Шетелдердегі бюджетаралық қатынастар саясаты
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БЮДЖЕТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ 8
МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1 Бюджетаралық қатынас пен бюджет саясаты туралы түсінік 8
1.2 Бюджетаралық қатынастардың қағидалары мен реттеу нысандары 15
1.3 Нарықтық экономика жағдайларында бюджетаралық қатынастарды 22
дамыту
1.4 Шетелдердегі бюджетаралық қатынастар саясаты 33
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТТІК ЖҮЙЕСІНДЕГІ БЮДЖЕТАРАЛЫҚ 36
ҚАТЫНАСТАРҒА ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесі мен бюджеттік 36
құрылымы
2.2 2011-2012 жылдарға Семей қаласының бюджетінің орындалуына 43
талдау
2.3 Қазақстан Республикасының бюджеттік процесін ұйымдастыру 48
2.4 Қазақстан Республикасының 2011-2012 жылдарға бюджетаралық 52
қатынастарға талдау
3 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЛАРЫНДА БЮДЖЕТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ 57
ЖЕТІЛДІРУДІҢ ЖОЛДАРЫ
3.1 Нарықтық экономика жағдайларында бюджетаралық қатынастарды 57
дамытудағы өзекті мәселелер
3.2 Бюджетаралық қатынастарды жетілдірудің негізгі бағыттары 64
ҚОРЫТЫНДЫ 79
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 82
ҚОСЫМШАЛАР 84
КІРІСПЕ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС ТАҚЫРЫБЫНЫҢ ӨЗЕКТІЛІГІ. Мемлекетке экономикалық және
әлеуметтік реттеуді жүзеге асыруға мүмкіндік беретін ең маңызды
факторлардың біріне мемлекеттік бюджеттің басты звеносы болып саналатын
қаржылық механизм – қаржылық жүйе жатады. Атап айтқанда мемлекет қаржылық
жүйе арқылы орталықтандырылған қорлар құрады және мемлекеттік органдарға
жүктелген міндеттерді орындауды қамтамасыз ете отырып, ақшалай қаражаттың
бейорталық қорларын құруға әсер етеді. Әлеуметтік- экономикалық
процестерді мемлекеттік реттеу жүйесінің негізін кірістерді қайта бөлу
туралы қатынастар құрады.
Тоқсаныншы жылдардың басында Қазақстан Республикасында жүргізілген
экономикалық және саяси реформалар мемлекеттік қаржы саласын, бірінші
кезекте бюджеттік жүйені қозғай алмады.
Мемлекеттік бюджет мемлекеттік ресурстарды жұмылдыру мен жұмсаудың басты
құралы бола отырып, саяси үкіметке экономикаға ықпал етуге, оның
құрылымдық қайта құрылуын қаржыландыруға, экономиканың басымды секторларын
дамытуға ынталандыруға, аз қорғалатын халықты әлеуметтік қолдауды
қамтамасыз етуге нақты мүмкіндіктер береді.
Өткен жыл Қазақстан үшін жан-жақты экономикалық, әлеуметтік және саяси
жаңару жолында тағы бір сенімді ілгері қадам жасаған жыл болды. Орталықта
нәтижелілікке бағытталған бюджетті өмірге енгізу жөніндегі жұмыс қазірдің
өзінде жүзеге асырылып жатыр. Бұл жұмысты жергілікті жердегі деңгейде де
дамыту қажет. Тұрғындар өңірлік биліктің нақты қамқорлығын сезінуге тиіс.
Жаңа әлеуметтік нысандар: медициналық мекемелер, мектептер, спорт
ғимараттары тұрғындарға сапалы, озық және ең бастысы, бұқаралық қызмет
көрсету орталығына айналуға тиіс деп көрсетілген.
Бюджет – ұдайы өндіріс процесін жүзеге асырудың маңызды алғы шарты
және құралы болып табылады. Оның көмегімен әлеуметтік бағдарламаларды
жүзеге асыру, қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз ету, ғылыми-техникалық
прогресті ынталандыру, өзге мемлекеттік міндеттерді орындау үшін жағдайлар
жасалады. Соған сәйкес бюджеттік қатынастарды жетілдірусіз, ғылыми түрде
жасалған бюджеттік саясатты жүйелі жүргізусіз, бюджеттік процесті
басқарудың тиімді жүйесінсіз шаруашылық механизмінің қалыпты жұмыс істеуі
мүмкін емес. Нарықты, корпорациялар мен мемлекетті басқарып отырған
экономикаға өту мемлекеттік бюджетті, кәсіпорындар мен салалардың қаржысын
тереңдетілген түрде қайта жаңартуды, аймақтық және жергілікті деңгейдегі
қаржылық қатынастардың, бюджеттен тыс қорлардың жаңа блоктарын секірмелі
түрде дамытуды талап етеді.
Бюджеттің жаңа түрі мемлекеттің қоғам мүшелеріне, салық төлеушілерге
берген қоғамдық игіліктердің санаттары негізінде бюджет пен салық ыңғайында
негізделеді. Осындай тәсіл жаңа заманда бюджетке, оның міндеттеріне және
нарықтық көзқарасқа тән болады. Мемлекет бюджетті бірлескен
қажеттіліктерді қанағаттандыруға талап ететін ерекше игіліктерді, қоғамдық
тауарларды ұсынуға мүмкіндікке ие болу үшін құрады (қорғаныс сипатындағы
өнімдер, инфрақұрылым, ғылым игіліктері, мәдениет, білім беру, басқару).
ЖҰМЫСТЫҢ МАҚСАТЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ. Бюджеттің кірістері мен шығыстарын
қоғамның қаржылық жүйесінің маңызды элементі ретінде талдау, оның құрылуын,
орындалуы мен ұйымдастырылуын және бюджеттік жүйе мен бюджеттік құрылымның
нгізгі ерекшеліктерін талдау жатады.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылады:
– Нарықтық экономика жағдайындағы бюджетаралық қатынастардың мәні мен
мазмұнын анықтау;
– Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесіндегі бюджетаралық
қатынастарға талдау жасау;
– Нарықтық экономика жағдайларында бюджетаралық қатынастарды
жетілдірудің жолдарын өңдеу.
Зерттеу әдістемесі. Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі
ретінде классик экономистердің еңбектері, алдыңғы қатарлы мамандардың
теориялық және әдістемелік әзірлемелері алынды.
Жұмыстың құрылымы және көлемі. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда бюджетаралық қатынас пен бюджет саясаты туралы
түсінік, бюджетаралық қатынастардың қағидалары мен реттеу нысандары,
нарықтық экономика жағдайларында бюджетаралық қатынастарды дамыту,
шетелдердегі бюджетаралық қатынастар саясаты қарастырылған.
Екінші тарауда Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесі мен
бюджеттік құрылымы, 2011-2012 жылдарға Семей қаласының бюджетінің
орындалуына талдау, Қазақстан Республикасының бюджеттік процесін
ұйымдастыру Қазақстан Республикасының 2011-2012 жылдарға бюджетаралық
қатынастарға талдау зерттелген.
Үшінші тарауда нарықтық экономика жағдайларында бюджетаралық
қатынастарды дамытудағы өзекті мәселелер, бюджетаралық қатынастарды
жетілдірудің негізгі бағыттары берілген.
Диплом жұмысының қорытындысында жүргізілген жұмыс нәтижесінде автор
алған негізгі қорытындылар мен ұсыныстар қалыптасқан.
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БЮДЖЕТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ МӘНІ МЕН
МАЗМҰНЫ
1.1 Бюджетаралық қатынас пен бюджет саясаты туралы түсінік
Орасан көп әр алуанды қаржылық байланыста жекелеген жалпы
ерекшеліктерімен ерекшеленетін оқшауланған салаларды бөліп алуға болады.
Сонымен, жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше саласын мемлекеттің
кәсіпорындармен, ұйымдармен және халықпен жасайтын қаржылық қатынасы
құрады. Бұл қатынастарға тікелей қатысушысы мемлекет болып саналатын бөлу
процесінде туындайтын және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға
арналған ақшалай қаражаттың орталықтандырылған қорын құруға және
пайдалануға байланысты ортақ қасиеттер тән. Қаржылық қатынастардың осы
жиынтығы мемлекеттік бюджет деп аталатын түсініктің экономикалық мазмұныны
құрайды.
Мемлекеттік бюджет экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде
объективті ерекшелікке ие. Бөлудің дербес саласы ретінде оның болуы
қоғамдық өндірістің өзімен объективті түрде алдын ала анықталған, оның
дамуы тиісті орталықтандырылған ресурстарда қажет етіледі. Ақшалай
қаражатты орталықтандыру жалпы экономиканың жұмыс істеуін қамтамасыз ету
үшін барлық халық шаруашылығы масштабында үздіксіз айналымды ұйымдастыру
үшін қажет. Құндық бөлудің спецификалық бюджеттік саласының болуы сондай-
ақ, мемлекеттің өзіндік табиғи ерекшеліктерімен және міндеттерімен
түсіндіріледі. Мемлекет басымды салаларды қаржыландыру, барлық қоғам
масштабында әлеуметтік-мәдени іс-шаралар жүргізу, қорғаныс
ерекшеліктеріндегі міндеттерді шешу, мемлекеттік басқарудың жалпы
шығындарын жбу үшін орталықтандырылған қаражатты қажет етеді. Сонымен,
мемлекеттік бюджеттің болуы адамдардың субъективті тілегінің (еркі)
нәтижесі емес, қайта кеңейтілген ұдайы өндірістің, мемлекеттің өзіндік
табиғи ерекшеліктерінің және міндеттерінің талаптарымен түсіндірілетін
объективті қажеттілігі.
Экономика дамуының жаңа кезеңінде орталықтандырылған қаржылық
ресурстар қоғамдық өндірістің қажетті қарқыны мен пропорциясын қамтамасыз
етуге, оның салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруге қол жеткізуге,
экономика салаларын дамытудың бірінші кезектегі бағдарламалары үшін
қаражаттың қажетті мөлшерін құруға, ірі әлеуметтік қайта құруларды
жүргізуге мемлекетке мүмкіндік туғызады. Қаржылық орталықтандыру арқасында
ақшалай қаражат мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатын табысты
жүзеге асыру үшін жағдайлар дайындай отырып, экономикалық және әлеуметтік
дамудың шешуші учаскелеріне шоғырландырылады.
Сонымен, мемлекеттік бюджет құндық бөлудің ерекше бөлігі ретінде
спецификалық қоғамдық бағытты орындайды – жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді
қанағаттандыруға қызмет етеді. Объективтік бөлу қатынастары болуының
экономикалық формасы бола тұра, құндық бөлудің белгілі сатыларынан өткен
қоғамдық өнімнің және ұлттық табыстың сол спецификалық қоғамдық бөлігін
орындай отырып, кеңейтілген ұдайы өндіріс, халыққа әлеуметтік-мәдени
қызмет көрсету, қорғаныс және басқару бойынша қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін мемелекетке түседі. Бюджеттік қорды құру мен пайдалану
оны бөлу және қайта бөлуге байланысты құнның қозғалыс процесін көрсетеді.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттің ақшалай
қаражатының орталықтандырылған қорын құру және оны кеңейтілген ұдайы
өндіріс мақсаттарына және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін
пайдалану жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде
мемлекет және басқа қоғамдық өндіріс қатысушылары арасында туындайтын
ақшалай қатынастарды көрсетеді. Мемлекеттік бюджет экономикалық категория
ретінде жалпы қаржының категориясына тиісті – бөлу және бақылау жасау
міндеттерін орындайды. Осы міндеттердің күші қаралған бюджеттік
қатынастардың ерекшеліктерімен анықталады.
Бюджет экономикаға бюджеттік механизм арқылы әсер етеді. Мұнда
бюджеттің ролі жалпы алғанда экономикаға әсер ету құралы ретінде көрінеді.
Бюджеттік механизм- бұл мемлекеттің ақшалай қаражатының орталықтандырылған
қорын құру және пайдалану формалары мен әдістерінің жиынтығы. Экономиканы
реттеу ақшалай қаражаттың орталықтандырылған қорының сандық мөлшерін
белгілеу, оны құру және пайдалану формалары мен әдістерін белгілеу,
бюджеттің орындалуы кезінде қаржылық ресурстарды қайта бөлу жолымен жүзеге
асырылады.
Мемлекеттік бюджетке қаржылық қатынастардың белгіленген жиынтығы
ретінде жалпы алғанда қаржы категорясын анықтайтын ерекшеліктер тән:
бюджеттік қатынастар бөлу ерекшелігіне ие, әрқашан ақшалай түрде жүзеге
асырылады, мақсатты ақшалай қорларды құрумен және пайдаланумен
жүргізіледі. Сонымен бірге, бюджеттік қатынастарға белгілі ерекшеліктер
тән, алайда олар қаржылық ерекшеліктердің жалпы шегінен аспайды.
Мемлекеттік бюджет құндық бөлудің спецификалық саласы ретінде келесі
ерекшеліктермен сипатталады:
- жалпы қоғамдық өнім құнының мемлекеттен бөлінген бөлігіне және оның
қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланылуына байланысты бөлу
қатынастарының ерекше экономикалық түрін көрсетеді;
- құнды құру процесін және өндірістік тұтынуын жанама түрде көрсететін
материалдық өндірістің қаржысымен және құнның тұтынылуына қызмет көрсететін
өндірістік емес сала қаржысымен салыстырғанда халық шаруашылығы салалары,
аумақтар, экономика секторлары, қоғамдық қызметтер салалары арасындағы
құнды қайта бөлу үшін арналған;
- қоғамдық өнімнің қозғалысы оның тауарлық түрімен тікелей байланысты
емес және материалдық өндірісте және өндірістік емес салада қаржылық
қатынастар тауарлық-ақшамен тығыз шырмалған сол уақытта олардан белгілі
түрде қол үзумен жүзеге асырылатын құндық бөлудің осындай сатысын
көрсетеді;
Мемлекеттік бюджет басқа кез келген экономикалық категория сияқты
өндірістік қатынастарды көрсетеді және оларға сәйкес келетін материалдық-
заттық іске асыруларға ие: бюджеттік қатынастар мемелекеттің ақшалай
қаражатының орталықтандырылған қорында - бюджеттік қорда материалданады
(затқа айналады). Осының нәтижесінде қоғамда болатын нақты экономикалық
(бөлу) процестер мемлекет жұмылдыратын және пайдаланатын ақшалай қаражаттың
ағынында өзінің көрінісін табады. Бюджеттік қор – бұл құндық бөлудің
белгілі сатысынан өткен және кеңейтілген ұдайы өндіріс, халыққа әлеуметтік-
мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару бойынша қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін мемлекетке түскен қоғамдық өнім және ұлттық табыс
қозғалысының сол бөлігінің түсіндірілген экономикалық формасы. Бюджеттік
қорды құру мен пайдалану құндық қозғалыстың оны бөлу және қайта бөлумен
байланысты процесін көрсетеді.
Қоғамдық ұдайы өндірістегі мемлекеттік бюджеттің ролі бірінші кезекте
мемлекеттің бюджеті көмегімен ұлттық табыстың 30%-на жуығы және жалпы
қоғамдық өнімнің (шығыс бөлігі) 10%-нан 15%-на дейін бөлінеді және қайта
бөлінеді. Ол ақшалай қаражатты халық шаруашылығының әртүрлі салалары,
өндіріс секторлары, қоғамдық қызмет салалары, елдің экономикалық аудандары
мен аумақтары арасында бөледі.
Мемлекеттік бюджет барлық халық шаруашылығының бюджеті ретінде шығуына
байланысты жалпы экономикаға белсенді түрде әсер етеді. Мемлекеттік бюджет
материалдық өндірістің өсуінің ықпал етушісі ретінде бола отырып,
материалдық өндіріс саласында үлкен роль атқарады. Бюджет қаражаты жеке
(жекелеген кәсіпорындар шеңберінде), сондай-ақ қоғамдық (барлық халық
шаруашылығы масштабында) айналым қорларын қамтамасыз ету үшін
пайдаланылады. Жұмыс істеп тұрған және жаңадан іске қосылатын
кәсіпорындарда күрделі салымдар мен айналымдағы қаражатты бюджеттік
қаржыландыру, операциялық және басқа шығындарды қамтамасыз ету бюджетке
жекелеген кәсіпорындарда оның үздіксіз және бірқалыпты жұмыс істеуіне ықпал
ете тұрып, оның жеке айналымдағы қорына қосылуға мүмкіндік береді.
Өндірістік емес салада бюджеттік қаржы бөлу оның жұмыс істеуінің және
одан әрі дамуының негізгі көзі болып саналады. Осы саланың мекемелері мен
ұйымдарының негізгі бөлігі өздерінің табыс көздері болмайды және бюджеттік
қаржыландыруда тұрады. Мемлекеттің халыққа білім беру мен денсаулық
сақтауға, әлеуметтік қамтамасыз етуге, ғылымға, мәдениетке және өнерге
жұмсаған шығындары қаржылық базаның ол базасыз жалпы мемлекеттік
масштабтағы әлеуметтік-мәдени іс-шараларды жүргізу мүмкін болмайтын
қаржылық базасы болып саналады. Өндірістік емес салада салалардаң тиімді
құрылымын құруда бюджет үлкен мәнге ие. Мемлекет өндірістік емес саланының
жұмыс істеуін қаржылық ресурстармен қамтамсыз ете отырып, бюджет арқылы
тұтыну қорының нақты мөлшерін құра алады, оны пайдалануда аумақтық
пропорцияға әсер ете алады.
Дамытуға жіберілетін мақсатты трансферттарға төмендегілерден берілетін
ресми трансферттер жатады:
мемлекеттік, салалық (секторлар) бағдарламалармен қарастырылған
жергілікті бюджеттік жобаларды (бағдарламаларды) жүзеге асыру үшін
республикалық бюджетте бекітілген сома шегінде республикалық бюджеттен
облыстық бюджетке, республкалық маңызы бар қалалар бюджеттеріне:
аймақтық бағдарламалармен қарастырылған жергілікті бюджеттік жобаларды
(бағдарламаларды) жүзеге асыру үшін облыстық бюджетте бекітілген сома
шегінде облыстық бюджеттен аудан (облыстық маңызы бар қалалар) бюджетіне.
Мемлекеттің ақшалай қаражатының орталықтандырылған қорын құруға және
пайдалануға байланысты бюджетті қаржыландыру ерекше экономикалық формалар -
бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болады. Олар құндық бөлудің
жекелеген кезеңдерін көрсетеді. Екі категорияда объективті болып келеді,
бюджет сияқты спецификалық қоғамдық бағытқа ие: кірістер мемлекетті
қажетті ақшалай қаражаттармен қамтамасыз етеді, шығыстар жалпы мемлекеттік
қажеттілікке сәйкес орталықтандырылған ресурстарды бөледі.
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік-
экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттің
бюджеттік және салық саясаттарын жүзеге асыру бағыттарына байланысты
болады. Мұнда мемлекет белгілі жағдайларда басымды болып келетін кірістерді
құру және шығыстарды жүзеге асыру формалары мен әдістерін пайдаланады.
Шығыстар мен кірістердің нақты тізімдері мен топтамалары бюджеттік
жіктемелермен анықталады. Бюджеттік жіктеме – бұл мемлекеттің қаржылық
органдарының барлық бюджеттік қызметі негізіне енгізілген біртекті
белгілері бойынша бюджеттің кірістері мен шығыстарының жүйеленген
топтамасы.
Бюджеттік жіктеме мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік дамуының
жоспарларымен, болжамдарымен және бағдарламаларымен, министірліктер мен
ведомстволардың, ұйымдар мен мекемелердің қаржылық жоспарларымен бюджеттің
тығыз байланысын қамтамасыз етеді, жеке сметалар мен қаржылық жоспарларды
жинақ сметалар мен жоспарларға біріктіреді, жинақ жоспарлармен және
бюджеттік қол қоюлар арасындағы байланысты қамтамасыз етеді.
1996 жылға дейін бюджеттік жіктеме келесі құрылымдық бөлімшелерден
тұрды: бөлім, параграф, баб, тарау.
Алайда, ұзақ уақыт қолданылған жіктеме бюджеттік қаражатты болжау,
есеп жүргізу және бақылау жасау, сондай-ақ бюджеттік процестерді жүзеге
асырудың жаңа талаптарына жауап бере алмады.
Сондықтан, 1996 жылдан бастап ол жаңа, халықаралық стандартқа сәйкес
келетінмен айырбасталды. Кірістер төрт бөлімшеге жіктеледі: категория,
класс, подкласс (класша), специфика (ерекшелік). Категорияға мыналар
жатады: салық түсімдері; салықтық емес түсімдер; күрделі қаржымен жасалған
операциялардан түсетін кірістер, алынған ресми трансферттер; заемдарды
өтеу және мемлекеттік инвестицияларды сату; жалпы қаржыландыру.
Қалған бөлімшелер кіріс көздерін көбірек түрде нақтылау тәртібінде
кірістерді сипаттайды. Мысалы, салық түсімдерінде класс салық тобын,
подкласс – салық түрін, специфика – нақты төлеушіні немесе салық объктісін
білдіреді.
Шығыстарда функционалдық және экономикалық жіктемелер қарастырылған.
Функционалдық жіктемеге сәйкес шығыстар алты бөлімге бөлінеді:
функционалдық топ, функция, подфункция, мекеме, бағдарлама, бағдарламаша.
15 топ, 11 функция, 99 подфункция, 696 мекеме, 99 бағдарлама және 99
бағдарламаша қарастырылған. Функционалдық жіктеме бюджеттік қатынастағы
қызметтердің, іс-шаралардың және қатысушылардың кеңейтілген сипаттамасаын
береді.
Шығыстардың экономикалық жіктемесі олардың экономикалық белгілері
бойынша төрт бөлімге бөледі: категория, класс, подкласс, специфика.
Категорияға мыналар кіреді: ағымдағы шығыстар, күрделі қаржы шығыстары
кредиттер беру, қаржыландару. Класс, подкласс, специфика шығыстардың
бағыттары мен ерекшеліктерін нақтылайды, мысалы, ағымдағы шығыстарды –
тауар мен қызмет көрсету шығындары – жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек
ақысы – жұмысшылар мен қызметкерлердің негізгі еңбек ақысы.
Бюджеттік жіктеме автоматтандыру құралдарын қолдана отырып, басқарудың
жоғарғы оперативтілігіне қол жеткізу үшін түсімдер мен шығыстарды жан-
жақты, нақты және адрес бойынша жүйелеуге мүмкіндік туғызады.
Бюджеттік процестегі жоғары тұрған және төмен тұрған бюджеттер
деңгейлері арасындағы қатынастарды бюджетаралық қатынастар деп есептейді.
Бюджетаралық қатынастар республикалық және жергілікті бюджеттерді әзірлеу,
бекіту, атқару, сондай-ақ бюджеттік процесс ауқымындағы орталық және
жергілікті мемлекеттік билік органдарының бюджеттік құзыретін (құқықтарын)
нақтылы айқындау және бекіту, олардың құқықтарын, міндеттерін және
жауапкершіліктерін сақтау жөніндегі Қазақстан Республикасының тиісті
мемлекеттік билік органдары мен жергілікті мемлекеттік басқару органдарының
арасындағы (бюджеттік) қатынастардың жиынтығынан тұрады.
Бюджетаралық қатынастар бюджеттік жүйенің қаржылық ресурстарын
пайдалану және басқару тиімділігін арттыруды нысаналайды, сондай-ақ
әкімшілік-аумақтық құрылыстардың әлеуметтік-экономикалық дамуының
тиімділігін арттыруға қолайлы жағдай жасауды көздейді.
Сонымен, республикалық және жергілікті бюджеттердің бюджеттік
процестегі өзара қатынастары бюджетаралық қатынастар болып табылады.
Бюджетаралық қатынастар – бұл тұрақты немесе ұзақ мерзімді негізде
елдің бюджеттік жүйесіне түсетін кірістер, шығыс өкілеттіктерді шектеу,
тұрақты және ұзақ мерзімді негізде реттеуші салықтардың бекіту
нормативтерін анықтау, бюджеттік реттеу тәртібі бойынша жоғарғы деңгей
бюджеттеріненен төменгі бюджеттерге қаржыларды қайта тарату, қосымша
шығындар туғызған шешімдер қабылдаумен немесе шығыс өкілеттіліктерді
берумен байланысты шығындардың орнын толтыру, қайтымды арқылы және ақысыз
негізде уақытша көмек көрсету, сонымен қатар биліктің әртүрлі деңгейлері
және бір билік деңгейінің әртүрлі мүддесінде, шығындарды қаржыландыру үшін
аумақтарды біріктіру бойынша бюджеттік үдеріс барысында мемлекеттік және
муниципалдық билік органдары арасында пайда болатын, экономика-құқықтық
қатынастар. Берілген анықтаманың принциптік ерекшеліктерді мынадай:
- біріншіден, мұнда бюджетаралық ретінде қарастыруға болатын,
бюджеттік үдеріс барысында пайда болатын қатынастардың толық тізімі
келтірілген;
- екіншіден, берілген анықтамада бір деңгей бюджеттері арасындағы
қатынастар да бюджетаралық қатынастарға жатқызылған.
Бюджет жүйесі – мемлекеттік бюджеттің қызмет етуінің ұйымдастырушылық
нышаны болып табылады. Бұл елдің бүкіл аумағындағы әлеуеметтік әділеттілік
принципін сақтау қажеттілігімен, мүмкін болатын икемділікті қамтамасыз ету
маңыздылығымен, бюджет қаржыларын пайдалану тиімділігімен шартталған.[8,
10]
Бюджетаралық қатынас – мемлекетті басқарудың негізгі мәселелерінің
бірі. Саяси тұрақты қоғамды және өнімі өспелі ұлттық экономиканы құру
аумақаралық айырмашылықтарды теңестіру мәселелерін шешпейінше мүмкін емес.
Бюджетаралық қатынастарға жалпы алғанда мыналар жатады:
- жеке әлеуметтік және экономикалық функцияларды орындау үшін
жауапкершілікті республикалық және жергілікті деңгейлер арасында бөлу және
заңдық тағайындауға негізделген шығыстарды тарату;
- бюджеттік жүйенің әрбір деңгейіне бекітілген өкілеттіктерге бара-бар
шығындар шамасын негіздеу;
- барлық деңгейдегі бюджеттер кірістерінің көздерін заңдық бекіту және
анықтауды көздетін кірістерді тарату.
Бірден ескеретін маңызды жайыт, бюджеттік процесте республикалық
бюджеттің аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерімен өзара
тікелей қатынастарына жол берілмейді.
Мәселен, облыстық бюджеттің, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджетінің бюджеттік процесс ауқынымындағы басқа облыстық бюджеттермен,
республикалық маңызы бар қалалар бюджеттерімен өзара қатынастарына, сондай-
ақ бюджеттік процесс ауқымындағы аудандар (облыстық маңызы бар қалалар)
бюджеттерінің бір-бірімен өзара қатынастарына тыйым салынады.
Қазақстан Республикасының үкіметі мен орталық мемлекеттік органдар
және облыстардың жергілікті атқарушы органдары заңнамада көзделген
жағдайларды еспеке алмағанда, тиісінше облыстардың, республикалық маңызы
бар қалалардың, астананың және аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың)
бюджеттік процесіне араласа алмайды.
Бюджетаралық қатынас мән-жайына орай шығыстарды немесе түсімдердің
жекелеген түрлерін бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне беру тек Қазақстан
Республикасының Бюджет кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізілген
жағдайда ғана жүзеге асырылады.
Негізінде бюджетаралық қатынастар жүйесі – ол басқару субъектілерінің
әрекеттесуын реттейтін бас механизмдерінің бірі, яғни республикалық пен
облыстық, облыстық пен аудандық билік деңгейлері арасындағы өзара әрекеті.
Олар әр түрлі бюджеттердің кірістері мен шығындарын қалыптастыруда
пайдаланады және солар арқылы мемлекет бюджеттік өзара байланыстар мен
бюджеттік ағындарды тағайындайды және бір ортаға топталған ресурстарды
таратады.
Бюджетаралық қатьнастар жүйесі заңмен айқын тағайындалған
мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттік пен фукнцияларды және
бюджеттердің әр деңгейі бойынша шығындарды жіктеу, халыққа қызмет
көрсетудің бірыңғай стандарттарын қамтамасыз ету, түсімдерді бюджет
деңгейлері арасында бірыңғай тәртіпке бөлу және бюджетааралық қатынастарды
анықтайтын әдістердің бірлікті және ашық болцына негізделеді. Сонымен
қатар бұл жүйе келесі негізгі мақсаттарды шешуін қамтамасыз етуге тиісті:
- мемлекет көрсететін қызметтер минимумын елдің барлық аумағындағы
барлық азаматтарға кепілдемелі қамтамасыз ету;
- бюджеттердің барлық деңгейінің өзін-өзі қаржы жеткіліктілігін
қамтамасыз ету;
- бюджет деңгейлері арасындағы қаржылық ағындарды ретке келтіру;
- аумақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының бірқалыпты деңгейін
қамтамасыз ету.
Қаржылық сияқты, бюджеттік қатынастар да тікелей қатысушысы
мемлекеттік бюджетке, қаржы санатын тұтастай ерекшелейтін осындай жалпы
қасиеттер тән. Қаржылық сияқты, бюджеттік қатынастар да тікелей қатысушысы
мемлекет болатын беру үдерісінде пайда болады, әрдайым ақшалай түрде іске
асырылады және жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін
арналған мақсатты ақша қорларынының қалыптасуы мен пайдалануына себеп
болады. Мемлекеттік бюджет әрқашан да әлеуметтік сала мен экономиканың
дамуына әсер етуші маңызды құрал болып келді. Оның көмегімен мемлекет,
ұлттық табысты қайта бөлуді іске асыра отырып, қоғамдық өңдірістің
құрылымын өзгерте, шаруашылық етудің нәтижесіне әсер ете, әлеуметтік
жаңартулар енгізі алады.
Қаржы жүйесінің орталық буына болатын бюджет оның экономикалық
табиғаты мен қоғамдық бағытталуымен шартталған қоғамдық өңдірістің аумақтық
және салалық үйлесімдерін реттеуге кең мүмкіндіктер алады.
Нарықты экономиканың тұрақты дамуы жағдайында мемлекеттік бюджет өз
рөлін жоғалта алмайды және жоғалтпауы тиіс. Қоғамдық өндіріске бюджеттің
ықпалының әдістерінде өзгерістер болуы мүмкін. Бұл өзгерістер бюджет
қатынастарын түбегейлі қайта құру мен жаңа қағидалы бюджет механизмін
қалыптастыру керек.[4, 64]
Бюджет қатынастары – мемлекепен, халық, мекемелер, кәсіпорындар
арасында пайда болатын қаржы қатынастары деген ұстанымды ұстайтын болсақ,
онда бір жағынан мемлекет кәсіпорындар, мекемелер мен халық қаражаттарын
ала отырып, мемлекет бұл қаражаттарды өз иелігіне жұмылдырады және өзінің
мемлекеттік қызметін орындауға жұмсайды, сондай-ақ коммерциялық және
коммерциялық емес салаларға, халыққа әсер етуге және тұтастай экономиканы
реттеу қызметіне пайдаланады.
Егер, бюджет көпшілік дауыс пен көптеген түзетулер нәтижесінде
анықталса, онда мұндай бюджет саясаты тұрақты болмай, үнемі өзгеру үстінде
болады.
1.2 Бюджетаралық қатынастардың қағидалары мен реттеу нысандары
Мемлекеттік бюджет тұтастық, толықтық, нақтылық және жариялық
принціпіне негізделеді.
1) Тұтастық принципі бюджеттік жүйенің ұйымдастыру-экономикалық
орталықтандыру дәрежесін білдіреді. Тұтастық принципі КСРО-ның бюджеттік
жүйесінде толық көрінген болатын. Қазіргі уақытта бұл принцип жергілікті
үкімет органдарының дербестік алуына және олардың құқық бөлігін қаржылық
ресурстар өкімі бойынша беруіне байланысты әлсіреп қалды. Тұтастық
мемлекетте бірыңғай бюджеттік жүйенің, елдің аумағында әрекет ететін
мемлекеттік кірістердің жалпы жүйесінің болуымен, бюджеттік жіктеменің
қаржылық құжаттарының тұтастығымен көрінеді. Бұл принцип бюджеттік
жоспарлаудың әдістемесі мен ұйымдастырудың тұтастығына, оның әлеуметтік-
экономикалық болжаумен өзара байланысына кепілдік береді. Бюджет тұтастғы
принципінің міндеттеріне бюджеттік қаражаттың қозғалысына парламент
тарапынан тиімді бақылауды белгілеу жатады.
2) Толықтық принципі өкіметтің барлық қаржылық операцияларды, олардың
жинаған барлық кірістерін және жасалатын шығыстарын бюджетте
шоғырландыруды, әр баптар бойынша мемлекеттің барлық түсімдері мен
шығындарын есепке алып отыратын осындай бюджетті жасауды білдіреді. Біздің
тәжірибемізде, сондай-ақ қатаң функционалдық бағыттары бар бюджет
шығындарына күш түсірмеу тиімді болып саналғандықтан осы принцип қазіргі
уақытта қолданылмайды, сондықтан кейінгі уақыттарда мемлекеттік бюджеттен
келесі бюджеттен тыс қорларға қаражат бөлінеді: зейнетақы, әлеуметтік
сақтандыру, жол, халықты жұмыспен қамтуға көмек көрсету.
3) Нақтылық принципі бюджеттік қол қоюлардың жалғандығын болдырмау мен
жою үшін қажет. Ол мемлекеттің қаржылық операциялары бюджетінде шын
көріністі, бекітілген сомалардың бюджеттік бағытта орындалуына сәйкестігін
көрсетеді. Нақтылық дамудың болжаулары мен бағдарламалары
көрсеткіштерінде жиналған және бюджеттік резервтердің болуымен бекітілген
барлық кіріс көздері мен шығыс бағыттарының есептерінің негізділігімен
анықталады.
4) Жариялық принципі жұртшылықтың бюджеттің құрамы және құрылымымен,
дефицит мөлшерімен және оны жабудың әдістерімен (шығындарды азайту, кірісті
көбейту, ақша заемдары, эмиссиялары) танысуы үшін баспасөзде бюджеттің
кірістері шығыстарын жария етуді талап етуді білдіреді.
Әр бюджетте кіріс және шығыс бөліктерін теңестіріп отырған, яғни
баланс жасап отырған дұрыс болады. Баланс – бұл тепе-теңдік, бюджетті жасау
кезінде негізгі мәселе мемлекеттің ақшалай түсімдері мен шығыстарының
осындай жағдайына қол жеткізу болып саналады. Шығыс үстіне кірістерді
арттыру бюджеттік артық шығуды (профицит) тудырады. Ол мемлекет қарызын
жабуға жіберіледі немесе бюджеттік қаражаттың (республикалық және
жергілікті бюджеттерде) бос қалдықтарын құрауы мүмкін. Аяқталған бюджеттік
жыл бойынша бюджеттік мерзімнің аяғында жиналып қалған бюджеттік
қаражаттың еркін қалдықтары республика үкіметінің және жергілікті атқарушы
органдардың арнайы шотына аударылады және айналымдағы кассада болатын
ақшаның өсуіне, сонан кейін өкіметтің тиісті органының мемлекеттік қарызын
жабуға пайдаланылады. Осындай қажеттіліктер болмаған кезде осы қаражатты
пайдалану туралы шешімді тиісті әкімшіліктер қабылдайды. Кіріс үстіне
шығыстарды арттыру мемлекеттік бюджет дефицитін тудырады. Едәуір және
тұрақты дефициттің болуы қаржының дағдарыс жағдайын сипаттайды. Мысалға,
елдің жалпы ішкі өнімі шамасының 2-3% дефицит деңгейі деп есептеледі.
Мұндай жағдайда, дефицит мемлекеттік заемдар немесе қағаз ақшалар эмиссиясы
көмегімен жабылуы мүмкін. Едәуір және үнемі болып тұратын бюджет
дефицитінде заемдар ақшаның қосымша (яғни тауар айналымының
қажеттіліктерінен тыс) эмиссиясымен қамтамасыз етілетін мемлекет
қажеттіліктерін жаппайды, бұл инфляцияның өсуіне, ақша айналымының заңдарын
бұзуға, ақшаның құнсыздануына, нақты кірістердің азаюына және халықтың өмір
сүру деңгейінің төмендеуіне әкеліп соғады.
Бюджеттік дефицит экономиканың күйін көрсетеді, ал оның болуы келесі
себептерден туындайды:
1) елдің халық шаруашылығында өндірістің жалпы төмендеуі;
2) қоғамдық өндірістегі шығындардың өсуі;
3) тауарлық массалармен ақшаны айналысқа шамадан тыс шығару;
4) бюджет шыстарында экономиканы дамыту деңгейіне сәйкес келмейтін
едәуір әлеуметтік шығындардың басым болуы;
5) әскери-өнеркәсіптік кешенді ұстауға, басқаруға әскери шығындарды
қаржыландыру көлемінің көп болуы;
6) көлеңкелі экономиканың ірі масштабтағы айналымы;
7) халық шаруашылығында өндірілмейтін шығындар;
Бюджеттік дефицитті жабудың келесі әдістері бар:
а) мемлекеттік заемдар;
б) салық салуды көбейту;
в) ақша эмиссиясы.
Өз кезегінде ақша эмиссиясы ақша белгілерін айналымға тікелей
шығарумен, сондай-ақ жанама түрде қазынашылық міндеттерді шығару жолымен
және оларды Ұлттық банк арқылы коммерциялық банктерге өткізу жолымен
жасалады, олар өз резервтерін көбейтеді және банктік мультипликатор арқылы
айналымдағы ақша санын көбейтеді.
Бюджеттік дефицитке қатысты фискалдық саясат үш тұжырымдамада
негізделеді.
1. Жыл сайын теңгерілетін бюджет.
Осындай бюджет соңғы кезге дейін фискалды саясаттың мақсаты болып
саналды. Алайда, бюджеттің осындай жағдайы фискалды саясаттың тұрақты,
антициклды бағытын азайтады. Бюджетті теңгерімдеу экономикалық циклдың
тербелісін қиындатады. Жұмыссыздық болған кезде және халық табысының
төмендеуі кезінде салық түсімдері автоматты түрде қысқартылады. Бұл
жағдайда бюджетті теңгерімдеу үшін мемлекет салық мөлшерлемесін арттыру
немесе мемлекеттік шығындарды қысқарту немесе осы екі әрекеттерді жүзеге
асыру қажет. Нәтижесінде жиынтықталған сұранысты қысқарту және өндірістің
одан әрі төмендеу жағдайлары болады.
Бюджетті теңгерімдеу саясаты сондай-ақ инфляцияны күшейту мүмкін.
Инфляция болған кезде ақша кірістерін арттыру салық түсімдерін автоматты
түрде көбейтіп жібереді. Бюджеттік шығындарды жою үшін мемлекет келесі
шараларды қолдану тиіс: салық мөлшерлемесін азайту, немесе мемлекеттік
шығындарды көбейту, немесе осы екі шаралардың үйлесімділігін пайдалану. Кез
келген осы жағдайларда инфляция күшейеді.
2. Циклдық негізде теңгерілетін бюджет. Осы тұжырымдамаға сәйкес
бюджет жыл сайын емес, экономикалық цикл барысында теңгеріледі. Өндірістің
төмендеуін болдырмау үшін мемлекет әдейі тапшылықты жасай отырып, салықты
азайтады және шығынды көбейтеді. Экономиканың келесі көтерілуінде мемлекет
салықты көбейтеді және шығынды азайтады, ал пайда болған бюджеттік шығындар
төмен түскен жылдардағы тапшылықты жабуға жібереді. Соныменен антициклды
фискалды саясат және экономикалық цикл ішінде бюджетті теңгерімдеу
жүргізіледі. Осы тұжырымдаманың әлсіз звеносына тереңдігі мен ұзақтығы
бойынша бірдей болмайтын төмен түсулер мен көтерулер жатады, мұның өзі
бюджетті циклды теңгерімдеуді бұзады.
3. Функционалдық қаржылар тұжырымдамасы макроэкономиклық тұрақтылыққа
қол жеткізу, инфляциялық емес толық жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету үшін
жалпы экономиканы теңгерімдеу оның мақсаты болып табылады. Осы тұжырмдама
кезінде бюджетті теңгерімдеу екінші кезектегі міндеттер болып саналады,
бюджет тапшылығының және мемлекеттік қарыздың болуына сондай-ақ бюджеттік
шығындардың болуына да жол беріледі. Осы жағдайда салық жүйесі экономикалық
өсім шамасы бойынша бюджетке автоматты түрде түсімдердің түсуін қамтамасыз
ететін, ал макроэкономикалық тұрақтылық осы өсімді ынталандырады деп
айтылады, нәтижесінде тапшылық өзін өзі қаржыландырады. Сонымен бірге
мемлекет салықпен шексіз түрде манипуляция жасайды жәнке бюджет тапшылығын
жауып отырады. Осы тұжырымдамада дұрыс экономика үшін тапшылықтың және ірі
мемлекеттік қарыздың болуы қауіпті емес деп айтылады.
Циклдық негізде теңгерілетін бюджет концепциясында және функционалдық
қаржыда бағытталған фискалды саясат бюджеттік тапшылықтың құрылуына бақылау
жасауды қамтамасыз ететін ақша айналымының күйін, мемлекеттік шығыстар
бағыттары бойынша тиімді іс шараларды қаржыландыруды ескере отырып
негізделген қаржылық іс шаралар бағдарламасын жасауды айтады.
Бюджетаралық қатынастарға бюджеттік процесте жоғарыда және төменде
тұрған бюджеттер арасындағы қатынастар жатады (БК).
Бюджетаралық қатынастар келесі принциптарға негізделеді:
– Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, республикалық
бюджетпен өзара қарым-қатынастағы астаналардың, жоғары облыстық
бюджетпен өзара қатынастағы аудандардың (облыстық мағыналары бар
қалалар) бюджеттерінің теңдігі; олардың шектеулерінің келесі
критерилерін бір мезгілде сақтауды ескере отырып, түскен түсімдерді
тиімді бөлу:
– Төменгі бюджеттерге тұрақты ерекшелігі бар, ішкі факторлардың әсеріне
байланысты болмайтын салықтық және салықтық емес түсімдер бекітіледі;
мемлекеттік мекемелер көрсететін қызметтер үшін төленетін төлемдердің
салықтық және салықтық емес түсімдері бюджет кірісіне түседі, одан
көрсетілген қызметтер қаржыландырылады.
– Қайта бөлінетін ерекшелігі, сондай-ақ салықтар базасы біркелкі
орналастырылмаған салықтар бюджеттік жүйенің өте жоғары деңгейіне
бекітіледі;
– Салықтар мен өзге міндетті төлемдерді бюджетке бекіту кезінде оларды
жинаудың ең жоғарғы дәрежесін қамтамасыз ететін бюджет деңгейіне
басымдылық беріледі;
– Нақты аумақтық бекітілген салық базаларынан алынатын салықтар
жергілікті бюджеттерге бекітіледі;
– ҚР-ның әкімшілік аумақтық бірліктерінің бюджеттік қамтамасыз етілуін
түзету;
– Жергілікті атқарушы органдардың мемлекеттік қызмет көрсетулердің
бірдей деңгейін қамтамасыз ету;
– Мемлекеттік қызмет көрсетулерді ұсынудың барынша тиімділігі мен
нәтижелілігі- мемлекеттік қызмет көрсетулерді ең тиімді және нәтижелі
жасау мен ұсынуды қамтамасыз ете алатын мемелекеттік басқарма
деңгейлеріне бекітіп беру;
– Мемлекеттік қызмет көрсетулерді оны алушыларға ұсыну деңгейін барынша
жақындастыру- оларды алушылар қажеттіліктеріне ең жақсы есеп жүргізу
және мемелекеттік қызмет көрсету сапасын арттыру мақсатында қызмет
көрсетулерді орындауды бюджеттік жүйенің төменгі деңгейіне беру;
– Алынған ресми трансферттер мен кредиттерді тиімді және мақсатты түрде
пайдалануға бюджеттің әр деңгейінің жауапкершілігі.
Бюджетаралық қарым-қатынастар төмендегідей түрде реттеледі:
– республикалық және облыстық бюджеттер, республикалық мағынасы бар
қалалар және астаналар арасында;
– ресми трансферттер;
– бюджеттік кредиттер;
– облыстық және аудандық (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттер
арасында:
– ресми трансферттер;
– бюджеттік кредиттер;
– кірістерді бөлу нормативтері.
Ресми трансферттер жалпы ерекшеліктегі трансферттерге, мақсатты
ағымдағы трансферттерге, дамуға арналған мақсатты трансферттерге бөлінеді.
Бюджетаралық қарым-қатынастарды реттеу формасын анықтау кезінде
бюджеттердің әр деңгейінің салық потенциалы, табиғи нормалармен бекітілген
аймақтрдың объективті түрдегі бюджеттік қажеттіліктерін бағалау нәтижесі
есепке алынады.
Бюджетаралық қарым-қатынастарды реттеу формасы орта қауырттық фискалды
саясатқа сәйкес белгіленеді.
Мақсатты трансферттер мен кредиттерді олардың мақсатты бағыттарына
сәйкес жергілікті атқарушы органдар пайдаланады.
Мақсатты бағыттар бойынша пайдаланылмаған мақсатты трансфертер мен
кредиттер соммасы осы трансферттер мен кредиттерді бөлген жоғарғы бюджетке
ағымдағы қаржылық жылдың 31- желтоқсанына дейін міндетті түрде қайтарылуы
тиіс.
Қаржылық жыл ішінде пайдаланылмаған (толық пайдаланылмаған) мақсатты
трансферттер мен кредиттер сомасы осы трансферттер мен кредиттерді бөлген
жоғарғы бюджетке қаржылық жыл аяқталғаннан кейін он күн ішінде міндетті
түрде қайтарылуы тиіс.
Қаржылық жыл ішінде пайдаланылмаған (толық пайдаланылмаған) мақсатты
дамуға берілген трансферттер сомасы Кодекстің 91 бабы 6 тармағы 1
тармақшасында белгіленген мөлшерде тиісті төменгі бюджеттердің қарамағында
қалдырылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексіне сәйкес бюджетаралық
қатынастар келесі принциптерге негізделеді:
- облыстар, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттерінің
республикалық бюджетпенен, аудан бюджеттерінің облыс бюджетімен
арақатынастарындағы теңбе-тендік;
- түсімдерді шектедің келесі критерийларын сақтай отырып оарды тиімді
бөліп тарату;
а) сыртқы факторлардың әсерінен тәуелді емес және тиянақты сипаттағы
салықтық емес түсімдерді төмен тұрған бюджеттер бойы бекіту;
ә) мемлекеттік мекемелер көрсететін қызметтер үшін төлем түрдегі
салықтық және салықтық емес түсімдер осы қызметтерді қаржыландырған
бюджеттің кірістеріне есепке алынады;
б) қайта бөлу сипаты мен бір қалыпты емес жайғастыру салықтық базасы
бар салықтар бюджет жүйесінің неғұрлым жоғары деңгейлері бойынша бекіту;
в) салықтар мен басқа да міндетті түрдегі төлемдерді ең жоғары
дәрежеде жиналуын қамтамасыз ету бюджет деңгейі бойынша бекіту;
г) айқын аумақтық байлауы бар салықтық база бойынша жиналатын
салықтарды жергілікті бюджеттер артынан бекіту;
- ҚР әкімшілік-аумақтық бірліктерінің минималды бюджеттік қамтамасыз
ету деңгейлерін теңестіру;
- Жергілікті атқарушы органдарының мөлшерлес деңгейдегі мемлекеттік
қызмет көрсетуін қамтамасыз ету;
- Мемлекетік қызметтерді неғұрлым тиімді және нәтижелі өндіру мен
көрсетуді қамтамасыз ету мүмкіншілігі бар билік деңгейі бойынша бюджеттік
қызметтерді бекіту арқылы оларды атқарудың максималды тиімділігі мен
нәтижелігі;
- Бюджеттік қызметтер сапасын жоғарлату мен олардың қажеттілігінің
есебін жақсарту мақсатпен сол қызметтерді атқаруын бюджет жүйесінің
неғұрлым төмен деңгейіне жүктеу арқылы бюджеттік қызметтерді
көрсетудеңгейін оларды алушыларға максималды жақындату;
- Әрбір бюджет деңгейінің алынған ресми трансферттер мен несиелерді
тиімді және мақсатты пайдалануына жауапкершілігі.
Бюджеттік кодексте бюджетаралық қатынастырды реттеу формалар түрлері
ретінде келесілер көрсетілген:
- республикалық бюджет пен облыс, республикалық маңызы бар қала мен
астана бюджеттері арасында – ресми трансферттер мен бюджеттік несиелер;
- облыстық бюджет пен аудан, облыстық маңызы бар қала бюджеттері
арасында - ресми трасферттер, бюджеттік несиелер мен кірістер бөлу
нормативтер.
Бюджеттік реттеу бюджет ресурстарының нақты ағындарын есепке алумен
бірге іске асырылады. Бюджеттік ағындар бюджеттік ресурстарды пайдалану
бағыттарына байланысты жоғары көтерілуші ағын мен төмен түсуші ағындарға
бөлінеді. Жоғары көтерілуші ағын арқылы республикалық бюджет кірістері
қалыптасады, ал төмен түсуші ағын жоғары тұрған бюджеттен төменгі
бюджеттерге қаржылық ресурстардың қосымша түсімдерін қамтамасыз етеді.
Сондықтан, әр ағынның қалыптасу қажеттілігіне байланысты оларды реттейтін
нақты механизмдері анықталады.
Бюджет қаражаттарының жоғары көтерілуші ағынын реттеу механизмдері
мемлекеттің салық саясатында анықталады және салықтық заңнамаларда
бекітіледі. Бюджетаралық қатынастарды реттеу формаларын анықтағанда
бюджеттердің әрбір деңгейлері бойынша салықтық потенциал, аймақтар бойынша
бюджеттік мұқтаждықтарын объективтік бағалау нәтижелері, бюджеттік
нормативтер және халықты мемлекеттік қызметтермен қамтамасыз етудің
бірыңғай стандарттары есепке алынады. Ал бюджетаралық қатынастарды
реттеудің нақты формалары орта мерзімді фискалдық саясатқа сәйкес
тағайындалады.
Төмен түсуші ағын қозғалысын реттеу әр түрлі бюджеттік субсидиялау
әдістерін (субвенция, дотация, бюджеттік несие, ресми трансферттер)
пайдалану арқылы іске асырылады.
Дотация – ақшалай қосымша көмек – ол жоғары тұрған бюджеттен томенгі
тұрған бюджеттер тапшылығын теңгеру үшін мығым тағайындалған шараларды
қаражаттандыруға берілетін ақша құралдары.
Несиелік бюджет ресурстары – ол жоғары тұрған бюджеттен төменгі
бюджеттерге несие түрде пайызбен немесе пайызсыз міндетті қайырылатын
ақша құралдары. Бюджеттік несиелер заңнамалар мен бекітілген ережелерге
сәйкес тек қана инвестициялық жобаларды іаке асыруға беріледі.
Ресми трансферттер – ол гранттардан басқа ақысыз және қайтарылмайтын
бюджет түсімдері немесе бюджет шығындары.
Кірістерден алынатын пайыздық бөлектеулер нормативтері бірыңғай
әдістеме пайдалану арқылы тағайындалады. Оларды есептеу әдістерін
жергілікті мемлекеттік билік органдары жасайды, себебі, кірістер бөлу
нормативтері тек қана бюджет жүйесінің облыс және аудан деңгейлері арасында
қолданылады.
Төмен тұрған бюджеттерге қаржылық жәрдем көрсетудің бірыңғай әдістерін
қолдану арқылы елдің әр түрлі аймақ тұрғындары мемлекеттік қызмет
тұтынуының стандарттық бірыңғай деңгейін қамтамасыз ету көлбеулі
(горизонталды) бюджеттік теңестірудің маңызы болады. Сондықтан көлбеулі
бюджеттік теңестіру механизмі аумақтар бойынша мемлекеттік қызмет
тұтынудың деңгейі мен әрбір билік деңгейі үшін сол қызметтердің ұүның
теңестіру тиіс. Мұндай механизмнің әр түрлі әдістер пайдалануына
негізделеді.
Ең көп таралған әдіс – ол ресми трансферттер механизімін пайдалану.
Олар жалпы сипаттағы трансферттер, мақсатты ағымдағы трансферттер және
дамуға арналған мақсатты трансферттерге бөлінеді. Мақсатты трансферттер
мен несиелік ресурстар жергілікті атқарушы органдармен тек қана олардың
мақсатты емес белгілеулеріне сәйкес пайдаланады. Қаржылық жыл бойы
пайдаланбаған немесе мақсатты емес белгілеулерге пайдаланған мақсатты
трансферттер мен несиелік ресурстар сомалары міндетті түрде жоғары тұрған
бюджетке қайтарылады.
Жалпы сипаттағы ресми трансферттер манында бюджеттік субвенциялар мен
бюджеттік алып тастау болады. Бюджеттік субвенциялар ретінде республикалық
немесе облыстық бюджеттерде бекітілген сома көлемінде жоғары тұрған
бюджеттен төменгі бюджетке берілетін қаржы құралдары табылады. Олардың
көлемдері жыл сайын абсолюттік сомамен тиісті жергілікті бюджеттің
түсімдері мен шығындары арасындағы айырмашылық ретінде анықталады. Жалпы
сипаттағы ресми трансферттер жергілікті бюджеттерді бюджет қаражаттарымен
қамтамасыз ету мен стандарттық деңгейде мемлекеттік қызмет көрсетуге
тең фискалдық мүмкіншілік беруді көлбеулі теңестыруга бағытталады.
Жалпы сипаттағы ресми трансферттер көлемін есептеу әдісі, бюджеттік
субвенциялар және бюджеттік алып тастаудың төлем тәртібі мен мерзімі үш
жылға Қазақстан Республикасының үкіметі бекітеді. Жалпы сипаттағы ресми
трансферттер көлемін есептеуде мемлекет бақылап реттей алмайтын аймақтар
арасындағы объективтік ерекшеліктер есептеледі.[4,67]
Мақсатты ағымдағы трансферттер манында жоғары тұрған бюджеттен
төменгі бюджетке берілетін бюджеттік алып тастау немесе субвенциялардан
басқа бөлек бір ағымдағы бюджеттік бағдарламаларды іске асыруға арналған
бекітілген сома көлеміндегі ресми трансферттер қарастырылады. Оларды тек
қана мемлекеттік, салалық және аймақтық бағдарламалар мен үкімет немесе
жергілікті атқарушы органдардың қорынан қаражатталатын шараларды
орындауға беруге болады.
Дамуға арналған мақсатты трансферттер болып жоғары тұрған бюджеттен
томенгі бюджеттерге республикалық немесе облыстық инвестициялық жобалар
мен бағдарламаларды іске асыруға берілетін бекітілген сомалар көлеміндегі
ресми трансферттер табылады.
Кейбір бюджеттің өз кірістері мен басқа да бюджеттік реттеу құралдары
жетпегенде оларға ағымдағы шығындарын өтеу үшін ақысыз және қайтарымсыз
негізде дотация ретінде бюджет қаражаттары беріледі. Ал, егерде бюджетке
немесе заңды тұлғаға ашықтан-ашық мақсатты шығындарын өтеуге ақысыз және
қайтарымсыз негізде бюджет қаражаттары берілсе, онда олар субвенция болып
есептеледі.
1.3 Нарықтық экономика жағдайында бюджетаралық қатынастарды дамыту
Қазақстанды тұрақты дамытуға қол жеткізу мақсатында қоғам мен
экономиканы жүйелік қайта құрудың күрделі міндеттері мемлекеттік өкіметтің
барлық деңгейінде басқарудың тиімді жүйесі болған кезде ғана шешілуі
мүмкін. Өкіметтің әртүрлі деңгейлерінің өзара әрекеті нақты міндеттері мен
мақсаттары бар жалпы мемлекеттік стратегияда жиналуы тиіс. Нақты және
тиімді көріністері болмайтын осындай қатынастар елді дамытудың ұзақ
мерзімді мақсаттарын жүзеге асыруда кері әсерін тигізеді.
Президенттің Қазақстан – 2030 Қазақстан халқына жолдауындағы
мемлекеттік басқару жүйесін құру стратегиясының негізгі принциптерінің бірі
болып саналатын барлық қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі және хал-
ахуалының жақсаруы мемлекеттік функциялардың орталықтан аймақтарға
децентрализациялауды анықтап берді.
Басқарудың әртүрлі деңгейіндегілердің қайта ойлау және ролді өзгерту,
жауапкершіліктер мен өкілеттіктері сияқты децентрализациялау мемлекеттің
тиімді іс-қызметіне қол жеткізу әдістерінің бірі болып саналады. Әртүрлі
елдердегі, әсіресе Орталық және Шығыс Европа, ТМД елдеріндегі
децентрализациялау экономика мен қоғамды демократизациялау мен
трансформациялау процесінде маңызды роль атқарады. Бұл децентрализациялау
мәнін дұрыс түсінуді, іс-әрекеттердің ойланып және таразыға салынып
жасалынуын талап ететін өте күрделі процесс, өйткені қоғам өмірінің әртүрлі
аспектерін қозғайды: саяси, құқықтық, әлеуметтік, әкімшілік, экономикалық
және мәдени.
Децентрализациялау процесінің тізбекті түрде жүзеге асырылуы Европа,
сондай-ақ ТМД елдерінің кеңейтілген тәжіріибесін үйренуді болжайды.
Демократиясы дамыған елдерде өкімет органдары жүйесінің жұмыс істеуіне
талдау жасау пайдалы болып саналады. Реформаларды жүзеге асыратын әртүрлі
елдер арасында, сондай-ақ республика аймақтары арасында тарату мен
бірлесіп пайдалану үшін ақпараттармен белсенді түрде алмаспаса біліммен
қорлану және оларды талдау мүмкін болмайды. Ақпараттық жүйені құру қажет,
сондай-ақ оларды қадағалап отыруға және әртүрлі деңгейде таратып отыруға
мүмкіндік беретін мәліметтер базасын құру қажет. Ақпарат алмасудың осындай
түрі жергілікті өзін өзі басқаруды дамытуда маңызды құрал болып саналады.
Салықтық – бюджеттік федерализмге арналған экономикңа саласындағы
зерттеулерді шартты түрде келесілерге бөлуге болады:
- классикалық;
- жаңа.
Бұл жұмыстар толығымен теориялық жұмыстар болып келеді және осы
уақытқа дейін одан әрі зерттеулер жүргізу үшін негіз ретінде өзінің
құндылығын жойған жоқ.
Федерализм бір мезгілде саяси және экономикалық түсінік болады. Саяси
мәтінде мемлекеттік құқық көзқарасынан алғанда федерализм – базистік
демократия идеясына және субсидиарность принципіне байланысты мемлекеттік
құрылым (унитаризмге қарсы) формасы болып келеді.
Экономикалық мәтінде – ресурстарды аллокациялау (орналастыру)
тиімділігінің нарықтық принципіне негізделген мемлекеттік қаржыны
децентрализацияланған түрде пайдалану жүйесі.
Осы екі бағыттар бір-бірімен тығыз байланысты. Бірақ алғашқысы
субсидиарность принципі шеңберінде міндеттер қойса, онда екіншісі
децентрализациялау критерииін анықтауға және осы идеяны іс жүзінде жүзеге
асыруға тырыса отырып, фискалды федерализм теориясы шеңберінде осы
міндеттерді шешуге тырысады.
Ресурстарды тиімді аллокациялау принципі еңбекті, күрделі қаржыны,
жерді және ғылыми потенциалды қоса алғанда өндіріс факторларын тиімді
орналастыруды білдіреді. Экономикалық жүйенің тиімділігі – бұл қоғамдық
жақсы тұрмыс теориясының экономикалық ғылымда таратылуына сәйкес бағалау
категориясы. Негізгі критерийге Пареттоның оңтайлылық критерийі негізінде
тұтынушылардың жеке жоғары бағалауын қанағаттандыру жатады. Белгілі бір
дәрежеде бұған нарықтық баға механизмі есебінен қол жеткізуге болады,
алайда кейде нарықтық механизмдер жұмыс істемей қалады – нарық
күйзелісіне жол беріледі, мұнда мемлекет оны жоюға талап қояды. Нарық
құзыретінің шегінен шығатын облыстарда мемлекет ұсынумен ғана айналысады,
ал кей жағдайларда қоғамдық жақсы тұрмысты жасаумен де айналысады.
Біріншіден, нарыққа ұсынылмайтын тауарлар мен қызметтер туралы сөз болып
отыр, екіншіден, техникалық жағынан нарыққа шығуы мүмкін, бірақ өндірісі
мемлекеттік реттеуді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БЮДЖЕТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ 8
МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1 Бюджетаралық қатынас пен бюджет саясаты туралы түсінік 8
1.2 Бюджетаралық қатынастардың қағидалары мен реттеу нысандары 15
1.3 Нарықтық экономика жағдайларында бюджетаралық қатынастарды 22
дамыту
1.4 Шетелдердегі бюджетаралық қатынастар саясаты 33
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТТІК ЖҮЙЕСІНДЕГІ БЮДЖЕТАРАЛЫҚ 36
ҚАТЫНАСТАРҒА ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесі мен бюджеттік 36
құрылымы
2.2 2011-2012 жылдарға Семей қаласының бюджетінің орындалуына 43
талдау
2.3 Қазақстан Республикасының бюджеттік процесін ұйымдастыру 48
2.4 Қазақстан Республикасының 2011-2012 жылдарға бюджетаралық 52
қатынастарға талдау
3 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЛАРЫНДА БЮДЖЕТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ 57
ЖЕТІЛДІРУДІҢ ЖОЛДАРЫ
3.1 Нарықтық экономика жағдайларында бюджетаралық қатынастарды 57
дамытудағы өзекті мәселелер
3.2 Бюджетаралық қатынастарды жетілдірудің негізгі бағыттары 64
ҚОРЫТЫНДЫ 79
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 82
ҚОСЫМШАЛАР 84
КІРІСПЕ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС ТАҚЫРЫБЫНЫҢ ӨЗЕКТІЛІГІ. Мемлекетке экономикалық және
әлеуметтік реттеуді жүзеге асыруға мүмкіндік беретін ең маңызды
факторлардың біріне мемлекеттік бюджеттің басты звеносы болып саналатын
қаржылық механизм – қаржылық жүйе жатады. Атап айтқанда мемлекет қаржылық
жүйе арқылы орталықтандырылған қорлар құрады және мемлекеттік органдарға
жүктелген міндеттерді орындауды қамтамасыз ете отырып, ақшалай қаражаттың
бейорталық қорларын құруға әсер етеді. Әлеуметтік- экономикалық
процестерді мемлекеттік реттеу жүйесінің негізін кірістерді қайта бөлу
туралы қатынастар құрады.
Тоқсаныншы жылдардың басында Қазақстан Республикасында жүргізілген
экономикалық және саяси реформалар мемлекеттік қаржы саласын, бірінші
кезекте бюджеттік жүйені қозғай алмады.
Мемлекеттік бюджет мемлекеттік ресурстарды жұмылдыру мен жұмсаудың басты
құралы бола отырып, саяси үкіметке экономикаға ықпал етуге, оның
құрылымдық қайта құрылуын қаржыландыруға, экономиканың басымды секторларын
дамытуға ынталандыруға, аз қорғалатын халықты әлеуметтік қолдауды
қамтамасыз етуге нақты мүмкіндіктер береді.
Өткен жыл Қазақстан үшін жан-жақты экономикалық, әлеуметтік және саяси
жаңару жолында тағы бір сенімді ілгері қадам жасаған жыл болды. Орталықта
нәтижелілікке бағытталған бюджетті өмірге енгізу жөніндегі жұмыс қазірдің
өзінде жүзеге асырылып жатыр. Бұл жұмысты жергілікті жердегі деңгейде де
дамыту қажет. Тұрғындар өңірлік биліктің нақты қамқорлығын сезінуге тиіс.
Жаңа әлеуметтік нысандар: медициналық мекемелер, мектептер, спорт
ғимараттары тұрғындарға сапалы, озық және ең бастысы, бұқаралық қызмет
көрсету орталығына айналуға тиіс деп көрсетілген.
Бюджет – ұдайы өндіріс процесін жүзеге асырудың маңызды алғы шарты
және құралы болып табылады. Оның көмегімен әлеуметтік бағдарламаларды
жүзеге асыру, қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз ету, ғылыми-техникалық
прогресті ынталандыру, өзге мемлекеттік міндеттерді орындау үшін жағдайлар
жасалады. Соған сәйкес бюджеттік қатынастарды жетілдірусіз, ғылыми түрде
жасалған бюджеттік саясатты жүйелі жүргізусіз, бюджеттік процесті
басқарудың тиімді жүйесінсіз шаруашылық механизмінің қалыпты жұмыс істеуі
мүмкін емес. Нарықты, корпорациялар мен мемлекетті басқарып отырған
экономикаға өту мемлекеттік бюджетті, кәсіпорындар мен салалардың қаржысын
тереңдетілген түрде қайта жаңартуды, аймақтық және жергілікті деңгейдегі
қаржылық қатынастардың, бюджеттен тыс қорлардың жаңа блоктарын секірмелі
түрде дамытуды талап етеді.
Бюджеттің жаңа түрі мемлекеттің қоғам мүшелеріне, салық төлеушілерге
берген қоғамдық игіліктердің санаттары негізінде бюджет пен салық ыңғайында
негізделеді. Осындай тәсіл жаңа заманда бюджетке, оның міндеттеріне және
нарықтық көзқарасқа тән болады. Мемлекет бюджетті бірлескен
қажеттіліктерді қанағаттандыруға талап ететін ерекше игіліктерді, қоғамдық
тауарларды ұсынуға мүмкіндікке ие болу үшін құрады (қорғаныс сипатындағы
өнімдер, инфрақұрылым, ғылым игіліктері, мәдениет, білім беру, басқару).
ЖҰМЫСТЫҢ МАҚСАТЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ. Бюджеттің кірістері мен шығыстарын
қоғамның қаржылық жүйесінің маңызды элементі ретінде талдау, оның құрылуын,
орындалуы мен ұйымдастырылуын және бюджеттік жүйе мен бюджеттік құрылымның
нгізгі ерекшеліктерін талдау жатады.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылады:
– Нарықтық экономика жағдайындағы бюджетаралық қатынастардың мәні мен
мазмұнын анықтау;
– Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесіндегі бюджетаралық
қатынастарға талдау жасау;
– Нарықтық экономика жағдайларында бюджетаралық қатынастарды
жетілдірудің жолдарын өңдеу.
Зерттеу әдістемесі. Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі
ретінде классик экономистердің еңбектері, алдыңғы қатарлы мамандардың
теориялық және әдістемелік әзірлемелері алынды.
Жұмыстың құрылымы және көлемі. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда бюджетаралық қатынас пен бюджет саясаты туралы
түсінік, бюджетаралық қатынастардың қағидалары мен реттеу нысандары,
нарықтық экономика жағдайларында бюджетаралық қатынастарды дамыту,
шетелдердегі бюджетаралық қатынастар саясаты қарастырылған.
Екінші тарауда Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесі мен
бюджеттік құрылымы, 2011-2012 жылдарға Семей қаласының бюджетінің
орындалуына талдау, Қазақстан Республикасының бюджеттік процесін
ұйымдастыру Қазақстан Республикасының 2011-2012 жылдарға бюджетаралық
қатынастарға талдау зерттелген.
Үшінші тарауда нарықтық экономика жағдайларында бюджетаралық
қатынастарды дамытудағы өзекті мәселелер, бюджетаралық қатынастарды
жетілдірудің негізгі бағыттары берілген.
Диплом жұмысының қорытындысында жүргізілген жұмыс нәтижесінде автор
алған негізгі қорытындылар мен ұсыныстар қалыптасқан.
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БЮДЖЕТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ МӘНІ МЕН
МАЗМҰНЫ
1.1 Бюджетаралық қатынас пен бюджет саясаты туралы түсінік
Орасан көп әр алуанды қаржылық байланыста жекелеген жалпы
ерекшеліктерімен ерекшеленетін оқшауланған салаларды бөліп алуға болады.
Сонымен, жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше саласын мемлекеттің
кәсіпорындармен, ұйымдармен және халықпен жасайтын қаржылық қатынасы
құрады. Бұл қатынастарға тікелей қатысушысы мемлекет болып саналатын бөлу
процесінде туындайтын және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға
арналған ақшалай қаражаттың орталықтандырылған қорын құруға және
пайдалануға байланысты ортақ қасиеттер тән. Қаржылық қатынастардың осы
жиынтығы мемлекеттік бюджет деп аталатын түсініктің экономикалық мазмұныны
құрайды.
Мемлекеттік бюджет экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде
объективті ерекшелікке ие. Бөлудің дербес саласы ретінде оның болуы
қоғамдық өндірістің өзімен объективті түрде алдын ала анықталған, оның
дамуы тиісті орталықтандырылған ресурстарда қажет етіледі. Ақшалай
қаражатты орталықтандыру жалпы экономиканың жұмыс істеуін қамтамасыз ету
үшін барлық халық шаруашылығы масштабында үздіксіз айналымды ұйымдастыру
үшін қажет. Құндық бөлудің спецификалық бюджеттік саласының болуы сондай-
ақ, мемлекеттің өзіндік табиғи ерекшеліктерімен және міндеттерімен
түсіндіріледі. Мемлекет басымды салаларды қаржыландыру, барлық қоғам
масштабында әлеуметтік-мәдени іс-шаралар жүргізу, қорғаныс
ерекшеліктеріндегі міндеттерді шешу, мемлекеттік басқарудың жалпы
шығындарын жбу үшін орталықтандырылған қаражатты қажет етеді. Сонымен,
мемлекеттік бюджеттің болуы адамдардың субъективті тілегінің (еркі)
нәтижесі емес, қайта кеңейтілген ұдайы өндірістің, мемлекеттің өзіндік
табиғи ерекшеліктерінің және міндеттерінің талаптарымен түсіндірілетін
объективті қажеттілігі.
Экономика дамуының жаңа кезеңінде орталықтандырылған қаржылық
ресурстар қоғамдық өндірістің қажетті қарқыны мен пропорциясын қамтамасыз
етуге, оның салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруге қол жеткізуге,
экономика салаларын дамытудың бірінші кезектегі бағдарламалары үшін
қаражаттың қажетті мөлшерін құруға, ірі әлеуметтік қайта құруларды
жүргізуге мемлекетке мүмкіндік туғызады. Қаржылық орталықтандыру арқасында
ақшалай қаражат мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатын табысты
жүзеге асыру үшін жағдайлар дайындай отырып, экономикалық және әлеуметтік
дамудың шешуші учаскелеріне шоғырландырылады.
Сонымен, мемлекеттік бюджет құндық бөлудің ерекше бөлігі ретінде
спецификалық қоғамдық бағытты орындайды – жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді
қанағаттандыруға қызмет етеді. Объективтік бөлу қатынастары болуының
экономикалық формасы бола тұра, құндық бөлудің белгілі сатыларынан өткен
қоғамдық өнімнің және ұлттық табыстың сол спецификалық қоғамдық бөлігін
орындай отырып, кеңейтілген ұдайы өндіріс, халыққа әлеуметтік-мәдени
қызмет көрсету, қорғаныс және басқару бойынша қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін мемелекетке түседі. Бюджеттік қорды құру мен пайдалану
оны бөлу және қайта бөлуге байланысты құнның қозғалыс процесін көрсетеді.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттің ақшалай
қаражатының орталықтандырылған қорын құру және оны кеңейтілген ұдайы
өндіріс мақсаттарына және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін
пайдалану жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде
мемлекет және басқа қоғамдық өндіріс қатысушылары арасында туындайтын
ақшалай қатынастарды көрсетеді. Мемлекеттік бюджет экономикалық категория
ретінде жалпы қаржының категориясына тиісті – бөлу және бақылау жасау
міндеттерін орындайды. Осы міндеттердің күші қаралған бюджеттік
қатынастардың ерекшеліктерімен анықталады.
Бюджет экономикаға бюджеттік механизм арқылы әсер етеді. Мұнда
бюджеттің ролі жалпы алғанда экономикаға әсер ету құралы ретінде көрінеді.
Бюджеттік механизм- бұл мемлекеттің ақшалай қаражатының орталықтандырылған
қорын құру және пайдалану формалары мен әдістерінің жиынтығы. Экономиканы
реттеу ақшалай қаражаттың орталықтандырылған қорының сандық мөлшерін
белгілеу, оны құру және пайдалану формалары мен әдістерін белгілеу,
бюджеттің орындалуы кезінде қаржылық ресурстарды қайта бөлу жолымен жүзеге
асырылады.
Мемлекеттік бюджетке қаржылық қатынастардың белгіленген жиынтығы
ретінде жалпы алғанда қаржы категорясын анықтайтын ерекшеліктер тән:
бюджеттік қатынастар бөлу ерекшелігіне ие, әрқашан ақшалай түрде жүзеге
асырылады, мақсатты ақшалай қорларды құрумен және пайдаланумен
жүргізіледі. Сонымен бірге, бюджеттік қатынастарға белгілі ерекшеліктер
тән, алайда олар қаржылық ерекшеліктердің жалпы шегінен аспайды.
Мемлекеттік бюджет құндық бөлудің спецификалық саласы ретінде келесі
ерекшеліктермен сипатталады:
- жалпы қоғамдық өнім құнының мемлекеттен бөлінген бөлігіне және оның
қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланылуына байланысты бөлу
қатынастарының ерекше экономикалық түрін көрсетеді;
- құнды құру процесін және өндірістік тұтынуын жанама түрде көрсететін
материалдық өндірістің қаржысымен және құнның тұтынылуына қызмет көрсететін
өндірістік емес сала қаржысымен салыстырғанда халық шаруашылығы салалары,
аумақтар, экономика секторлары, қоғамдық қызметтер салалары арасындағы
құнды қайта бөлу үшін арналған;
- қоғамдық өнімнің қозғалысы оның тауарлық түрімен тікелей байланысты
емес және материалдық өндірісте және өндірістік емес салада қаржылық
қатынастар тауарлық-ақшамен тығыз шырмалған сол уақытта олардан белгілі
түрде қол үзумен жүзеге асырылатын құндық бөлудің осындай сатысын
көрсетеді;
Мемлекеттік бюджет басқа кез келген экономикалық категория сияқты
өндірістік қатынастарды көрсетеді және оларға сәйкес келетін материалдық-
заттық іске асыруларға ие: бюджеттік қатынастар мемелекеттің ақшалай
қаражатының орталықтандырылған қорында - бюджеттік қорда материалданады
(затқа айналады). Осының нәтижесінде қоғамда болатын нақты экономикалық
(бөлу) процестер мемлекет жұмылдыратын және пайдаланатын ақшалай қаражаттың
ағынында өзінің көрінісін табады. Бюджеттік қор – бұл құндық бөлудің
белгілі сатысынан өткен және кеңейтілген ұдайы өндіріс, халыққа әлеуметтік-
мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару бойынша қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін мемлекетке түскен қоғамдық өнім және ұлттық табыс
қозғалысының сол бөлігінің түсіндірілген экономикалық формасы. Бюджеттік
қорды құру мен пайдалану құндық қозғалыстың оны бөлу және қайта бөлумен
байланысты процесін көрсетеді.
Қоғамдық ұдайы өндірістегі мемлекеттік бюджеттің ролі бірінші кезекте
мемлекеттің бюджеті көмегімен ұлттық табыстың 30%-на жуығы және жалпы
қоғамдық өнімнің (шығыс бөлігі) 10%-нан 15%-на дейін бөлінеді және қайта
бөлінеді. Ол ақшалай қаражатты халық шаруашылығының әртүрлі салалары,
өндіріс секторлары, қоғамдық қызмет салалары, елдің экономикалық аудандары
мен аумақтары арасында бөледі.
Мемлекеттік бюджет барлық халық шаруашылығының бюджеті ретінде шығуына
байланысты жалпы экономикаға белсенді түрде әсер етеді. Мемлекеттік бюджет
материалдық өндірістің өсуінің ықпал етушісі ретінде бола отырып,
материалдық өндіріс саласында үлкен роль атқарады. Бюджет қаражаты жеке
(жекелеген кәсіпорындар шеңберінде), сондай-ақ қоғамдық (барлық халық
шаруашылығы масштабында) айналым қорларын қамтамасыз ету үшін
пайдаланылады. Жұмыс істеп тұрған және жаңадан іске қосылатын
кәсіпорындарда күрделі салымдар мен айналымдағы қаражатты бюджеттік
қаржыландыру, операциялық және басқа шығындарды қамтамасыз ету бюджетке
жекелеген кәсіпорындарда оның үздіксіз және бірқалыпты жұмыс істеуіне ықпал
ете тұрып, оның жеке айналымдағы қорына қосылуға мүмкіндік береді.
Өндірістік емес салада бюджеттік қаржы бөлу оның жұмыс істеуінің және
одан әрі дамуының негізгі көзі болып саналады. Осы саланың мекемелері мен
ұйымдарының негізгі бөлігі өздерінің табыс көздері болмайды және бюджеттік
қаржыландыруда тұрады. Мемлекеттің халыққа білім беру мен денсаулық
сақтауға, әлеуметтік қамтамасыз етуге, ғылымға, мәдениетке және өнерге
жұмсаған шығындары қаржылық базаның ол базасыз жалпы мемлекеттік
масштабтағы әлеуметтік-мәдени іс-шараларды жүргізу мүмкін болмайтын
қаржылық базасы болып саналады. Өндірістік емес салада салалардаң тиімді
құрылымын құруда бюджет үлкен мәнге ие. Мемлекет өндірістік емес саланының
жұмыс істеуін қаржылық ресурстармен қамтамсыз ете отырып, бюджет арқылы
тұтыну қорының нақты мөлшерін құра алады, оны пайдалануда аумақтық
пропорцияға әсер ете алады.
Дамытуға жіберілетін мақсатты трансферттарға төмендегілерден берілетін
ресми трансферттер жатады:
мемлекеттік, салалық (секторлар) бағдарламалармен қарастырылған
жергілікті бюджеттік жобаларды (бағдарламаларды) жүзеге асыру үшін
республикалық бюджетте бекітілген сома шегінде республикалық бюджеттен
облыстық бюджетке, республкалық маңызы бар қалалар бюджеттеріне:
аймақтық бағдарламалармен қарастырылған жергілікті бюджеттік жобаларды
(бағдарламаларды) жүзеге асыру үшін облыстық бюджетте бекітілген сома
шегінде облыстық бюджеттен аудан (облыстық маңызы бар қалалар) бюджетіне.
Мемлекеттің ақшалай қаражатының орталықтандырылған қорын құруға және
пайдалануға байланысты бюджетті қаржыландыру ерекше экономикалық формалар -
бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болады. Олар құндық бөлудің
жекелеген кезеңдерін көрсетеді. Екі категорияда объективті болып келеді,
бюджет сияқты спецификалық қоғамдық бағытқа ие: кірістер мемлекетті
қажетті ақшалай қаражаттармен қамтамасыз етеді, шығыстар жалпы мемлекеттік
қажеттілікке сәйкес орталықтандырылған ресурстарды бөледі.
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік-
экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттің
бюджеттік және салық саясаттарын жүзеге асыру бағыттарына байланысты
болады. Мұнда мемлекет белгілі жағдайларда басымды болып келетін кірістерді
құру және шығыстарды жүзеге асыру формалары мен әдістерін пайдаланады.
Шығыстар мен кірістердің нақты тізімдері мен топтамалары бюджеттік
жіктемелермен анықталады. Бюджеттік жіктеме – бұл мемлекеттің қаржылық
органдарының барлық бюджеттік қызметі негізіне енгізілген біртекті
белгілері бойынша бюджеттің кірістері мен шығыстарының жүйеленген
топтамасы.
Бюджеттік жіктеме мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік дамуының
жоспарларымен, болжамдарымен және бағдарламаларымен, министірліктер мен
ведомстволардың, ұйымдар мен мекемелердің қаржылық жоспарларымен бюджеттің
тығыз байланысын қамтамасыз етеді, жеке сметалар мен қаржылық жоспарларды
жинақ сметалар мен жоспарларға біріктіреді, жинақ жоспарлармен және
бюджеттік қол қоюлар арасындағы байланысты қамтамасыз етеді.
1996 жылға дейін бюджеттік жіктеме келесі құрылымдық бөлімшелерден
тұрды: бөлім, параграф, баб, тарау.
Алайда, ұзақ уақыт қолданылған жіктеме бюджеттік қаражатты болжау,
есеп жүргізу және бақылау жасау, сондай-ақ бюджеттік процестерді жүзеге
асырудың жаңа талаптарына жауап бере алмады.
Сондықтан, 1996 жылдан бастап ол жаңа, халықаралық стандартқа сәйкес
келетінмен айырбасталды. Кірістер төрт бөлімшеге жіктеледі: категория,
класс, подкласс (класша), специфика (ерекшелік). Категорияға мыналар
жатады: салық түсімдері; салықтық емес түсімдер; күрделі қаржымен жасалған
операциялардан түсетін кірістер, алынған ресми трансферттер; заемдарды
өтеу және мемлекеттік инвестицияларды сату; жалпы қаржыландыру.
Қалған бөлімшелер кіріс көздерін көбірек түрде нақтылау тәртібінде
кірістерді сипаттайды. Мысалы, салық түсімдерінде класс салық тобын,
подкласс – салық түрін, специфика – нақты төлеушіні немесе салық объктісін
білдіреді.
Шығыстарда функционалдық және экономикалық жіктемелер қарастырылған.
Функционалдық жіктемеге сәйкес шығыстар алты бөлімге бөлінеді:
функционалдық топ, функция, подфункция, мекеме, бағдарлама, бағдарламаша.
15 топ, 11 функция, 99 подфункция, 696 мекеме, 99 бағдарлама және 99
бағдарламаша қарастырылған. Функционалдық жіктеме бюджеттік қатынастағы
қызметтердің, іс-шаралардың және қатысушылардың кеңейтілген сипаттамасаын
береді.
Шығыстардың экономикалық жіктемесі олардың экономикалық белгілері
бойынша төрт бөлімге бөледі: категория, класс, подкласс, специфика.
Категорияға мыналар кіреді: ағымдағы шығыстар, күрделі қаржы шығыстары
кредиттер беру, қаржыландару. Класс, подкласс, специфика шығыстардың
бағыттары мен ерекшеліктерін нақтылайды, мысалы, ағымдағы шығыстарды –
тауар мен қызмет көрсету шығындары – жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек
ақысы – жұмысшылар мен қызметкерлердің негізгі еңбек ақысы.
Бюджеттік жіктеме автоматтандыру құралдарын қолдана отырып, басқарудың
жоғарғы оперативтілігіне қол жеткізу үшін түсімдер мен шығыстарды жан-
жақты, нақты және адрес бойынша жүйелеуге мүмкіндік туғызады.
Бюджеттік процестегі жоғары тұрған және төмен тұрған бюджеттер
деңгейлері арасындағы қатынастарды бюджетаралық қатынастар деп есептейді.
Бюджетаралық қатынастар республикалық және жергілікті бюджеттерді әзірлеу,
бекіту, атқару, сондай-ақ бюджеттік процесс ауқымындағы орталық және
жергілікті мемлекеттік билік органдарының бюджеттік құзыретін (құқықтарын)
нақтылы айқындау және бекіту, олардың құқықтарын, міндеттерін және
жауапкершіліктерін сақтау жөніндегі Қазақстан Республикасының тиісті
мемлекеттік билік органдары мен жергілікті мемлекеттік басқару органдарының
арасындағы (бюджеттік) қатынастардың жиынтығынан тұрады.
Бюджетаралық қатынастар бюджеттік жүйенің қаржылық ресурстарын
пайдалану және басқару тиімділігін арттыруды нысаналайды, сондай-ақ
әкімшілік-аумақтық құрылыстардың әлеуметтік-экономикалық дамуының
тиімділігін арттыруға қолайлы жағдай жасауды көздейді.
Сонымен, республикалық және жергілікті бюджеттердің бюджеттік
процестегі өзара қатынастары бюджетаралық қатынастар болып табылады.
Бюджетаралық қатынастар – бұл тұрақты немесе ұзақ мерзімді негізде
елдің бюджеттік жүйесіне түсетін кірістер, шығыс өкілеттіктерді шектеу,
тұрақты және ұзақ мерзімді негізде реттеуші салықтардың бекіту
нормативтерін анықтау, бюджеттік реттеу тәртібі бойынша жоғарғы деңгей
бюджеттеріненен төменгі бюджеттерге қаржыларды қайта тарату, қосымша
шығындар туғызған шешімдер қабылдаумен немесе шығыс өкілеттіліктерді
берумен байланысты шығындардың орнын толтыру, қайтымды арқылы және ақысыз
негізде уақытша көмек көрсету, сонымен қатар биліктің әртүрлі деңгейлері
және бір билік деңгейінің әртүрлі мүддесінде, шығындарды қаржыландыру үшін
аумақтарды біріктіру бойынша бюджеттік үдеріс барысында мемлекеттік және
муниципалдық билік органдары арасында пайда болатын, экономика-құқықтық
қатынастар. Берілген анықтаманың принциптік ерекшеліктерді мынадай:
- біріншіден, мұнда бюджетаралық ретінде қарастыруға болатын,
бюджеттік үдеріс барысында пайда болатын қатынастардың толық тізімі
келтірілген;
- екіншіден, берілген анықтамада бір деңгей бюджеттері арасындағы
қатынастар да бюджетаралық қатынастарға жатқызылған.
Бюджет жүйесі – мемлекеттік бюджеттің қызмет етуінің ұйымдастырушылық
нышаны болып табылады. Бұл елдің бүкіл аумағындағы әлеуеметтік әділеттілік
принципін сақтау қажеттілігімен, мүмкін болатын икемділікті қамтамасыз ету
маңыздылығымен, бюджет қаржыларын пайдалану тиімділігімен шартталған.[8,
10]
Бюджетаралық қатынас – мемлекетті басқарудың негізгі мәселелерінің
бірі. Саяси тұрақты қоғамды және өнімі өспелі ұлттық экономиканы құру
аумақаралық айырмашылықтарды теңестіру мәселелерін шешпейінше мүмкін емес.
Бюджетаралық қатынастарға жалпы алғанда мыналар жатады:
- жеке әлеуметтік және экономикалық функцияларды орындау үшін
жауапкершілікті республикалық және жергілікті деңгейлер арасында бөлу және
заңдық тағайындауға негізделген шығыстарды тарату;
- бюджеттік жүйенің әрбір деңгейіне бекітілген өкілеттіктерге бара-бар
шығындар шамасын негіздеу;
- барлық деңгейдегі бюджеттер кірістерінің көздерін заңдық бекіту және
анықтауды көздетін кірістерді тарату.
Бірден ескеретін маңызды жайыт, бюджеттік процесте республикалық
бюджеттің аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерімен өзара
тікелей қатынастарына жол берілмейді.
Мәселен, облыстық бюджеттің, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджетінің бюджеттік процесс ауқынымындағы басқа облыстық бюджеттермен,
республикалық маңызы бар қалалар бюджеттерімен өзара қатынастарына, сондай-
ақ бюджеттік процесс ауқымындағы аудандар (облыстық маңызы бар қалалар)
бюджеттерінің бір-бірімен өзара қатынастарына тыйым салынады.
Қазақстан Республикасының үкіметі мен орталық мемлекеттік органдар
және облыстардың жергілікті атқарушы органдары заңнамада көзделген
жағдайларды еспеке алмағанда, тиісінше облыстардың, республикалық маңызы
бар қалалардың, астананың және аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың)
бюджеттік процесіне араласа алмайды.
Бюджетаралық қатынас мән-жайына орай шығыстарды немесе түсімдердің
жекелеген түрлерін бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне беру тек Қазақстан
Республикасының Бюджет кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізілген
жағдайда ғана жүзеге асырылады.
Негізінде бюджетаралық қатынастар жүйесі – ол басқару субъектілерінің
әрекеттесуын реттейтін бас механизмдерінің бірі, яғни республикалық пен
облыстық, облыстық пен аудандық билік деңгейлері арасындағы өзара әрекеті.
Олар әр түрлі бюджеттердің кірістері мен шығындарын қалыптастыруда
пайдаланады және солар арқылы мемлекет бюджеттік өзара байланыстар мен
бюджеттік ағындарды тағайындайды және бір ортаға топталған ресурстарды
таратады.
Бюджетаралық қатьнастар жүйесі заңмен айқын тағайындалған
мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттік пен фукнцияларды және
бюджеттердің әр деңгейі бойынша шығындарды жіктеу, халыққа қызмет
көрсетудің бірыңғай стандарттарын қамтамасыз ету, түсімдерді бюджет
деңгейлері арасында бірыңғай тәртіпке бөлу және бюджетааралық қатынастарды
анықтайтын әдістердің бірлікті және ашық болцына негізделеді. Сонымен
қатар бұл жүйе келесі негізгі мақсаттарды шешуін қамтамасыз етуге тиісті:
- мемлекет көрсететін қызметтер минимумын елдің барлық аумағындағы
барлық азаматтарға кепілдемелі қамтамасыз ету;
- бюджеттердің барлық деңгейінің өзін-өзі қаржы жеткіліктілігін
қамтамасыз ету;
- бюджет деңгейлері арасындағы қаржылық ағындарды ретке келтіру;
- аумақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының бірқалыпты деңгейін
қамтамасыз ету.
Қаржылық сияқты, бюджеттік қатынастар да тікелей қатысушысы
мемлекеттік бюджетке, қаржы санатын тұтастай ерекшелейтін осындай жалпы
қасиеттер тән. Қаржылық сияқты, бюджеттік қатынастар да тікелей қатысушысы
мемлекет болатын беру үдерісінде пайда болады, әрдайым ақшалай түрде іске
асырылады және жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін
арналған мақсатты ақша қорларынының қалыптасуы мен пайдалануына себеп
болады. Мемлекеттік бюджет әрқашан да әлеуметтік сала мен экономиканың
дамуына әсер етуші маңызды құрал болып келді. Оның көмегімен мемлекет,
ұлттық табысты қайта бөлуді іске асыра отырып, қоғамдық өңдірістің
құрылымын өзгерте, шаруашылық етудің нәтижесіне әсер ете, әлеуметтік
жаңартулар енгізі алады.
Қаржы жүйесінің орталық буына болатын бюджет оның экономикалық
табиғаты мен қоғамдық бағытталуымен шартталған қоғамдық өңдірістің аумақтық
және салалық үйлесімдерін реттеуге кең мүмкіндіктер алады.
Нарықты экономиканың тұрақты дамуы жағдайында мемлекеттік бюджет өз
рөлін жоғалта алмайды және жоғалтпауы тиіс. Қоғамдық өндіріске бюджеттің
ықпалының әдістерінде өзгерістер болуы мүмкін. Бұл өзгерістер бюджет
қатынастарын түбегейлі қайта құру мен жаңа қағидалы бюджет механизмін
қалыптастыру керек.[4, 64]
Бюджет қатынастары – мемлекепен, халық, мекемелер, кәсіпорындар
арасында пайда болатын қаржы қатынастары деген ұстанымды ұстайтын болсақ,
онда бір жағынан мемлекет кәсіпорындар, мекемелер мен халық қаражаттарын
ала отырып, мемлекет бұл қаражаттарды өз иелігіне жұмылдырады және өзінің
мемлекеттік қызметін орындауға жұмсайды, сондай-ақ коммерциялық және
коммерциялық емес салаларға, халыққа әсер етуге және тұтастай экономиканы
реттеу қызметіне пайдаланады.
Егер, бюджет көпшілік дауыс пен көптеген түзетулер нәтижесінде
анықталса, онда мұндай бюджет саясаты тұрақты болмай, үнемі өзгеру үстінде
болады.
1.2 Бюджетаралық қатынастардың қағидалары мен реттеу нысандары
Мемлекеттік бюджет тұтастық, толықтық, нақтылық және жариялық
принціпіне негізделеді.
1) Тұтастық принципі бюджеттік жүйенің ұйымдастыру-экономикалық
орталықтандыру дәрежесін білдіреді. Тұтастық принципі КСРО-ның бюджеттік
жүйесінде толық көрінген болатын. Қазіргі уақытта бұл принцип жергілікті
үкімет органдарының дербестік алуына және олардың құқық бөлігін қаржылық
ресурстар өкімі бойынша беруіне байланысты әлсіреп қалды. Тұтастық
мемлекетте бірыңғай бюджеттік жүйенің, елдің аумағында әрекет ететін
мемлекеттік кірістердің жалпы жүйесінің болуымен, бюджеттік жіктеменің
қаржылық құжаттарының тұтастығымен көрінеді. Бұл принцип бюджеттік
жоспарлаудың әдістемесі мен ұйымдастырудың тұтастығына, оның әлеуметтік-
экономикалық болжаумен өзара байланысына кепілдік береді. Бюджет тұтастғы
принципінің міндеттеріне бюджеттік қаражаттың қозғалысына парламент
тарапынан тиімді бақылауды белгілеу жатады.
2) Толықтық принципі өкіметтің барлық қаржылық операцияларды, олардың
жинаған барлық кірістерін және жасалатын шығыстарын бюджетте
шоғырландыруды, әр баптар бойынша мемлекеттің барлық түсімдері мен
шығындарын есепке алып отыратын осындай бюджетті жасауды білдіреді. Біздің
тәжірибемізде, сондай-ақ қатаң функционалдық бағыттары бар бюджет
шығындарына күш түсірмеу тиімді болып саналғандықтан осы принцип қазіргі
уақытта қолданылмайды, сондықтан кейінгі уақыттарда мемлекеттік бюджеттен
келесі бюджеттен тыс қорларға қаражат бөлінеді: зейнетақы, әлеуметтік
сақтандыру, жол, халықты жұмыспен қамтуға көмек көрсету.
3) Нақтылық принципі бюджеттік қол қоюлардың жалғандығын болдырмау мен
жою үшін қажет. Ол мемлекеттің қаржылық операциялары бюджетінде шын
көріністі, бекітілген сомалардың бюджеттік бағытта орындалуына сәйкестігін
көрсетеді. Нақтылық дамудың болжаулары мен бағдарламалары
көрсеткіштерінде жиналған және бюджеттік резервтердің болуымен бекітілген
барлық кіріс көздері мен шығыс бағыттарының есептерінің негізділігімен
анықталады.
4) Жариялық принципі жұртшылықтың бюджеттің құрамы және құрылымымен,
дефицит мөлшерімен және оны жабудың әдістерімен (шығындарды азайту, кірісті
көбейту, ақша заемдары, эмиссиялары) танысуы үшін баспасөзде бюджеттің
кірістері шығыстарын жария етуді талап етуді білдіреді.
Әр бюджетте кіріс және шығыс бөліктерін теңестіріп отырған, яғни
баланс жасап отырған дұрыс болады. Баланс – бұл тепе-теңдік, бюджетті жасау
кезінде негізгі мәселе мемлекеттің ақшалай түсімдері мен шығыстарының
осындай жағдайына қол жеткізу болып саналады. Шығыс үстіне кірістерді
арттыру бюджеттік артық шығуды (профицит) тудырады. Ол мемлекет қарызын
жабуға жіберіледі немесе бюджеттік қаражаттың (республикалық және
жергілікті бюджеттерде) бос қалдықтарын құрауы мүмкін. Аяқталған бюджеттік
жыл бойынша бюджеттік мерзімнің аяғында жиналып қалған бюджеттік
қаражаттың еркін қалдықтары республика үкіметінің және жергілікті атқарушы
органдардың арнайы шотына аударылады және айналымдағы кассада болатын
ақшаның өсуіне, сонан кейін өкіметтің тиісті органының мемлекеттік қарызын
жабуға пайдаланылады. Осындай қажеттіліктер болмаған кезде осы қаражатты
пайдалану туралы шешімді тиісті әкімшіліктер қабылдайды. Кіріс үстіне
шығыстарды арттыру мемлекеттік бюджет дефицитін тудырады. Едәуір және
тұрақты дефициттің болуы қаржының дағдарыс жағдайын сипаттайды. Мысалға,
елдің жалпы ішкі өнімі шамасының 2-3% дефицит деңгейі деп есептеледі.
Мұндай жағдайда, дефицит мемлекеттік заемдар немесе қағаз ақшалар эмиссиясы
көмегімен жабылуы мүмкін. Едәуір және үнемі болып тұратын бюджет
дефицитінде заемдар ақшаның қосымша (яғни тауар айналымының
қажеттіліктерінен тыс) эмиссиясымен қамтамасыз етілетін мемлекет
қажеттіліктерін жаппайды, бұл инфляцияның өсуіне, ақша айналымының заңдарын
бұзуға, ақшаның құнсыздануына, нақты кірістердің азаюына және халықтың өмір
сүру деңгейінің төмендеуіне әкеліп соғады.
Бюджеттік дефицит экономиканың күйін көрсетеді, ал оның болуы келесі
себептерден туындайды:
1) елдің халық шаруашылығында өндірістің жалпы төмендеуі;
2) қоғамдық өндірістегі шығындардың өсуі;
3) тауарлық массалармен ақшаны айналысқа шамадан тыс шығару;
4) бюджет шыстарында экономиканы дамыту деңгейіне сәйкес келмейтін
едәуір әлеуметтік шығындардың басым болуы;
5) әскери-өнеркәсіптік кешенді ұстауға, басқаруға әскери шығындарды
қаржыландыру көлемінің көп болуы;
6) көлеңкелі экономиканың ірі масштабтағы айналымы;
7) халық шаруашылығында өндірілмейтін шығындар;
Бюджеттік дефицитті жабудың келесі әдістері бар:
а) мемлекеттік заемдар;
б) салық салуды көбейту;
в) ақша эмиссиясы.
Өз кезегінде ақша эмиссиясы ақша белгілерін айналымға тікелей
шығарумен, сондай-ақ жанама түрде қазынашылық міндеттерді шығару жолымен
және оларды Ұлттық банк арқылы коммерциялық банктерге өткізу жолымен
жасалады, олар өз резервтерін көбейтеді және банктік мультипликатор арқылы
айналымдағы ақша санын көбейтеді.
Бюджеттік дефицитке қатысты фискалдық саясат үш тұжырымдамада
негізделеді.
1. Жыл сайын теңгерілетін бюджет.
Осындай бюджет соңғы кезге дейін фискалды саясаттың мақсаты болып
саналды. Алайда, бюджеттің осындай жағдайы фискалды саясаттың тұрақты,
антициклды бағытын азайтады. Бюджетті теңгерімдеу экономикалық циклдың
тербелісін қиындатады. Жұмыссыздық болған кезде және халық табысының
төмендеуі кезінде салық түсімдері автоматты түрде қысқартылады. Бұл
жағдайда бюджетті теңгерімдеу үшін мемлекет салық мөлшерлемесін арттыру
немесе мемлекеттік шығындарды қысқарту немесе осы екі әрекеттерді жүзеге
асыру қажет. Нәтижесінде жиынтықталған сұранысты қысқарту және өндірістің
одан әрі төмендеу жағдайлары болады.
Бюджетті теңгерімдеу саясаты сондай-ақ инфляцияны күшейту мүмкін.
Инфляция болған кезде ақша кірістерін арттыру салық түсімдерін автоматты
түрде көбейтіп жібереді. Бюджеттік шығындарды жою үшін мемлекет келесі
шараларды қолдану тиіс: салық мөлшерлемесін азайту, немесе мемлекеттік
шығындарды көбейту, немесе осы екі шаралардың үйлесімділігін пайдалану. Кез
келген осы жағдайларда инфляция күшейеді.
2. Циклдық негізде теңгерілетін бюджет. Осы тұжырымдамаға сәйкес
бюджет жыл сайын емес, экономикалық цикл барысында теңгеріледі. Өндірістің
төмендеуін болдырмау үшін мемлекет әдейі тапшылықты жасай отырып, салықты
азайтады және шығынды көбейтеді. Экономиканың келесі көтерілуінде мемлекет
салықты көбейтеді және шығынды азайтады, ал пайда болған бюджеттік шығындар
төмен түскен жылдардағы тапшылықты жабуға жібереді. Соныменен антициклды
фискалды саясат және экономикалық цикл ішінде бюджетті теңгерімдеу
жүргізіледі. Осы тұжырымдаманың әлсіз звеносына тереңдігі мен ұзақтығы
бойынша бірдей болмайтын төмен түсулер мен көтерулер жатады, мұның өзі
бюджетті циклды теңгерімдеуді бұзады.
3. Функционалдық қаржылар тұжырымдамасы макроэкономиклық тұрақтылыққа
қол жеткізу, инфляциялық емес толық жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету үшін
жалпы экономиканы теңгерімдеу оның мақсаты болып табылады. Осы тұжырмдама
кезінде бюджетті теңгерімдеу екінші кезектегі міндеттер болып саналады,
бюджет тапшылығының және мемлекеттік қарыздың болуына сондай-ақ бюджеттік
шығындардың болуына да жол беріледі. Осы жағдайда салық жүйесі экономикалық
өсім шамасы бойынша бюджетке автоматты түрде түсімдердің түсуін қамтамасыз
ететін, ал макроэкономикалық тұрақтылық осы өсімді ынталандырады деп
айтылады, нәтижесінде тапшылық өзін өзі қаржыландырады. Сонымен бірге
мемлекет салықпен шексіз түрде манипуляция жасайды жәнке бюджет тапшылығын
жауып отырады. Осы тұжырымдамада дұрыс экономика үшін тапшылықтың және ірі
мемлекеттік қарыздың болуы қауіпті емес деп айтылады.
Циклдық негізде теңгерілетін бюджет концепциясында және функционалдық
қаржыда бағытталған фискалды саясат бюджеттік тапшылықтың құрылуына бақылау
жасауды қамтамасыз ететін ақша айналымының күйін, мемлекеттік шығыстар
бағыттары бойынша тиімді іс шараларды қаржыландыруды ескере отырып
негізделген қаржылық іс шаралар бағдарламасын жасауды айтады.
Бюджетаралық қатынастарға бюджеттік процесте жоғарыда және төменде
тұрған бюджеттер арасындағы қатынастар жатады (БК).
Бюджетаралық қатынастар келесі принциптарға негізделеді:
– Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, республикалық
бюджетпен өзара қарым-қатынастағы астаналардың, жоғары облыстық
бюджетпен өзара қатынастағы аудандардың (облыстық мағыналары бар
қалалар) бюджеттерінің теңдігі; олардың шектеулерінің келесі
критерилерін бір мезгілде сақтауды ескере отырып, түскен түсімдерді
тиімді бөлу:
– Төменгі бюджеттерге тұрақты ерекшелігі бар, ішкі факторлардың әсеріне
байланысты болмайтын салықтық және салықтық емес түсімдер бекітіледі;
мемлекеттік мекемелер көрсететін қызметтер үшін төленетін төлемдердің
салықтық және салықтық емес түсімдері бюджет кірісіне түседі, одан
көрсетілген қызметтер қаржыландырылады.
– Қайта бөлінетін ерекшелігі, сондай-ақ салықтар базасы біркелкі
орналастырылмаған салықтар бюджеттік жүйенің өте жоғары деңгейіне
бекітіледі;
– Салықтар мен өзге міндетті төлемдерді бюджетке бекіту кезінде оларды
жинаудың ең жоғарғы дәрежесін қамтамасыз ететін бюджет деңгейіне
басымдылық беріледі;
– Нақты аумақтық бекітілген салық базаларынан алынатын салықтар
жергілікті бюджеттерге бекітіледі;
– ҚР-ның әкімшілік аумақтық бірліктерінің бюджеттік қамтамасыз етілуін
түзету;
– Жергілікті атқарушы органдардың мемлекеттік қызмет көрсетулердің
бірдей деңгейін қамтамасыз ету;
– Мемлекеттік қызмет көрсетулерді ұсынудың барынша тиімділігі мен
нәтижелілігі- мемлекеттік қызмет көрсетулерді ең тиімді және нәтижелі
жасау мен ұсынуды қамтамасыз ете алатын мемелекеттік басқарма
деңгейлеріне бекітіп беру;
– Мемлекеттік қызмет көрсетулерді оны алушыларға ұсыну деңгейін барынша
жақындастыру- оларды алушылар қажеттіліктеріне ең жақсы есеп жүргізу
және мемелекеттік қызмет көрсету сапасын арттыру мақсатында қызмет
көрсетулерді орындауды бюджеттік жүйенің төменгі деңгейіне беру;
– Алынған ресми трансферттер мен кредиттерді тиімді және мақсатты түрде
пайдалануға бюджеттің әр деңгейінің жауапкершілігі.
Бюджетаралық қарым-қатынастар төмендегідей түрде реттеледі:
– республикалық және облыстық бюджеттер, республикалық мағынасы бар
қалалар және астаналар арасында;
– ресми трансферттер;
– бюджеттік кредиттер;
– облыстық және аудандық (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттер
арасында:
– ресми трансферттер;
– бюджеттік кредиттер;
– кірістерді бөлу нормативтері.
Ресми трансферттер жалпы ерекшеліктегі трансферттерге, мақсатты
ағымдағы трансферттерге, дамуға арналған мақсатты трансферттерге бөлінеді.
Бюджетаралық қарым-қатынастарды реттеу формасын анықтау кезінде
бюджеттердің әр деңгейінің салық потенциалы, табиғи нормалармен бекітілген
аймақтрдың объективті түрдегі бюджеттік қажеттіліктерін бағалау нәтижесі
есепке алынады.
Бюджетаралық қарым-қатынастарды реттеу формасы орта қауырттық фискалды
саясатқа сәйкес белгіленеді.
Мақсатты трансферттер мен кредиттерді олардың мақсатты бағыттарына
сәйкес жергілікті атқарушы органдар пайдаланады.
Мақсатты бағыттар бойынша пайдаланылмаған мақсатты трансфертер мен
кредиттер соммасы осы трансферттер мен кредиттерді бөлген жоғарғы бюджетке
ағымдағы қаржылық жылдың 31- желтоқсанына дейін міндетті түрде қайтарылуы
тиіс.
Қаржылық жыл ішінде пайдаланылмаған (толық пайдаланылмаған) мақсатты
трансферттер мен кредиттер сомасы осы трансферттер мен кредиттерді бөлген
жоғарғы бюджетке қаржылық жыл аяқталғаннан кейін он күн ішінде міндетті
түрде қайтарылуы тиіс.
Қаржылық жыл ішінде пайдаланылмаған (толық пайдаланылмаған) мақсатты
дамуға берілген трансферттер сомасы Кодекстің 91 бабы 6 тармағы 1
тармақшасында белгіленген мөлшерде тиісті төменгі бюджеттердің қарамағында
қалдырылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексіне сәйкес бюджетаралық
қатынастар келесі принциптерге негізделеді:
- облыстар, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттерінің
республикалық бюджетпенен, аудан бюджеттерінің облыс бюджетімен
арақатынастарындағы теңбе-тендік;
- түсімдерді шектедің келесі критерийларын сақтай отырып оарды тиімді
бөліп тарату;
а) сыртқы факторлардың әсерінен тәуелді емес және тиянақты сипаттағы
салықтық емес түсімдерді төмен тұрған бюджеттер бойы бекіту;
ә) мемлекеттік мекемелер көрсететін қызметтер үшін төлем түрдегі
салықтық және салықтық емес түсімдер осы қызметтерді қаржыландырған
бюджеттің кірістеріне есепке алынады;
б) қайта бөлу сипаты мен бір қалыпты емес жайғастыру салықтық базасы
бар салықтар бюджет жүйесінің неғұрлым жоғары деңгейлері бойынша бекіту;
в) салықтар мен басқа да міндетті түрдегі төлемдерді ең жоғары
дәрежеде жиналуын қамтамасыз ету бюджет деңгейі бойынша бекіту;
г) айқын аумақтық байлауы бар салықтық база бойынша жиналатын
салықтарды жергілікті бюджеттер артынан бекіту;
- ҚР әкімшілік-аумақтық бірліктерінің минималды бюджеттік қамтамасыз
ету деңгейлерін теңестіру;
- Жергілікті атқарушы органдарының мөлшерлес деңгейдегі мемлекеттік
қызмет көрсетуін қамтамасыз ету;
- Мемлекетік қызметтерді неғұрлым тиімді және нәтижелі өндіру мен
көрсетуді қамтамасыз ету мүмкіншілігі бар билік деңгейі бойынша бюджеттік
қызметтерді бекіту арқылы оларды атқарудың максималды тиімділігі мен
нәтижелігі;
- Бюджеттік қызметтер сапасын жоғарлату мен олардың қажеттілігінің
есебін жақсарту мақсатпен сол қызметтерді атқаруын бюджет жүйесінің
неғұрлым төмен деңгейіне жүктеу арқылы бюджеттік қызметтерді
көрсетудеңгейін оларды алушыларға максималды жақындату;
- Әрбір бюджет деңгейінің алынған ресми трансферттер мен несиелерді
тиімді және мақсатты пайдалануына жауапкершілігі.
Бюджеттік кодексте бюджетаралық қатынастырды реттеу формалар түрлері
ретінде келесілер көрсетілген:
- республикалық бюджет пен облыс, республикалық маңызы бар қала мен
астана бюджеттері арасында – ресми трансферттер мен бюджеттік несиелер;
- облыстық бюджет пен аудан, облыстық маңызы бар қала бюджеттері
арасында - ресми трасферттер, бюджеттік несиелер мен кірістер бөлу
нормативтер.
Бюджеттік реттеу бюджет ресурстарының нақты ағындарын есепке алумен
бірге іске асырылады. Бюджеттік ағындар бюджеттік ресурстарды пайдалану
бағыттарына байланысты жоғары көтерілуші ағын мен төмен түсуші ағындарға
бөлінеді. Жоғары көтерілуші ағын арқылы республикалық бюджет кірістері
қалыптасады, ал төмен түсуші ағын жоғары тұрған бюджеттен төменгі
бюджеттерге қаржылық ресурстардың қосымша түсімдерін қамтамасыз етеді.
Сондықтан, әр ағынның қалыптасу қажеттілігіне байланысты оларды реттейтін
нақты механизмдері анықталады.
Бюджет қаражаттарының жоғары көтерілуші ағынын реттеу механизмдері
мемлекеттің салық саясатында анықталады және салықтық заңнамаларда
бекітіледі. Бюджетаралық қатынастарды реттеу формаларын анықтағанда
бюджеттердің әрбір деңгейлері бойынша салықтық потенциал, аймақтар бойынша
бюджеттік мұқтаждықтарын объективтік бағалау нәтижелері, бюджеттік
нормативтер және халықты мемлекеттік қызметтермен қамтамасыз етудің
бірыңғай стандарттары есепке алынады. Ал бюджетаралық қатынастарды
реттеудің нақты формалары орта мерзімді фискалдық саясатқа сәйкес
тағайындалады.
Төмен түсуші ағын қозғалысын реттеу әр түрлі бюджеттік субсидиялау
әдістерін (субвенция, дотация, бюджеттік несие, ресми трансферттер)
пайдалану арқылы іске асырылады.
Дотация – ақшалай қосымша көмек – ол жоғары тұрған бюджеттен томенгі
тұрған бюджеттер тапшылығын теңгеру үшін мығым тағайындалған шараларды
қаражаттандыруға берілетін ақша құралдары.
Несиелік бюджет ресурстары – ол жоғары тұрған бюджеттен төменгі
бюджеттерге несие түрде пайызбен немесе пайызсыз міндетті қайырылатын
ақша құралдары. Бюджеттік несиелер заңнамалар мен бекітілген ережелерге
сәйкес тек қана инвестициялық жобаларды іаке асыруға беріледі.
Ресми трансферттер – ол гранттардан басқа ақысыз және қайтарылмайтын
бюджет түсімдері немесе бюджет шығындары.
Кірістерден алынатын пайыздық бөлектеулер нормативтері бірыңғай
әдістеме пайдалану арқылы тағайындалады. Оларды есептеу әдістерін
жергілікті мемлекеттік билік органдары жасайды, себебі, кірістер бөлу
нормативтері тек қана бюджет жүйесінің облыс және аудан деңгейлері арасында
қолданылады.
Төмен тұрған бюджеттерге қаржылық жәрдем көрсетудің бірыңғай әдістерін
қолдану арқылы елдің әр түрлі аймақ тұрғындары мемлекеттік қызмет
тұтынуының стандарттық бірыңғай деңгейін қамтамасыз ету көлбеулі
(горизонталды) бюджеттік теңестірудің маңызы болады. Сондықтан көлбеулі
бюджеттік теңестіру механизмі аумақтар бойынша мемлекеттік қызмет
тұтынудың деңгейі мен әрбір билік деңгейі үшін сол қызметтердің ұүның
теңестіру тиіс. Мұндай механизмнің әр түрлі әдістер пайдалануына
негізделеді.
Ең көп таралған әдіс – ол ресми трансферттер механизімін пайдалану.
Олар жалпы сипаттағы трансферттер, мақсатты ағымдағы трансферттер және
дамуға арналған мақсатты трансферттерге бөлінеді. Мақсатты трансферттер
мен несиелік ресурстар жергілікті атқарушы органдармен тек қана олардың
мақсатты емес белгілеулеріне сәйкес пайдаланады. Қаржылық жыл бойы
пайдаланбаған немесе мақсатты емес белгілеулерге пайдаланған мақсатты
трансферттер мен несиелік ресурстар сомалары міндетті түрде жоғары тұрған
бюджетке қайтарылады.
Жалпы сипаттағы ресми трансферттер манында бюджеттік субвенциялар мен
бюджеттік алып тастау болады. Бюджеттік субвенциялар ретінде республикалық
немесе облыстық бюджеттерде бекітілген сома көлемінде жоғары тұрған
бюджеттен төменгі бюджетке берілетін қаржы құралдары табылады. Олардың
көлемдері жыл сайын абсолюттік сомамен тиісті жергілікті бюджеттің
түсімдері мен шығындары арасындағы айырмашылық ретінде анықталады. Жалпы
сипаттағы ресми трансферттер жергілікті бюджеттерді бюджет қаражаттарымен
қамтамасыз ету мен стандарттық деңгейде мемлекеттік қызмет көрсетуге
тең фискалдық мүмкіншілік беруді көлбеулі теңестыруга бағытталады.
Жалпы сипаттағы ресми трансферттер көлемін есептеу әдісі, бюджеттік
субвенциялар және бюджеттік алып тастаудың төлем тәртібі мен мерзімі үш
жылға Қазақстан Республикасының үкіметі бекітеді. Жалпы сипаттағы ресми
трансферттер көлемін есептеуде мемлекет бақылап реттей алмайтын аймақтар
арасындағы объективтік ерекшеліктер есептеледі.[4,67]
Мақсатты ағымдағы трансферттер манында жоғары тұрған бюджеттен
төменгі бюджетке берілетін бюджеттік алып тастау немесе субвенциялардан
басқа бөлек бір ағымдағы бюджеттік бағдарламаларды іске асыруға арналған
бекітілген сома көлеміндегі ресми трансферттер қарастырылады. Оларды тек
қана мемлекеттік, салалық және аймақтық бағдарламалар мен үкімет немесе
жергілікті атқарушы органдардың қорынан қаражатталатын шараларды
орындауға беруге болады.
Дамуға арналған мақсатты трансферттер болып жоғары тұрған бюджеттен
томенгі бюджеттерге республикалық немесе облыстық инвестициялық жобалар
мен бағдарламаларды іске асыруға берілетін бекітілген сомалар көлеміндегі
ресми трансферттер табылады.
Кейбір бюджеттің өз кірістері мен басқа да бюджеттік реттеу құралдары
жетпегенде оларға ағымдағы шығындарын өтеу үшін ақысыз және қайтарымсыз
негізде дотация ретінде бюджет қаражаттары беріледі. Ал, егерде бюджетке
немесе заңды тұлғаға ашықтан-ашық мақсатты шығындарын өтеуге ақысыз және
қайтарымсыз негізде бюджет қаражаттары берілсе, онда олар субвенция болып
есептеледі.
1.3 Нарықтық экономика жағдайында бюджетаралық қатынастарды дамыту
Қазақстанды тұрақты дамытуға қол жеткізу мақсатында қоғам мен
экономиканы жүйелік қайта құрудың күрделі міндеттері мемлекеттік өкіметтің
барлық деңгейінде басқарудың тиімді жүйесі болған кезде ғана шешілуі
мүмкін. Өкіметтің әртүрлі деңгейлерінің өзара әрекеті нақты міндеттері мен
мақсаттары бар жалпы мемлекеттік стратегияда жиналуы тиіс. Нақты және
тиімді көріністері болмайтын осындай қатынастар елді дамытудың ұзақ
мерзімді мақсаттарын жүзеге асыруда кері әсерін тигізеді.
Президенттің Қазақстан – 2030 Қазақстан халқына жолдауындағы
мемлекеттік басқару жүйесін құру стратегиясының негізгі принциптерінің бірі
болып саналатын барлық қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі және хал-
ахуалының жақсаруы мемлекеттік функциялардың орталықтан аймақтарға
децентрализациялауды анықтап берді.
Басқарудың әртүрлі деңгейіндегілердің қайта ойлау және ролді өзгерту,
жауапкершіліктер мен өкілеттіктері сияқты децентрализациялау мемлекеттің
тиімді іс-қызметіне қол жеткізу әдістерінің бірі болып саналады. Әртүрлі
елдердегі, әсіресе Орталық және Шығыс Европа, ТМД елдеріндегі
децентрализациялау экономика мен қоғамды демократизациялау мен
трансформациялау процесінде маңызды роль атқарады. Бұл децентрализациялау
мәнін дұрыс түсінуді, іс-әрекеттердің ойланып және таразыға салынып
жасалынуын талап ететін өте күрделі процесс, өйткені қоғам өмірінің әртүрлі
аспектерін қозғайды: саяси, құқықтық, әлеуметтік, әкімшілік, экономикалық
және мәдени.
Децентрализациялау процесінің тізбекті түрде жүзеге асырылуы Европа,
сондай-ақ ТМД елдерінің кеңейтілген тәжіріибесін үйренуді болжайды.
Демократиясы дамыған елдерде өкімет органдары жүйесінің жұмыс істеуіне
талдау жасау пайдалы болып саналады. Реформаларды жүзеге асыратын әртүрлі
елдер арасында, сондай-ақ республика аймақтары арасында тарату мен
бірлесіп пайдалану үшін ақпараттармен белсенді түрде алмаспаса біліммен
қорлану және оларды талдау мүмкін болмайды. Ақпараттық жүйені құру қажет,
сондай-ақ оларды қадағалап отыруға және әртүрлі деңгейде таратып отыруға
мүмкіндік беретін мәліметтер базасын құру қажет. Ақпарат алмасудың осындай
түрі жергілікті өзін өзі басқаруды дамытуда маңызды құрал болып саналады.
Салықтық – бюджеттік федерализмге арналған экономикңа саласындағы
зерттеулерді шартты түрде келесілерге бөлуге болады:
- классикалық;
- жаңа.
Бұл жұмыстар толығымен теориялық жұмыстар болып келеді және осы
уақытқа дейін одан әрі зерттеулер жүргізу үшін негіз ретінде өзінің
құндылығын жойған жоқ.
Федерализм бір мезгілде саяси және экономикалық түсінік болады. Саяси
мәтінде мемлекеттік құқық көзқарасынан алғанда федерализм – базистік
демократия идеясына және субсидиарность принципіне байланысты мемлекеттік
құрылым (унитаризмге қарсы) формасы болып келеді.
Экономикалық мәтінде – ресурстарды аллокациялау (орналастыру)
тиімділігінің нарықтық принципіне негізделген мемлекеттік қаржыны
децентрализацияланған түрде пайдалану жүйесі.
Осы екі бағыттар бір-бірімен тығыз байланысты. Бірақ алғашқысы
субсидиарность принципі шеңберінде міндеттер қойса, онда екіншісі
децентрализациялау критерииін анықтауға және осы идеяны іс жүзінде жүзеге
асыруға тырыса отырып, фискалды федерализм теориясы шеңберінде осы
міндеттерді шешуге тырысады.
Ресурстарды тиімді аллокациялау принципі еңбекті, күрделі қаржыны,
жерді және ғылыми потенциалды қоса алғанда өндіріс факторларын тиімді
орналастыруды білдіреді. Экономикалық жүйенің тиімділігі – бұл қоғамдық
жақсы тұрмыс теориясының экономикалық ғылымда таратылуына сәйкес бағалау
категориясы. Негізгі критерийге Пареттоның оңтайлылық критерийі негізінде
тұтынушылардың жеке жоғары бағалауын қанағаттандыру жатады. Белгілі бір
дәрежеде бұған нарықтық баға механизмі есебінен қол жеткізуге болады,
алайда кейде нарықтық механизмдер жұмыс істемей қалады – нарық
күйзелісіне жол беріледі, мұнда мемлекет оны жоюға талап қояды. Нарық
құзыретінің шегінен шығатын облыстарда мемлекет ұсынумен ғана айналысады,
ал кей жағдайларда қоғамдық жақсы тұрмысты жасаумен де айналысады.
Біріншіден, нарыққа ұсынылмайтын тауарлар мен қызметтер туралы сөз болып
отыр, екіншіден, техникалық жағынан нарыққа шығуы мүмкін, бірақ өндірісі
мемлекеттік реттеуді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz