмендегі
көрсетілген мысалдарға байланысты:
- қозғалыстың бұзылуы
- мидың зақымдалуы
- ұзақ уақыт госпилизациялық жағдайда болуы,
- әлеуметтік- эмоционалдық мәселелер
- физикалық дефектер
Әлсіз когнетивтік іс- әрекет және коммуникативтік тәжірибе жоқтығы бұл
коммуникативтік біліктілігінің қалыптасуының негізгі факторы. Апроксиялық
тіл дефектісі бар балалардың көзқарасы, іс- әрекеті түсініксіз. Тілі мүлдем
жоқ. Олар қол қимылдарын қолдана аламайды. Сондықтан хабарласу әрекеті
күрделінеді. Осындай сәтсіздіктен соң ауру бала болашақта сөйлескісі
келідейді, өз тарапынан қадам жасамайды.
Невербалдық қарым- қатынас дамыйды, егер ауру балаға түсінікпен
қараса.
Ата- ана баласын түсінеді, бірінші рет осындай мәселені қозғаған ғалым
Л.С. Выготский, ол нақты іс- әрекет барысында көрсетті. Қандай дефект
болмасын, оны қоршаған ортадан алыстататын, оның көзқарасын, түсінігін
өзгертетіндігін. Сонымен, егер ауру бала дені сау баламен қоғамдық қарым-
қатынасқа түскенде өзінің кемістігін қатты сезеді. Тіл арқылы адам ойлайды,
сөйлейді, қалыптасады. Адам тіл арқылы өзінің ішкі ойын жеткізе алады. Адам
тіл арқылы ішкі ойын жеткізеді. Импрессивтік тіл ол басқалардың айтқанын
түсіну. Экспресивтік тіл- бұл өз ойларын сөз арқылы, қимыл арқылы немесе
жазба таңбасы арқылы жеткізу.
Тәжірибе көрсеткендей балаларды өз ойын жеткізуге үйрету, барлық жұмыс
әдістерін қолдана отырып, балаларды ынталандыру қажет.
Тұжырым.
Церебалдық параличпен ауыратын балалардың тілі бұзылған, орташа
алғанда 70-80 пайыз. Тілдің бұзылуының түрлі негізгі факторлары бар.
1. Дизартрия-дыбысталуының бұзылуы.
2. алалия- ми қабыршығына байланысты тілдың дамымай қалуы
3. дислекция- оқуды меңгерудегі негізгі қиыншылықтар.
4. дисграфия- жазба тілдің қалыптасуының бұзылуы.
5. невратикалық және невроздың тіл кемістігі мутизімдік түрі.
6. сөздік апрокция
7. маторлық іс- әрекеттердің бұзылуына байланысты тілдің дамымай қалуы.
әрине сөздің құрылымы, тіл дамуының бұзылуы зақым денгейіне
байланысты. Тілдің оптогенезінің бұзылуы танымдық іс- әрекеттің аздығынан
немесе әлеуметтік қатынастың шектелуіне байланысты. Іс-әрекеттің және
тілдің бұзылуы бір анық жағдайға байланысты.
Жиі кездесетін түрі - дизартрия. Диагностикалық талдау жүргізгенде
байқалғаны ең қиын түрі алалия- моторлық іс әрекеттің алалиялық тілі арнайы
қоусыз болмайды. БЦП мен ауыратын балалар өте күрделі, ауру түрі. Моторлық
іс- әрекеттің бұзылуына байланысты вербалдық тіл мүлдем жоқ. Қозғалу іс-
әрекетінің бұзылуына байланысты невребалдық іс- әрекеті мүлдем жоқ. Бала
қоршаған ортамен араласпай қалғандығы үшін ең керек стимуляцияға байланысты
невребалдық әрекетті қолдана алмайды. Сондықтан тілі де дамымай қалады.
Осы тәжірибе негізінде көргеніміз, БЦП мен ауыратын балалардың тіл
дефектісі әр түрлі дефект қозғалысына байланысты болады екен. Бірақ
қозғалысының тілінің мүкістіктерінің зақымдалуы әр түрлі болғанымен бұдай
балаларды біріктіретін бір себеп - олар ешкіммен қарым- қатынаста болмайды.
Балалардың ауруына байланысты қоғам өмірінен тыс қалғандықтан ауру балалар
өздерінің құрбыларымен ата- анасымен сөйлесе алмайды, өз ойларын жеткізе
алмайды. Сондықтан әр түрлі қажет қимыл жасай алмайды- осының бәрі баланың
психологиялық дамуына әсер етеді, оны қоршаған ортадан шектетеді. Оның
әлеуметтік, өмірлік тәжірибесі жоқ. Ол көптеген нәрселерді істей алмайды:
- өз бетінше тамақтан алмайды
- дәретханаға бара алмайды
- жата алмайды бұның бәрі баланың психикасына, эмоциасына әсер етеді.
Осының әсерінен бала тұйық қорқақ, жалтақ болып өседі. Осындай сәтте
ата- ананың басты мақсаты - баланың тұрмыстық қажетін түсініп, дер
кезінде көмекке келіп, баланың құрбыларымен қарым- қатынаста болуын
қадағалау. Тәжірибеге сүйенсек, болжам айту қиын- баланың дамуы дұрыс
жүріп жатыр ма, әлде бұрыс жүріп жатырма, практикадағы
мысалдар көрсетеді. Бұндай котегориядағы балалар мүлдем сөйлей
алмайды, бірақ олар дұрыс қолданылған әдістер арқылы бақса балалармен
қарым- қатынаста бола алады.
Қорытынды
Баланың церебралдық параличі деген термин адамның
қозғалу аппаратына (аяғы, қолы, бел омыртқасы) мидың осы дене мүшесін
бақылайтын қабыршығын зақым келуіне байланысты, адамның қозғала алмауы,
неше оның орталық нерв жүйесінің бұзылуы.
БЦП ауруы- өте күрделі ауру. Баланың дамуына байланысты оның
психофизикалық, сөйлеу, қозғалу әрекеттері өзгеруі мүмкін, ол екіншіден
баланың жасына, мидың морфо-функциялық қатынасына да байланысты болады.
БЦП ауруының ерекшелігі ол балаға туғаннан пайда болуы, бала өз
қозғалу әрекетін сезбейді. Дене мүшесінің қозғалу іс- әрекетінің
зақымдалуы,
баланың психозизикалық, индивидуалдық дамуына үлкен әсер етеді.
БЦП- мен ауырған балалардың көруі, естуі, эмоциолналдық әрекеті,
тәртібі, ақыл- ой әрекеті, сөйлеуі, мидың ерте кезде зақымдалуы, сонымен
қатар психикалық дамуында бұзылған. БЦП- мен ауыратын балалардың танымдық
іс- әрекетінде қиын процесс. Сенсорлық қызметінің зақымдалуы: көру, есту,
әсер алу әрекеттерінің жоқтығы. Бұл баланың танымдық іс-әрекетін жойғаны.
Баланың токтилдің әрекетінің жоқтығы, баланың заттарды түсініп, білуіне
кедергі болады. Қолдың, көздің іс- қимылында үйлесімдік болмағандықтан,
бала кеңістік, заттың - практикалық әрекетін біле алмайды, оның сөйлеу
алуына, сөзбен суреттеуіне осының бәрі үлкен әсер етеді, кейін оқу
біліктілігін қалыптастыруға кедергі болады. Енді БЦП балалардың үлкен
кемістігі- олардың сөйлеу әрекетінің бұзылуы. Оның түрлері әр түрлі болады.
Көбінесе байқалатыны дизартрия түрі. Бұл ауру түрі жалғыз түрінде
кездеспейді. Онымен бірге алалия, апраксия түрлері де болуы мүмкін. Сөйлеу
қабілетінің бұзылуы ауру баланың басқа балалармен сөйлесуін қиындатады.
Сөйлеу қабілеті, ең негізгі қарым- қатынас құралы ретінде, әлеуметтік және
қоғамдық іс- әрекетке байланысты дамиды. БЦП мен ауыратын балалардың
сенсоматорлық әрекеті, дыбыстауы дұрыс демалуы, дұрыс қозғалуы,
артикуляциясы дұрыс бағытта болмағандықтан, олар өзбетінше қоршаған ортада
өздерін көрсете алмайды. Осының бәрі баланың коммуникативтік және
психикалық дамуына әсер етеді.
БЦП мен ауыратын балалар бір- біріне айырмашылығы болады: олардың
дұрыс сөйлей алмауында, дұрыс қозғала алмауында. Осыған қарамастан БЦП мен
ауыратын балалардың сөйлеу, қозғалу әрекеттерінде жалпы бір проблема бар,
қарым- қатынас бұзылуына байланысты. Ауру балалардың мүмкіншілігінің
жоқтығы және іс- әрекетінің шектелуі олардың невербалдық қарым-қатынасына
әсер етеді. Балада дұрыс коммуникалдық мүмкіншілік жоқ, оның психикалық
дамуында өзгеріс болады. Ол оның психикасына, эмоционалдық - жігерлік
қабілетінің дамуына әсер етеді, нәтижесінде бала тұйық, қорқақ болады,
сөйлеуге де батылы жетпейді.
БЦП-ның ауыр түрімен ауыратын балалар, мүлдем сөйлей алмайтын
балалардың өзі коммуникативтік әдістер арқылы бір- бірімен қарым-қатынаста
бола алады.
2 БЦП-НЫҢ ҚИЫН ТҮРІМЕН АУЫРАТЫН БАЛАЛАРДЫ ЖӘНЕ МҮЛДЕМ СӨЙЛЕЙ АЛМАЙТЫН
БАЛАЛАРДЫ РЕАБИЛИТАЦИЯЛЫҚ ОРТАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА КОРРЕКЦИЯЛЫҚ - ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ОҚЫТУ.
2.1 Анықтаушы экспериментінің міндеті мен мазмұны.
Тәжірибелі- эксперименттік жұмыс міндетті түрде жаңа арнайы әдістің
қолдануын талап етті, оның жоспарлауын және ұйымдастыруын, нәтижесін, жаңа
әдістерді қолдана білуін керек етті.
Біздің зерттеуіміздің болжамы мынада, БЦП- ның ауыр түрімен ауратын
балаларды коррекциялық- педагогикалық оқытуға болады, егер дұрыс жағдай
жасалса. Блисс тілін қолдану, әдістеменің ең негізгі құралы ретінде, бұл
балалардың толық мүмкіншілігі дұрыс деңгейде білім алуында. Осыған
байланысты мақсатта:
- БЦП-ның ауыр түрімен ауратын және тілі дамымаған балалардың жағдайын,
мүмкіншілігін зерттеу
- Блисс әдісін меңгеру жолын көрсету
- реабилитациялық орталықта баланың құрбыларымен коммуникативтік
жағдайда болуына, сол қоршаған ортада адаптация алуына мүмкіншілік,
қолайлы жағдай жасау.
Бірінші айтып отыру эксперименті- бірнеше кезеңнен тұрады, мынадай
педагогикалық зерттеу әдістерінен тұрады:
- әңгімелесу
- сауалнама.
Балалардың құжаттарымен жұмыс, бақылау
- БЦП-ның күрделі түрімен аурытаны балалармен және тілі мүлдем дамымаған
балалармен Блисс тілі әдісін педагогикалық экспериментте
қолдану.
Талдау, теңестіру әдісі көрсетті, Швециядар барлық ауру балалар
мемлекеттік мекемелерде білім алады, тәрбиеленеді. Ауру балалар әр түрлі
реабилитациялық орталықта қосымша да білім ала алады. Швецияға жүргізілген
эксперимент көрсетті, БЦП-ның ауыр формасында немесе тілі мүлдем дамымаған
балалардың өзі жоғарғы оқуды да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. Тарау БЦП мен ауыратын балалардың тілін дамыту
1.1. БЦП ауруының клиникалық ерекшелігі және оның
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...15
1.2.БЦП ауруымен ауыратын балалардың танымдылық әрекетінің
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.3. БЦП мен ауыратын балалардың сөйлеу тілінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ..23
II. Тарау. БЦП-ның қиын түрімен ауыратын балаларды
және мүлдем сөйлей алмайтын балаларды
реабилитациялық орталық жағдайында
коррекциялық - педагогикалық оқыту
2.1. Анықтаушы экспериментінің міндеті мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.2. Қалыпты экспериментінің талдауы және
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..57
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі
Реабиалитациялық оңалту орталық- бұл арнайы (коррекциялық) ұжым, оның
мақсаты- баланың даму барысындағы кемшіліктеріне әр түрлі көмек көрсету.
Реабилитациялық оңалту орталық -жалпы білім аясындағы жаңа ұжым, басқа
білім мекемелерінен бірнеше ерекшеліктерімен айрықшалынады.
Реабилитациялық оңалту орталықтың негізгі іс- әрекеті коррекциялық
көмек көрсету. Ол көрсетіп жүрген көмек- комплексі. Осы комплексті көмек
коррекциялық іс- шарада - ең күшті жағдай.
Л. С. Выготский осы іс- шараның маңызы- балаға педагогикалық және
әлеуметтік көмек көрсету деп көрсетеді. Тек қана педагогтың және
дәрігердің біріккен көмектері нәтиже береді- деп жазған екен.
Осы ойды Р.А. Сулейменова, Д.О. Морозова, К.А. Айдарбекова, Б.С.
Халықова, И.Н. Ковалева, И. П. Федоровалар өз зерттеу еңбектерінде
дәлелдейді. Олар дамуы барысындағы келешілігі бар балаларға комплексті
көмек көрсету өте қажет екенін айтады.
Бірақ жүргізілген тәрбиеге қарағанда, арнайы білім мекемелерін
медициналық көмек көрсетілмейді, жиі психологиялық көмек қана көрсетіледі,
ал денсаулық мекемелерінде балаларға психологиялық педагогикалық көмек
мүлдем көрсетілмейді. Тек қана БЦП мен ауыратын балаларға осындай көмек
көрсететін санаториялар ғана. Бұл дерде педагогикалық көмектің арнайы
түрлері ғана көрсетіледі, бірақ нәтижесі аз, неге десеңіз бала мұнда ұзақ
мерзімде болмайды. Осыған қарағанда, осындай мәселемен жұғылданатын
мамандардың көмегі бөлініп береді, сондықтан сабақтастық жоқ.
Коррекциялық мекемеде жұмыс істейтін педагогтар бұл мәселеге көңіл
аудармайды, ал дәрігерлерді осындай балалар қандай білім алып жатыр екен
деп ойламайды. Екі сәтте де күн тәртібінде бұл екі маңызды мәселе
(педагогикалық көмек және әлеуметтік дәрігерлік көмек) қаралмайды.
Сондықтан осы мәселемен шұғылданатын маман осы екі үлкен маңызы бар
мәселеге керекті көңіл бөлмейді.
Р.А. Сулейменованың анықтауы бойынша, осындай жағдайда, арнайы білім
мекемесінде бұл мәселеге қарамаса, даму барысындағы кемшілігі бар балаға әр
түрлі профилдік көмек көрсету керек. Осы білім мекемесінде, реабилитациялық
орталықта.
Ең күрделі топты құрайды- церебралды паранойы бар балалар. Қазақстанда
Л.М. Музаназованың анықтауы бойынша, церебралдық параличпен ауыратын бала
саны 58,5 мыңдай. Кейбір балада (бұл жоғарыда көрсетілген ауыр) өте күрделі
өтіп жатқандықтан арнайы білімді алуы қиынға соғады. Осындай балалық шақтан
ауру балалар білім ала алмайды. Сонымен бұндай балалар оқи алмайды деген
жағдайға топ болады. Бұндай проблемалық мәселе Адам құқығы конференциясына
қарыс келіп тұр. (Адам құқығының декларациясы мүгедектер декларациясы және
т.б.) Реабилитациялық орталықта комплексті көмек көрсету бірнеше жағдайға
байланысты, арнайы мәселелерде қабылданатын балалар өз тұрғысынан жүре
алады, жеңіл деңгейде ауру, ал қалған балалар мерзімді емдеуден өтеді.
(стацианарлық, амбулаторлық немесе санаториялық) педагогтардың көмегісіз
коррекциялық көмек мүлдеге алмайды, тек үйде оқитын баладан басқа.
Осы жағдайға үлкен әсер еткен, коррекциялық дамыту оқуының сапасын бір
деңгейге көтерген. Қ.Р. мүмкіншілігі шектелген балаларға әлеуметтік және
медециналық педагогикалық көмегі туралы заңы, 11 шілде 2002 жылы
қабылданған. Мүмкіншілігі шектелген балалар білім алуға құқылы делінген.
Білім жүйесінде жүріп жатқан инновациялық процестер мүмкіншілігі
шектелген балаларға көмек көрсетудегі көзқарастарды өзгертуде, жаңартуға
үлкен талап қояды. Жаңа әлеуметтік және экономикалық жағдайда
психофизиологиялық кемшілігі бар балаларды оқыту және тәрбиелеу кезінде
басқа әдістеме құруын талап етеді.
Практика дәлелдегендей, коррекциялық - педагогикалық іс- әрекетті ерте
бастағанда, оның педагогикалық және әлеуметтік- адаптациялық нәтижесінде
ерекше болады екен.
Л.Ф. Обухованың ескертуі бойынша, баланың психологиялық дамуында
педагогтың дұрыс құрастырған бағытына байланысты екен. Баланың дамуының
ерекшелігі ол биологиялық заңға бағынбайды екен. Баланың дамуы қоғамдық-
тарихи заңға бағынады екен. Қоғамның даму деңгейіне баланың даму мазмұны да
байланысты. Баланың психологиялық дамуның негізгі жағдайы- баланың
үлкендермен қарым- қатынаста болуы. Баланың психологиялық даму күші- оқу.
Даму және оқу- бұл әр түрлі процестер. Даму процесінің өзінің ішкі заңы
болады. Оқу ішкі қажеттілікті және жалпы даму процестерді қадағалайды, бұл
адамның тарихи дамуының қасиеті.
А.В. Бругулинскийдің анықтауы бойынша, оқу адамның жақын, тез
дамуының негізі, баланың ішкі рухани дамуын тездетеді, бірінші кезеңде бұл
үлкендермен қарым- қатынас және құрбыларымен бірлікте болуынан байқалады
дейді.
Психикалық процесс ынтымақты іс- әрекетте қалыптасқанда, ол жақын даму
зонасында болады, содан кейін қалыптасу оның актуалдық даму процесінің бір
түрі болады. Дамыта оқу негізін қалаған В.В. Давыдов, Д.Б. Эльконин
өздерінің зерттеу еңбектерінде көрсетеді, тұлғаның өзгеруі және қалыптасу,
оқу іс-әрекетінің негізгі жағдайы, сол үшінде ол басқа іс-әрекетінің
негізгі жағдайы, сол үшін де ол басқа іс- әрекеттерден өзгеше. Егер мақсат
және керекті мотивация болмаса, оқу іс- әрекеті туралы айтуға да болмайды.
Мүмкіншілігі шектелген балаларды оқыту кезінде осы жағдай негізгі болып
саналады. Дамыта оқу мәселелері В.В. Давыдовтың, В.В.Рубцовтың, Г.А.
Цукерманның еңбектерінде жақсы көрсетілген. Дамыта оқу үшін арнайы даму
норамасы қажет емес, керісінше педагогтың оқу бағдарламасын жеке тұлғаның
іс- әрекетіне сәйкестендіру. Д.Б. Элькониннің анықтамасы бойынша, баланың
жасына емес, оның индивидуалды ерекшеліне де қарау керек екенін ескертеді.
Индивидуалдық оқу бағытының принциптері әр баланың ерекшелігіне, жасына,
оның даму деңгейіне негізделеді. Бұл өте қажет мүмкіншілігі шектелген
балалармен жұмыс жасайды.
Коррекциялық педагогикалық оқу дегеніміз мынандай жүйелерді құрайды.
Арнайы психологиялық- педагогикалық, әлеуметтік – мәдениеттік және емдік
шараларды, балалардың психофизиологиялық кемшілігін әлсірету немесе осы
кемшілікті жоюға арналған бағдарлама болып саналады. Бұл бағдарлама баланың
білім, біліктілігін дамытады, қалыптастырады.
Коррекциялық оқудың маңызы-баланың психофизикалық қалыптасытыру,
соынмен бірге оның практикалық тәжірибесін байыту, психикалық, сенсорикалық
моторикалық тәртібі бұзылғанын реттеу. Коррекциялық педагогикалық жүйенің
физикалық негізінде төмендегідей жағдайлар, қарастырылады. Л.С.
Выготскийдің анықтауы бойынша, тұлғаның мәдени- тарихи дамуының теориясында
құрылған.
- дефектінің структуралық күрделілігі (спецификалық ерекшелігі)
баланың жалпы дұрыс және аномалдық даму заңдылығы.
Л.С. Выготский бойынша коррекциялық жұмыс мақсаты- баланың аномалдық
жағдайын кәдімгі бала жағдайы ретінде қабылдап, оның жан-жақты дамуына,
кемшіліктерін жоюға бағыттау.
Соқыр баламен жұмыс деп ойламай, бала деп қабылдауы керек. соқыр мен
мылқауды тәрбиелеу- бұл соқыр мен мылқауды тәрбиелеу. Тәрбие процессі
қалыптасу функциясына ғана сүенбейді, сонымен қалыптастыруға да. Бұдан
мынадай нәтиже шығады- коррекциялық оқудың негізгі міндеті баланың даму
барысында кезекті және үздіксіз баланың жақын зонадан актуалды зонаға
ауысады. Кемтар баланың коррекциялық - компенсаторлық процесс үздіксіз даму
зонасын кеңейту, мұнда бақылаушы болып мұғалімнің тәрбиешінің, әлеуметтік
педагогтың және әлеуметтік жұмысшының іс-әрекетін бақылап отыру. Жақын даму
деңгейін көтеру үшін, дамыту үшін жүйелі, саналы, күнделікті жұмыс қажет.
Кемтар баланың коррекциялық және компенсациялық дамуы жағдайға байланысты
да болады.
Кемістігі бар баланың коррекциялық және компенсациялық дамуы өздігінен
болмайды. Сондықтан арнайы белгілі жағдай жасау қажет: қоршаған ортасын
педагогикалау, сонымен бірге әр түрлі әлеуметтік институттардың бірлестігі.
Шешуші факторы, осы іс- шараның психомоторлық дамуының дұрыс болуы отбасына
да байланысты, сонымен бірге емдеу- реабилитациялық және коррекциялық
психологиялық-педагогикалық шаралар, еңбек, осының бәрі баланың
біліктілігін, білімділігін дамытады, оны денсаулығы жақсы, ешқандай
психологиялық кемшілігі жоқ балалармен салыстыруға болады. Осыған
байланысты Л.С. Выготский жазған: Балаларды арнайы бір топқа шектеуге
болмайды, оны басқа балалармен кеңірек арластыру қажет деген. Міндетті
түрде түрде негізгі жағдайы: баланы оның кемшілігіне көңіл аудартпау,
керісінше оның қабілетіне көңіл бөлу қажет.
Практикада байқалғаны, егер осы жұмыстарды ерте ұйымдастырса,
солғұрлым баланың кемшілігін, оның кезеңінде жоюға болады екен.
Коррекциялық педагогикалық оқу педагогикалық шараларға негізделген,
кемшілігі бар баланың психофизикалық дамуын жою үшін арнайы әдістер
қолдануға бағытталған. Бұл аномальдық баланың процесіне әсер етеді. Жалпы
білім беретін және еңбек білімі, біліктілігін дамыту үшін коррекциялық
міндетке барлық жұмыстардың түрі мен әдісі негізделген. Осыған барлық жұмыс
түрі бағынады. Тарихи көзқараста бірнеше бағыттар бар.
1. сенсуалистік (сезімдік). Осы бағытты жақтайтын зерттеулер аномальдық
балалардың сезімі бұзылған деп ойлайды. (Монтессори М, 1870-1952,
Италия)
2. Биологизаторлық (физиологиялық. Оның негізін қалаушы О. Декроли 1871-
1933 Белгия) Бұл бағыт өкілдерінің анықтауы бойынша,
барлық оқуматериалы элементарлық физиологиялық процестер төңірегінде
құралған, жаңа баланың инстинктіне.
3. әлеуметтік- іс шара. А.Н. Грабаров (1885- 1949 жыл) сенсорлық
мәдениет бағытын жасап шығарды әлеуметтік жағдайға сүйенген: ойын,
еңбек, саяхат.
4. оқу барысында концепциялық әсердің аномальдық балаға себебін тигізу.
Бұл бағыт 30-40 жыл қалыптасты. Бұл бағытты зерттеген Л.С.
Выготский, М.Ф. Гнездилов, Г.М. Дулатов, Л.В. Занков. Негізгі
мақсат көрсеткіші- дефекті оқу- білім танымдылық процесінде
қалыптасуы. Л.М. Шипицина бірнеше коррекциялық педагогикалық
принциптерді белгілейді:
1. диагностика мен коррекция дамуының бірліктігі
2. оқу және тәрбие бағытында коррекциялық даму принципі
3. диагностика мен балалардың мүмкіншілігін іс жүзіне асыру оқу
процесі негізіндегі комплексті принцип
4. баланың кемшіліктерін ерте анықтау принципі
5. коррекциялық оқу барысында индивидуалдық және дифференциялық қатынас
принципі
6. кәсіби- техникалық, мектеп жасындағы және мектептің үздіксіз оқытуы
Балалардың БЦП ауруы кеңінен зерттеліп жатыр, ол өкінішке орай,
балалардың неврологиялық потологиясы әлде кеңінен зерттелмей жатыр. Бүгінгі
таңдағы білім жүйесінде кемістігі бар балалар мектепте, білім мекемелерінде
оқи алмайды. Кемістігі бар балаларға білім мекемелерінде жағдай жоқ:
пандустар, подьемниктар, қосымша көмек көрсететін құралдардың жоқтығынан.
Осындай жағдайға байланысты педагогтарда көңіл бөле алмайды. Сонымен қатар,
топтардың шектен толық болуы жеке топтардың шектен толық болуы, жеке
бағдарламаның жоқтығына байланысты.
Л.С. Выготский 20 жылдарда осындай жұмыс бағытын сынаққа алған. Бұл
әділетті сын еді. Мүмкіншілігі шектелген балаларды мүмкіншілік болса,
денсаулығы бар балалармен бірге оқыту пайдалы деп көрсеткен. Л.С. Выготский
айтуы бойынша, арнайы мектептер кемістігі бар баланың сол кемістігін
көрсете отырып, білім береді. Бұл мүмкіншілігі шектелген баланы тар құлыпта
ұстағандай болады, олар бір жабық қамауда отырғандай сезіледі. Ғалымның
көрсеткені бойынша, балалардың тәрбиесіне көңіл бөле отырып, тәрбие жұмысын
қоғаммен, өмір тіршілігімен ұштастыру қажет екенін көрсетеді. Бұл
компенсациалдық жұмысты биологиялық аспектен емес, әлеуметтік аспектен
қарау керек екенін түсіндірген.
Көптеген авторлар еңбегінде (Л.О. Бадалян, К.Н. Сменов, Е.Г.
Сольгубов, Е.М. Мастюкованың, Ипполитованың және т.б.) педагика мен
медицинада БЦП ауруымен жазуға бір себепкер осы екі ғылымның байланысы
дейді.
Осындай ауру балалармен талдау жұмысын өткезгенде, психологиялық-
педагогикалық және эмоционалдық әрекетсіз жұмыс нәтижесіз екенін байқауға
болады. Әрине, жаңадан өсіп келе жатқан тұлғаға, осының кемістігі: дұрыс
сөйлей алмауы, дыбыстай алмауы, жүріс- тұрысы оның жеке тұлға болып дамуына
үлкен психотравмалық әсер етеді.
Практика кезінде байқалған тағы бір жағдай, кейбір балалардың күрделі
ауру түрі, оны коррекциялық көмек жүйесінен мүлдем аластатып тастайды.
Сонда ол ешқандай білім жүйесінде білім ала алмайды, ондай балалар үшін
бағдарлама құрылмаған.
Сондықтан бұл мәселе өте актуалды мәселе болып саналады. Оның шешілуі
мүмкін, егер де ерекше коррекциялық мекеме ашылса, егер де сол жерде бала
емделе алса, психологиялық- педагогикалық көмек көрсетіліп тұрса. Осындай
мәліметтерді жинауға. Алпамыс қоғамы көмектесті.
Бұл Алпамыс орталығы 1995 жылы құрылған. Оның құрылуына ауру
балалары бар ата- аналар себепші болды. Орталық көмек береді, мынадай
мүмкіншілігі шектелген балаларға: ешбір білім мекемесі көмектесе алмайтын.
Мүмкіншілігі шектелген балаларға көмек көрсету барысында мынадай принциптер
сақталады- көмек көрсетіледі барлық мүмкіншілігі шектелген балаларға,
олардың жасы мен ауруына қарамай, әлеуметтік маңызы зор осы орталық,
қаншама балаға әлеуметтік, психологиялық педагогикалық көмек береді. Оның
мүшелері бүгінгі таңда -280 отбасы.
Бүгінгі таңда ол ерекше балаларға реабилитациялық және әлеуметтік
көмек көрсетуде ұйым керекті заттармен жабдықталған, оның аналы Қазақстанда
жоқ. Швеция мемлекетімен бірге отырып, мүмкіншілігі шектелген балаларға
білім беру моделінің жобасы құрылған. Білім жүйесінде қолданылатын әдістер-
альтернативтік коммуникация (қарым- қатынас) Блисс тілі әдісі БЦП және
сөйлей алмайтын балаларға қолданылады. Сонымен қатар, мүмкіншілігі
шектелген, жұмысқа жарамсыз мүгедек жасөспірімдер үшін жұмыс орнымен
көмектеседі.
Бірақ осындай мекемедегі жұмыс тәжірибесі жазылмаған. Әдеби талдаулар,
бағдарламалар көрсетеді, әлі де болса бұл жұмыс психологиялық-педагогикалық
зерттеуде екенін Алматыдағы (Сатр, Келес, Ақбота), Астанадағы, Павлодардағы
реабилитациялық орталықтар бірін- бірі қайталамайды. Мамандардың
технологиялық жұмысы- иновациялық бағытта. Қазақстанның педагогика
дефектология мамандары реабилитациялық және әлеуметтік адаптацияда білім
жүйесінде өздерінің ұлттық моделін құра білді. Орталықтың негізгі жұмысы-
баланың ертеңіне сену, оны жақын зона дамуына бейімдеу, оптимизм, көмек
көрсетуге дайындық, балалардың өз бетінше істеген мадақтау. Гуманизация
партнерлық қарым- қатынас теңдік- орталықтың өмір сүру нормасы.
Балалардың мүмкіншілігін ашу үшін коррекциялық- педагогикалық
процестерде жаңа технологияны қолданады.
Орталықта әлеуметтік адаптациядан өтіп жатқан әр түрлі аурумен
ауыратын балалардың ортасында бірінші рет құрбылармен араласып тұрған
жеткіншектерде бар. Мамандардың тәжірибесі осындай мүмкіншілігі шектелген
балаларға үлкен көмек. Психологиялық- педагогикалық коррекцияда, еңбекте ең
негізгі әлеуметтік адаптация:
- индивидуалдық (жеке дара)
- дифференциалдық оқыту
- әр баланың психофизикалық ерекшелігін ескеру
- жүйесі және ерекше жағдай жасау
Психологиялық - педагогикалық консультацияның және реабилитацияның
бағдарламасы қарасытырады:
- тілдің коррекциясы
- компьютерге үйрету
- емдік денешынығуымен айналысуы
- арттерапия
- иппотерапия
- психологпен оқу Снузеленаны қолдана отырып
- еңбек терапиясы және агротерапия
- ата- аналарға кеңес беру
- күндізгі топқа жаз кезінде мәдени шаралар ұйымдастыру
- ертегі терапия
- театралдық іс- әрекет
Алпамыс орталығының өкілдері мүмкіншілігі шектелген балаларға
әлеуметтік және медициналық- педагогикалық коррекциялық көмек көрсету заңын
құруға көмектесті.
Барлық іс- шаралардың мақсаты: мүмкіншілігі шектелген балаларға
қоғамда өз орнын табуға, өзін Отанның толық азаматы екенін сезінуге
көмектесу.
Алпамыс орталығының жұмысын білгісі келген адамдарға есігі үнемі
ашық.
Сонымен, мүмкіншілігі шектелген балалардың жағдайын талдай келе
анықталды, БЦП ауруымен ауыратын балалардың реабилитациялық орталықтағы
коррекциялық педагогикалық оқытуы бүгінгі таңда ең үлкен, актуалды проблема
екен.
Зерттеу мақсаты. БЦП мен ауыратын және сөлей алмайтын балаларды
оқытудағы нәтижелі жолдарын көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
1. Зерттеу проблемасы бойынша психико- педагогикалық әдебиетпен танысу
2. БЦП мен ауыратын балалармен жұмыс жасау әдісін білу
3. БЦП мен ауыратын балалардың клиникалық ерекшелігін көрсету
4. балалардың танымдық іс- әрекетін ашу
5. балалардың тіл ерекшелігін білу
6. коррекциялық, педагогикалық жұмыс міндетін анықтау
7. диагностика жұмысының нәтижесін көрсету
Зерттеу пәні: БЦП мен ауыратын және сөйлей алмайтын балаларды
оқытудағы коррекциялық педагогикалық ерекшелігі
Зерттеу объектісі. БЦП мен ауыратын және сөйлей алмайтын балалар.
Біздің зерттеу болжамымыз, БЦП күрделі түрімен ауыратын балаларды
оқытуға болады, тек қана оларға дұрыс бағытталған жағдай жасау қажет. Бұл
үшін қарым- қатынас құратын тыйымды әдісті қолдану керек.
Зерттеу әдістері:
1. психологикалық- педагогикалық әдебиеттерді талдау
2. бақылау
3. педагогтармен, мамандармен, ата- аналармен сөйлесу
4. ата- аналар мен мамандар арасында сауалнама өткізу
5. педагогикалық эксперимент әдісі
6. сухбат әдісі
7. рейтинг әдісі
8. қателерді дүзету әдісі
Зерттеудің теориялық маңызы
Эксперимент арқылы дәлелденген сөйлей алмайтын балалар - Блисс тілі
арқылы білім ала алады.
Тәжірибелік маңыздылығы. Бұл әдісті әлеуметтік сферада, педагогтар
жұмысында, қосымша мектептерде қолдануға болады:
- даун синдромымен ауыратын балаларға бұл таптырмайтын әдіс
- ринолаликпен ауыратын балаларға (таңдайы жоқ)
- ақыл- есі ауысқан балаларға
- балалар және ересектер кеңіртек ауруымен ауыратындарға
Зерттеу нәтижесі: коррекциялық педагогикалық жұмыс семинарлары:
- 2001 жыл сәуір, оқытушылар және ЖМУ студенттері Талдықорған қаласының
- 2001 жыл наурыз САТР Алматы орталығының манандары
- 2002 жылы сәуір КЕНЕС Алматы қаласының мамандар орталығы
- 2003 жыл қыркүйек Алпамыс орталығы 2 деңгейдегі
- 2003 жыл желтоқсан реабилитациялық орталық Алматы қаласы
- 2004 жыл сәуір оқытушылар және ЖМУ студенттері Талдықорған қаласының
(165 тыңдаушыларға сертификат берілді)
- 2001 жылы Огни Алатау газетінде Оқи алмайтын балалар туралы мақала
- Спецально образовательно журналында Білім ала алмайтын балалар
боламайды деген мақала
- 3000 сөздік қазақша- орысша видео фильмдер
- Абай атындағы АГУ институтының 75 жылдығына арналған ғылыми -
практикалық конференция Алматы 2003 жылы
- Халқаралық конференцияға қатысу, Қазақстандағы кәсіби білімнің дамуы
Қарағанды қазан 2004 жыл
Зерттеу базасы: Талдықорған қаласындағы Облыстық естімейтін және нашар
еститін мектеп-интернаты.
Зерттеу кезеңі.
Міндеттер зерттеу жұмыстарының мазмұнын, логикасын және
сабақтастығын анықтау.
- І. Кезең 2001 жыл мамандарды оқыту және дайындау Швециядағы
реабилитациялық орталығының жұмысымен танысу
- 2002 жыл II кезең дидактикалық материалды дайындау, проблемаларды
анықтау сөздік аудару,
- эксперименталдық оқыту
- III кезең, 3003 жыл Талдықорған қаласындағы мамандарды Блисс тілі
әдісімен таныстыру, соған оқыту
- Эксперименталдық іс- әрекетті іске асыру
- Компьютерлік бағдарламаны қосу
- ІҮ кезең 2004 жыл жобаның теориялық жұмысы
- Эксперименталдық жұмысы
- Семинар өткізу
- Жүйелі түрде жұмыс жүргізу
- Ү кезең, 2005 жыл, Блисс тілін мемлекеттік стандарт бағдарламасына
енгізу
Жұмыстың көлемі және құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан тұрады, сонымен бірге әдебиеттер тізімі, глоссария,
қосымша енгізілген.
1. БЦП МЕН АУЫРАТЫН БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУ
1.1 БЦП ауруының клиникалық ерекшелігі және оның классификациясы.
Балалардың церебралдық параличі деген ұғымға мынадай топтағы аурулар
кіреді, балалалық кезінде ауырған. Оның басталуы ана шатырында жатқан
кезінде- ақ бала инфекция алған немесе дүниеге келер кезіндегі жарақат
немесе нәресте церебралдық параличпен ауруы мүмкін, бұл баланың келешекте
дамуына әсер етеді. Церебралдық параличтен басқа ауруларда кездесуі мүмкін.
Сонымен церебралдық паралич бұл күрделі ауру түрі, жеңіл түрі де болуы
мүмкін. Сонымен бірге бірдей денгейдегі ауруы бар балалар кездеспейді,
бұндай аурулардың анықталған себебі жоқ, бұл спецификалық ауру емес, арнайы
педагогикада церебралдық паралич дегеніміз - адамның қозғапу аппаратының
кемістігі, түзу жүре алмайтын кемістігі. Оны былайда анықтауға болады.
Церебралдық ол мидің ауруы, паралич жүру аппаратының түзу жүруінің бүзылуы.
Үнемі мидің ауруы іссіз кетпейді, церебралдық паралич ауруына әкеледі.
Өзгеруге ыңғайлы. Жүру аппаратының және дене мүшенін ауруы бұл
маториканың бұзылуы. Бұндай әрекеттер адамның бір ыңғайлы позиция алуына
кедергі жасайды (жүру, отыру, жату). Непрогрессиялық ... мидің ауруы- оны
емдеуге болмайды. Аномалия... дегеніміз- ми бөлімнің жүруге жасапты
клеткасының жұмыс жасамауы немесе дамымай қалғаны. Мидың дұрыс емес
функциясы балаланың миы дамымай тұрғанда- ақ пайда болады. Бұл дегеніміз
әйел адамның екіқабат болып жүрген кезінде пайда болуы мүмкін, немесе
баланың ерте балалық шағында. Мидің әлі өз денгейінде дамымағын кезінде,
сонымен бірге басқа клиникалық ерекшеліктері байқалу мүмкін. Баланың
есейген сайын аяқ, қолдың, дененің, бұлшық еттердің қолдануға үйренуі.
Мысалы, көруді, дыбыс шығаруды, тамақ жеуді үйренеді, өзінің бұлшық еттерін
қадағалай алады.
Кейбір балаларда есейген сайын бұл мәселе күрделене береді.
БЦП ауруының клиникалық ерекшелігін 1853 жылы Лейтмин анықтап берді.
100 жыл бойы осы ауру оның атымен аталып келді. Баланың церебалдық параличі
деген термин 3. Фрейдке жатады. Ол барлық ауруды бір топқа біріктіріп,
церебалдық палалич деген атау берді. Бүгінгі күнге дейін осы термин
төңірегінде дисскусия жүргізілуде (Г. Доман, Л.О. Баделен, М. Л. Брейдман)
БЦП пайдалуының бірнеше себеп бар, бәрі күрделі. Бір себебі: баланың
анасының құрсағында жатқанда жарақат алуы, мидың зақымдалуы. Сонымен қатар,
мынадай факторлар: нәрестенің салмағы кішкентай болуы, мерзімінен ерте туы,
егіз білуы, ауа жетпеуі, инфекциялар.
Кейбірде себебін анықтауға болмайды. Ғалымдар Мастюкова Е.М., М.В.
Ипполитованың, Р.Р: Бабековалардың арнайы зерттеу жүргізгенде анықтағаны,
жүргізуге денені дұрыс істеуге жауапты бұлшық еттерді мидің 3 бөлігі
бақылайды. Адамның қол- жағдайы қай мидың бұзылуына байланысты. Осыған
байланысты ғалымдар (Л.О. Бадалев, Л.Г. Журта, О.В. Тумвина, М.Я. Брейтиан,
Е.Л. Вассерман) цербалдық параличтың мынадай түрін анықтайды.
- Спастикалық У.П. - мидың қабығының бұзылуы. Жүру аппаратының бұзылуы.
- Гипокинез (Атетомдың УП- мидың негізгі нервысының бұзылуы)
- Атаксикалық УП- мидың бұзылуы Сөйлеу қабілетінің бұзылуы.
Көптеген адамдарда осы аурудың бірнеше түрі бар
Спастикалық УП- мидың қабығының бұзылуынан болады. Бұл ең жиі
кездесетін түрі. Бұл УП түріне тән: үнемі бұлшық еттердің жоғары болуы және
ауырған дененің әлсіздігі. Бұлшық еттің жоғарғы тонусы бұлшық еттің жоғарғы
тонусы бұлшық етті қатты қылады, сондықтан жүруі қиын болады.
Атетімдикалық УП, Атетоз- мидың артқы жағының зақымдалғаны. Сондықтан
көптеген әрекеттерді өз тарапынан тыс істейді. Әлсіз бұлшық еттері қатаяды
немесе керісінше. Сондай УП болғанда денені ұстауға күрделі. Буындар 100
пайыз істейді, оның іс- әрекетіне жауап бере алмайды. Атетозбен ауырған
адам үнемі жүреді, адамның көңіл -күйі, қал жайы төмендейді, егер олар
нервоздың жағдайда болса, тіл дамуында осыған байланысты оның себебі тіл
қимылын тыныс алу мүшесінің әрекетін бақылай алмайды. Тамақ ішуде қиналады.
Ауру адамның аузынан сілекейі ағып тұрады.
Атаксикалық УП, Атаксия- бұл сирек кездесетін түрі, атаксия себебі
негізгі мидың ауруы. Кішкентай мишық бұлшық еттердің әр түрлі іс-
қимылдарына жауап береді, сонымен бірге тіл жүйесінде де УП атетомзиялық
түрі сияқты аяғы, дене мүшесі жұмыс жасайды. Бұл ауруда денені ұстауы қиын,
нық жүре алмайды. Бір іс-әрекет жасайын дегенде тремор пайда болады.
- Кейбір адамда екі немесе үш аурудың түрі бірдей кездеседі. Анықтау
қиын, адамның денесінің бір жерінің ауырғаны, мидың қай бөлшегі
ауыратынына байланысты. Адамның ауру деңгей мидың деңгейіне байланысты.
Маргарет Эндрюс дене мүшесінің классификациясын анықтайды.
- Дмплегия- екі аяғы да ауырған
- Гемипигия-дене мүшесінің бір жағы ауырады, аяғы мен қолы
- Квадроплегия- екі қолы, аяғы, сонымен қатар денесі және мойыны
К.А.Семенова, Д.С. Фрутер, М.Б. Цукер авторларының классификациясы, 5
клиниканың түрін біріктіреді.
- спастикалық диплегия
- гемипаретикалық түрі
- атоникалық - астатикалық түрі
- гиперкинетикалық түрі
- гениплегия екі түрде
Тәжірибе көрсеткендей, нағыз классикафикация баланың медициналық
тексеруде өткізгенде қолданылады.
Сонымен практикада БЦП ауруының аралас түрінде кездеседі. Л.М.
Шипицина, И.И. Мамайгуктредің зерттеуі бойынша, Гемиплегия екі түрде, БЦП
-ның ең күрделі түрі. Бұл ауру нәрестенің ана құрсағында жатқанда пайда
болған ауру. Адамның барлық функциясы бұзылады (психикалық, сөйлеу, жүру)
Т.Г. Шамарин, Г.И. Бельванның 1999 жылы жүру маторикасы дамымаған атты
еңбегі жарық көрді, психикалық дамуы ақыл деңгейінің қалып қалғанына
байланысты. Сөйлеу қабілеті мүлдем жоқ, анартрия немесе күрделі дизартрия.
Диагнозы көрсетеді- оның мүгедек екенін спастикалық диплегия- өте дамыған
түрі (аяғы да, қолы да жұмыс жасамайды). Литтля синдромы- балаларда
психикалық дамуының кешігуі 30-40 пайыз түрінде, 70 пайыз балалардың сөйлеу
қабілеті жоқ, дизартрия түрінде.
Гиперкинетикалық түрі баланың сөйлеу қабілеті 50 пайыз жоқ болады.
Атоникалық - астоникалық түрі дегеніміз бұлшық еттің әлсіздігі, өз денесін
ұстай алмауы. Бұл БЦП ең ауыр түрі, мидың жетілмеуі байқалады. Адамның ақыл
есі болмайды, барлық істеген ісі дұрыс болмайды. Аралас түрі- БЦП жиі
кездеседі. Бұндай түрі балалардың сөйлеу қабілетін мүлдем жояды. Жүру
дефектісі бойынша БЦП ауруының күрделі үш деңгейі бар:
- жеңіл- физикалық жағдайы орташа өз бетінше жүре алады, қалалық
автокөлікке отыра алады, өзін- өзі күту біліктілігі бар.
- Орташа түрі- бала жартылай көмек етуді талап етеді.
- Күрделі - бала толық басқа адамның көмегіне бағынады, сонымен қатар
біз оқыған әдебиеттер мынадай тұжырым жасауға көмектеседі.
- Баланың церебалдық параличі жүру аппаратында байқалады, баланың
дамуының өзінде кемшілік, теңсіздік пайда болады.
- Жүру аппаратының патологиясы сенсорлық жетіспеушілікті, танымдылық іс-
әрекеттің әлсіз екенін көрсетеді. Бұл ауру мидың жас кезінде зақым
болғанына байланысты.
- Жүру аппаратурасы әр түрлі деңгейді, түрде белгіленеді.
- Гипергинезге байланысты
- БЦП гиперкинетикалық формасы
1.2 БЦП ауруымен ауыратын балалардың танымдылық әрекетінің
ерекшелігі
Церебралдық параличтің дефектік құрылымында психикалық дамуында
спецификалық ерекшелігі бар. Ғалымдар (Семенова, Мойнюкова, Смулин,
Калитюк, Ковалев) санайды, бұл ерекшеліктер мидың дамуы май қалуына
байланысты.
Ғалымдардың коррекциялық педагогикалық іс- әрекетіне байланысты
еңбектерін талдағанда, балалардың сөйлеу қабілеті жүру психикалық
өзгерістер болады.
И.И. Мамайгуктың санауы бойынша, жүру әрекетінің бұзылуы заттың-
практикалық іс- әрекетінің шектелуі. Соңғысы дамудың көру әрекетін
көрсетпейді, зейінділігін, танымдылық қасиетін де байқатпайды.
Тәжірибие жұмысы бойынша, психикалық дамуының бұзылуы практикалық іс-
әрекетті, әлеуметтік тәжірибені, коммуникативтік байланыс қоршаған ортамен
және ойын әрекетінің толықтық мүмкіншілігі аз. Көбінесе мидың
локализациялық зақымына байланысты.
М.В. Ипполипованың айтуы бойынша ЦП ауруын баланың ақыл- есі, еңбек
әрекеті бұзылады, әлсіз тітіркену синдромы ретінде. Бұл синдром екі
бағыттан тұрады. Психикалық процестің күшейуі, екінші жағынан әлсіздеуі-
баланың жылауық болуы, қырсықтануы. Бұндай балалардың жұмыс әрекеті төмен.
Сонымен қатар бұндай балалар қатты дауысқа, жарыққа, әр түрлі дыбыстарға
жиіркенішпен, тітіркене қарайды. Бұндай балалардың жұмыс әрекеті де төмен.
Осы аурудың күрделенуі әлеуметтік жағдайға да байланысты, кейбірде тәрбиеге
де байланысты, егер баланы қатты еркелетіп жіберген сәтте. Нәтижесінде
психикалық іс- әрекеттің мотивациялық негізгі дамымай қалу мүмкін. Бұндай
сәтте астепо- динамикалық синдром пайда болады. Бұндай синдромды балалар
әлсіз, іс- әрекеттері баяу. Олардың белсенділігі төмен, берілген
тапсырмаларды орындауы да қиындыққа соғады, сөйлегенде де қинала жауап
береді. Олардың ойлау қабілеті де төмен.
Маргарит Эндрюстің санауы бойынша, астеноадинамикалық синдром көбінесе
аяғы, қолы жұмыс жасаматын балаларда анық байқалады.
Тәжірибе көрсеткендей, церебрастениялық синдром анық көрінеді,
баламен жүйелі түрде педагогикалық сабақ өткізген кезде. Бірден байқауға
болады: баланың зейіндігі төмен, еске сақтау қабілеті де төмен екенін
көруге болады.
Ойлау қабілетінің төмен екенін көруге болады, анық абстрактік,
танымдық білімі қалыптаса бастаған кезде. Кейбір балалардың сөздік қоры
болса да, кейбір балалардың сөздік қоры шектелген, кейбірде бөлек бір
сөздің мағынасын түсінбейді. Бұл бірнеше баланың тәжірибесінен байқауға
болады. Байқауға болатыны, егер баланың жалпы танымдық қасиеті қалыптасса
практикадан тыс, оның дамуын бұл кедергі болып келеді. М.В. Ипполитова,
Г.М.Мастюкова, И.А. Ермоленко, Л.А Данилованың сөздерінше: ЦП ауыратын
баланың ауру ерекшелігі бір тапсырманы орындап тұрғанда.
Осы ғалымдардың айтуынша, ЦП ауыратын балалардың сөздік қоры аз,
сонымен пәндік- практикалық іс- әрекетінде байқауы болады. Л.М.Шипицинаның
айтуынша, жағдайға байланысты У.П. ауыратын балалардың ауру категориясы әр
түрлі болады: біреуінің интелектісі дұрыс, көбінің психикалық дамуы
кейбіреулері олигофрениялық ауруы бар. Тәжірибие көрсетеді, ЦП ауыратын
балардың жоғарғы қабырлық функциясының қалыптасуында бір қате бар. Бұл
тұрғыдан балаларға геометриялық фигураларды көшіру, сурет салу және жазу
қиынға ағады.
Қабырлық финкцияның дұрыс жасамауы байланысты оның уақыттық және
кеңдік түсінігі қалыптаспайды.
ЦП ауыратын балалардың балалардың эмоционалдық және сөздік қоры
бұзылады. Эмоцианалдық көңіл- күйінің бұзылуы оның көңіл- күйіне әсер
етеді. ЦП ауыратын балалар жылайды, дене ыстығы көтеріледі.
Кейбірде эмоционалдық көңіл- күй қуанышқа да байланысты. Бұндай көңіл-
жай кеңінде адам бойы белгісіз бір үрей билейді.
Көтеріңкі көңіл- күй адамның іс- әрекетіне де байланысты. Оның жүру,
қозғау іс- әрекетіне байланысты. Үлкендерге деген агрессиялық іс- әрекетте
байқалды. Бұның бәрін адамның ағзасының шормауы әкеліп соғады, бұл
әлеуметтік, мектептік дезантацияның бір себебі.
Көп жүктеме, тәрбие кезінде жіберілген қателер бала бойына бекітіліп
ақалады, патологиялық мінездемелер қалыптасады.
Іс- әрекет кезіндегі спецификалық қателер және БЦП ауыратын балалардың
қарым- қатынасы тұлғаның ерекше қалыптасуына әкеледі. Кейбірде тұлғаның
керісінше дамуы байқалады. Бұл кезде интеллектуалдық өзіне деген сенімінің
төмен болуына байланысты. Тұлғаның дамуының әлсіз екенін оның жеке
қабілетінен, ойлау әлсіздігінен, тұрмыстық және практикалық өмір
сұрақтарында дұрыс бағыт ала алмайтын кезде. Жасы ұлғайған сайын
диссоциациялық көңіл- күй көбес береді.
Балада иждивендік жағдай қалыптаса бастайды, оның өзбетінше жұмыс
жасауы төмен, өзіне- өзі қызмет қылу біліктілігі көпке дейін қалыптаспайды.
Тұлғаның даму барысында танымдық қызығушылығы төмен, сынау қабілеті мүлдем
болмайды.
Семенованың, Мастюкованың, Смугинаның, Бадаляның, Журбанның,
Тимонинаның зерттеулерінен байқалатыны, БЦП мен ауыратын балалардың
психомоторлық функциясы баяу дамиды.
Букарт осыған байланысты үш факторды көрсетеді, БЦП ауруымен ауыратын
балалардың дамуына әсер ететін:
- сенсорлық және когнетивтік дамудың байланыс негізі бөлектеу болады.
- Олар өздерінің зерттеу жұмысында шектелген, сақтау, ақпаратты қабылдау
олардың өз деңгейіне анық.
- Емханада көп жатқанға байланысты ата- аналармен қарым- қатынасы
күрделі, қоршаған ортаға деген селқостық көзқарас оның эмоционалдық
жағдайын жаман әсер етеді.
Қорытынды
Орта нерв жүйесінің ерте шектелген дефектісі- церебралдық параличте
оның негізі болады. Психикалық ерекше құрамы құрады. Сонымен, БЦП ауруының
негізі- осындай түрімен ауыратын баланың қозғалысы қимылында өзгерістер
болады. Баланың қозғалысының біліктілігі қалыспауы оның моторикалық
қабілетіне ғана байланысты емес, сонымен қатар күрделі функцияларды,
танымдық іс- әрекеті, оның негізінде жатқан көру-моторикалық іс- әрекет,
кеңістік талдау, құру, заттық- практикалық іс-әрекеті жасай алмауында.
Семенованың, Б.С.Смуглинаның, К.С.Калитнюктің, Ш.Ковалеваның зерттеу
жұмыстарынан мынаны байқауға болады, баланың психикалық функцияның біркелкі
емес, дисиропорциялық жүйеде дамығанына байланысты. Бұл жерде мидың
аномальдық функциясы немесе оның дамымай қалуына байланысты. БЦП мен
ауыратын баланың іс- әрекетінен ең керекті іс- әрекет оның қозғалуы, жүруі
істелмеуінде.
Осы қозғалу, жүру потологиясы баланың танымдық іс- әрекетінің дамымай
қалғанына бір себеп болуы.
1.3 БЦП мен ауыратын балалардың сөйлеу тілінің ерекшеліктері
БЦП мен ауыратын балалардың сөйлеу Е.М. Мастюкова, Г.Б.Семенова,
Б.С.Смуглина, И.И. Мамайчуктердің зерттеуі бойынша БЦП ауруымен ауыратын 70-
тен 85 пайыз дейін балалардың сөйлеу қабілеті жоқ. Орталық нерв жүйесі
жойылған балалардың сөйлеу қабілеті нашарламайды.
Л.М. Шипицинаның зерттеуі бойынша белгілі ми қабығының дамуына
байланысты, баланың сөйлеу қабілеті дамымайды, сонымен қатар екінші себеп,
ми қабырғаларының сөйлеу қабілетін байланысты функцияларының жетілмей
қалуы, сөйлеу қабілетінің құрылымының бұзылуы мидың деңгейлік зақымдылығына
да байланысты. Правдина, Винарская, Кириченко, Ипполитова, Калитнюк,
Абромович- Лехтиан сияқты авторлардың зерттеу жұмыстары бойынша, дыбыс
жүйесі мен қозғалу жүйесінің арасында байланыс болады, оны скелеті мен
беттің бұлшық еттерінен байқауға болады.
Көбінесе тілдің нашарлауының бір түрі- дизатрия болып саналады. Дизатрия-
тілдің дыбысталуының бұзылуы, бұл орталық нерв жүйесінің зақымдалғанына
байланысты.
Дизатрия- латын тілінен енген сөз, сөздің дыбысталуының бұзылуы,
дыбысты жеткізе алмауы. Кейбір авторлар Мастюкова, Шипицина бұл терминді
кеңірек көрсетеді. Олардың практаты бойынша бұл дыбыс жүйесінің, дыбыстың
темпы, интанациясының бұзылуы БЦП ауруымен ауыратын балаларды дизартиялық
ерекшелігі оның кинетикалық танымдылығының кемшілігі. Бала өз іс- әрекетін
толық, өз деңгейінде жеткізе алмайды.
Жалпы және сөйлеу моторикасының бұзылуы функциясы қол қозғалысының,
бұзылуына да байланысты. 1928 жылы В.М. Бехтеревтің еңбегіненде көруге
болады, қол қозғалысының тілге әсер ететіні туралы. М.М. Кольцованың Бала
сөйлеп үйренеді Санкт- Петербург 1998 жылғы еңбегінде арнайы жүргізілген
эксперимент негізінде байқауға болады. Қолдың саусақтарының, баланың тіл
дамуына әсер ететіні туралы. Ең қиын, ауыр - ол саусағының жоқтығы, сонда
ол артикуляциялық моторикасының әсер ететіні. Бұның да бірнеше түрі бар:
Псевдобульбарлық дизартрия -80 пайызы спастикалық диплегияда
байқалса, 30-35 пайызы гемипаретикалық түрінде. Экстрапирамидалық БЦП-ның
гиперкинетикалық түрінде байқалады. Дизартрияның ауыр псевдобульбарлық,
анартриялық түрлері екі гемиплегиялық кезінде байқалады. Ми дизартриясы БЦП-
ның атоникалық - астатикалық түрінде кездеседі. Оның өзі 70-75 пайызды
құрайды.
БЦП мен ауыратын балалардың сөйлеу қабілетінің бұзылуымен алалин ауруы
да кездеседі. Алалия- баланың ана құрсағында жатқан кезде- ақ сөйлеу
қабілетіне жалдам беретін ми қабыршығының бұзылуына байланысты.
Бұл өте күрделі түрі. Осыған байланысты баланың ойлау қабілеті де
болмайды. Моторолдық алалин кәдімгі арнайы оқу практикасы болмаса мүлдем
дамымайды. Бұндай БЦП түрі 3-5 пайыз құрайды. Тәжірибеден көруге болады,
баланың қозғалысы ауыр түрінде болса, ол бала өзін қоршаған ортада көрсете
алмайды. Бұл әрине баланың психологиялық және комуникативтік іс- әрекетіне
әсер етеді.
БЦП мен ауыратын балалардың коммуникативтік әрекеті төмендегі
көрсетілген мысалдарға байланысты:
- қозғалыстың бұзылуы
- мидың зақымдалуы
- ұзақ уақыт госпилизациялық жағдайда болуы,
- әлеуметтік- эмоционалдық мәселелер
- физикалық дефектер
Әлсіз когнетивтік іс- әрекет және коммуникативтік тәжірибе жоқтығы бұл
коммуникативтік біліктілігінің қалыптасуының негізгі факторы. Апроксиялық
тіл дефектісі бар балалардың көзқарасы, іс- әрекеті түсініксіз. Тілі мүлдем
жоқ. Олар қол қимылдарын қолдана аламайды. Сондықтан хабарласу әрекеті
күрделінеді. Осындай сәтсіздіктен соң ауру бала болашақта сөйлескісі
келідейді, өз тарапынан қадам жасамайды.
Невербалдық қарым- қатынас дамыйды, егер ауру балаға түсінікпен
қараса.
Ата- ана баласын түсінеді, бірінші рет осындай мәселені қозғаған ғалым
Л.С. Выготский, ол нақты іс- әрекет барысында көрсетті. Қандай дефект
болмасын, оны қоршаған ортадан алыстататын, оның көзқарасын, түсінігін
өзгертетіндігін. Сонымен, егер ауру бала дені сау баламен қоғамдық қарым-
қатынасқа түскенде өзінің кемістігін қатты сезеді. Тіл арқылы адам ойлайды,
сөйлейді, қалыптасады. Адам тіл арқылы өзінің ішкі ойын жеткізе алады. Адам
тіл арқылы ішкі ойын жеткізеді. Импрессивтік тіл ол басқалардың айтқанын
түсіну. Экспресивтік тіл- бұл өз ойларын сөз арқылы, қимыл арқылы немесе
жазба таңбасы арқылы жеткізу.
Тәжірибе көрсеткендей балаларды өз ойын жеткізуге үйрету, барлық жұмыс
әдістерін қолдана отырып, балаларды ынталандыру қажет.
Тұжырым.
Церебалдық параличпен ауыратын балалардың тілі бұзылған, орташа
алғанда 70-80 пайыз. Тілдің бұзылуының түрлі негізгі факторлары бар.
1. Дизартрия-дыбысталуының бұзылуы.
2. алалия- ми қабыршығына байланысты тілдың дамымай қалуы
3. дислекция- оқуды меңгерудегі негізгі қиыншылықтар.
4. дисграфия- жазба тілдің қалыптасуының бұзылуы.
5. невратикалық және невроздың тіл кемістігі мутизімдік түрі.
6. сөздік апрокция
7. маторлық іс- әрекеттердің бұзылуына байланысты тілдің дамымай қалуы.
әрине сөздің құрылымы, тіл дамуының бұзылуы зақым денгейіне
байланысты. Тілдің оптогенезінің бұзылуы танымдық іс- әрекеттің аздығынан
немесе әлеуметтік қатынастың шектелуіне байланысты. Іс-әрекеттің және
тілдің бұзылуы бір анық жағдайға байланысты.
Жиі кездесетін түрі - дизартрия. Диагностикалық талдау жүргізгенде
байқалғаны ең қиын түрі алалия- моторлық іс әрекеттің алалиялық тілі арнайы
қоусыз болмайды. БЦП мен ауыратын балалар өте күрделі, ауру түрі. Моторлық
іс- әрекеттің бұзылуына байланысты вербалдық тіл мүлдем жоқ. Қозғалу іс-
әрекетінің бұзылуына байланысты невребалдық іс- әрекеті мүлдем жоқ. Бала
қоршаған ортамен араласпай қалғандығы үшін ең керек стимуляцияға байланысты
невребалдық әрекетті қолдана алмайды. Сондықтан тілі де дамымай қалады.
Осы тәжірибе негізінде көргеніміз, БЦП мен ауыратын балалардың тіл
дефектісі әр түрлі дефект қозғалысына байланысты болады екен. Бірақ
қозғалысының тілінің мүкістіктерінің зақымдалуы әр түрлі болғанымен бұдай
балаларды біріктіретін бір себеп - олар ешкіммен қарым- қатынаста болмайды.
Балалардың ауруына байланысты қоғам өмірінен тыс қалғандықтан ауру балалар
өздерінің құрбыларымен ата- анасымен сөйлесе алмайды, өз ойларын жеткізе
алмайды. Сондықтан әр түрлі қажет қимыл жасай алмайды- осының бәрі баланың
психологиялық дамуына әсер етеді, оны қоршаған ортадан шектетеді. Оның
әлеуметтік, өмірлік тәжірибесі жоқ. Ол көптеген нәрселерді істей алмайды:
- өз бетінше тамақтан алмайды
- дәретханаға бара алмайды
- жата алмайды бұның бәрі баланың психикасына, эмоциасына әсер етеді.
Осының әсерінен бала тұйық қорқақ, жалтақ болып өседі. Осындай сәтте
ата- ананың басты мақсаты - баланың тұрмыстық қажетін түсініп, дер
кезінде көмекке келіп, баланың құрбыларымен қарым- қатынаста болуын
қадағалау. Тәжірибеге сүйенсек, болжам айту қиын- баланың дамуы дұрыс
жүріп жатыр ма, әлде бұрыс жүріп жатырма, практикадағы
мысалдар көрсетеді. Бұндай котегориядағы балалар мүлдем сөйлей
алмайды, бірақ олар дұрыс қолданылған әдістер арқылы бақса балалармен
қарым- қатынаста бола алады.
Қорытынды
Баланың церебралдық параличі деген термин адамның
қозғалу аппаратына (аяғы, қолы, бел омыртқасы) мидың осы дене мүшесін
бақылайтын қабыршығын зақым келуіне байланысты, адамның қозғала алмауы,
неше оның орталық нерв жүйесінің бұзылуы.
БЦП ауруы- өте күрделі ауру. Баланың дамуына байланысты оның
психофизикалық, сөйлеу, қозғалу әрекеттері өзгеруі мүмкін, ол екіншіден
баланың жасына, мидың морфо-функциялық қатынасына да байланысты болады.
БЦП ауруының ерекшелігі ол балаға туғаннан пайда болуы, бала өз
қозғалу әрекетін сезбейді. Дене мүшесінің қозғалу іс- әрекетінің
зақымдалуы,
баланың психозизикалық, индивидуалдық дамуына үлкен әсер етеді.
БЦП- мен ауырған балалардың көруі, естуі, эмоциолналдық әрекеті,
тәртібі, ақыл- ой әрекеті, сөйлеуі, мидың ерте кезде зақымдалуы, сонымен
қатар психикалық дамуында бұзылған. БЦП- мен ауыратын балалардың танымдық
іс- әрекетінде қиын процесс. Сенсорлық қызметінің зақымдалуы: көру, есту,
әсер алу әрекеттерінің жоқтығы. Бұл баланың танымдық іс-әрекетін жойғаны.
Баланың токтилдің әрекетінің жоқтығы, баланың заттарды түсініп, білуіне
кедергі болады. Қолдың, көздің іс- қимылында үйлесімдік болмағандықтан,
бала кеңістік, заттың - практикалық әрекетін біле алмайды, оның сөйлеу
алуына, сөзбен суреттеуіне осының бәрі үлкен әсер етеді, кейін оқу
біліктілігін қалыптастыруға кедергі болады. Енді БЦП балалардың үлкен
кемістігі- олардың сөйлеу әрекетінің бұзылуы. Оның түрлері әр түрлі болады.
Көбінесе байқалатыны дизартрия түрі. Бұл ауру түрі жалғыз түрінде
кездеспейді. Онымен бірге алалия, апраксия түрлері де болуы мүмкін. Сөйлеу
қабілетінің бұзылуы ауру баланың басқа балалармен сөйлесуін қиындатады.
Сөйлеу қабілеті, ең негізгі қарым- қатынас құралы ретінде, әлеуметтік және
қоғамдық іс- әрекетке байланысты дамиды. БЦП мен ауыратын балалардың
сенсоматорлық әрекеті, дыбыстауы дұрыс демалуы, дұрыс қозғалуы,
артикуляциясы дұрыс бағытта болмағандықтан, олар өзбетінше қоршаған ортада
өздерін көрсете алмайды. Осының бәрі баланың коммуникативтік және
психикалық дамуына әсер етеді.
БЦП мен ауыратын балалар бір- біріне айырмашылығы болады: олардың
дұрыс сөйлей алмауында, дұрыс қозғала алмауында. Осыған қарамастан БЦП мен
ауыратын балалардың сөйлеу, қозғалу әрекеттерінде жалпы бір проблема бар,
қарым- қатынас бұзылуына байланысты. Ауру балалардың мүмкіншілігінің
жоқтығы және іс- әрекетінің шектелуі олардың невербалдық қарым-қатынасына
әсер етеді. Балада дұрыс коммуникалдық мүмкіншілік жоқ, оның психикалық
дамуында өзгеріс болады. Ол оның психикасына, эмоционалдық - жігерлік
қабілетінің дамуына әсер етеді, нәтижесінде бала тұйық, қорқақ болады,
сөйлеуге де батылы жетпейді.
БЦП-ның ауыр түрімен ауыратын балалар, мүлдем сөйлей алмайтын
балалардың өзі коммуникативтік әдістер арқылы бір- бірімен қарым-қатынаста
бола алады.
2 БЦП-НЫҢ ҚИЫН ТҮРІМЕН АУЫРАТЫН БАЛАЛАРДЫ ЖӘНЕ МҮЛДЕМ СӨЙЛЕЙ АЛМАЙТЫН
БАЛАЛАРДЫ РЕАБИЛИТАЦИЯЛЫҚ ОРТАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА КОРРЕКЦИЯЛЫҚ - ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ОҚЫТУ.
2.1 Анықтаушы экспериментінің міндеті мен мазмұны.
Тәжірибелі- эксперименттік жұмыс міндетті түрде жаңа арнайы әдістің
қолдануын талап етті, оның жоспарлауын және ұйымдастыруын, нәтижесін, жаңа
әдістерді қолдана білуін керек етті.
Біздің зерттеуіміздің болжамы мынада, БЦП- ның ауыр түрімен ауратын
балаларды коррекциялық- педагогикалық оқытуға болады, егер дұрыс жағдай
жасалса. Блисс тілін қолдану, әдістеменің ең негізгі құралы ретінде, бұл
балалардың толық мүмкіншілігі дұрыс деңгейде білім алуында. Осыған
байланысты мақсатта:
- БЦП-ның ауыр түрімен ауратын және тілі дамымаған балалардың жағдайын,
мүмкіншілігін зерттеу
- Блисс әдісін меңгеру жолын көрсету
- реабилитациялық орталықта баланың құрбыларымен коммуникативтік
жағдайда болуына, сол қоршаған ортада адаптация алуына мүмкіншілік,
қолайлы жағдай жасау.
Бірінші айтып отыру эксперименті- бірнеше кезеңнен тұрады, мынадай
педагогикалық зерттеу әдістерінен тұрады:
- әңгімелесу
- сауалнама.
Балалардың құжаттарымен жұмыс, бақылау
- БЦП-ның күрделі түрімен аурытаны балалармен және тілі мүлдем дамымаған
балалармен Блисс тілі әдісін педагогикалық экспериментте
қолдану.
Талдау, теңестіру әдісі көрсетті, Швециядар барлық ауру балалар
мемлекеттік мекемелерде білім алады, тәрбиеленеді. Ауру балалар әр түрлі
реабилитациялық орталықта қосымша да білім ала алады. Швецияға жүргізілген
эксперимент көрсетті, БЦП-ның ауыр формасында немесе тілі мүлдем дамымаған
балалардың өзі жоғарғы оқуды да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz