Жеке тұлғалардан ұсталатын табыс салығы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1 Бюджетпен есеп айырсудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ...8
1.1 Бюджетпен есеп айырысудың мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Бюджетке төленетін міндетті төлемдерді есептеу
ерекшіліктері ... ... .14
1.3 Салық
есептілігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...23
2.Бюджетпен есеп айырсудың есебін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.1 ЖК–тің қаржылық–экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Бюджетпен тікелей салықтар бойынша есеп айырысу
есебі ... ... ... ... 33
2.3 Бюджетпен жанама салықтар бойынша есеп айырысу
есебі ... ... ... ... 42
3 Бюджетпен есеп айырсудың аудитін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... 45
3.1 Аудиттің мәні және
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
5
3.2. Бюджетпен есеп айырсудың
аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
3.3 Бюджеттік төлемдерді
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Мемлекет қоғамның әртүрлі ортада
қызығушылығын білдіреді, сәйкес саясатты ұйымдастырады және іске асырады –
экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, демографиялық және тағы басқаларды.
Мемлекеттің реттеу қызметі экономика саласында бюджетті-қаржылық, ақша-
несиелік, экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесіндегі объект пен субъектінің
арақатынасы ретінде болатын бағалы механизм формасында көрсетіледі.
Қазақстан Республикасы егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болған соң
өзінің салық жүйесін қалыптастыруға қажет болды. Мемлекет салықтар тек қана
бюджеттік кіріс жағын құрып қоймай, сонымен қатар экономикаға реттеу
жүргізіп отырады.
Бюджеттік-қаржылық жүйе мемлекеттің – бюджет пен бюджеттік емес
қорларды, қаржылық ресурстарын құрастыру мен қолдану жөні бойынша
қатынасты өзіне қосады. Салықтар тауарлық өндіріспен, қоғамның класстарға
бөлінуімен және әскер, сот және басқа қажеттіліктерді ұстау үшін қаражатты
қажет ететін мемлекеттің пайда болуымен бірге қалыптасты.
Мемлекеттік бюджет – жалпы мемлекеттік тұрғыдан бекітіп, пайдалану,
жұмсау үшін құрылатын қаржы қоры болып табылады. Бюджеттің қаржысы
экономиканы дамытуға, халықтың материалдық әл–ауқатын және мәдени деңгейін
көтеруге және басқа да мақсаттарға пайдаланылады. Мемлекеттік бюджеттің
негізгі көзі жеке және заңды тұлғалардан алынған салықтық түсімдерден
құрылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқына Жолдауында Дүние жүзінің экономикасын тұралатқан жаһандық дағдарыс
дауылы әлі басыла қойған жоқ. Алайда ол өзінің алғашқы алапат қуатынан
айырылды. Біз тастүйін дайын болғандықтан, оның салдары біздің еліміз үшін
соншалықты ауырға соққан жоқ. Дағдарысқа дейінгі кезеңде біз Қытай,
Үндістан және өзге де экономикасы қарыштап алға басқан мемлекеттер
қатарында дамудың жоғары деңгейіне көтерілдік. Өйткені біз оған қалай қол
жеткізуге болатынын білдік. Бәрін дұрыс жоспарлап, сауатты іске
асырғандықтан, біздің дамуымыз сәтті болды. Біз жасампаздыққа жұмыла
кіріскендіктен, дамудың даңғыл жолына түстік. Толағай табыстарымен дүние
жүзін мойындатқан Қазақстанның әлеуеті артып, экономикасы серпінді бола
түсті, - деп атап өтті. Бұл Қазақстан Республикасының салық саясатының
ұтымды құрылуы себебінен де болып отыр.
Бюджет жүйесінің негізін салықтардың құрайтыны белгілі. Салық –
қаржылық ғылымдарындағы негізгі түсініктерінің бірі. Сондықтан да оның
мәнін, міндеттері мен мақсаттарын оқудың маңызы зор.
Салықтар – мемлекет бiржақты тәртiппен заң жүзiнде белгiлеген, белгiлi
бiр мөлшерде жүргiзілетiн, қайтарымсыз және өтеусiз сипатта болатын,
бюджетке төленетiн мiндеттi ақшалай төлем.
Салық кодексі салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді белгілеу, енгізу және есептеу мен төлеу тәртібі жөніндегі билік
катынастарын, сондай–ақ мемлекет пен салық төлеуші арасындағы салық
міндеттемелерін орындауға байланысты қатынастарды реттейді.
Қазақстан Республикасының салық зандары Салык кодексінен, сондай–ақ
қабылдануы Салық кодексінде көзделген нормативтік құқықтык актілерден
тұрады.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу
жөніндегі Салық кодексінде көзделмеген міндет ешкімге жүктелуге тиіс емес.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер – Салық
кодексінде белгіленген тәртіпте және жағдайларда белгіленеді, енгізіледі,
өзгертіледі немесе күшін жояды.
Салық кодексі мен Қазақстан Республикасыньщ басқа да заң актілерінің
арасында қайшылыктар болған кезде, салық салу мақсатында Салық кодексінің
нормалары қолданылады. Салық кодексінде көзделген жағдайларды қоспағанда,
салық қатынастарын реттейтін нормаларды салыктық емес зандарға енгізуге
тыйым салынады.
Салықтық міндеттемелердің пайда болуы – заңдылықтың әр түрлі
фактілермен ара–қатынасынан пайда болады: мүлікті иемдену, тауар өткізу,
қызмет көрсету, табыс алу және т.б. Салық пен басқа да міндетті төлемдерді
есептеу мен төлеу тәртібі нормативтік базалармен реттеледі. Кәсіпорынның
салық есебі Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы Заңының
ережелеріне сәйкес жасалынуы тиіс және де осы заң Қазақстан Республикасында
бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк жүйесiн реттейдi, бухгалтерлiк
есептi жүргiзу мен қаржылық есептiлiктi жасаудың принциптерiн, негiзгi
сапалық сипаттамалары мен ережелерiн белгiлейдi.
Салық салудың негізгі мақсаты – белгілі бір территорияда заңда
көрсетілген мөлшерлемеге сәйкес салық алу ғана емес, сонымен қатар салықтың
барлық құраушы элементтерін (салық төлеуші, салық базасы, салық салу
объектісі, салық кезеңі және т.б.) анықтау болып табылады. Осы механизмнің
дұрыс құрылуы салық қызметінің негіздері мен салық салудың принциптеріне
негізделуі тиіс. Бұл салықтың қызметі мен мәнін, олардың қоғамдық
өндірістегі ролі мен жалпы салықтың экономикадағы әсерін тереңірек түсінуге
мүмкіндік береді.
Еліміздегі салық нормаларының өзіндік құрылу ерекшеліктеріне
байланысты мемлекет өзінің нормативтік базасын құруға мәжбүр болды, бұл
нормативтік базаның көмегімен салық жүйесінің құрылу мен салықтық
қарым–қатынастардың құқықтық реттелуі, белгілі салық түрлері мен
төлемдердің есептеу мен төлеу тәртібін бір жүйеге келтіру мақсатында
Қазақстанда Салық Кодексі қабылданды.
Салық пен бюджетке төленетін басқа төлемдерді есептеу мен төлеу
тәртібі – бухгалтерия қызметтерінің бірі болып табылады. Бухгалтерия – әр
кәсіпорынның жүрегі, осы салықтық өзгерістерге өте сезімтал келеді. Салық
жүйесінің құрылымы ұйымның қызметін жоспарлау мен болжауда шешуші роль
атқарады.
Зерттеу жұмысының мақсаты – нақты мысалдармен бюджетпен есеп
айырысуды талдау мен есебін жүргізудің негізгі аспектілерін оқу, оны
жетілдіру жолдарын қарастыру.
Осы қойылған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу
қарастырылды:
- салықтар мәні мен салықтың қызметтеріне түсініктеме беру;
- салық төлемдерінің жіктемесін зерттеу;
- бюджетпен есеп айырысудың теориялық аспектілерін қарастыру;
- кәсіпорында салық және басқа да міндетті төлемдер бойынша есеп
айырысу есебін талдау;
- бюджетпен есеп айырысу есебін жетілдіру жолдарын зерттеу.
Жұмыстың зерттеу объектісі – Бақтыбаев ЖК.
Зерттеудің ақпараттық базасын бюджетпен есеп айырысу есебі бойынша
Қазақстандық және шетел авторларының еңбектері; осы саланы реттейтін
нормативтік–құқықтық актілер; Бақтыбаев ЖК–нің жылдық қаржылық
есептіліктері мен бюджетке төленетін төлемдердің есебі құрайды.
Дипломдық жұмысты орындау барысында экономика ғылымының баланстық,
экономикалық–статистикалық, монографиялық және бухгалтерлік есептің өзіндік
әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы қолданылды.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БЮДЖЕТПЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бюджетпен есеп айырысудың мәні мен мазмұны
Мемлекет қоғамның әртүрлі ортада қызығушылығын білдіреді, сәйкес
саясатты ұйымдастырады және іске асырады – экономикалық, әлеуметтік,
экологиялық, демографиялық және тағы басқаларды. Мемлекеттің реттеу қызметі
экономика саласында бюджетті-қаржылық, ақша-несиелік, экономиканы
мемлекеттік реттеу жүйесіндегі объект пен субъектінің арақатынасы ретінде
болатын бағалы механизм формасында көрсетіледі.
Бюджеттік-қаржылық жүйе мемлекеттің – бюджет пен бюджеттік емес
қорларды, қаржылық ресурстарын құрастыру мен қолдану жөні бойынша
қатынасты өзіне қосады. Салықтар тауарлық өндіріспен, қоғамның класстарға
бөлінуімен және әскер, сот және басқа қажеттіліктерді ұстау үшін қаражатты
қажет ететін мемлекеттің пайда болуымен бірге қалыптасты.
Мемлекеттік бюджет – жалпы мемлекеттік тұрғыдан бөліп пайдалану,
жұмсау үшін құрылатын қаржы қоры болып табылады. Бюджеттің қаржысы
экономиканы дамытуға, халықтың материалдық әл-ауқатын, мәдени деңгейін
көтеруге және басқа да мақсаттарға пайдаланады. Оның негізін салықтар
құрайды.
Салықтың экономикалық мәні — шаруашылық субьектілерінен, азаматтардан
ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) белгілі
мөлшерін нақтылы жарна ретінде алып қалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.
Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен түсініктеме
берілген. Мәселен, Салық Кодексінде Салықтар – мемлекет бiржақты тәртiппен
заң жүзiнде белгiлеген, белгiлi бiр мөлшерде жүргiзілетiн, қайтарымсыз және
өтеусiз сипатта болатын, бюджетке төленетiн мiндеттi ақшалай төлемдер деп
атап көрсетілген. [1]
Байболтаева Н.Ә. оқулығында Салық дегеніміз — бұл мемлекеттің және
муниципалдық органдардың қызметін қаржылық жағынан қамтамасыз ету
мақсатында мемлекет (өкілетті орган ретінде) заңмен белгілеген заңды және
жеке тұлғалар төлейтін міндетті төлем. Яғни, ол ақшаның кайтарымсыз
алынуы. Салықты төлеу кезінде ақшаның бір жақты қозғалысы жүзеге асырылады
және ақша салық төлеушілерден мемлекеттік ақша қорына (бюджетке) түседі.
Сұлтанова Б.Б Салық есебі оқулығында Салық – мемлекеттік мәжбүрлеу
шарасымен қамтамасыз етілетін, тұрақты және баламасыз, қайтарылмайтын
сипаттағы белгілі бір мөлшерде, мемлекетпен заңды бекітілген салық
субъектісімен жүргізілетін, тиісті кұқықтык негіздегі өкілетті органмен
әкімшілік тәртіпте мемлекет табысына міндетті түрде ауда–рылатын ақшалай
төлем.
В. Радостовецтің оқулығында Салық – мемлекет алдындағы әрбір салық
төлеушінін міндеттемесі болып табылады және ол салық занына сәйкес
жүргізіледі деген анықтама берілген . [7]
Қазақстан Республикасы өз алдына егемендік алып, тәуелсіз мемлекет
болғасын, экономиканы дербес түрде басқарды. Мемлекетгік басқару жүйелеріне
көптеген өзгерістер жасалып, бірнеше заң жобалары қабылданды. Оларға
қаншама өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Дамыған мемлекеттер мен
көрші мемлекеттердің жүргізіп отырған саясаттарын сараптай отырып,
өзіміздің ұлттық менталитетке сай, қажетті жақтарын алып отырды.
Бюджеттен мемлекеттік кірістер мен шығындарының құрылымын көруге
болады. Мемлекет бюджет арқылы мынандай төлемдер жасайды:
-ассигнованиялар - кәсіпорындар мен мекемелерге міндеттерін атқаруға
берілген ақша қаражаттары;
-субсидиялар – мемлекеттің ақшалай көмегінің бір түрі;
-сувенция – мемлекеттің белгілі бір мақсаттың орындалуына бағытталған
ақша қаражаты;
-дотация – зиянды шығындарды жабуға арналған төлемдер.
Нарықтың экономика мен мемлекеттің салық саясатыныц негізгі мақсаты -
бюджеттің кіріс бөлігін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету болып табылады.
Салық саясатының басты мақсаты — салық жүйесін кұру және оның тиімді
қызмет етуіне мүмкіндік беретін салық механизме іске асыру.
Мемлекеттің салық қызметі келесі бағыттардан тұрады:
– мемлекеттің салық жүйесінің қалыптасуы;
– салық салу саласында мемлекет органдарының міндетін анықтау;
– арнайы салық органдарының жүйесін қалыптастыру;
– салық заңын ұйымдастыру және оның сақталуына бақылауды жүзеге асыру;
Салық жүйесі де өз алдына сала болып қалыптасуы үшін, біршама
қиындықтарды бастан кешіре отырып, көптеген өзгерістер мен толықтырулар
жасалынып, қазіргі кезде тұрақты жүйеге түсті.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі реформалаудың үш кезеңінен
өтті.
Бірінші кезең – 1991 жылғы 9 шілдедегі Қазақ КСР Президентінің ҚазКСР
мемлекеттік салық қызметін құру туралы Жарлығымен ҚазКСР–нің басты
мемлекеттік салық инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27
жергілікті салық түрін қарастыратын салық жөніндегі заң актілер пакеті
кабылданды.
Екінші кезең – Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында
салық реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдады, онда еліміздің
салық жүйесі мен салық заңнамасын бірте–бірте халықаралық стандарт салық
салу принциптеріне сәйкестендіру көзделген еді. Осыған орай 1995 жылы 24
сәуірде Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы шықты. Бұл өз қаржы жүйемізді
құруға ықпал етті. Ең бастысы, салық төлеу жүйесі ықшамдалып, салық саны
45–тен 11–ге дейін қысқартылды. Оның ішінде бесеуі мемлекеттік, алтауы
жергілікті салықтар.
Үшінші кезең – 2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының Салық
кодексі қабылданып салық жүйесіне өзгерістер енгізілді.
Төртінші кезең – 2008 жылдың 10 желтоқсанында Қазақстан
Республикасының жаңа Салық Кодексі қабылданды.
Салық кодексі салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді белгілеу, енгізу және есептеу мен төлеу тәртібі жөніндегі билік
катынастарын, сондай–ақ мемлекет пен салық төлеуші арасындағы салық
міндеттемелерін орындауға байланысты қатынастарды реттейді.
Қазақстан Республикасының салық зандары Салык кодексінен, сондай–ақ
қабылдануы Салық кодексінде көзделген нормативтік құқықтык актілерден
тұрады.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу
жөніндегі Салық кодексінде көзделмеген міндет ешкімге жүктелуге тиіс емес.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер – Салық
кодексінде белгіленген тәртіпте және жағдайларда белгіленеді, енгізіледі,
өзгертіледі немесе күшін жояды.
Салық кодексі мен Қазақстан Республикасыньщ басқа да заң актілерінің
арасында қайшылыктар болған кезде, салық салу мақсатында Салық кодексінің
нормалары қолданылады. Салық кодексінде көзделген жағдайларды қоспағанда,
салық қатынастарын реттейтін нормаларды салыктық емес зандарға енгізуге
тыйым салынады.
Салық зандары Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында қолданыста
болады, сонымен бірге жеке тұлғалар және занды тұлғалар мен олардың
құрылымдық бөлімшелері қолданады.
Салық бюджетке төленетін міндетті төлем болып саналатын болса, ал
салық салу салықтың түрлері бойынша енгізу, бекіту, есептеу және төлеу
тәртібіндегі мемлекеттің жалпы ережелерін қарастырады. [6]
Мемлекеттің тиімді салық салу процесін жүзеге асыру үшін бірнеше
принциптері бар.
Салықтардың созылымдылық принципі – бұл принциптің мәні мынада, яғни,
мемлекет өзінің күнделікті сұранысына байланысты салық ставкасын көтере
немесе төмендете алады.
Салық салудың Салық Кодексімен басқару принципі былайша өрнектеледі,
яғни салық төлеу бойынша міндетті осы салықтар салық кодексімен
қарастырылған жағдайда ғана пайда болады.
Салық салудың шындық принципі – болып салық салудың экономикалық
принципі табылады. Салық салудың шындық принципіне сәйкес, әрбір адам өз
табысына сай мемлекетті қолдауға қатысуы қажет.
Салық салудың үнемділік – прuнципіне сәйкес, салық жинау ең төменгі
шығындарда жүргізілуі қажет.
Қазақстан Республикасының салық заңдарының ережелері Салық Кодексінде
белгіленген салық салу принциптеріне қайшы келмеуі тиіс.
Қазакстан Республикасының салык заңдары салық салудың бірнеше
принциптеріне негізделеді, атап айтқанда:
- бірінші, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
төлеудің міндеттілігі;
- екінші, салық салудың айқындығы;
- үшінші, салық салудың әділдігі;
- төртінші, салық жүйесінің біртұтастығы;
- бесінші, салық заңдарының жариялылығы принциптері.
Ал, енді осы принциптерге жеке–жеке тоқталып өтетін болсақ:
1) салық салудың міндеттілік принципі – салық төлеушілер салық
заңдарына сәйкес салық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген
мерзімдерде орындауға міндетгі болуы тиіс. Бұл әрбір Қазақстандық азаматтың
негізі борышы, парызы болып саналады;
2) салық салудың айқындық принципі – Қазақстан Республикасының
салықтары және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері әрбір салық
төлеуші үшін айқын болуы тиіс. Салық салу айқындығы салық төлеушінің салық
міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық
негіздері мен тәртібі салық заңдарында белгіленген;
3) салық салудың әділдік принципі – Қазақстан Республикасында салық
салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Кез келген салық төлеуші
үшін салық салу жүйесі әділетті түрде шешілуі қажет. Жеке сипаттағы салық
жеңілдіктерін беруге тыйым салынады;
4) салық жүйесінің біртұтастық принципі – Қазақстан Республикасының
салық жүйесі Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында барлық салық
төлеушілерге қатысты біртұтас болып табылады;
5) салық заңдарының жариялылық принципі – салық салу мәселелерін
реттейтін нормативтік құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде
жариялануға тиіс.
Бұл принциптердің қолданылуы салық салудағы кедергілерді жойып, салық
салу жүйесін ретке келтіреді. [6]
Табыс — ұлттық табысты бөлу барысында мемлекетке, кәсіпорынға,
мекемеге немесе жеке тұлғаға түсетін ақшалай немесе материалдық ресурстар.
Салық төлеушілердің, яғни жеке және заңды тұлғалардың салық төлеу
көздерінің айырмашылықтары бар.
Салық төлеушілердің табыстары, бұл кімнің табысы болып саналатынына
байланысты болады және бірнеше нысандары бар:
– дивидендтер, рента;
– сыйақы, ұтыстар, роялти;
– жалақы, зейнетакы, стипендия, сақтандыру.
Қор – мемлекеттің, кәсіпорынның немесе жеке тұлғаның әлде бір мақсатқа
арналған ақша қаражаты немесе материалдык құндылықтар.
Жинақ – кәсіпорынның немесе жеке тұлғалардың банкілерге және жинақ
мекемелеріне салған, әдетте, талап ету мерзімі көрсетілмеген ақшалай
каражаттар.
Айналым қаражаттары – өнім өндіру мен өткізудің жоспарлы және үздіксіз
процесін қамтамасыз ететін өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларын
құру үшін бірлестіктерге, кәсіпорындарға, ұйымдарға авансыланған ақшалай
қаражаттың жиынтығы.
Қарыз қаражаттары – бір жақ (қарыз беруші) екінші жаққа (қарыз
алушыға) меншікті немесе оперативті басқаруды, ақшаны немесе түр–түсі
белгіленген заттарды табыстайтын, ал қарыз алушы сол тектес және сапасы
сондай затты немесе ақшаны кайтаруға міндеттенетін шартқа сәйкес берілетін
каражаттар.
Рента – алушыдан кәсіпкерлік кызметті талап етпейтін капиталдан,
мүліктен немесе жерден ұдайы алынып отыратын табыс; көптеген капиталистік
елдерде – меншік иесінің мемлекеттік заем облигациялары бойынша алатын
табысы.
Жалақы – біріншіден, әрбір кызметкер жұмсаған еңбектің саны мен
сапасына қарай бөлініп, олардың жеке тұтынуына берілетін ұлттық табыстың
ақша түріндегі табысы; екіншіден, еңбек үшін сыйақы.
Салық мөлшері — салық төлеушінің табысына карай алынатын салық сомасын
білдіреді және ол шекті, жеңілдікпен, орташа, нөлдік болып бөлінеді.
Салықтың шекті мөлшері – табыстың әр қосымша бірлігінен түсетін үстеме
салықты білдіреді, мәселен жеке табыс салығы, әлеуметтік салық, жеке
тұлғалардың мүлік салығы.
Салықтың жеңілдік мөлшері болады, оны мемлекет өз тарапынан белгілі
бір салық төлеушілерге әлеуметтік жағдайьн ескере отырып, салық ставкалары
бойынша жеңілдік жасайды (мәселен, салықты төлеу мерзімін ұзартады,
мүгедектерге немесе жалғыз басты азаматтарға, көп балалы аналарға,
мемлекетке еңбек сіңірген азаматтарға және басқа да).
Салықтың орташа мөлшері деп салық төлеушінің табыстарын орта есеппен
алады да, сол сомадан салық төлейді. Мысал ретінде патентті алуға болады.
Бюджетке түсетін салық түсімдерін есептеу үшін салықтың орташа мөлшері
қолданылады.
Ал, нөлдік салық мөлшері, бұл салық төлеуден босатылады (мысалы,
қосылған құн салығында нөлдік ставка бойынша салық төлеушілер бар).
Салық жеңілдіктері – төлем қабілетін, қоғамдық өндіріске қатысу және
баска да факторларды ескеріп заңмен қарастырылған жалпы ережеден шығару.
Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе
салық төлеуден түгел босату.
Қазіргі кезде кең таралған салық жеңілдіктерінің түрлерін С.Г.Пепеляев
ұсынған еді, яғни олар 3 топқа бөлінеді:
-алып тастау;
-жеңілдіктер;
-босату.
Алып тастау – салық салудың жекелеген обьектілері салық салудан алынып
тасталады.
Жеңілдіктер – салық базасын қысқарту.
Босату – салық ставкаларын төмендетуге бағытталған жеңілдіктер [1].
Салық экономикалық категория ретінде және өзінің қалыптасуы барысында
мынадай үш қызметті атқарады.
Ең бірінші кезектегі атқаратын қызметі, бұл — қазыналық.
Мемлекет өз қазынасын толықтыру мақсатында табыс көздерін жасайды.
Салық төлеушілерге нормативтік кұкықтық актілер негізінде салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептейді, салық ставкалары
мен төлеу мерзімін белгілейді. Салықтардың казыналық қызметі–түрлі
субъектілер табысының бір бөлігі мемлекет пайдасына өтеді. Салықтың
қазыналық қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі құралып,
салықтың қоғамдық міндеті артады. Қорыта айтқанда, мемлекеттің бюджет
саясаты жүзеге асырылады.
Салықтың келесі қызметтерінің бірі – бақылау (реттеу).
Мемлекет экономиканы дамыту жолында салықтық реттеу процесі арқылы
экономиканың кейбір салаларын дамытуды ынталандырады және қажет жағдайда
тежеп отырады (салық жеңілдіктері жасалады, салық ставкаларын төмендетеді).
Бюджетке түскен салық түсімдерін реттейді және бақылап отырады. Кез келген
қызмет түріне бақылау жасау қажет. Ал енді салық түсімдеріне бақылау өте
қажет екені даусыз. Мемлекет бюджеттің кірісі мен шығысын есептейді, соған
сәйкес өз қызметін атқарады.
Салықтардың бақылау қызметінің арқасында салық жүйесінің тиімділігі
бағаланады, қаржы ағымдары мен қызмет түрлеріне бақылау қамтамасыз етіледі.
Салықтың келесі атқаратын қызметтерінің бірі — қайта бөлу.
Бюджетке түскен салық түсімдерін қаржыландыруды қажет ететін
бағдарламалар жобасына сәйкес және әр салаларға мақсатқа сай бөлінуін
қарастырады. Салық түсімдерінің мақсатқа сай және өз уақтысында жұмсалуына
қадағалау жасайды.
Салықтың қайта бөлу қызметі мемлекетке салықты қоғамдағы экономикалық
және әлеуметтік процестерге әсер ету құралы ретінде колдануға мүмкіндік
береді.
Салықтардың қайта бөлу қызметінің көмегімен бюджетте ақша қаражаттары
жиналады, осыдан кейін жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге бағытталады,
әлеуметтік топтардың табыстары арасындағы қатынастарды өзгерту жолымен
әлеуметтік тепе–теңдікті ұстап тұрады.
Салық – бірінші кезекте, бюджет саясатын жүзеге асыра отырып,
мемлекеттік бюджетті толықтыруды көздейді. Осы бюджетке түскен салық
түсімдеріне қайдан келеді және қайда кетеді жөнінде бақылау жасайды. Ал
енді осы қызметтердің қорытындысы ретінде бюджетке түскен салық және
салықтық емес түсімдерге қайта бөлу жасалады.
Мұның мақсаты – мемлекет әділетті түрде өз шығындарын да жаба отырып,
елдің әлеуметтік топтарына да қолдау көрсетіп, басқа да шығыстарды жаба
білу.
Көптеген экономикалық әдебиеттерде салықтардың бірнеше қызметтері атап
көрсетілген. Мәселен, ынталандырушы. Салықтардың ынталандырушы қызметінің
көмегімен мемлекет өндірістің және басқа да шаруашылық субъектілерінің
дамуын ынталандырады. Сонымен қатар салық жеңілдіктерін, төмен пайызды
салық ставкаларын енгізеді.
Салықтардың ынталандырмайтын қызметі оларды басу мақсатында әрекеттің
қандай да бір түріне арнайы салықты енгізу жолымен жүзеге асырылады.
Салықтардың тұрақтандырушы қызметі экономикалық өсу, техникалық
жаңару, халық санының өсуі үшін әр түрлі шаралар жасайды.
Салықтардың шектеу қызметі. Мемлекетке кейде бірсыпыра өндіріс
түрлерін дамыту тиімсіз болады. Салық саясаты арқылы мемлекет өндіріс
түрлерінің дамуын шектейді немесе тоқтатады, Қазақстан Республикасында бұл
қызмет әртүрлі пайыздық салық ставкаларымен қатар және нөл пайыздық салық
ставкалары арқылы жүзеге асуда. [6]
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық
белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі –
айлық, токсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде немесе мөлшерде (салық
ставкасы) алынады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінде салықтардың меншікті
салмағы 90 пайызын құрайды. Сол себепті оның есебін ұйымдастыру, салық
базасын дұрыс анықтау үлкен мәнге ие екендігі түсінікті.
1.2 Бюджетке төленетін міндетті төлемдерді есептеу ерекшіліктері
Салық Кодексі республикалық және жергілікті бюджетке түсетін
салықтарды, алымдар мен салымдарды және басқа міндетті төлемдерді
белгілейтін, Қазақстан Республикасы заңдарымен реттелетін кеден баж салығы,
алымы мен төлемдерін қоспағанда, Қазақстан Республикасындағы барлық
салықтық қатынастарды реттейтін заңды құжат болып табылады. Салық Кодексі
салықтардың толық тізімін, оларды есептеу тәртібін, салық салу
объектілерін, салықтың негізгі түрлері бойынша төлеушілерін анықтайды.
Салықтар, алымдар мен басқа міндетті төлемдер деп Кодексте белгіленген
тәртіпке сәйкес Қазақстан Республикасының бюджет жүйесіне төлеушілерден
аударылған қаражаттарды айтамыз.
Салықтарды, алымдарды және басқа да мінтедді төлемдерді енгізу мен
аудару немесе тоқтату құқығы Қазақстан Республикасының заң органдарының
өкілеттілігіне жүктелген. Бұл құқық тек қана Салық кодексіне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу арқылы жүзеге асырылады. Қазақстанның салық жүйесі оның
бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты бірыңғай болып
табылады.
Салық бюджетке төленетін міндетті төлем болып саналса, ал салық салу
салық түрлері бойынша енгізу, бекіту, есептеу және төлеу тәртібіндегі
мемлекеттің жалпы ережелерін қарастырады.
Мемлекет салық саясатын – салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның
оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік – экономикалық мақсаттар мен
міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
Нарықтық экономика және мемлекеттік салық саясатының мақсаты –
бюджеттің кіріс бөлігін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету болып табылады.
Салық төлеуші, салық міндеттемесін орындау барысында, салық салынатын
объектісін, салық базасын, салық мөлшелемесін, салық кезеңін білуге
міндетті. Оларға нақты түсінік беріп кетсек, Салық базасы – салық салу
объектісінің құны, физикалық немесе өзге де сипаттамаларын білдіреді,
олардың негізінде салықтың және бюджетке төленуге жататын басқа да міндетті
төлемдердің сомасы анықталады. Салық мөлшерлемесі салық салу объектісінің
немесе салық базасының өлшем бірлігіне салықты және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді есептеу жөніндегі салық міндеттемесінің
шамасын білдіреді. Салық мөлшерлемесі салық салу объектісінің немесе салық
базасының өлшем бірлігіне процентпен немесе абсолютті сомамен белгіленеді.
Ал салық кезеңі ол салықтың және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің жекелеген түрлеріне қатысты белгіленген уақыт кезеңі болады, ол
аяқталған соң салық салу объектісі, салық базасы анықталады, салықтың және
бюджетке төленетің басқа да міндетті төлемдердің сомасы есептелінеді.
Салық кодексінде салықтардың келесі түрлерін қарастырады:
– корпоративтік табыс салығы;
– жеке табыс салығы;
– қосылған құн салығы;
– акциздер;
– экспортқа рента салығы;
– жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салығы;
– әлеуметтік салық;
– көлік құралы салығы;
– жер салығы;
– мүлік салығы;
– ойын бизнесі салығы;
– тіркелген салық;
– бірыңғай салық.
Корпоративті табыс салығы. Есепті жылда салық салынатын табыстары бар
заңды тұғалар табыс салығын төлеушілер болып табылады. Табыс салығын
төлеушілер қатарына заңды тұлғалар, олардың филиалдары және оқшауланған
бөлімшелер кіреді.
Қазақстан Республикасында корпоративті табыс салығы салықтардың ішінен
ең күрделісі және салық сомасы жағынан ең ауқымды.
Корпоративті табыс салығын салу бойынша объектісі болып мыналар
табылады:
-салық салынатын табыс;
- төлем көзінен салық салынатын табыс;
-Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жұмыс
істейтін резидент емес заңды тұлғаның таза табысы.
Корпоративті табыс салығы бойынша бюджетпен еспеп айырысу 3110
Төленуге тиісті корпорациялық табыс салығы пассивті шотта жүргізіледі.
[7]
Қазақстан Республикасындағы көздерден тек қана төлем көзінен салық
салуға жататын табыстар алатын және Қазақстан Республикасында қызметін
тұрақты мекеме арқылы жүзеге асырмайтын резидент еместі қоспағанда,
корпоративтік табыс салығын төлеуші, корпоративтік табыс салығы бойынша
декларацияны орналасқан жеріндегі салық органына есептік салық кезеңінен
кейінгі жылдың 31 наурызынан кешіктірмей табыс етеді.
Корпоративтік табыс салығын төлеуші корпоративтік табыс салығы бойынша
декларациямен бір мезгілде өзі орналасқан жердегі салық органына қаржылық
есептіліктің халықаралық стандарттарына және бухгалтерлік есеп пен қаржылық
есептілік туралы Қазақстан Республикасы заңнамасының талаптарына сәйкес
жасалған жылдық қаржылық есептілікті табыс етеді.
Жеке тұлғалардан ұсталатын табыс салығы. Жеке табыс салығы – жеке
тұлғалардың ең бірінші кезекте төлейтін салығы болып табылады. Себебі,
тапқан табыстарынан немесе табыс көздерінің бір бөлігін салық ретінде
аударып отырады.
Қазақстан Республикасының Президентінің халыққа арналған Жолдауында
жеке табыс салығының мөлшерлемесін төмендетіп, салық төлеу тәртібін оңтайлы
етіп, белгілі бір жүйеге келтіруді атап өтті, яғни оны жеке тұғаларға
халықтың әлеуметтік жағдайын жаксаруына қосқан үлесі ретінде қарауға
болады.
Жеке тұлғалар бойынша бюджетпен есеп айырысу есебі 3140 пассивті
шотында жүреді. Есепті жыл бойы салық салынатын табысқа ие болған жеке
тұлғалар салық төлеушілер болып табылады.
Жеке табыс салығы бойынша негізінен екі салық салу объектілері бар:
– төлем көзінен салық салынатын табыстар;
– төлем көзінен салынбайтын салықтар.
Салық салу объектілері осы Кодекстің 156-бабында көзделген түзетулер
ескеріле отырып, салық салуға жататын табыстар мен осы бөлімде көзделген
тәртіппен және мөлшердегі жағдайларда салық шегерімдері арасындағы айырма
ретінде айқындалады.
Дара кәсіпкерлерді Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес
мемлекеттік тіркеу мақсатында салық салуға жататын табыстың жеке табыс
салығы салынбайтын мөлшерін жеке тұлға үшін күнтізбелік жылда тиісті қаржы
жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген ең төменгі
жалақының 12 еселенген мөлшері құрайды.
Жеке табыс салығының мөлшерлемесі соңғы жылдары елеулі өзгертілген
жоқ. Қолданылып жатқан 2010 жылғы Салық кодексінің 158 бабында жеке табыс
салығы 10%-ды құрады, ал Қазақстан Республикасындағы және одан тысқары
жерлердегі көздерден алынған дивидендтер түрідегі табыстар мөлшері 5% болып
қалды.
Жеке тұлғалардың жылдық жиынтық табысына еңбекақы түрінде алынатын
табыстар, кәсіпкерлік қызметтен алатын табыстары, жеке тұлғалардың мүліктік
табыстары тағы да басқа табыстары кіреді. Жеке тұлғалардың мүліктік
табысына тек қана активтің келесі түрлерінің құндарына инфляцияға
байланысты түзетуді есепке ала отырып өткізуден түскен құнның өсімі жатады:
салық төлеушінің тұрақты тұратын жері болып табылмайтын жылжымайтын
мүліктің, құнды қағаздардың, заңды тұлғаларға және басқа да материалдық
емес активтерге қатысу үлесі; шетелдік валюта; асыл тастар және асыл
металдардан, олардан жасалған зергерлік бұйымдардан, құрамында асыл тастар
және металдар бар басқа да бұйымдардан, өнер туындылары мен
антикварианттар. Жеке тұлғалардың салық төлейтін табыстарының құрамы салық
кодексінде қаралады.
Төлем көзінен алатын табысына салынатын салықтар. Төлем көзінде
салынатын салық төлеушінің табысынан алынады, олардың қатарына-
еңбеккерлердің табысы. Төлем кезінде салық салынатын, еңбеккерлердің
табысына жұмыс берушілердің ақшалай немесе заттай нысанда есептеген
еңбекақысы жатады, оған әрекет етіп тұрған салық заңында қарастырылған,
салық шегерімін азайтатын сомасы, материалдық олжасы, әлеуметтік және
материалдық игілік тағы басқа табыстар кіреді:
1) бір жолғы төлемдерден түскен табыс. Бұндай төлем түрлері алдын-ала
жасалған келісім-шарт бойынша анықталады;
2) жинақтау зейнеткерлік қорларынан төленетін зейнеткерлік төлемдері,
бұл өз кезегінде айлық есептік көрсеткіштерді азайтады;
3) жеке тұлғаның салық агентінен түсетін табыстары;
4) жеке тұлғаға төленетін ұтыстар, марапаттаулар, дивиденттер, табыстың
бұл түріне 15% деңгейінде салық салынады;
5) стипендия, бұларға да салық салынады, сондай-ақ стипендия мәдениет,
ғылым тағы да басқа қайраткерлерге арналады;
6) сақтандыру қоры бойынша табысы.
Төлем көзінен салық салынбайтын табыстар. Төлем көзінде салық
салынбайтын табысқа салық төлеушінің келесі табыс түрлері жатады:
– мүліктік табысы;
– жеке кәсіпкерлердің салық салынатын табысы;
– адвокаттардың табысы және нотариустардың табысы;
– басқа да табыстар.
Егер Кодекстің 182-бабында өзгеше белгіленбесе, төлем көзінен салық
салынбайтын табыс Кодекстің түзетулерін ескере отырып, сал ьб ық салуға
жататын табыс пен Кодекстің 166-бабының 1-тармағында белгіленген салық
шегерімдері арасындағы айырма ретінде айқындалады. Кодекстің белгіленген
салық шегерімдері, егер көрсетілген шегерімдер қызметкердің табысын
айқындаған кезде жүргізілмеген болса, төлем көзінен салық салынбайтын
табыстардың жиынтық сомасы бойынша жеке табыс салығын есептеу кезінде
қолданылады .
Әлеуметтік салық. Әлеуметтік салық — заңды тұлғалардың бюджетке
төлейтін салықтарының бірі. Оның басқа салық түрлерінен ерекшелігі, бұл
салықтың мөлшері кәсіпорынның жұмысшылары мен қызметкерлеріне олардың
атқарған қызметі мен орындаған жұмысы үшін есептелетін еңбекақы төлеу
қорына тікелей байланысты болып табылады. Яғни бұл салық ұйымның еңбекақы
төлеу қорының белгілі бір пайызы түрінде есептеліп кәсіпорынның шығындарына
қосылып отырады. Бірақ та жұмысшылар мен қызметкерлерге есептелген
еңбекақыдан ұсталмайды. Әлеуметтік салықты төлеушілердің қатарына барлық
заңды тұлғалар мен кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалар жатады.
Әлеуметтік салық салу объектісіне, яғни еңбекақы төлеу қорына табыстың
барлық түрлері кіреді; оның ішінде: әр түрлі сыйақылар, жәрдемақылар, жеке
әлеуметтік жеңілдіктер, тағы да басқадай төлемдер.
Тұрақты мекеме арқылы жұмыс істейтін заңды тұлғалар – резидент,
резидент еместерге әлеуметтік салық 11% ставка бойынша есептеледі.
Арнаулы салық режимдерін қолданатындарды қоспағанда, дара кәсіпкерлер,
жекеше нотариустар, адвокаттар өзі үшін тиісті қаржы жылына арналған
републикалық бюджет туралы заңда белгіленген айлық есептік көрсеткіштің екі
еселенген мөлшерінде және әрбір қызметкер үшін айлық есептік көрсеткіштің
бір еселенген мөлшерінде әлеуметтік салық төлейді.
Тірек-қимыл мүшесі бұзылған, есту, сөйлеу, көру қабілетінен айрылған
мүгедектер жұмыс істейтін мамандандырылған ұйымдар 4,5 процент ставка
бойынша әлеуметтік салық төлейді.
Әлеуметтік салықтың сомасы Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы
Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес есептелген әлеуметтік аударымдар
сомасына азайтылуға жатады.
Қосылған құн салығы. Бұл өндіріс процесіне және тауардың, жұмыстың,
қызметтердің айналысына қосылған, сату айналымына салынатын құн бөлігінің
бюджетке аударылатын, қосылған құн салығы болып табылады, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының аумағына тауарларды импорттау кезінде жасалатын
аударымдар. Бюджетке төлеуге жататын қосылған құннан, орындалған жұмыстан,
көрсетілген қызметтен ұсталынады.
Қазақстан Республикасында қосылған құн салығы бойынша есепке тұрған
мына тұлғалар қосылған құн салығын төлеушілер болып табылады:
– дара кәсіпкерлер;
– мемлекеттік мекемелерді қоспағанда, резидент – заңды тұлғалар;
– қызметін Қазақстан Республикасында филиал, өкілдік арқылы жүзеге
асыратын резидент еместер;
– сенімгерлікпен басқару құрылтайшыларымен не сенімгерлікпен басқару
туындайтын өзге жағдайларда пайда алушылармен сенімгерлікпен басқару
шарттары бойынша тауарларды, жұмыстарды, қызмет көрсетулерді өткізу бойынша
айналымды жүзеге асыратын сенімгерлікпен басқарушылар;
– Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына сәйкес Қазақстан
Республикасының аумағына тауарларды импорттаушы тұлғалар қосылған құн
салығын төлеушілер.
Қосылған құн салығының негізгі салық салу объектілері мыналар:
– салық салнатын айналым;
– салық салынатын импорт табылады.
Сондай-ақ еңбекақы заттай түрде төленген жағдайда берілетін
тауарлардың құнына қосылған құнға салынатын салық енгізіледі. Салықтан
босатылған тауарлардан басқа, сырттан әкелінетін тауарларға салық салынады.
Қазақстан Республикасында тауарлар, жұмыстарды, қызмет көрсетулерді
өткізу бойынша, Қазақстан Республикасында қосылған құн салығын төлеуші
болып табылмайтын және қызметін филиал, өкілдік арқылы жүзеге асырмайтын
резидент еместен жұмыстарды, қызмет көрсетулерді сатып алу бойынша қосылған
құн салығын төлеуші жасайтын айналым салық салынатын айналым болып
табылады.
Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына сәйкес декларациялануға
жататын, Қазақстан Республикасының аумағына әкелінетін немесе әкелінген
тауарлар салық салынатын импорт болып табылады.
Қосылған құн салығының ставкасы 12 процентті құрайды және салық
салынатын айналым мен салық салынатын импорттың мөлшеріне қолданылады.
Қосылған құнға салынатын салық "Қосылған құнға салынатын салық"
шотында есептеледі. Бұл пассивтік шот болғандықтан кредитіне салынған салық
сомасы, ал дебитіне бюджетке аударылған және субъектінің жабдықтаушыларға
тиісті түрде ресімделген салық шоты бойынша төлеген сомалары жазылады.
Акциз салығы. Акциздік салық дегеніміз - сатылатын тауарлардың
бағасына қосылатын, сатып алушы төлейтін салық болып табылады. Акциз салығы
Қазақстан Республикасының аумағында шығарылған және Қазақстан
Республикасының аумағына импортталатын тауарларға салынады. Яғни спирттің
барлық түрлері, темекі өнімдері,құрамында темекісі бар басқа да өнімдер
және күнделікті қолданылмайтын басқа да бұйымдар жатады.
Акцизделмейтіндерге мыналар жатады:
– акцизделген тауарларды сыртқа (экспортқа) сатқан жағдайда;
– мемлекеттік өкілетті органдармен анықталған квота шегіндегі этил
спирттері;
– медицинаға арналған құрамында спирт бар өнімдер.
Қазақстан Республикасы аумағында акцизделуге жататын тауарларды
өндіретін немесе акциздеуге тиісті тауарларды импорттайтын немесе Қазақстан
Республикасы аумағында ойын бизнесін жүзеге асыратын барлық заңды тұлғалар
акциз салығын төлеушілер болып табылады. [6]
Акциз ставкалары Салық Кодексінің 280-бабында көрсетілген
мөлшерлемелерде төленеді. Акцизделетін тауарларға акциз есепті салық
кезеңінен кейінгі айдың 15-нен кешіктірілмей бюджетке аударылуға жатады.
Көлік құралына салынатын салық. Көлік құралына салық төлеуші болып
иелігінде салық салынатын объектілері бар жеке тұлғалар және иелігінде
салық салынатын объектілері бар, оларға шаруашылық жүргізуге және оларды
жедел басқаруға құқылы заңды тұлғалар, олардың құрылымдық бөлімшелері болып
табылады. Көлік құралдарынан түскен салықтар жолды жөндеуге жұмсалады және
жер мен мүлік салықтарымен бірге бюджекте түсетін жергілікті салық болып
саналады.
Бұл салықты төлеушілердің қатарына жатпайтындарға келесілер табылады:
- Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен көлік құралдарында
қажеттілігі бар нормативтерінің межесінде бірыңғай жер салығын төлеушілер;
- ауыл шаруашылық өнімдерің өндірушілер, оның ішінде өз ауыл
шаруашылық өнімдерін өндіру барысында қолданатын арнайы ауыл шаруашылық
техникасы бойынша бірыңғай жер салығын төлеушілер. Арнайы мамандандырылған
техниканың тізбесі Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді;
- мемлекеттік мекемелер;
- Ұлы Отан соғысы ардагерлері және оларға теңдестірілген тұлғалар
-салық салынатын объекті болып есептелетін бір көлік құралы бойынша;
- мүгедектер - иеліктеріндегі салық салынатын объекті болып
есептелетін бір көлік құралы - мотоколяска немесе автокөлік бойынша;
- Кеңес Одағының Батыры және Социалистік Еңбек Ері, Халық каһарманы
атағы бар тұлғалар, үш дәрежелі Даңк орденімен, Отан орденімен
марапатталғандар, Ардақты ана атағы бар, Алтын алқа, Күміс алқа
алқаларымен марапатталған көп балалы аналар - салық салынатын объекті болып
есептелетін бір көлік құралы бойынша;
- жеке тұлғалар – ауыл шарушылық құрылымынан шыққан кезде үлесі
ретінде алған жеті жылдан артық пайдалану мерзімі өткен жүк тасымалдайтын
автокөліктер бойынша.
Салық салынатын объектілері деп мемлекеттік тіркеуге жататын және
Қазақстан Республикасында есепте тұратын көлік тіркемелерінен басқа көлік
құралы болып танылады.
Жер салығы. Жер салығы – жер ресурстарын басқару жөніндегі уәкілетті
органға әр жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша берген жерлердің
мемлекеттік сандық және сапалық есебінің деректері негізінде меншік
құқығын, тұтарқы жер пайдалану құқығын, өтеусіз уақытша жер пайдалану
құқығын куәландыратын құжаттарға сәйкес есептеледі.
Жер салығын төлеушілер болып келесі аталғандар табылады:
-жеке меншік құқығындағы салық салу объектілері бар заңды және жеке
тұлғалар;
-тұрақты жер пайдалану құқығындағы салық салу объектілері бар
тұлғалар;
-бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығындағы салық салу
объектілері бар тұлғалар.
Жердің қандай да болсын санатқа тиесілігі Қазақстан Республикасының
жер заңнамасында белгіленеді. Елді мекендер жерлері салық салу мақсаты үшін
мынадай екі топқа бөлінген:
-тұрғын үй қоры, соның ішінде олардың жанындағы құрылыстар мен
ғимараттар орналасқан жерлерді қоспағанда, елді мекендер жерлері;
-тұрғын үй қоры, соның ішінде олардың жанындағы құрылыстар мен
ғимараттар орналасқан жерлер.
Жердің мынадай санаттарына салық салынбайды:
-ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жерлері;
-орман қорының жерлері;
-су қорының жерлері;
-босалқы жерлер.
Аталған жерлер, запастағы жерлерді қоспағанда тұрақты жер пайдалануға
немесе бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдалануға берілген жағдайда, жер
салығында белгіденген тәртіппен салық салуға жатады.
Мүлікке салынатын салық. Мүлік салығы - Қазақстан Республикасының
аумағында меншік, шаруашылық жүргізу құқығында салық салу объектісі бар
заңды тұлғалар, жеке кәспкерлер және жеке тұлғалар төлейтін салық түрі.
Мүлік салығын төлеушілер болып төмендегі аталғандар табылады:
1.Қазақстан Республикасының аумағында меншік, шаруашылық жүргізу
немесе оралымды басқару құқығында салық салу объектісі бар заңды тұлғалар;
2.Қазақстан Республикасының аумағында меншік құқығында салық салу
объектісі бар жеке тұлғалар;
3.Қазіргі уақытта мүлік салығын төлеуден босатылғандар қатарына:
-өз ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру, сақтау және қайта өңдеу
процесінде тікелей пайдаланатын, меншік құқығында бар салық салу
объектілері бойынша бірыңғай жер салығын төлеушілер;
-мемлекеттік мекемелер;
-уәкілетті мемлекеттік органның қылмыстық жазаларды атқару саласындағы
түзеу мекемелерінің мемлекеттік кәсіпорындары;
-діни бірлестіктер.
Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер үшін негізгі құралдар (оның ішінде
тұрғын үй қорының құрамында тұрған объектілер) мен материалдық емес
активтер салық салу объектісі болып табылады.
Бухгалтерлік есептің деректері бойынша анықталатын салық салу
объектілерінің орташа жылдық қалдық құны заңды тұлғалар мен жеке
кәсіпкерлердің салық салу объектілері бойынша салық базасы болып табылады.
Салық Кодексінде қарастырылатын салықтардан басқа заңды тұлғаларға өз
қызметін жүзеге асыру үшін алымдар мен төлемдер анықталған.
Алымдар – салық төлеушілерге белгілі бір құқықтық мәртебе берілгенде
немесе белгілі бір қызмет түрін бастар алдында төленеді. Алымдардың
түрлеріне мына аталғандар жатады:
– заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін;
– жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін;
– жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған мәмілелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым;
– жылжымалы мүлік кепілін мемлекеттік тіркегені үшін;
– радиоэлектрондық құралдар мен жоғары жиіліктегі құрылғыларды;
– көлік құралдарын, сондай-ақ оларды қайта тіркегені үшін;
– дәрілік заттарды, медициналық мақсаттағы бұйымдар мен
медициналық техниканы, сондай-ақ оларды қайта тіркегені үшін
алым;
– туындылар мен сабақтас құқықтар объектілеріне құқықтарды,
туындылар мен сабақтас құқықтар объектілерін пайдалануға арналған
лицензиялық шарттарды, сондай-ақ оларды қайта тіркегені үшін
алымдар.
Ал төлемақы – мемлекет меншігіндегі объектілерді пайдаланған кезде
төленетін төлем. Төлемақының қазіргі күні 9 түрі қолданылады:
– жер учаскелерін пайдаланғаны үшін;
– жер үсті көздерінің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлем;
– қоршаған ортаға эмиссия үшін төлемақы;
– жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін;
– орманды пайдаланғаны үшін төлемақы;
– ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін;
– радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін;
– кеме жүзетін су жолдарын пайдаланғаны үшін;
– сыртқы жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақы.
Салық міндеттемесі мемлекет алдындағы әрбір салық төлеушінің
міндеттемесі болып табылады және ол салық заңына сәйкес жүргізіледі.
Кәсіпорын салықтар мен төлемдерді Салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Кодексінің талаптарын
сақтаумен сәйкес аударып төлейді. Салық кодексі республикалық және
жергілікті бюджетке түсетін салықтарды, алымдар мен салымдарды және баска
да міндетті төлемдерді белгілейтін, Қазақстан Республикасы зандарымен
реттелетін кеден баж салығы, алымы мен төлемдері мәселерін коспағанда,
Қазақстан Республикасындағы барлық салықтық қатынастарды реттейтін бірден-
бір заңды кұжаты болып табылады. Салық кодексі салықтардың толық тізімін,
оларды есептеу тәртібін, салық салу объектілерін, салықтың негізгі
түрлері бойынша төлеушілерін анықтайды. Жоғарыда келтілірген кестелерде
жылдан жылға салық мөлшерлемелерінің азайғандығы көрінеді. Бұл еліміздің
экономикасын жоғарлату, халықтың әлеуметтік жағдайын жақсарту мақсатында
жасалынып отырады.
1.3 Салық есептілігі
Салық есебі – бұл Салық Кодексімен қарастырылған, топтастырылған
тәртіпке сәйкес алғашқы құжаттар деректері негізінде салық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1 Бюджетпен есеп айырсудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ...8
1.1 Бюджетпен есеп айырысудың мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Бюджетке төленетін міндетті төлемдерді есептеу
ерекшіліктері ... ... .14
1.3 Салық
есептілігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...23
2.Бюджетпен есеп айырсудың есебін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.1 ЖК–тің қаржылық–экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Бюджетпен тікелей салықтар бойынша есеп айырысу
есебі ... ... ... ... 33
2.3 Бюджетпен жанама салықтар бойынша есеп айырысу
есебі ... ... ... ... 42
3 Бюджетпен есеп айырсудың аудитін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... 45
3.1 Аудиттің мәні және
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
5
3.2. Бюджетпен есеп айырсудың
аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
3.3 Бюджеттік төлемдерді
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Мемлекет қоғамның әртүрлі ортада
қызығушылығын білдіреді, сәйкес саясатты ұйымдастырады және іске асырады –
экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, демографиялық және тағы басқаларды.
Мемлекеттің реттеу қызметі экономика саласында бюджетті-қаржылық, ақша-
несиелік, экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесіндегі объект пен субъектінің
арақатынасы ретінде болатын бағалы механизм формасында көрсетіледі.
Қазақстан Республикасы егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болған соң
өзінің салық жүйесін қалыптастыруға қажет болды. Мемлекет салықтар тек қана
бюджеттік кіріс жағын құрып қоймай, сонымен қатар экономикаға реттеу
жүргізіп отырады.
Бюджеттік-қаржылық жүйе мемлекеттің – бюджет пен бюджеттік емес
қорларды, қаржылық ресурстарын құрастыру мен қолдану жөні бойынша
қатынасты өзіне қосады. Салықтар тауарлық өндіріспен, қоғамның класстарға
бөлінуімен және әскер, сот және басқа қажеттіліктерді ұстау үшін қаражатты
қажет ететін мемлекеттің пайда болуымен бірге қалыптасты.
Мемлекеттік бюджет – жалпы мемлекеттік тұрғыдан бекітіп, пайдалану,
жұмсау үшін құрылатын қаржы қоры болып табылады. Бюджеттің қаржысы
экономиканы дамытуға, халықтың материалдық әл–ауқатын және мәдени деңгейін
көтеруге және басқа да мақсаттарға пайдаланылады. Мемлекеттік бюджеттің
негізгі көзі жеке және заңды тұлғалардан алынған салықтық түсімдерден
құрылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқына Жолдауында Дүние жүзінің экономикасын тұралатқан жаһандық дағдарыс
дауылы әлі басыла қойған жоқ. Алайда ол өзінің алғашқы алапат қуатынан
айырылды. Біз тастүйін дайын болғандықтан, оның салдары біздің еліміз үшін
соншалықты ауырға соққан жоқ. Дағдарысқа дейінгі кезеңде біз Қытай,
Үндістан және өзге де экономикасы қарыштап алға басқан мемлекеттер
қатарында дамудың жоғары деңгейіне көтерілдік. Өйткені біз оған қалай қол
жеткізуге болатынын білдік. Бәрін дұрыс жоспарлап, сауатты іске
асырғандықтан, біздің дамуымыз сәтті болды. Біз жасампаздыққа жұмыла
кіріскендіктен, дамудың даңғыл жолына түстік. Толағай табыстарымен дүние
жүзін мойындатқан Қазақстанның әлеуеті артып, экономикасы серпінді бола
түсті, - деп атап өтті. Бұл Қазақстан Республикасының салық саясатының
ұтымды құрылуы себебінен де болып отыр.
Бюджет жүйесінің негізін салықтардың құрайтыны белгілі. Салық –
қаржылық ғылымдарындағы негізгі түсініктерінің бірі. Сондықтан да оның
мәнін, міндеттері мен мақсаттарын оқудың маңызы зор.
Салықтар – мемлекет бiржақты тәртiппен заң жүзiнде белгiлеген, белгiлi
бiр мөлшерде жүргiзілетiн, қайтарымсыз және өтеусiз сипатта болатын,
бюджетке төленетiн мiндеттi ақшалай төлем.
Салық кодексі салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді белгілеу, енгізу және есептеу мен төлеу тәртібі жөніндегі билік
катынастарын, сондай–ақ мемлекет пен салық төлеуші арасындағы салық
міндеттемелерін орындауға байланысты қатынастарды реттейді.
Қазақстан Республикасының салық зандары Салык кодексінен, сондай–ақ
қабылдануы Салық кодексінде көзделген нормативтік құқықтык актілерден
тұрады.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу
жөніндегі Салық кодексінде көзделмеген міндет ешкімге жүктелуге тиіс емес.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер – Салық
кодексінде белгіленген тәртіпте және жағдайларда белгіленеді, енгізіледі,
өзгертіледі немесе күшін жояды.
Салық кодексі мен Қазақстан Республикасыньщ басқа да заң актілерінің
арасында қайшылыктар болған кезде, салық салу мақсатында Салық кодексінің
нормалары қолданылады. Салық кодексінде көзделген жағдайларды қоспағанда,
салық қатынастарын реттейтін нормаларды салыктық емес зандарға енгізуге
тыйым салынады.
Салықтық міндеттемелердің пайда болуы – заңдылықтың әр түрлі
фактілермен ара–қатынасынан пайда болады: мүлікті иемдену, тауар өткізу,
қызмет көрсету, табыс алу және т.б. Салық пен басқа да міндетті төлемдерді
есептеу мен төлеу тәртібі нормативтік базалармен реттеледі. Кәсіпорынның
салық есебі Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы Заңының
ережелеріне сәйкес жасалынуы тиіс және де осы заң Қазақстан Республикасында
бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк жүйесiн реттейдi, бухгалтерлiк
есептi жүргiзу мен қаржылық есептiлiктi жасаудың принциптерiн, негiзгi
сапалық сипаттамалары мен ережелерiн белгiлейдi.
Салық салудың негізгі мақсаты – белгілі бір территорияда заңда
көрсетілген мөлшерлемеге сәйкес салық алу ғана емес, сонымен қатар салықтың
барлық құраушы элементтерін (салық төлеуші, салық базасы, салық салу
объектісі, салық кезеңі және т.б.) анықтау болып табылады. Осы механизмнің
дұрыс құрылуы салық қызметінің негіздері мен салық салудың принциптеріне
негізделуі тиіс. Бұл салықтың қызметі мен мәнін, олардың қоғамдық
өндірістегі ролі мен жалпы салықтың экономикадағы әсерін тереңірек түсінуге
мүмкіндік береді.
Еліміздегі салық нормаларының өзіндік құрылу ерекшеліктеріне
байланысты мемлекет өзінің нормативтік базасын құруға мәжбүр болды, бұл
нормативтік базаның көмегімен салық жүйесінің құрылу мен салықтық
қарым–қатынастардың құқықтық реттелуі, белгілі салық түрлері мен
төлемдердің есептеу мен төлеу тәртібін бір жүйеге келтіру мақсатында
Қазақстанда Салық Кодексі қабылданды.
Салық пен бюджетке төленетін басқа төлемдерді есептеу мен төлеу
тәртібі – бухгалтерия қызметтерінің бірі болып табылады. Бухгалтерия – әр
кәсіпорынның жүрегі, осы салықтық өзгерістерге өте сезімтал келеді. Салық
жүйесінің құрылымы ұйымның қызметін жоспарлау мен болжауда шешуші роль
атқарады.
Зерттеу жұмысының мақсаты – нақты мысалдармен бюджетпен есеп
айырысуды талдау мен есебін жүргізудің негізгі аспектілерін оқу, оны
жетілдіру жолдарын қарастыру.
Осы қойылған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу
қарастырылды:
- салықтар мәні мен салықтың қызметтеріне түсініктеме беру;
- салық төлемдерінің жіктемесін зерттеу;
- бюджетпен есеп айырысудың теориялық аспектілерін қарастыру;
- кәсіпорында салық және басқа да міндетті төлемдер бойынша есеп
айырысу есебін талдау;
- бюджетпен есеп айырысу есебін жетілдіру жолдарын зерттеу.
Жұмыстың зерттеу объектісі – Бақтыбаев ЖК.
Зерттеудің ақпараттық базасын бюджетпен есеп айырысу есебі бойынша
Қазақстандық және шетел авторларының еңбектері; осы саланы реттейтін
нормативтік–құқықтық актілер; Бақтыбаев ЖК–нің жылдық қаржылық
есептіліктері мен бюджетке төленетін төлемдердің есебі құрайды.
Дипломдық жұмысты орындау барысында экономика ғылымының баланстық,
экономикалық–статистикалық, монографиялық және бухгалтерлік есептің өзіндік
әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы қолданылды.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БЮДЖЕТПЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бюджетпен есеп айырысудың мәні мен мазмұны
Мемлекет қоғамның әртүрлі ортада қызығушылығын білдіреді, сәйкес
саясатты ұйымдастырады және іске асырады – экономикалық, әлеуметтік,
экологиялық, демографиялық және тағы басқаларды. Мемлекеттің реттеу қызметі
экономика саласында бюджетті-қаржылық, ақша-несиелік, экономиканы
мемлекеттік реттеу жүйесіндегі объект пен субъектінің арақатынасы ретінде
болатын бағалы механизм формасында көрсетіледі.
Бюджеттік-қаржылық жүйе мемлекеттің – бюджет пен бюджеттік емес
қорларды, қаржылық ресурстарын құрастыру мен қолдану жөні бойынша
қатынасты өзіне қосады. Салықтар тауарлық өндіріспен, қоғамның класстарға
бөлінуімен және әскер, сот және басқа қажеттіліктерді ұстау үшін қаражатты
қажет ететін мемлекеттің пайда болуымен бірге қалыптасты.
Мемлекеттік бюджет – жалпы мемлекеттік тұрғыдан бөліп пайдалану,
жұмсау үшін құрылатын қаржы қоры болып табылады. Бюджеттің қаржысы
экономиканы дамытуға, халықтың материалдық әл-ауқатын, мәдени деңгейін
көтеруге және басқа да мақсаттарға пайдаланады. Оның негізін салықтар
құрайды.
Салықтың экономикалық мәні — шаруашылық субьектілерінен, азаматтардан
ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) белгілі
мөлшерін нақтылы жарна ретінде алып қалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.
Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен түсініктеме
берілген. Мәселен, Салық Кодексінде Салықтар – мемлекет бiржақты тәртiппен
заң жүзiнде белгiлеген, белгiлi бiр мөлшерде жүргiзілетiн, қайтарымсыз және
өтеусiз сипатта болатын, бюджетке төленетiн мiндеттi ақшалай төлемдер деп
атап көрсетілген. [1]
Байболтаева Н.Ә. оқулығында Салық дегеніміз — бұл мемлекеттің және
муниципалдық органдардың қызметін қаржылық жағынан қамтамасыз ету
мақсатында мемлекет (өкілетті орган ретінде) заңмен белгілеген заңды және
жеке тұлғалар төлейтін міндетті төлем. Яғни, ол ақшаның кайтарымсыз
алынуы. Салықты төлеу кезінде ақшаның бір жақты қозғалысы жүзеге асырылады
және ақша салық төлеушілерден мемлекеттік ақша қорына (бюджетке) түседі.
Сұлтанова Б.Б Салық есебі оқулығында Салық – мемлекеттік мәжбүрлеу
шарасымен қамтамасыз етілетін, тұрақты және баламасыз, қайтарылмайтын
сипаттағы белгілі бір мөлшерде, мемлекетпен заңды бекітілген салық
субъектісімен жүргізілетін, тиісті кұқықтык негіздегі өкілетті органмен
әкімшілік тәртіпте мемлекет табысына міндетті түрде ауда–рылатын ақшалай
төлем.
В. Радостовецтің оқулығында Салық – мемлекет алдындағы әрбір салық
төлеушінін міндеттемесі болып табылады және ол салық занына сәйкес
жүргізіледі деген анықтама берілген . [7]
Қазақстан Республикасы өз алдына егемендік алып, тәуелсіз мемлекет
болғасын, экономиканы дербес түрде басқарды. Мемлекетгік басқару жүйелеріне
көптеген өзгерістер жасалып, бірнеше заң жобалары қабылданды. Оларға
қаншама өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Дамыған мемлекеттер мен
көрші мемлекеттердің жүргізіп отырған саясаттарын сараптай отырып,
өзіміздің ұлттық менталитетке сай, қажетті жақтарын алып отырды.
Бюджеттен мемлекеттік кірістер мен шығындарының құрылымын көруге
болады. Мемлекет бюджет арқылы мынандай төлемдер жасайды:
-ассигнованиялар - кәсіпорындар мен мекемелерге міндеттерін атқаруға
берілген ақша қаражаттары;
-субсидиялар – мемлекеттің ақшалай көмегінің бір түрі;
-сувенция – мемлекеттің белгілі бір мақсаттың орындалуына бағытталған
ақша қаражаты;
-дотация – зиянды шығындарды жабуға арналған төлемдер.
Нарықтың экономика мен мемлекеттің салық саясатыныц негізгі мақсаты -
бюджеттің кіріс бөлігін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету болып табылады.
Салық саясатының басты мақсаты — салық жүйесін кұру және оның тиімді
қызмет етуіне мүмкіндік беретін салық механизме іске асыру.
Мемлекеттің салық қызметі келесі бағыттардан тұрады:
– мемлекеттің салық жүйесінің қалыптасуы;
– салық салу саласында мемлекет органдарының міндетін анықтау;
– арнайы салық органдарының жүйесін қалыптастыру;
– салық заңын ұйымдастыру және оның сақталуына бақылауды жүзеге асыру;
Салық жүйесі де өз алдына сала болып қалыптасуы үшін, біршама
қиындықтарды бастан кешіре отырып, көптеген өзгерістер мен толықтырулар
жасалынып, қазіргі кезде тұрақты жүйеге түсті.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі реформалаудың үш кезеңінен
өтті.
Бірінші кезең – 1991 жылғы 9 шілдедегі Қазақ КСР Президентінің ҚазКСР
мемлекеттік салық қызметін құру туралы Жарлығымен ҚазКСР–нің басты
мемлекеттік салық инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27
жергілікті салық түрін қарастыратын салық жөніндегі заң актілер пакеті
кабылданды.
Екінші кезең – Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында
салық реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдады, онда еліміздің
салық жүйесі мен салық заңнамасын бірте–бірте халықаралық стандарт салық
салу принциптеріне сәйкестендіру көзделген еді. Осыған орай 1995 жылы 24
сәуірде Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы шықты. Бұл өз қаржы жүйемізді
құруға ықпал етті. Ең бастысы, салық төлеу жүйесі ықшамдалып, салық саны
45–тен 11–ге дейін қысқартылды. Оның ішінде бесеуі мемлекеттік, алтауы
жергілікті салықтар.
Үшінші кезең – 2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының Салық
кодексі қабылданып салық жүйесіне өзгерістер енгізілді.
Төртінші кезең – 2008 жылдың 10 желтоқсанында Қазақстан
Республикасының жаңа Салық Кодексі қабылданды.
Салық кодексі салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді белгілеу, енгізу және есептеу мен төлеу тәртібі жөніндегі билік
катынастарын, сондай–ақ мемлекет пен салық төлеуші арасындағы салық
міндеттемелерін орындауға байланысты қатынастарды реттейді.
Қазақстан Республикасының салық зандары Салык кодексінен, сондай–ақ
қабылдануы Салық кодексінде көзделген нормативтік құқықтык актілерден
тұрады.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу
жөніндегі Салық кодексінде көзделмеген міндет ешкімге жүктелуге тиіс емес.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер – Салық
кодексінде белгіленген тәртіпте және жағдайларда белгіленеді, енгізіледі,
өзгертіледі немесе күшін жояды.
Салық кодексі мен Қазақстан Республикасыньщ басқа да заң актілерінің
арасында қайшылыктар болған кезде, салық салу мақсатында Салық кодексінің
нормалары қолданылады. Салық кодексінде көзделген жағдайларды қоспағанда,
салық қатынастарын реттейтін нормаларды салыктық емес зандарға енгізуге
тыйым салынады.
Салық зандары Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында қолданыста
болады, сонымен бірге жеке тұлғалар және занды тұлғалар мен олардың
құрылымдық бөлімшелері қолданады.
Салық бюджетке төленетін міндетті төлем болып саналатын болса, ал
салық салу салықтың түрлері бойынша енгізу, бекіту, есептеу және төлеу
тәртібіндегі мемлекеттің жалпы ережелерін қарастырады. [6]
Мемлекеттің тиімді салық салу процесін жүзеге асыру үшін бірнеше
принциптері бар.
Салықтардың созылымдылық принципі – бұл принциптің мәні мынада, яғни,
мемлекет өзінің күнделікті сұранысына байланысты салық ставкасын көтере
немесе төмендете алады.
Салық салудың Салық Кодексімен басқару принципі былайша өрнектеледі,
яғни салық төлеу бойынша міндетті осы салықтар салық кодексімен
қарастырылған жағдайда ғана пайда болады.
Салық салудың шындық принципі – болып салық салудың экономикалық
принципі табылады. Салық салудың шындық принципіне сәйкес, әрбір адам өз
табысына сай мемлекетті қолдауға қатысуы қажет.
Салық салудың үнемділік – прuнципіне сәйкес, салық жинау ең төменгі
шығындарда жүргізілуі қажет.
Қазақстан Республикасының салық заңдарының ережелері Салық Кодексінде
белгіленген салық салу принциптеріне қайшы келмеуі тиіс.
Қазакстан Республикасының салык заңдары салық салудың бірнеше
принциптеріне негізделеді, атап айтқанда:
- бірінші, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
төлеудің міндеттілігі;
- екінші, салық салудың айқындығы;
- үшінші, салық салудың әділдігі;
- төртінші, салық жүйесінің біртұтастығы;
- бесінші, салық заңдарының жариялылығы принциптері.
Ал, енді осы принциптерге жеке–жеке тоқталып өтетін болсақ:
1) салық салудың міндеттілік принципі – салық төлеушілер салық
заңдарына сәйкес салық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген
мерзімдерде орындауға міндетгі болуы тиіс. Бұл әрбір Қазақстандық азаматтың
негізі борышы, парызы болып саналады;
2) салық салудың айқындық принципі – Қазақстан Республикасының
салықтары және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері әрбір салық
төлеуші үшін айқын болуы тиіс. Салық салу айқындығы салық төлеушінің салық
міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық
негіздері мен тәртібі салық заңдарында белгіленген;
3) салық салудың әділдік принципі – Қазақстан Республикасында салық
салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Кез келген салық төлеуші
үшін салық салу жүйесі әділетті түрде шешілуі қажет. Жеке сипаттағы салық
жеңілдіктерін беруге тыйым салынады;
4) салық жүйесінің біртұтастық принципі – Қазақстан Республикасының
салық жүйесі Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында барлық салық
төлеушілерге қатысты біртұтас болып табылады;
5) салық заңдарының жариялылық принципі – салық салу мәселелерін
реттейтін нормативтік құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде
жариялануға тиіс.
Бұл принциптердің қолданылуы салық салудағы кедергілерді жойып, салық
салу жүйесін ретке келтіреді. [6]
Табыс — ұлттық табысты бөлу барысында мемлекетке, кәсіпорынға,
мекемеге немесе жеке тұлғаға түсетін ақшалай немесе материалдық ресурстар.
Салық төлеушілердің, яғни жеке және заңды тұлғалардың салық төлеу
көздерінің айырмашылықтары бар.
Салық төлеушілердің табыстары, бұл кімнің табысы болып саналатынына
байланысты болады және бірнеше нысандары бар:
– дивидендтер, рента;
– сыйақы, ұтыстар, роялти;
– жалақы, зейнетакы, стипендия, сақтандыру.
Қор – мемлекеттің, кәсіпорынның немесе жеке тұлғаның әлде бір мақсатқа
арналған ақша қаражаты немесе материалдык құндылықтар.
Жинақ – кәсіпорынның немесе жеке тұлғалардың банкілерге және жинақ
мекемелеріне салған, әдетте, талап ету мерзімі көрсетілмеген ақшалай
каражаттар.
Айналым қаражаттары – өнім өндіру мен өткізудің жоспарлы және үздіксіз
процесін қамтамасыз ететін өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларын
құру үшін бірлестіктерге, кәсіпорындарға, ұйымдарға авансыланған ақшалай
қаражаттың жиынтығы.
Қарыз қаражаттары – бір жақ (қарыз беруші) екінші жаққа (қарыз
алушыға) меншікті немесе оперативті басқаруды, ақшаны немесе түр–түсі
белгіленген заттарды табыстайтын, ал қарыз алушы сол тектес және сапасы
сондай затты немесе ақшаны кайтаруға міндеттенетін шартқа сәйкес берілетін
каражаттар.
Рента – алушыдан кәсіпкерлік кызметті талап етпейтін капиталдан,
мүліктен немесе жерден ұдайы алынып отыратын табыс; көптеген капиталистік
елдерде – меншік иесінің мемлекеттік заем облигациялары бойынша алатын
табысы.
Жалақы – біріншіден, әрбір кызметкер жұмсаған еңбектің саны мен
сапасына қарай бөлініп, олардың жеке тұтынуына берілетін ұлттық табыстың
ақша түріндегі табысы; екіншіден, еңбек үшін сыйақы.
Салық мөлшері — салық төлеушінің табысына карай алынатын салық сомасын
білдіреді және ол шекті, жеңілдікпен, орташа, нөлдік болып бөлінеді.
Салықтың шекті мөлшері – табыстың әр қосымша бірлігінен түсетін үстеме
салықты білдіреді, мәселен жеке табыс салығы, әлеуметтік салық, жеке
тұлғалардың мүлік салығы.
Салықтың жеңілдік мөлшері болады, оны мемлекет өз тарапынан белгілі
бір салық төлеушілерге әлеуметтік жағдайьн ескере отырып, салық ставкалары
бойынша жеңілдік жасайды (мәселен, салықты төлеу мерзімін ұзартады,
мүгедектерге немесе жалғыз басты азаматтарға, көп балалы аналарға,
мемлекетке еңбек сіңірген азаматтарға және басқа да).
Салықтың орташа мөлшері деп салық төлеушінің табыстарын орта есеппен
алады да, сол сомадан салық төлейді. Мысал ретінде патентті алуға болады.
Бюджетке түсетін салық түсімдерін есептеу үшін салықтың орташа мөлшері
қолданылады.
Ал, нөлдік салық мөлшері, бұл салық төлеуден босатылады (мысалы,
қосылған құн салығында нөлдік ставка бойынша салық төлеушілер бар).
Салық жеңілдіктері – төлем қабілетін, қоғамдық өндіріске қатысу және
баска да факторларды ескеріп заңмен қарастырылған жалпы ережеден шығару.
Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе
салық төлеуден түгел босату.
Қазіргі кезде кең таралған салық жеңілдіктерінің түрлерін С.Г.Пепеляев
ұсынған еді, яғни олар 3 топқа бөлінеді:
-алып тастау;
-жеңілдіктер;
-босату.
Алып тастау – салық салудың жекелеген обьектілері салық салудан алынып
тасталады.
Жеңілдіктер – салық базасын қысқарту.
Босату – салық ставкаларын төмендетуге бағытталған жеңілдіктер [1].
Салық экономикалық категория ретінде және өзінің қалыптасуы барысында
мынадай үш қызметті атқарады.
Ең бірінші кезектегі атқаратын қызметі, бұл — қазыналық.
Мемлекет өз қазынасын толықтыру мақсатында табыс көздерін жасайды.
Салық төлеушілерге нормативтік кұкықтық актілер негізінде салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептейді, салық ставкалары
мен төлеу мерзімін белгілейді. Салықтардың казыналық қызметі–түрлі
субъектілер табысының бір бөлігі мемлекет пайдасына өтеді. Салықтың
қазыналық қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі құралып,
салықтың қоғамдық міндеті артады. Қорыта айтқанда, мемлекеттің бюджет
саясаты жүзеге асырылады.
Салықтың келесі қызметтерінің бірі – бақылау (реттеу).
Мемлекет экономиканы дамыту жолында салықтық реттеу процесі арқылы
экономиканың кейбір салаларын дамытуды ынталандырады және қажет жағдайда
тежеп отырады (салық жеңілдіктері жасалады, салық ставкаларын төмендетеді).
Бюджетке түскен салық түсімдерін реттейді және бақылап отырады. Кез келген
қызмет түріне бақылау жасау қажет. Ал енді салық түсімдеріне бақылау өте
қажет екені даусыз. Мемлекет бюджеттің кірісі мен шығысын есептейді, соған
сәйкес өз қызметін атқарады.
Салықтардың бақылау қызметінің арқасында салық жүйесінің тиімділігі
бағаланады, қаржы ағымдары мен қызмет түрлеріне бақылау қамтамасыз етіледі.
Салықтың келесі атқаратын қызметтерінің бірі — қайта бөлу.
Бюджетке түскен салық түсімдерін қаржыландыруды қажет ететін
бағдарламалар жобасына сәйкес және әр салаларға мақсатқа сай бөлінуін
қарастырады. Салық түсімдерінің мақсатқа сай және өз уақтысында жұмсалуына
қадағалау жасайды.
Салықтың қайта бөлу қызметі мемлекетке салықты қоғамдағы экономикалық
және әлеуметтік процестерге әсер ету құралы ретінде колдануға мүмкіндік
береді.
Салықтардың қайта бөлу қызметінің көмегімен бюджетте ақша қаражаттары
жиналады, осыдан кейін жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге бағытталады,
әлеуметтік топтардың табыстары арасындағы қатынастарды өзгерту жолымен
әлеуметтік тепе–теңдікті ұстап тұрады.
Салық – бірінші кезекте, бюджет саясатын жүзеге асыра отырып,
мемлекеттік бюджетті толықтыруды көздейді. Осы бюджетке түскен салық
түсімдеріне қайдан келеді және қайда кетеді жөнінде бақылау жасайды. Ал
енді осы қызметтердің қорытындысы ретінде бюджетке түскен салық және
салықтық емес түсімдерге қайта бөлу жасалады.
Мұның мақсаты – мемлекет әділетті түрде өз шығындарын да жаба отырып,
елдің әлеуметтік топтарына да қолдау көрсетіп, басқа да шығыстарды жаба
білу.
Көптеген экономикалық әдебиеттерде салықтардың бірнеше қызметтері атап
көрсетілген. Мәселен, ынталандырушы. Салықтардың ынталандырушы қызметінің
көмегімен мемлекет өндірістің және басқа да шаруашылық субъектілерінің
дамуын ынталандырады. Сонымен қатар салық жеңілдіктерін, төмен пайызды
салық ставкаларын енгізеді.
Салықтардың ынталандырмайтын қызметі оларды басу мақсатында әрекеттің
қандай да бір түріне арнайы салықты енгізу жолымен жүзеге асырылады.
Салықтардың тұрақтандырушы қызметі экономикалық өсу, техникалық
жаңару, халық санының өсуі үшін әр түрлі шаралар жасайды.
Салықтардың шектеу қызметі. Мемлекетке кейде бірсыпыра өндіріс
түрлерін дамыту тиімсіз болады. Салық саясаты арқылы мемлекет өндіріс
түрлерінің дамуын шектейді немесе тоқтатады, Қазақстан Республикасында бұл
қызмет әртүрлі пайыздық салық ставкаларымен қатар және нөл пайыздық салық
ставкалары арқылы жүзеге асуда. [6]
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық
белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі –
айлық, токсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде немесе мөлшерде (салық
ставкасы) алынады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінде салықтардың меншікті
салмағы 90 пайызын құрайды. Сол себепті оның есебін ұйымдастыру, салық
базасын дұрыс анықтау үлкен мәнге ие екендігі түсінікті.
1.2 Бюджетке төленетін міндетті төлемдерді есептеу ерекшіліктері
Салық Кодексі республикалық және жергілікті бюджетке түсетін
салықтарды, алымдар мен салымдарды және басқа міндетті төлемдерді
белгілейтін, Қазақстан Республикасы заңдарымен реттелетін кеден баж салығы,
алымы мен төлемдерін қоспағанда, Қазақстан Республикасындағы барлық
салықтық қатынастарды реттейтін заңды құжат болып табылады. Салық Кодексі
салықтардың толық тізімін, оларды есептеу тәртібін, салық салу
объектілерін, салықтың негізгі түрлері бойынша төлеушілерін анықтайды.
Салықтар, алымдар мен басқа міндетті төлемдер деп Кодексте белгіленген
тәртіпке сәйкес Қазақстан Республикасының бюджет жүйесіне төлеушілерден
аударылған қаражаттарды айтамыз.
Салықтарды, алымдарды және басқа да мінтедді төлемдерді енгізу мен
аудару немесе тоқтату құқығы Қазақстан Республикасының заң органдарының
өкілеттілігіне жүктелген. Бұл құқық тек қана Салық кодексіне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу арқылы жүзеге асырылады. Қазақстанның салық жүйесі оның
бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты бірыңғай болып
табылады.
Салық бюджетке төленетін міндетті төлем болып саналса, ал салық салу
салық түрлері бойынша енгізу, бекіту, есептеу және төлеу тәртібіндегі
мемлекеттің жалпы ережелерін қарастырады.
Мемлекет салық саясатын – салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның
оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік – экономикалық мақсаттар мен
міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
Нарықтық экономика және мемлекеттік салық саясатының мақсаты –
бюджеттің кіріс бөлігін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету болып табылады.
Салық төлеуші, салық міндеттемесін орындау барысында, салық салынатын
объектісін, салық базасын, салық мөлшелемесін, салық кезеңін білуге
міндетті. Оларға нақты түсінік беріп кетсек, Салық базасы – салық салу
объектісінің құны, физикалық немесе өзге де сипаттамаларын білдіреді,
олардың негізінде салықтың және бюджетке төленуге жататын басқа да міндетті
төлемдердің сомасы анықталады. Салық мөлшерлемесі салық салу объектісінің
немесе салық базасының өлшем бірлігіне салықты және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді есептеу жөніндегі салық міндеттемесінің
шамасын білдіреді. Салық мөлшерлемесі салық салу объектісінің немесе салық
базасының өлшем бірлігіне процентпен немесе абсолютті сомамен белгіленеді.
Ал салық кезеңі ол салықтың және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің жекелеген түрлеріне қатысты белгіленген уақыт кезеңі болады, ол
аяқталған соң салық салу объектісі, салық базасы анықталады, салықтың және
бюджетке төленетің басқа да міндетті төлемдердің сомасы есептелінеді.
Салық кодексінде салықтардың келесі түрлерін қарастырады:
– корпоративтік табыс салығы;
– жеке табыс салығы;
– қосылған құн салығы;
– акциздер;
– экспортқа рента салығы;
– жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салығы;
– әлеуметтік салық;
– көлік құралы салығы;
– жер салығы;
– мүлік салығы;
– ойын бизнесі салығы;
– тіркелген салық;
– бірыңғай салық.
Корпоративті табыс салығы. Есепті жылда салық салынатын табыстары бар
заңды тұғалар табыс салығын төлеушілер болып табылады. Табыс салығын
төлеушілер қатарына заңды тұлғалар, олардың филиалдары және оқшауланған
бөлімшелер кіреді.
Қазақстан Республикасында корпоративті табыс салығы салықтардың ішінен
ең күрделісі және салық сомасы жағынан ең ауқымды.
Корпоративті табыс салығын салу бойынша объектісі болып мыналар
табылады:
-салық салынатын табыс;
- төлем көзінен салық салынатын табыс;
-Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жұмыс
істейтін резидент емес заңды тұлғаның таза табысы.
Корпоративті табыс салығы бойынша бюджетпен еспеп айырысу 3110
Төленуге тиісті корпорациялық табыс салығы пассивті шотта жүргізіледі.
[7]
Қазақстан Республикасындағы көздерден тек қана төлем көзінен салық
салуға жататын табыстар алатын және Қазақстан Республикасында қызметін
тұрақты мекеме арқылы жүзеге асырмайтын резидент еместі қоспағанда,
корпоративтік табыс салығын төлеуші, корпоративтік табыс салығы бойынша
декларацияны орналасқан жеріндегі салық органына есептік салық кезеңінен
кейінгі жылдың 31 наурызынан кешіктірмей табыс етеді.
Корпоративтік табыс салығын төлеуші корпоративтік табыс салығы бойынша
декларациямен бір мезгілде өзі орналасқан жердегі салық органына қаржылық
есептіліктің халықаралық стандарттарына және бухгалтерлік есеп пен қаржылық
есептілік туралы Қазақстан Республикасы заңнамасының талаптарына сәйкес
жасалған жылдық қаржылық есептілікті табыс етеді.
Жеке тұлғалардан ұсталатын табыс салығы. Жеке табыс салығы – жеке
тұлғалардың ең бірінші кезекте төлейтін салығы болып табылады. Себебі,
тапқан табыстарынан немесе табыс көздерінің бір бөлігін салық ретінде
аударып отырады.
Қазақстан Республикасының Президентінің халыққа арналған Жолдауында
жеке табыс салығының мөлшерлемесін төмендетіп, салық төлеу тәртібін оңтайлы
етіп, белгілі бір жүйеге келтіруді атап өтті, яғни оны жеке тұғаларға
халықтың әлеуметтік жағдайын жаксаруына қосқан үлесі ретінде қарауға
болады.
Жеке тұлғалар бойынша бюджетпен есеп айырысу есебі 3140 пассивті
шотында жүреді. Есепті жыл бойы салық салынатын табысқа ие болған жеке
тұлғалар салық төлеушілер болып табылады.
Жеке табыс салығы бойынша негізінен екі салық салу объектілері бар:
– төлем көзінен салық салынатын табыстар;
– төлем көзінен салынбайтын салықтар.
Салық салу объектілері осы Кодекстің 156-бабында көзделген түзетулер
ескеріле отырып, салық салуға жататын табыстар мен осы бөлімде көзделген
тәртіппен және мөлшердегі жағдайларда салық шегерімдері арасындағы айырма
ретінде айқындалады.
Дара кәсіпкерлерді Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес
мемлекеттік тіркеу мақсатында салық салуға жататын табыстың жеке табыс
салығы салынбайтын мөлшерін жеке тұлға үшін күнтізбелік жылда тиісті қаржы
жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген ең төменгі
жалақының 12 еселенген мөлшері құрайды.
Жеке табыс салығының мөлшерлемесі соңғы жылдары елеулі өзгертілген
жоқ. Қолданылып жатқан 2010 жылғы Салық кодексінің 158 бабында жеке табыс
салығы 10%-ды құрады, ал Қазақстан Республикасындағы және одан тысқары
жерлердегі көздерден алынған дивидендтер түрідегі табыстар мөлшері 5% болып
қалды.
Жеке тұлғалардың жылдық жиынтық табысына еңбекақы түрінде алынатын
табыстар, кәсіпкерлік қызметтен алатын табыстары, жеке тұлғалардың мүліктік
табыстары тағы да басқа табыстары кіреді. Жеке тұлғалардың мүліктік
табысына тек қана активтің келесі түрлерінің құндарына инфляцияға
байланысты түзетуді есепке ала отырып өткізуден түскен құнның өсімі жатады:
салық төлеушінің тұрақты тұратын жері болып табылмайтын жылжымайтын
мүліктің, құнды қағаздардың, заңды тұлғаларға және басқа да материалдық
емес активтерге қатысу үлесі; шетелдік валюта; асыл тастар және асыл
металдардан, олардан жасалған зергерлік бұйымдардан, құрамында асыл тастар
және металдар бар басқа да бұйымдардан, өнер туындылары мен
антикварианттар. Жеке тұлғалардың салық төлейтін табыстарының құрамы салық
кодексінде қаралады.
Төлем көзінен алатын табысына салынатын салықтар. Төлем көзінде
салынатын салық төлеушінің табысынан алынады, олардың қатарына-
еңбеккерлердің табысы. Төлем кезінде салық салынатын, еңбеккерлердің
табысына жұмыс берушілердің ақшалай немесе заттай нысанда есептеген
еңбекақысы жатады, оған әрекет етіп тұрған салық заңында қарастырылған,
салық шегерімін азайтатын сомасы, материалдық олжасы, әлеуметтік және
материалдық игілік тағы басқа табыстар кіреді:
1) бір жолғы төлемдерден түскен табыс. Бұндай төлем түрлері алдын-ала
жасалған келісім-шарт бойынша анықталады;
2) жинақтау зейнеткерлік қорларынан төленетін зейнеткерлік төлемдері,
бұл өз кезегінде айлық есептік көрсеткіштерді азайтады;
3) жеке тұлғаның салық агентінен түсетін табыстары;
4) жеке тұлғаға төленетін ұтыстар, марапаттаулар, дивиденттер, табыстың
бұл түріне 15% деңгейінде салық салынады;
5) стипендия, бұларға да салық салынады, сондай-ақ стипендия мәдениет,
ғылым тағы да басқа қайраткерлерге арналады;
6) сақтандыру қоры бойынша табысы.
Төлем көзінен салық салынбайтын табыстар. Төлем көзінде салық
салынбайтын табысқа салық төлеушінің келесі табыс түрлері жатады:
– мүліктік табысы;
– жеке кәсіпкерлердің салық салынатын табысы;
– адвокаттардың табысы және нотариустардың табысы;
– басқа да табыстар.
Егер Кодекстің 182-бабында өзгеше белгіленбесе, төлем көзінен салық
салынбайтын табыс Кодекстің түзетулерін ескере отырып, сал ьб ық салуға
жататын табыс пен Кодекстің 166-бабының 1-тармағында белгіленген салық
шегерімдері арасындағы айырма ретінде айқындалады. Кодекстің белгіленген
салық шегерімдері, егер көрсетілген шегерімдер қызметкердің табысын
айқындаған кезде жүргізілмеген болса, төлем көзінен салық салынбайтын
табыстардың жиынтық сомасы бойынша жеке табыс салығын есептеу кезінде
қолданылады .
Әлеуметтік салық. Әлеуметтік салық — заңды тұлғалардың бюджетке
төлейтін салықтарының бірі. Оның басқа салық түрлерінен ерекшелігі, бұл
салықтың мөлшері кәсіпорынның жұмысшылары мен қызметкерлеріне олардың
атқарған қызметі мен орындаған жұмысы үшін есептелетін еңбекақы төлеу
қорына тікелей байланысты болып табылады. Яғни бұл салық ұйымның еңбекақы
төлеу қорының белгілі бір пайызы түрінде есептеліп кәсіпорынның шығындарына
қосылып отырады. Бірақ та жұмысшылар мен қызметкерлерге есептелген
еңбекақыдан ұсталмайды. Әлеуметтік салықты төлеушілердің қатарына барлық
заңды тұлғалар мен кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалар жатады.
Әлеуметтік салық салу объектісіне, яғни еңбекақы төлеу қорына табыстың
барлық түрлері кіреді; оның ішінде: әр түрлі сыйақылар, жәрдемақылар, жеке
әлеуметтік жеңілдіктер, тағы да басқадай төлемдер.
Тұрақты мекеме арқылы жұмыс істейтін заңды тұлғалар – резидент,
резидент еместерге әлеуметтік салық 11% ставка бойынша есептеледі.
Арнаулы салық режимдерін қолданатындарды қоспағанда, дара кәсіпкерлер,
жекеше нотариустар, адвокаттар өзі үшін тиісті қаржы жылына арналған
републикалық бюджет туралы заңда белгіленген айлық есептік көрсеткіштің екі
еселенген мөлшерінде және әрбір қызметкер үшін айлық есептік көрсеткіштің
бір еселенген мөлшерінде әлеуметтік салық төлейді.
Тірек-қимыл мүшесі бұзылған, есту, сөйлеу, көру қабілетінен айрылған
мүгедектер жұмыс істейтін мамандандырылған ұйымдар 4,5 процент ставка
бойынша әлеуметтік салық төлейді.
Әлеуметтік салықтың сомасы Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы
Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес есептелген әлеуметтік аударымдар
сомасына азайтылуға жатады.
Қосылған құн салығы. Бұл өндіріс процесіне және тауардың, жұмыстың,
қызметтердің айналысына қосылған, сату айналымына салынатын құн бөлігінің
бюджетке аударылатын, қосылған құн салығы болып табылады, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының аумағына тауарларды импорттау кезінде жасалатын
аударымдар. Бюджетке төлеуге жататын қосылған құннан, орындалған жұмыстан,
көрсетілген қызметтен ұсталынады.
Қазақстан Республикасында қосылған құн салығы бойынша есепке тұрған
мына тұлғалар қосылған құн салығын төлеушілер болып табылады:
– дара кәсіпкерлер;
– мемлекеттік мекемелерді қоспағанда, резидент – заңды тұлғалар;
– қызметін Қазақстан Республикасында филиал, өкілдік арқылы жүзеге
асыратын резидент еместер;
– сенімгерлікпен басқару құрылтайшыларымен не сенімгерлікпен басқару
туындайтын өзге жағдайларда пайда алушылармен сенімгерлікпен басқару
шарттары бойынша тауарларды, жұмыстарды, қызмет көрсетулерді өткізу бойынша
айналымды жүзеге асыратын сенімгерлікпен басқарушылар;
– Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына сәйкес Қазақстан
Республикасының аумағына тауарларды импорттаушы тұлғалар қосылған құн
салығын төлеушілер.
Қосылған құн салығының негізгі салық салу объектілері мыналар:
– салық салнатын айналым;
– салық салынатын импорт табылады.
Сондай-ақ еңбекақы заттай түрде төленген жағдайда берілетін
тауарлардың құнына қосылған құнға салынатын салық енгізіледі. Салықтан
босатылған тауарлардан басқа, сырттан әкелінетін тауарларға салық салынады.
Қазақстан Республикасында тауарлар, жұмыстарды, қызмет көрсетулерді
өткізу бойынша, Қазақстан Республикасында қосылған құн салығын төлеуші
болып табылмайтын және қызметін филиал, өкілдік арқылы жүзеге асырмайтын
резидент еместен жұмыстарды, қызмет көрсетулерді сатып алу бойынша қосылған
құн салығын төлеуші жасайтын айналым салық салынатын айналым болып
табылады.
Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына сәйкес декларациялануға
жататын, Қазақстан Республикасының аумағына әкелінетін немесе әкелінген
тауарлар салық салынатын импорт болып табылады.
Қосылған құн салығының ставкасы 12 процентті құрайды және салық
салынатын айналым мен салық салынатын импорттың мөлшеріне қолданылады.
Қосылған құнға салынатын салық "Қосылған құнға салынатын салық"
шотында есептеледі. Бұл пассивтік шот болғандықтан кредитіне салынған салық
сомасы, ал дебитіне бюджетке аударылған және субъектінің жабдықтаушыларға
тиісті түрде ресімделген салық шоты бойынша төлеген сомалары жазылады.
Акциз салығы. Акциздік салық дегеніміз - сатылатын тауарлардың
бағасына қосылатын, сатып алушы төлейтін салық болып табылады. Акциз салығы
Қазақстан Республикасының аумағында шығарылған және Қазақстан
Республикасының аумағына импортталатын тауарларға салынады. Яғни спирттің
барлық түрлері, темекі өнімдері,құрамында темекісі бар басқа да өнімдер
және күнделікті қолданылмайтын басқа да бұйымдар жатады.
Акцизделмейтіндерге мыналар жатады:
– акцизделген тауарларды сыртқа (экспортқа) сатқан жағдайда;
– мемлекеттік өкілетті органдармен анықталған квота шегіндегі этил
спирттері;
– медицинаға арналған құрамында спирт бар өнімдер.
Қазақстан Республикасы аумағында акцизделуге жататын тауарларды
өндіретін немесе акциздеуге тиісті тауарларды импорттайтын немесе Қазақстан
Республикасы аумағында ойын бизнесін жүзеге асыратын барлық заңды тұлғалар
акциз салығын төлеушілер болып табылады. [6]
Акциз ставкалары Салық Кодексінің 280-бабында көрсетілген
мөлшерлемелерде төленеді. Акцизделетін тауарларға акциз есепті салық
кезеңінен кейінгі айдың 15-нен кешіктірілмей бюджетке аударылуға жатады.
Көлік құралына салынатын салық. Көлік құралына салық төлеуші болып
иелігінде салық салынатын объектілері бар жеке тұлғалар және иелігінде
салық салынатын объектілері бар, оларға шаруашылық жүргізуге және оларды
жедел басқаруға құқылы заңды тұлғалар, олардың құрылымдық бөлімшелері болып
табылады. Көлік құралдарынан түскен салықтар жолды жөндеуге жұмсалады және
жер мен мүлік салықтарымен бірге бюджекте түсетін жергілікті салық болып
саналады.
Бұл салықты төлеушілердің қатарына жатпайтындарға келесілер табылады:
- Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен көлік құралдарында
қажеттілігі бар нормативтерінің межесінде бірыңғай жер салығын төлеушілер;
- ауыл шаруашылық өнімдерің өндірушілер, оның ішінде өз ауыл
шаруашылық өнімдерін өндіру барысында қолданатын арнайы ауыл шаруашылық
техникасы бойынша бірыңғай жер салығын төлеушілер. Арнайы мамандандырылған
техниканың тізбесі Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді;
- мемлекеттік мекемелер;
- Ұлы Отан соғысы ардагерлері және оларға теңдестірілген тұлғалар
-салық салынатын объекті болып есептелетін бір көлік құралы бойынша;
- мүгедектер - иеліктеріндегі салық салынатын объекті болып
есептелетін бір көлік құралы - мотоколяска немесе автокөлік бойынша;
- Кеңес Одағының Батыры және Социалистік Еңбек Ері, Халық каһарманы
атағы бар тұлғалар, үш дәрежелі Даңк орденімен, Отан орденімен
марапатталғандар, Ардақты ана атағы бар, Алтын алқа, Күміс алқа
алқаларымен марапатталған көп балалы аналар - салық салынатын объекті болып
есептелетін бір көлік құралы бойынша;
- жеке тұлғалар – ауыл шарушылық құрылымынан шыққан кезде үлесі
ретінде алған жеті жылдан артық пайдалану мерзімі өткен жүк тасымалдайтын
автокөліктер бойынша.
Салық салынатын объектілері деп мемлекеттік тіркеуге жататын және
Қазақстан Республикасында есепте тұратын көлік тіркемелерінен басқа көлік
құралы болып танылады.
Жер салығы. Жер салығы – жер ресурстарын басқару жөніндегі уәкілетті
органға әр жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша берген жерлердің
мемлекеттік сандық және сапалық есебінің деректері негізінде меншік
құқығын, тұтарқы жер пайдалану құқығын, өтеусіз уақытша жер пайдалану
құқығын куәландыратын құжаттарға сәйкес есептеледі.
Жер салығын төлеушілер болып келесі аталғандар табылады:
-жеке меншік құқығындағы салық салу объектілері бар заңды және жеке
тұлғалар;
-тұрақты жер пайдалану құқығындағы салық салу объектілері бар
тұлғалар;
-бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығындағы салық салу
объектілері бар тұлғалар.
Жердің қандай да болсын санатқа тиесілігі Қазақстан Республикасының
жер заңнамасында белгіленеді. Елді мекендер жерлері салық салу мақсаты үшін
мынадай екі топқа бөлінген:
-тұрғын үй қоры, соның ішінде олардың жанындағы құрылыстар мен
ғимараттар орналасқан жерлерді қоспағанда, елді мекендер жерлері;
-тұрғын үй қоры, соның ішінде олардың жанындағы құрылыстар мен
ғимараттар орналасқан жерлер.
Жердің мынадай санаттарына салық салынбайды:
-ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жерлері;
-орман қорының жерлері;
-су қорының жерлері;
-босалқы жерлер.
Аталған жерлер, запастағы жерлерді қоспағанда тұрақты жер пайдалануға
немесе бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдалануға берілген жағдайда, жер
салығында белгіденген тәртіппен салық салуға жатады.
Мүлікке салынатын салық. Мүлік салығы - Қазақстан Республикасының
аумағында меншік, шаруашылық жүргізу құқығында салық салу объектісі бар
заңды тұлғалар, жеке кәспкерлер және жеке тұлғалар төлейтін салық түрі.
Мүлік салығын төлеушілер болып төмендегі аталғандар табылады:
1.Қазақстан Республикасының аумағында меншік, шаруашылық жүргізу
немесе оралымды басқару құқығында салық салу объектісі бар заңды тұлғалар;
2.Қазақстан Республикасының аумағында меншік құқығында салық салу
объектісі бар жеке тұлғалар;
3.Қазіргі уақытта мүлік салығын төлеуден босатылғандар қатарына:
-өз ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру, сақтау және қайта өңдеу
процесінде тікелей пайдаланатын, меншік құқығында бар салық салу
объектілері бойынша бірыңғай жер салығын төлеушілер;
-мемлекеттік мекемелер;
-уәкілетті мемлекеттік органның қылмыстық жазаларды атқару саласындағы
түзеу мекемелерінің мемлекеттік кәсіпорындары;
-діни бірлестіктер.
Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер үшін негізгі құралдар (оның ішінде
тұрғын үй қорының құрамында тұрған объектілер) мен материалдық емес
активтер салық салу объектісі болып табылады.
Бухгалтерлік есептің деректері бойынша анықталатын салық салу
объектілерінің орташа жылдық қалдық құны заңды тұлғалар мен жеке
кәсіпкерлердің салық салу объектілері бойынша салық базасы болып табылады.
Салық Кодексінде қарастырылатын салықтардан басқа заңды тұлғаларға өз
қызметін жүзеге асыру үшін алымдар мен төлемдер анықталған.
Алымдар – салық төлеушілерге белгілі бір құқықтық мәртебе берілгенде
немесе белгілі бір қызмет түрін бастар алдында төленеді. Алымдардың
түрлеріне мына аталғандар жатады:
– заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін;
– жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін;
– жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған мәмілелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым;
– жылжымалы мүлік кепілін мемлекеттік тіркегені үшін;
– радиоэлектрондық құралдар мен жоғары жиіліктегі құрылғыларды;
– көлік құралдарын, сондай-ақ оларды қайта тіркегені үшін;
– дәрілік заттарды, медициналық мақсаттағы бұйымдар мен
медициналық техниканы, сондай-ақ оларды қайта тіркегені үшін
алым;
– туындылар мен сабақтас құқықтар объектілеріне құқықтарды,
туындылар мен сабақтас құқықтар объектілерін пайдалануға арналған
лицензиялық шарттарды, сондай-ақ оларды қайта тіркегені үшін
алымдар.
Ал төлемақы – мемлекет меншігіндегі объектілерді пайдаланған кезде
төленетін төлем. Төлемақының қазіргі күні 9 түрі қолданылады:
– жер учаскелерін пайдаланғаны үшін;
– жер үсті көздерінің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлем;
– қоршаған ортаға эмиссия үшін төлемақы;
– жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін;
– орманды пайдаланғаны үшін төлемақы;
– ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін;
– радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін;
– кеме жүзетін су жолдарын пайдаланғаны үшін;
– сыртқы жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақы.
Салық міндеттемесі мемлекет алдындағы әрбір салық төлеушінің
міндеттемесі болып табылады және ол салық заңына сәйкес жүргізіледі.
Кәсіпорын салықтар мен төлемдерді Салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Кодексінің талаптарын
сақтаумен сәйкес аударып төлейді. Салық кодексі республикалық және
жергілікті бюджетке түсетін салықтарды, алымдар мен салымдарды және баска
да міндетті төлемдерді белгілейтін, Қазақстан Республикасы зандарымен
реттелетін кеден баж салығы, алымы мен төлемдері мәселерін коспағанда,
Қазақстан Республикасындағы барлық салықтық қатынастарды реттейтін бірден-
бір заңды кұжаты болып табылады. Салық кодексі салықтардың толық тізімін,
оларды есептеу тәртібін, салық салу объектілерін, салықтың негізгі
түрлері бойынша төлеушілерін анықтайды. Жоғарыда келтілірген кестелерде
жылдан жылға салық мөлшерлемелерінің азайғандығы көрінеді. Бұл еліміздің
экономикасын жоғарлату, халықтың әлеуметтік жағдайын жақсарту мақсатында
жасалынып отырады.
1.3 Салық есептілігі
Салық есебі – бұл Салық Кодексімен қарастырылған, топтастырылған
тәртіпке сәйкес алғашқы құжаттар деректері негізінде салық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz