Кесте мәліметтерінің қасиеттері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 1
1 Мәселенің қазіргі замандағы жағдайына шолу және оны талдау 2
1.1 Автоматтандырылған жұмыс орны түсінігі 2
1.2 Мәліметтер базасы туралы жалпы түсінік 7
1.3 Мәліметтер базасының ерекшелігі 9
1.4 Мәліметтер базасының кестесін құру 12
1.5 Компоненттер политрасы 16
1.6 Есептің қойылымы 19
2 Мәселелер кешенінің ақпараттық және бағдарламалық қамтамасыз етілуін
жобалау 20
2.1 Ақапараттарды өңдеудің компьютерлік жүйесінің құрылымын өңдеу 20
2.2 Жүйе құру технологиясын таңдау және мәліметтер базасын 23
ұйымдастыру 23
2.3 Жүйені өңдеуді қолдайтын аспаптық құралдары 29
3 Жобаны іске асыру нәтижелерін бағалау 35
3.1 Жалпы мағлұматтар 35
3.5 Шақыру және жүктеу 43
3.6 Қажетті техникалық жабдықтар 48
3.7 Кіріс мәліметтер 48
3.8 Шығыс мәліметтер 49
4 Экономикалық бөлім 49
4.1 Жалпы жағдай 49
4.2 Экономикалық есептеулер 52
4.3 Бағдарламаны енгізу 57
4.4 Тура кірістер 58
4.5 Жалпы пайда 58
5 Еңбекті қорғау және қауіпсіздік техникасы 60
5.1 Мекеме алаңындағы электр қауіпсіздігі 62
5.2 Құрылыс алаңындағы өрт қауіпсіздігі 62
5.3 Қоршаған ортаны қорғау 64
5.4 Қоршаған ортаны қорғау жөніндегі іс-шаралар 64
5.5 Жарықтандыру 65
5.6 Техникалық ұйымдастыру шаралары 67
5.6 Ауа баптауды есептеу 68
ҚОРЫТЫНДЫ 70
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 71
Қосымшалар 72
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде еліміздің әрбір үйінде отын ретінде газ қолданады. Және
еліміздің кейбір ауылдарынан басқа барлық облысына газ орталықтан қосылған
десек артық болмайды. Сондықтан да газ шаруашылығының ауқымды екенін
айтпасақ та белгілі. Енді, осы газды қолданушылар мен газбен қамтамасыз
ететін мекемелер арасындағы қатынасты нығайтып отырған, яғни қолданушыға
жеңіл әрі тез қызмет көрсету үшін заманауи технологиялар мен байланыс
құралдарының маңызы өте зор. Анығырақ айтсақ барлығы да компьютер арқылы
басқарылады. Сондай-ақ газ нарығына оралатын болсақ газ шаруашылығымен
айналысатын мекемелер мен газды қолданушылардың уақытты мүмкіндігінше
үнемдей алуы маңызды болып отыр. Бұған бірден бір себеп мекемелердің
автоматтандырылған жүйені қолдануы.
Қазіргі заманғы компьютерлік технологиялардың қолданылуы экономика мен
әлеуметтік салаларға көптеген жаңа мүмкіндіктер жаратып отыр. Кез - келген
авоматтандырылған жүйе өзара байланысқан көптеген модульдерден тұратын
күрделі аппараттық - программалық комплекстерді сипаттайды. Соңғы кездері
Қазақстанның саяси - экономикалық және қоғамдық өмірінде болып жатқан сан -
алуан өзгерістер іскерліктің көптеген түрін тудырып, оларды жүзеге асырумен
қоғамды жанталастыруда. Аталған жүйелерге деген сұраныс жоғары
болғандықтан, сондай-ақ олардың құны да жоғары болғандықтан, көптеген
компьютерлік техника шығарушы және бағдарламалық қамсыздандыру компаниялары
өздерінің ұсыныстарымен шығып отырады. Әрбір мекеменің автоматтандыру
бөлімінің алдында осы мәселені шешу, яғни көптеген бағдарламалардың ішінен
өздерін қанағаттандыратынын таңдау проблемасы тұрады. Мекемелер желісі
жүйеге мынадай негізгі екі талап қояды: коммерциялық ақпараттың
қауіпсіздігі және сенімділігі.
Ақпараттық-іздеу жүйелеріне қойылатын кейбір талаптарға қарамастан,
әрбір мекеме өзінің ішкі мәліметтерін өңдеудің өзіндік ерекшеліктерімен
дараланады. Бірақ көбінше мұндай іс-әрекеттерді орындауға арналған
ресурстар олардың өздерінде табыла бермейді. Өз мәселелерін шешу үшін олар
кәсіпқой программистердің көмегіне жүгінеді.
Сондықтан да бұл дипломдық жұмыста газ шаруашылығының
автоматтандырылған жүйесі құрылған. Жүйе MS Access бағдарламасында құрылып,
Delphi тілінде шақырылады. Автоматтандырылған ақпараттық жүйенің атап
айтатын артықшылығы деректерге қатынаушыларға яғни жұмысшыларға
бағдарламаның түсінікті әрі қарапайым болуы және деректердің тұтастығын
сақтаудың көптеген амалдары, тәсілдері қарастырылған.
1 Мәселенің қазіргі замандағы жағдайына шолу және оны талдау
1.1 Автоматтандырылған жұмыс орны түсінігі
Автоматтандырылған жұмыс орнын (АЖО) алдын-ала белгіленген қызметтерді
атқаруға арналған, жеке және коллективтік қолдану мүмкіндігіне ие
ақпараттық ресурстардың, ақпараттық-техникалық және ұйымдастырушылық-
технологиялық жабдықтардың жиынтығы ретінде анықтауға болады.
Әлемдік тәжірибеде ЭЕМ-ді жүйелік қолданудың ең алғашқы үлгісі
мәліметтерді өңдеу администрациялық жүйесі болып табылады, яғни банк
үрдісін автоматтандыру, бухгалтерлік есептеулер және т.б. Осындай типті
жүйенің тиімділігі автоматтандырылған ақпараттық базасына сүйенеді. Яғни,
бұл дегеніміз ЭЕМ жадысында тек қана жүйеге арналған есептерді шешу
ақпараты сақталады.
Администрациялық жүйелердің көлемі өсуіне байланысты мәліметтерді
өңдеу жүйелері автоматтандырылған басқару жүйелеріне (АБЖ) айналады, олар
өз кезегінде көлемінің өсуіне байланысты есептеу комплексіне (ЕК) айналады.
Автоматтандырылған есептеу жүйесі – бұл адам-машина жүйесі, яғни техникалық
құрал-жабдықтар көмегімен ақпаратты жинау, сақтау, өңдеу, белгіленген
компоненттер арқылы басқару стратегиясын тиімді ұйымдастыру және басқаруда
шешім қабылдайтын адамға немесе адамдар тобына нәтижелер беру. Тиімді
стратегия дегеніміз – объектілердің кейбір мінездемелерін төмендету немесе
жоғарлату.
Адамдар мен жүйе қарым-қатынасын қамтамасыз ету мақсатында, тіркелген
ақпараттар нәтижелеріне қатынас жасау мақсатында АБЖ негізінде АЖО-ны құру
мүмкіндігі пайда болады. АЖО – бұл адам мен ЭЕМ арасындағы интерактивті
қатынасты қамтамасыз ететін ақпараттық-аппараттық құрал-жабдықтар.
Жүйедегі барлық айналымды ақпараттар, басқару үрдісі барысында, жүйені
техникалық жабдықтар арқылы және тіркелген ақпараттардың нәтижелерін алу
арқылы арнайы жасалған алгоритмдер көмегімен өңделіп, АЖО-ға түседі.
Тіркелу – бұл мәліметтер базасы ретінде ұйымдастырылған, жүйеге түсетін
немесе жүйе айналымындағы кейбір ақпараттық массивтерінде жүрген
ақпараттарды ЭЕМ жадысына сақтау.
Құжаттау – бұл, негізі, ақпараттық массивтердің (мәліметтер
базасының), болашақта анализдеу үшін, экранға немесе принтерге шығатын
көрінісі.
Ақпараттарды ЭЕМ жадысында ақпараттық массивтер түрінде сақтау және
осы ақпарат масивтерінен монитор мен принтерге ақпаратты таңдап шығару,
тіркелу есептерін және ақпаратты құжаттау – осылардың барлығы АЖО
құрастырушысына жүктеледі.
1.1.1 АЖО іске асыру
АЖО-ны құрастыру негізіне келесі қағидалар жатады:
- Қолданушыға максимальді бейімделу, яғни аспаптық құрал-жабдықтар
құру арқылы АЖО-ның қолданушы деңгейіне бейімделуі және үйрену
мүмкіндігін қамтамасыз ету;
- Кәсіптік білімді қалыптастыру, яғни АЖО көмегімен қолданушы
өздігінен жаңа функцияларды автоматтандыру мүмкіндігін ұсыну және
жүйемен жұмыс кезінде жиналған тәжірибе арқылы жаңа есептерді
шешу;
- АЖО-ның белгілі-бір есептеулер типін шешу мәселелеріне
бейімділігі;
- Мәліметтерді өңдейтін жүйенің басқа элементтерімен қатынасын
қамтамасыздандыратын модульдік құрылым, сонымен қатар АЖО-ның
жұмыс барысында кейбір мәселелер әсерінен оңай өзгеруі;
- Тиімділік немесе ыңғайлылық, яғни қолданушының жұмыс жасауына
ыңғайлы жағдай жасау және жүйемен қатынас барысында тиімді
интерфейстің болуы.
Қолдану облысына байланысты АЖО топтастыруының функционалдық белгілері
келесідей болуы мүмкін:
- Администрациялық-басқарушылық персонал АЖО-сы;
- Радиоэлектрондық құрылғыларды және автоматтандырылған басқару
жүйесін құрастырушы АЖО-сы;
- Экономика, математика, физика және т.б. салаларындағы мамандар АЖО-
сы;
- Өндірістік-технологиялық бағыттағы АЖО.
АЖО-ның негізгі топтастыру белгісі эксплуатация режимі болып табылады,
яғни жеке, топтық және желілік эксплуатация режимдері. Алғашқы жағдайда АЖО
ДЭЕМ-да жүзеге асырылады, барлық ресурстар тек бір адамның қолында болады.
Мұнда жұмыс орны стандартыт емес, мамандандырылған есептерді шешуге
арналған және бұл жұмысты іске асыру үшін қуаты төмен ЭЕМ қолданылады.
Эксплуатацияның топтық режимінде администрациялық және функционалдық
қағидаларды біріктіретін бір ЭЕМ базасында бірнеше жұмыс орындары жүзеге
асырылады. Бұл жағдайда енді қуаты жоғары ЭЕМ-дер керек және күрделі
ақпараттық қамтама қолданылады. Эксплуатацияның топтық режимі әдетте жеке
бөлімшелердің мәліметтерін үлестірімді өңдеуін ұйымдастыру немесе тұрақты
мамандар және басшыларға қызмет етуді ұйымдастыру үшін қолданылады.
АЖО эксплуатациясының желілік режимі жоғарыда айтылған екі режимнің
қасиеттерін біріктіреді. Бұл жағдайда әр АЖО бір ЭЕМ базасында құрылады,
бірақ сонымен қатар есептеу желісіндегі кейбір ортақ ресурстарды пайдалану
мүмкіндігі бар.
Енді функционалдық ақпараттық қамтаманың нақты шарттарды қолдануға
бейімделуін қарастырайық. Ең алғаш болып техникалық персоналдың жұмысын
автматтандыруға арналған ақпараттық жабдықтар шықты. Ең қарапайым мысал
тексттік редакторлар (процессорлар). Олар ақпаратты жылдам енгізуді
қамтамасыз етеді, өңдеу мүмкіндігін береді, автоматты түрде қателерді
табады, текстті баспаға шығару үшін дайындауға көмектеседі. Тексттік
редакторларды қолдану анағұрлым жұмыс жылдамдығына әсерін тигізеді.
Әртүрлі құжаттарды дайындауға керекті ақпараттарды табу үшін,
мамандарға жиі үлкен көлемді мәліметтермен жұмыс істеуге тура келеді.
Осындай типті жұмыстарды жеңілдету үшін мәліметтер базасын басқару жүйесі
(МББЖ: DBASE, RBASE, ORACLE және т.б.) ойлап табылды. МББЖ үлкен көлемді
ақпараттарды сақтауға негізделген және ең бастысы керекті мәліметтерді тез
табу үшін қолданылады. Мысалы, картотекамен жұмыс барысында қажетті
ақпаратты табу үшін үнемі үлкен мәліметтер архивтерін қарауға тура келеді.
МББЖ бұл мәселені санаулы секундтарда шешеді.
Мамандардың көпшілігі әртүрлі кестелерді өңдеумен айналысады, себебі
экономикалық ақпараттың басым көпшілігі кестелік түрде болады. Үлкен
форматты электронды кестелер осындай құжаттарды құруға көмектеседі. Олар
өте тиімді болып келеді, себебі кіріс мәлеметтері өзгертілген кезде
өздігінен аралық және қорытынды мәліметтерді есептейді. Сондықтан олар
қазіргі кезде кеңінен қолданылады. Мысалы, шығын және пайда көлемдерін
жобалауда.
Көптеген мекемелерде басқару және бағыт беру үшін АЖО ақпараттық
жабдықтары қолданылады, яғни әрбіреуі басталу және аяқталу уақытынан
тұратын және жауапты қызметкерлері бар барлық басқару жұмыстары үрдістер
жиынтығы ретінде сипатталады. Осыған байланысты әр қызметкердің жұмысы
басқалармен байланысты болады және жалпы жұмыстардың жобасы құрылады.
Мұндай жоба уақыты келгенде автоматты түрде қызметкерлерге тапсырма
дайындайды, тапсырманың аяқталу уақытын белгілейді және қызметкерлердің
жұмысы туралы мәліметтерді жинайды.
Мекемелік ортада жетекші уақытының 95%-н және мамандар уақытының 53%-н
алатын мәліметтер алмасу маңызыды рөл ойнайды. Мысал ретінде элетрондық
пошта ақпараттық жабдығын айтуға болады. Поштаны қолдану мекеме ішінде
құжаттар алмасуға мүмкіндік береді, әртүрлі жұмыс орындарынан
хабарламаларды қабылдау, жіберу және өңдеу жүзеге асырылады, тіпті бір
мекеме ішіндегі мамандарға жиналыс жүргізуге болады. Мәліметтермен алмасу
мәселесі есептік желідегі АЖО жұмысымен тығыз байланысты.
Қазіргі таңда тексттік редактор, таблица және графикалық редакторлары
бар жетілдірілген пакеттердің құрастырылуы қарастырылуда. Бірдей
операцияларды орындау үшін әртүрлі программалар ақпараттың негізгі үш түрін
қолданады; сандық, тексттік жіне графикалық. Ақпаратты сақтау үшін, аталған
үш типті біріктіретін МББЖ қолданылады. Қазіргі кезде МББЖ күнделікті
өмірдің ажыратылмас бөлігі ретінде қолданыс табуда.
Дегенмен заманауи функционалдық ақпараттық қамтама әртүрлі маман
иелерінің барлық талаптарына жауап береді. Сондықтан мұндай ақпараттық
қамтаманың артықшылығы оның өзгеруінде. Ал АЖО-ға жаңа ақпараттық жабдықтар
енгізу екі бағытта жүзеге асырылады: жаңа мамандықтар үшін жаңа ақпараттық
қамтама құру және бар мамандықтар үшін ақпараттық қамтаманы
жаңарту. Қазіргі уақытта АЖО-ны кәсіптік бағытта құру қарастырылуда.
Ол келесідей сипатталады:
- Шешілетін есептерді есепке алу;
- Басқа қызметкерлермен қарым-қатынас;
- Кәсіптік әдеттерді есепке алу;
- тек ФАЖ-ді жасау емес, сонымен қатар арнайы техникалық
құрылғыларды жасау.
Мамандарды аталған АЖО-мен қамтамасыз ету мекеме қызметкерлерінің
еңбек өнімділігін арттырады, қызметкерлер санын қысқартады, тиімді жобалау
және басқару үшін, ақпараттардың өңдеу жылдамдығын арттырады.
Бүгінгі таңда АЖО-ның коптеген түрлері бар. Оған көз жеткізу үшін
интернетке кіру жеткілікті. Бүкіл әлемдік желіде АЖО-ны құратын және
ақпараттық қамтама жасайтын көптеген фирмаларды көруге болады.
АЖО топтастыруына тағы бір қырынан қарасақ, әртүрлі есептерді шешуге
жүйелендірілген. АЖО-ның келесідей топтары болуы мүмкін:
- Ақпараттық-есептеулік есптерді шешу үшін;
- Мәліметтерді дайындау және енгізу есептерін шешу;
- Ақпараттық-анықтамалық есептерді шешу;
- Бухгалтерлік есептеулер есептерін шешу;
- Статикалық мәліметтерді өңдеу есептерін шешу;
- Аналитикалық есептеулер есептерін шешу.
Кез-келген АЖО-ны белгілі топқа жатқызу үшін, біріншіден терең және
мұқият анализді керек етеді, яғни бір типті АЖО-лардын ішінен салыстырмалы
түрде тиімдісін таңдау.
Мамандардың зерттеулері бойынша АЖО мамандардың жұмыс орнында
орналасқан кәсіптік-бейімделушілік шағын есептеу жүйелері болып табылады
және олардың жұмыстарын автоматтандыруға арналған. Қызметтік тағайындалуына
байланысты, әр басқару объектісіне автоматтандырылған жұмыс орнын қарастыру
керек. Бірақ АЖО-ны құру түйіні жалпы болу қажет: жүйелілік, тұрақтылық,
бейімделушілік, тиімділік.
Жүйелік түйініне байланысты АЖО-ны құрылымы функционалдық тағайындау
арқылы анықталатын жүйе ретінде қарастырады.
Бейімделушілік түйіні элементтер стандарттары және ішкі жүйелерді
модульдік құрылымы арқасында әртүрлі жағдайларға бейімделуі болып табылады.
Тұрақтылық түйіні – бұл АЖО жүйесі ішкі және сыртқы факторлардың әсер
етуіне қарамастан негізігі функцияларды орындауды білдіреді. Бұл дегеніміз,
жеке бөлімдердегі ақаулар оңай жойылатын болуы керек, ал жүйенің жұмыс
қабілеттілігі тез қалпына келтірілуі керек.
АЖО тиімділігі жоғарыда айтылған түйіндердің деңгейлерінің интегралды
көрсеткіші ретінде қарастырылады.
АЖО қызметі жақсы көрсеткіштер көрсетуі мүмкін, егер мәліметтерді
өңдеу үшін адам мен машинаға қызметтерді дұрыс үлестіріп беретінболса.
Осыдан кейін АЖО тек қана еңбек үрдісін және тиімді басқаруды жоғарлатып
қана қоймай, мамандарға ыңғайлы жұмыс орны яғни мәліметтер базасы болып
табылады.
1.2 Мәліметтер базасы туралы жалпы түсінік
Мәліметтер базасы (МБ) - белгілі бір арнаулы ауқымға қатысты
мәліметтерді баяндау, сақтау мен амал-тәсілдермен ұқсата білудің жалпы
приициптерін қарастыратын белгілі бір ережелер бойынша ұйымдастырылған
мәліметтердің жиынтығы. Адамның қатысуы ықтимал, автоматтық құралдармен
өңдеуге жарамды түрде ұсынылған ақпарат мәліметтер ретінде түсініледі.
Қарапайым МБ мысалы ретінде телефон анықтамалығын, поездар қозғалысы
кестесін, кәсіпорын қызметкерлері туралы мәліметтерді, студенттердің сессия
тапсыру қорытындылары және т.б. атауға болады.
Электронды МБ-сының басты қасиеті - ақпаратты тез іздестіру мен
сұрыптау (іріктеу), сондай-ақ берілген форма бойынша есепті қарапайым
түрлендіру (жасау) мүмкіндігі. Мысалы, сынақ кітапшаларының нөмірлері
бойынша студенттердің аты-жөндерін оңай айыруға болады немесе жазушының аты-
жөні бойынша шығармаларының тізімін жасауға болады.
Мәліметтер базасын басқару теориясы дербес пән ретінде шамамен алғанда
XX ғасырдың 50-жылдарының басынан бері дами бастады. Осы уақыт ішінде
белгілі бір іргелі ұғымдар жүйесі калыптасты. Олардың бірқатарын
келтірейік.
Объект деп мағлұматтары мәліметтер базасында сақталатын
ақпараттың жүйенің элементтері аталады.
Атрибут - объектінің қасиеттерін ақпараттың бейнелеу. Әрбір объект
атрибуттардың кейбір жиынтығымен ситатталады.
Мәлметтердің басты элементі деп мәлметтердің басқа элементтерінің
мәндерін анықтауға мүмкіндік беретін осындай атрибут аталады.
Алғашқы кілт - объектінің (жазбаның) әрбір данасын бірегей түрде
жалғастыратын атрибут (немесе атрибуттар тобы), Екінші реттегі кілт -
бірнеше жазбалар (объект даналары) үшін мәні қайталанатын атрибут (немесе
атрибуттар тобы). Ең алдымен, екінші реттегі кілттер жазбаларды іздестіру
операцияларында қолданылады. Мәліметтер базасы ұғымымен мәліметтер базасын
басқару жүйесінің ұғымы тығыз (МББЖ) байланысты.
МББЖ - жаңа база құрылымын құруға арналған программаның құралдар
кешені, оны құрамын толықтыру, құрамында барды редакциялау және апаратпен
көрсетушілік (визуализация). База ақпаратын көрсетушілік ретінде берілген
критерийге сәйкес бейнеленетін мәліметтерді іріктеу, оларды реттеу, сосын
шығаратын құрылғыға беру немесе байланыс арналары бойынша беру.
Кез келген МББЖ мәліметтермен төрт қарапайым операция орындауға
мүмкіндік береді:
• кестеге бір немесе бірнеше жазбаны қосу;
• кестеден бір немесе бірнеше жазбаны жою;
• кейбір өрістердің бір немесе бірнеше жазбаларындағы мәндерді
жаңарту;
• берілген шартты қанағаттандыратын бір немесе бірнеше жазбаларды
табу.
МББЖ-ның тағы бір функциясы - мәліметтерді басқару. Мәліметтерді
басқару ретінде, әдетте, мәліметтерді рұқсат етілмей қол жетуден қорғау,
мәліметтермен жұмыс режимін көп мәрте пайдалануды қолдау және мәліметтердің
тұтастығы мен үйлесімділігін қамтамасыз ету түсініледі.
1.2.1 Мәліметтер базасын жіктеу.
Мәліметтер арасындағы байланыстарды орнату әдістері бойынша былайша
ажыратылады: Реляциялық, иерархиялық және желілік МБ.
Реляциялық МБ кесте түрінде мәліметтерді ұсынудың қарапайым және
әдеттегі формасы болып саналады. Көптеген теориялар ішінде кестеге қатынас
(relation) термині сәйкес келеді және ол МБ-ға осы атты берген. Ол үшін
дамыған математикалық аппарат - біріктіру, алу, азайту, қиылысу, қосу және
т.б. сияқты математикалық операциялар айқындалатын реляциялық есептеу мен
реляциялық алгебра. Осы типтегі МБ жасауға американдық ғалым Е. Кодд елеулі
үлес қосты.
Реляциялық МБ-ның жақсы қасиеті - оны қолдаудың аспаптық құралдарының
салыстырмалы қарапайымдылығы, кемшілігі - мәліметтер құрылымының қатаңдығы
(ерікті ұзындық кестесінің жолдарын берудің мүмкін еместігі) және оның
жұмысы жылдамдығының мәліметтер базасы мөлшеріне тәуелділігі. Мұндай МБ-ға
белгіленген көптеген операциялар үшін барлық МБ қарау қажетті болуы мүмкін.
Иерархиялық және желілік МБ қайсыбір ортақ белгісі бар мәліметтер
арасындағы байланыстардың бар болуын көздейді. Иерархиялық МБ-да мұндай
байланыстар ағаш-сызық жол (графа) түрінде бейнеленуі мүмкін, мұнда биік
ұшар бастан төменгі кішілеріне қарай біржақты байланыстар ғана болуы
ықтимал. Егер барлық ықтимал сұрақтар ағаш құрылымында бейнеленсе ғана, бұл
қажетті ақпаратқа жетуді тездетеді. Ақпарат алудың ешқандай басқа сұрау
салулары қанағаттандырмайды.
Аты айтылған кемшілік желілік МБ-дан алып тасталды, онда (тым
болмағанда, теориялық жағынан) бәрімен барлық жағынан байланыс болуы
ықтимал еді. Іс-тәжірибе жүзінде мұны іске асыру мүмкін болмағандықтан,
кейбір шектеулерге жүгінуге тура келеді.
Мәліметтердің әрбір элементі құрамында кейбір басқа элементтердің
сілтемесі болуы тиіс. Сол себептен ЭЕМ (электронды есептегіш машинаның)
оперативті және дискілік жадындағы едәуір ресурстар талап етіледі.
АЖ келесі ерекшелігін атап көрсетейік.
Толығымен айтқанда АЖ әдіс – тәсіл, зерттеулерсіз алуға болады,
сонымен қатар оны бұрын қолданған білімді қолдануға болады. Екінші тәсілі –
АЖ құрудың технологиясына сәйкес келеді. Белгілі технологияларды қолдану
процесс құрудың тиімді тәсілі мен сапалы нәтижелерді алуға мүмкіндік
береді.
АЖ құруда келесі анықтамалар мен таңдаулар қолдануды керек етеді.
- АЖ құрыла алатын немесе база арқылы қолданатын АЖ технологиясы
- Жобалау және еңгізілу жұмыстары көмегімен енгізілетін процесс ұжымы
немесе бизнес – процесс құру технологиясы.
Келесі технологияны құру және шығару механизмі.
Зерттеулер нәтижесі және жинақталған тәжірибе, АЖ аумағында алынған
өңдеулер, оның ішінде жобалау, АЖ құруда жалпы технологиялар құруда
көптеген міндеттер қолданылады.
Бұл технология көптеген бөліктер мен жобалардан және жеке жүйелерден
тұрады, сондай -ақ стандарттар мен құрылғылардан тұрады. Осы
технологияларды құрастырудың қатынастары келесі болып табылады.
1) АЖ құру және проектілеу үшін жалпы сұлба және жеке кезеңнің логикалық
тізбегін, кезең мен операцияларды керек етеді.
2) Егер әрбір сұлба этабында операция және кезеңді орындау құрамын
көрсетсек, онда сұлба АЖ құру технологиясы құрудың технологиялық
құрылымы өзіне пәндік облыс және есептеуді талдаудың құрылымын қосады.
3) АЖ құрудағы стандарттар барлық процесті орындауды қолданады.
Сонымен, осы аталғандарды қорытындылай келе, АЖ құрудың келесі сұлбасы
бар.
1.3 Мәліметтер базасының ерекшелігі
Мәліметтер базасы ДББЖ деген ұғымымен тікелей байланысты. ДББЖ
(Деректер базасымен айланысты жүйе) - мәліметтер базасын басқаратын
программа, яғни мәліметер базасында сақталған мәліметтерді сақтау,
сұрыптау, іздеу процесстерін жүзеге асыра алады.
ДББЖ-ның көптеген түрлері бар: IMS, CETOP, ORACLE, CLIPPER, FOX PRO,
ACCESS. Біз бұл жұмыста MS ACCESS-пен жұмысты қарастырамыз. MS ACCESS - бұл
Windows бағдарламасына арналған иннтерактивті ДББЖ. Бұл қабықтың есеп
беруде графикалық мүмкіндіктерінің ерекшелігін байқауға болады.
Қазіргі уақытта локалді және жойылған мәліметтер базасын құруға
және пайдалануға жол беретін программалық жүйелер жетерлік.
Мысалға, dBase, FoxPro, Access, Paradox(локалді) және Interbase, Oracle,
Sysbase, Informix, Microsoft SQL Server(жойылған).
Жойылған мәліметтер базасының файлдары жойылған компьютерде
орналасқан. Ескере кету керек, жойылған компьютер каталогтары
желілік диск ретінде қаралмайды.
Жойылған мәліметтер базасымен жұмыс істегендегі программа екі
бөлімнен тұрады : клиенттік және серверлік. Программаның клиенттік
бөлігі қолданушы компьютерінде жұмыс істейтін серверлік программамен
байланысты қамтамасыз етеді : жойылған компьютерге жіберілетін сауал
әдісімен мәліметтерге рұқсат береді. Программаның серверлік бөлімі
жойылған компьютерде жұмыс істеп, сауалды қабылдап, оларды орындап
қайтадан мәліметтерді клиенттік программаға жібереді. Сауалдар SQL
тіліндегі командалар болып табылады. SQL – құрылымдалынған
сауалдардың тілі.
1.3.1 Мәліметтер базасының құрылымы
Мәліметтер базасы – бұл ережеге сәйкес кейбір критерилер бойынша
реттелінген ақпараттардың бірыңғай жиынтығы.Мәліметтер базасы қағаздық
немесе компьтерлік түрде болу мүмкін.
Қарапайым мысал ретінде қағаздық МБ-на мыналарды алуға болады :
телефондық справочник, поезд қозғалысының кестесі, кітаптар туралы
ақпаратты құрайтын қағаздық карточкалардың жиынтығы.
Компьютерлік МБ ақпараттан құралатын файлдар болып табылады.
МБ-сы жазбалардан тұрады. Әр жазба бір экземпляр жөнінде
ақпаратты құрайды. Жазбалар өрістерден тұрады. Әр өріс экземплярдың
сипаттамасы жөнінде ақпаратты құрайды.
Ескеру керек, әр жазба бірдей өрістерден тұрады.
Мәліметтер базасының құрылу үрдісі келесі тізбек қадамдары
бойынша көрсетіледі :
1. Каталогтың құрылуы
2. Бүркеніш аттың құрылуы
3. Кестенің құрылуы
1.3.2 Мәліметтер базасын ұйымдастыру
Мәліметтер базасы кейбір қолданбалы ақпараттық жүйеде қолданылатын
деректерді қамтиды. Мәліметтердің ұйымдастыру түріне байланысты
мәліметтер базасындағы деректердің негізгі модульдері келесі түрде болады:
• иерархиялық
• желілік
• объекті-бағытталған
Иерархиялық модельде деректер ағаштәріздес (иерархиялық) құрылым
түрінде беріледі. Деректердің осындай ұйымы иерархиялық реттелген
ақпараттармен жұмыс жасағанда ыңғайлы, бірақ қиын логикалық байланыстармен
жұмыс жасағанда иерархиялық модель әлсіз .
Желілік модельде деректер ерікті граф түрінде ұйымдастырылады. Желілік
модельдің кемшілігі болып, құрылымының қаттылығы және оны ұйымдастырудың
қиындылығы болып табылады. Сонымен қатар, иерархиялық және желілік
модельдерінің кемшіліктерінің бірі болып, деректер құрылымының деректер
базасын жобалау кезінде берілуі және деректерге қатынау барысында
өзгертуге келмейді.
Объекті-бағытталған модельде мәліметтер базасының жазбасы объект
түрінде беріледі. Объекті-бағытталған модель желілік және реляциялық модель
ерекшеліктерін қамтып, күрделі мәліметтер базасын құруда пайдаланылады.
1.3.3 BDE Administrator
DELPHI қолданбасы деректер базасына қатынауды BDE ( Borland DataBase
Engine- Borland фирмасының деректер базасының поцессоры ) арқылы жүзеге
асырады. BDE өзінен деректерге қатынайтын динамикалық кітапханалар және
драйвер жиынтығын құрайды. BDE деректер базасымен жұмыс істейтін барлық
компьютерлерге орнатылуы тиіс. Деректер базасына BDE арқылы жіберілген
сұраныс, қолданушы сұратқан деректерді алады.
Құрылатын мәліметтер базасы компьютердің директориясында болуы керек.
Директорияны компьютерде, серверде, түбір каталогта немесе ішкі каталогта
құруға болады.
МББЖ технологиясында МБ атауына жалған аты беріледі, сонда МББЖ
программалары жалған аты арқылы іске асырылады. BDE Administrator Delphi –
мен байланыста болуы тиісті. МБ – құруда алғашқы қадам компьютердің
қайбір дискісінде өзіміздің жұмысымызды сақтау үшін директория құрамыз.
BDE Administrator –ды Windows негзгі менюі арқылы
Start Programs Borland Delphi 7 BDE Administrator жолымен
жүктейміз.
BDE Administrator терезесіндегі негізгі менюден Object New элементі
таңдаймыз. Көрінген терезеде (1.1-сурет) МБ – ның құрылған типін
(Standard) өзгеріссіз қалдырып ОК батырмасын басамыз. Администратормен
терезенің сол жағында STANDARD терезесін көреміз. Оны DB_Aireport атымен
өзгертеміз. Ол үшін МБ атына тышқанды шертіп, жаңа мәтін енгіземіз.
(1.1-сурет)
Оң жақ терезеде МБ параметрлері келтірілген. Оларды өзгеріссіз
қалдырамыз да, тек соңғы параметрін өзгертеміз. Бұл параметр МБ орналасқан
катологқа жолды енгізу үшін жол сілтейді. Жолды енгізу үшін PATH өрісін
шертіп оң жақта пайда болған батырманы басып, D:\ DB_Aireport
каталогын таңдап ОК батырмасын басамыз (3.2.2-сурет). Сол жақ терезеде
тышқанның оң жақ батырмасымен жалған атын шертеміз және Apply элементін
менюден таңдаймыз. Пайда болған диалогты терезеде жалған атының
өзгертулерін сақтаймыз да, ОК батырмасын басуымыз керек.
1.2-сурет Мәліметтер базасының жалған аты параметрлерінің терезесі
BDE Administrator утилитінен шығамыз. Жалған атын құру аяқталады.
Енді оған басқа утилиттерден хабарласуға болады.
1.4 Мәліметтер базасының кестесін құру
Деректер базасын құрайтын кестелер қатты дискідегі каталогта тұрады.
Кестелер файлдарда сақталып , бөлек құжаттарға немесе
электрондық кестелерге ұқсас. Кестелерді көшіруге, орнын ауыстыруға болады.
Бірақ, құжаттарға қарағанда, деректер базасының кестелері көпқолданбалы
қатынау режимін қолдайды, яғни бірнеше қолданбалармен бірмезгілде
қолданылуына болады. Бір кесте үшін ( деректер, кілттер, индекстер т.б
құрайтын ) бірнеше файлдар жасалады. Осылардың ішінде негізгісі болып
кестенің атымен аталатын деректер файлы болып есептеледі. Кестені
таңдағанда, әсіресе оның негізгі файлы таңдалады. Мыс: dBase кестесі үшін
кеңейтіндісі DBF болатын файл, ал Paradox кестесі үшін DB кеңейтіндісі
болып табылады. Деректер базасының әрбір кестесі жолдан және бағаннан
тұрады, бір типті объектілердің ақпараттық жүйелер деректерін сақтауға
негізделген.
Өріс мүмкін болатын типтің деректерін қамтиды. Кестенің негізін оның
өрісінің сипаты құрайды. Әрбір кестенің кем дегенде бір өрісі болуы тиіс.
Кестенің құрылымдық түсінігі өте кең және оның құрамына:
• өріс сипаты
• кілт
• индекс
• өрістің мәтініне шек қою
• кестелер арсындағы біртұтастықты сақтау
кіреді. Кестені құрғанда кестенің аты және құрылымы беріледі. Кестенің атын
өзгерткенде кесте және оның файлдары жаңа атқа ие болады. Бұл үшін
деректер базасының кестелерімен жұмыс істейтін арнайы программалар
қолданылады. Мыс: Database немесе Data Pump. Дискіден кестені жойғанда,
оның барлық файлдары да жойылады.
Ал енді мәліметтер базасымен жұмыс жасамас бұрын, біз оның каталогын
құрып алайық. Деректер базасын құру DatabaseDesktop (DBD) утилит көмегімен
іске асырылады. DBD утилит көмегімен кестені құруға және оның құрылымын
өзгертуге, оның біріншілік кілттерін және индекстерін, жазбалар құру және
өзгертулер жасауға болады.
Жаңа кестені құру келесі команда бойынша іске асады:
Start Programs Borland Delphi7Database Desktop.
DBD кірген мезетте жұмыс істейтін каталогты таңдап алу керек. Ол үшін
DBD бас менюден File Working Directory элементін таңдау керек және
Aliases түсетін тізімінде жалған атын DB_Aireport -ты таңдау , одан
кейін Ok батырмасын басу керек. Бас менюден File New Table таңдаймыз,
Create Table терезесін шығарады, бұл терезеден кестенің типін Paradox7
болдырып таңдап алу керек, осыдан кейін МБ кесте структурасының анықтама
терезесі пайда болады ( 1.3- сурет).
1.3- сурет Кесте конструкторы
Құрылып жатқан кестенің әрбір өрісіне бір жазба сәйкес келеді. Field
Name бағанына өріс атын, Type – символ, өрісте сақталынатын мәліметтердің
типін анықтайды. Size бағанына – сан қойылады, өрістің ұзындығын
анықтайды, Key–* символы, егер бұл өріс бойынша біріншілік кілт қоюда
қолданамыз. Ары қарай кестенің өрістерін толтырамыз ( 1.4- сурет).
1.4- сурет Кесте мәліметтерінің қасиеттері
1.4.1 Paradox форматының кестелері
Delphi – дің өзіндік кестелік форматы жоқ, бірақ ол Paradox
кестелерімен жұмыс істей береді. Осы кестелердің әрқайсысының өзіндік
ерекшеліктері бар.
Paradox кестесі деректер базасын құруға және онымен жұмыс істегенде
ыңғайлы болып табылады . Оның негізгі артықшылықтарын атап өтейік :
• деректердің тұтастығын
• әртүрлі типті деректерді ұсынуға арналған өрістік типті
• енгізілген деректерді тексеруді
• кестенің парольдық қорғанысын
қамтамасыз етеді .
1.1 - кестесінде Paradox 7 кестесінің өрістік типі тізімі берілген .
1.1 - кесте
Paradox 7 кестесінің өрістік типі тізімі
Тип Белгіленуі Мәннің мазмұны
Alpha A Символдар қатары. Ұзындығы 255 символ
Number N Жүзбелі нүкте саны .
Money $ Ақшалық қосынды .
Short S Бүтін сан . Диапазон -32768...32767
Longinteger l Бүтін сан . Диапазон -2 147 483 648...2
147 483 647
BCD # Екілік – ондық жүйедегі сан .
Data D Күн ,ай,жыл
Time T Уақыт
Timestamp @ Күн мен уақыт
Memo M Символдар қатары. Ұзындығы шенелмеген .
Formatted MemoF Символдық қатар. Memo-дан айырмашылығы
қатар құрамында форматталған текст болады.
Graphic G Графиктік көрініс.Форматтары BMP,PCX,TIF,GIF.
OLE O OLE технологиясын қамтитын деректер дорматы.
Logical L Логикалық мән.
Autoincrement ± Автоинкрементті өріс.
Binary B Байттар тізбегі. Ұзындығы шенелмеген
Bytes Y Байттық тізбек. Ұзындығы 255 символдан аспайды
Key бағанына жұлдызшаны қоямып, өрістің құрамына алғашқы кілтті
еңгіземіз. Ол үшін клавиатурадан кез келген символды басамыз.
Есеп шарттарына сәйкес берілген кестенің барлық өрістері
толтырылуы тиісті. Бір өрістен екінші өріске өту үшін Required Field
ауыстырып-қосқыштарын іске қосамыз. Басқа өрістер мағынасына шек салу үшін
қызмет етеді :
• Minimum value - өрістің ең аз мәнін анықтайды;
• Maximum value - өрістің барынша үлкен мәнін анықтайды;
• Default value – өріс мәнін келісім бойынша анықтайды
Picture – өрістің бейнелеу шаблонын анықтайды . Шаблон құру үшін Assist
батырмасын басу керек. Бір өрісте мәннің болмауы өрістің шектелген мәнінің
қойылмағанын білдіреді. Кестелерді толтыру және есте сақтау. Кесте құрлымын
конструкциялағаннан кейін Database Desktop-та кестені толтыруға болады.
Өрістері толтырылған кестені сақтаған кезде диалог терезеден кестені сақтау
орының және оның алиясын міндетті түрде көрсетіп кестеге ат беріп сақтаймыз
(1.5 - сурет).
1.5- сурет Кестені сақтау
1.5 Компоненттер политрасы
Delphi-де программа дайындау үшін компоненттік тәсіл пайдаланылған:
пайдаланушы программаларының кітапханасы программалау ортасымен бірге
ұсынылатын, бір іс-әрекетті орындайтын (дайын программалар үзінділерінен
тұратын) компоненттерден жинақталады, ал олар форма терезесіне енгізіледі.
Компоненттік тәсіл программалау технологиясында нағыз төңкеріс жасады деуге
болады, себебі, компоненттерді пайдалану программа жұмысын күрделі түрде
жеңілдетті.
Компоненттер кітапханасын визуальды компоненттер кітапханасы (Visual
Component Library, VCL) деп атайды. Компонент дегеніміз – белгілі
қасиеттерге ие функционалды элемент. Компоненттер арқылы бағдарламаның
негізі қаланады.
Деректер базасының қолданбасын құруда қолданылатын компоненттерді
қарастырайық. Деректер базасымен жұмыс істегенде қолданылатын компоненттер
Data Access, Data Control, Midas, Decision Cube, Rave және InterBase
парақтарында орналасады.
Data Access парағында деректерге қатынауды ұйымдастыратын визуалды
емес компоненттер орналасады:
– DataSource – деректердің басы
– Table – ДБ кестесіне негізделген деректер жинағы
– Query – SQL – сұранысқа негізделген деректер жинағы
– StoredProc – серверде сақталатын процедураны шақыру
– DataBase – ДБ қосылу
– Session – ДБ жұмысының ағымды сеансы
– BatchMove – топ жазбалармен операцияларды орындау
– Update – деректер жиынтығын модификациялау
– NestedTable - қойылған кесте
Data Controls парағында деректерді басқаратын визуалды компоненттер
орналасады:
– DBGrid – кесте
– DBNavigator – навигациялық интерфейс
– DBText – жазба
– DBEdit – бірқатарлы редактор
– DBMemo – көпқатарлы редактор
– DBImage – графиктік көрініс
– DBListBox – қарапайым тізім
– DBComboBox – комбинацияланған тізім
– DBCheckBox – тәуелсіз ауыстырғыш
– DBRadioGroup – тәуелді ауыстырғыш топтары
– DBLookupListBox – басқа өріс деректерінің қарапайым тізімі
– DBLookupComboBox – басқа өріс деректерінің комбинацияланған тізімі
– DBRichEdit – толық функционалды тестілік редактор
– DBCtrlGrid – модификацияланған кесте
– DBChart – диаграммма
Midas парағында қашық деректер базасын басқаратын визуалды
компоненттер орналасады :
– ClientDataSet – клиенттік деректер жинағы
– DCOMConnection – көпқолданбалы режимде қашық сервермен қосылу
– SocketConnection - Windows сокеті арқылы қашық сервермен қосылу
– DataSetProvider – деректер жиынының провайдері
– SimpleObjectBroker – қарапайым объект брокері
– WebConnection – Web-сервермен қосылу
– CorbaConnection – Corba-клиенттің қосылуы
Decision Cube парағында шешімді қабылдайтын жүйені қалыптастыратын
компоненттер орналасады:
– DecisionCube – көпшекті деректер кубы
– DecisionQuery – көпшекті деректерді қамтитын жиынтық
– DecisionSource – көпшекті деректердің бастамасы
– DecisionPivot – көпшекті деректердің көпөлшемді проекциясы
– DecisionGrid – көпшекті деректердің кестесі
– DecisionGraph – көпөлшемді деректердің графиктік ұсынысы
Rave парағында есеп берудің ретіне арналған визуалды компоненттер
орналасады :
– RvProject – проектің басты компоненті, Rave – пен байланысты
қамтамасыз етеді
– RvSystem – уневирсалды компонент, есеп беруді қарауды және баспаға
шығаруды қамтамассыз етеді
– RvNDRWriter – есеп беруді арнайы форматтағы файлға жазады және оны
көруге мүмкіндік береді, баспаға шығарады
– RvCustomConnection – мәліметтері жоқ есеп берумен байланыстырады
– RvDataSetConnection – мәліметтермен байланыстырады
– RvTableConnection – Table компаненті бар мәліметтермен байланыстырады
– TRvQueryConnection – Query компоненті бар мәліметтермен
байланыстырады
– RvRenderPreview– RvNDRWriter арқылы құрылған файлдағы мәліметтерді
экранда мүмкіндік береді
– RvRenderPrinter– RvNDRWriter арқылы құрылған файлдағы мәліметтерді
баспа құрылғысына жібереді
– RvRenderPDF – есеп беруді PDF форматына ауыстырады
– RvRenderRTF – есеп беруді RTF форматына ауыстырады
– RvRenderHTML – есеп беруді HTML форматына ауыстырады
– RvRenderText – есеп беруді мәтіндік файлға ауыстырады
InterBase парағында InterBase серверімен жұмыс істеуге арналған
компоненттер орналасады :
– IBTable – Table дерегінің жинағы
– IBQuery – Query дерегінің жинағы
– IBStoredProc– InterBase серверінде сақталатын процедураны
шақырады
– IBDatabase – деректер базасымен қосылу
– IBTransaction – транзакция
– IBUpdateSQL – деректер жиынтығын модификациялау
– IBDataSet – деректердің бастамасы
– IBSQL – SQL- сұранысты орындау
– IBDatabaseInfo – деректер базасы туралы ақпарат
– IBSQLMonitor – SQL- сұраныс орындалуының мониторы
– IBEvents – сервер оқиғасы
InterBase парағының көп компоненттері Data Access компоненттеріне
ұқсас болып келеді, айырмашылығы InterBase компоненттері, тек InterBase
серверімен жұмыс істеуге арналған. Data Access парағының компоненттері
әмбебап болып келеді.
1.6 Есептің қойылымы
Дипломдық жұмыстың мақсаты газбен жбдықтау шаруашылығының жұмыс
жүйесін басқаруды автоматтандыру. Яғни әртүрлі тауарлар сатумен айналысатын
фирма қызметкерлерінің клиенттермен жұмыс жасағанда, атоматтандырылған
жүйені қолдана отырып, жылдам қызмет көрсету, және ыңғайлы жұмыс орнын
қалыптастыру. Сондай-ақ мекеменің ақпараттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
Қойылған мақсатқа байланысты мәліметтер базасын құрып, оған өңдеу
жасау. MS Access пен Delphi МББЖ байланысын пайдалана отырып МБ құрумен
қатар олардан Delphi тілі арқылы сұраныстар алу, сақтау, жаңа жазба жазу,
өзгерту сияқты өңдеулер жүзеге асырылуы тиіс.
Бұл жүйе келесі талаптарды қанағаттандыруы керек:
- Клиенттер туралы ақпаратты өңдеу мүмкіндігі болуы керек;
- Газдар туралы ақпаратты өңдеу мүмкіндігі болуы керек;
- Администратор немесе жұмысшылар мәліметтерді өңдеу мүмкіндігіне ие
болуы керек;
- Әр жұмысшының жасаған жұмысын яғни алған тапсырыстарын қадағалайтын
есеп берулер болуы керек;
2 Мәселелер кешенінің ақпараттық және бағдарламалық қамтамасыз етілуін
жобалау
2.1 Ақапараттарды өңдеудің компьютерлік жүйесінің құрылымын өңдеу
Автоматтандырылған компьютерлік жүйенің сипаттамасын тиімді түрде
бейнелеу үшін оны кестелер мен процедуралар жиыны деп қарастырғаннан гөрі
түрлі ақпараттық объекттердің жиыны деп қарастырған дұрыс болады.
Автоматтандырылған компьютерлік жүйенің нақты сипаттамасынан
абстракцияланып, жүйенің ішкі функциялары мен ақпараттарды өңдеу
операцияларын икемді түрде көрсетуге мүмкіншілік береді. Бұл объекттерді
автоматтандырылған жүйенің ақпараттық моделі деп атайды.
Деректер базасын құрайтын кестенің әрбір жазбасын даралау үшін, яғни
кестеде бірдей жазбалардың (жолдардың) болмауын қадағалау үшін кестенің бір
немесе бірнеше атрибуттарынан кестенің кілтін немесе негізгі кілтін
(Prіmary Key – PK) анықтау қажет болады. Алдымен мәліметтер моделін
дайындау ұғымына тоқталайық, бұл – тақырыпта қарастырылатын барлық бизнес-
мәселелерге қатысы бар деректерді жинақтау, жүйелеу әдісі болып табылады.
Мәліметтердің моделін дайындау өңделетін ақпарат ағымын талдаудың бірден-
бір мықты құралы және реляциялық мәліметтер қорын құрудың негізі болып
саналады.
Практикалық мәселелерді шешуде мұндағы ақпараттар ағымын өңдеуді
жеңілдету және тездету үшін автоматтандырылған компьютерлік жүйелер
қолданылады.
Деректер базасы деп белгілі бір тәртіптер бойынша бір құрылымға
келтіріліп ұйымдастырылған мәліметтер (деректер, ақпараттар) жиынын
түсінеміз. Мұнда мәліметтердің қайталануы, бір-бірімен қайшылығы болмауы
және өзара үйлесімділігі қатаң ескерілуі керек. Бұл шарттар ескерілмеген
мәліметтер қорын өңдеу программасында (қолданушының программасында)
көптеген кемшіліктер болып, қате нәтижелер беретіні айқын.
Компьютерлік жүйелерді өңдеу негізгі екі кезеңнен тұрады:
- автоматтандыруды қажет ететін, яғни қолданбалы программада шешімін
табатын барлық мәселелерге қажетті және қатысты деректер жиынынан
мәліметтер қорын анықтау;
- мәліметтер қорын басқару, яғни ақпараттық жүйені (АЖ) жазу. Бұл
кезең әдетте мәліметтер қорымен байланыста болып МҚ өңдейтін клиент-
программа дайындау кезеңі болып табылады.
Деректер базасыз қазіргі барлық дерлік қаржылық, өнеркәсіптік, халыққа
қызмет көрсететін ұйымдардың жұмысын ұйымдастыру, басқару мүмкін емес десе
де болады. Сондықтан әрбір ұйымның, мекеменің жұмысын компьютер көмегімен
басқару үшін мәліметтер қорын пайдаланатын қолданбалы программалар –
автоматтандырылған ақпараттық жүйелер жазылады. Мәліметтерді өңдеудің
компьютерлік жүйесі адамның көмегімен жүзеге асырылады. Басқару процесін
тиімді ұйымдастыру үшін әр саланың қызметкерлері түрлі жаңа деңгейдегі
ақпараттармен қамтамасыз етілуі және мәліметтерді автоматты түрде дайындауы
тиіс. Бүгінгі таңда газ шаруашылығымен айналысатын мекемелерде клиенттерді
тіркеу жұмысын жүргізудегі дәстүрлі технологиялардың кемшіліктерін ескеріп,
яғни тіркеудегі қағаз құжаттардың (түрлі қалыптағы тіркеу журналдары,
клиенттің картасы, т.б.) және оларды іздеуге шығындалатын уақыттың тым
көп болуын жою автоматты жүйенің негізгі мәселесінің бірі.
Ақпараттарды өңдеудің компьютерлік жүйесінің құрылымын өңдеу алдында
осы жүйедегі клиенттер, жұмысшылар және газға байланысты болатын құжаттар
айналымы зерттеліп, компьютерлік жүйеде деректерді сақтаудың құрылымдық
сызбалары анықталды (2.1-сурет).
2.1 сурет Клиентке қызмет көрсету технологиялық сұлбасы
Осы сұлбада келтірілген функияларды компьютерлендіру үшін клиенттің
сұранысы бойынша жазылып отыратын тапсырыстардың электрондық нұсқасын
қалыптастыру үшін оның ақпараттық, алгоритмдік, программалық
қамтамасыздандырылуын өңдеу қажет болды.
Соның нәтижесінде құрылған мәліметтер базасының схемасының жалпы
көрінісі келесі 2.2-суретте келтірілген.
2.2 сурет- Газ шаруашылығының мәліметтер базасының сызбасы
Газ шаруашылығының автоматтандырылған жүйесі мыналарды жедел жүргізуге
ықпал етеді:
клиент туралы мәліметтерді еңгізу, еңгізу барысында пайда болған қателерді
түзету және мекеме бойынша қалыптасқан түрде клиенттер туралы мәліметтерді
сақтау;
есептелінетін көрсеткіштерді автоматты түрде есептеу (тапсырыстардың саны,
көлемі, төлеген ақшасы, т.с.с.);
ағымдағы деректер базасын жүргізу;
клиенттің тапсырыстары бойынша есеп беру;
қажетті бағыттар бойынша мониторингтік байқаулар жүргізу;
құжаттарды белгіленген қалып бойынша қалыптастыру
Клиенттердің тапсырыстарын автоматты түрде жүргізу қамтамасыз етіледі,
соның ішінде:
клиенттің жеке басы туралы мәлімет;
тапсырыс;
тапсырыс келіп түскен уақыт;
төлеген ақшасы;
мамандардың кеңесі (газды қолдану, өрт қауіпсіздігін сақтау және т.б.);
газ орналасқан техникалық жабдықтардың жағдайы туралы мониторинг
(температура, қысымы, т.с.с.);
бөлім жұмысы бойынша жедел анықтамалар, құжаттар (көшірмелер) және
есептемелерді қалыптастыру;
Жасалынған компьютерлік жүйе әр түрлі деңгейдегі қолданушылардың
(бөлім басшысы, инженер, бухгалтер, жұмысшы) функционалдық міндеттерін
атқаруда ақпараттық сүйемелдеу болып табылады.
Тапсырысты қабылдау процедуралардың басым бөлігін орындаушы болып
табылатын орта деңгейдегі персонал клиент туралы мәліметті жедел тауып,
көрсетілген процедураларды жүргізіп, белгі қоятын болады.
Бөлім деңгейінде бөлім меңгерушісі мәліметтер базасын қарап шығып,
сатылым процесінің тиімді жүргізілуі туралы жедел түрде мәліметтер ала
алады және қажетті жағдайларда клиенттердің бөлім басшысына басқарушы шешім
қабылдауға негіз бола алады.
2.2 Жүйе құру технологиясын таңдау және мәліметтер базасын
ұйымдастыру
Біз жұмыста реляциялық деректер базасын негізге алатын болғандықтан
оған қойылатын талап – мәліметтердің қалыптастырылуы. Қалыптастыру
кестелердегі деректердің қайшылықтары және үйлесімсіз болмауын қадағалайды.
Қалыптастырудың алты формасы бар, бірақта тәжірибеде мәліметтер алдыңғы үш
қалыптың талаптарын қанағаттандыратын болса жеткілікті.
Мәліметтер базасының теориясы қалыптастыру принципіне негізделінеді.
Ал, қалыптастыру ұғымы функционалдық тәуелділік ұғымына негізделінеді.
1. R – қатынасының А атрибуттарының әрбір мәніне В атрибутының тек бір
ғана мәні сәйкес болса, онда В→А. В атрибуты А атрибутына функционалды
тәуелді.
2. Егер А→В-ға, В→А тәуелді болса, онда А және В атрибуттары өзара
функционалды өзара тәуелді.
3. Егер кілт емес атрибуттар құрама кілттің бір бөлігіне ғана тәуелді
болса, онда ол кілтке жартылай тәуелді деп аталады.
4. Егер R қатысының кілт емес В атрибуты. А атрибуттар тобына, яғни
құрама кілттің барлық атрибутына тәуелді болса және ешбір жартылай
функционалдық тәуелділік болмаса, онда В атрибуты А атрибуттар тобына толық
тәуелді.
5. Егер R қатынасында А→В-ға, В→С-ға тәуелді болса, онда С атрибуты А
атрибутына транзитивті тәуелді.
Бастапқы кезеңдегі мәліметтердің 1-ші қалыпты үлгісі:
Клиент номері
Жұмыскер номері
Газ номері
Аты-жөні
Туған күні
Туган жері
Жұмыс орны
Адресі
Тапсырыс берген уакыты
Алган газ колемі(л)
Газ номері
Газ аты
Шыққан жері
Жауапты мекеме
Шыққан уақыты
Аты-жөні
Туған кезі
Мамандығы
Жалақысы
Клиент номері
2.6 сурет- Атрибуттар арасындағы функционалдық тәуелділік
Клиенттерді тіркеумен айналысатын мекеме үшін мәліметтер журнал
түрінде тіркелген. Журналдағы жазбалар белгіленген формада болады.
Егер реляциялық кесте бірінші қалыпты үлгіде болып, кілт емес әрбір
атрибут оның негізгі кілтіне толық тәуелді болса және ешбір жартылай
тәуелді болмаса, онда кесте екінші қалыпты үлгідегі кестеге түрлендіріледі.
Түрлендіру ережелері.
1. Кестенің жартылай тәуелді атрибуттарын бөліп жіктеу.
2. Әрбір осы бөліктерден жеке кесте құрамыз. Алғашқы кестеден
шығарылған жаңа атрибуттарды көшіру.
Үшінші қалыпты үлгінің анықтамасы. Егер реляциялық қатынас екінші
қалыпты үлгіде болып, оның барлық кілт емес атрибуттары тек қана кестенің
кілтіне тәуелді болса, яғни оның кілт емес атрибуттарының арасында
функционалдық тәуелділік болмаса, онда оны үшінші қалыпты үлгідегі кесте
деп аталады.
Клиенттер Газ
Жұмысшы
Өріс аты
Газ номері
Газ аты
Шыққан жері
Жауапты мекеме
Шыққан уақыты
Жұмысшы номері
Өріс аты
Жұмысшы номері
Аты-жөні
Туған кезі
Мамандығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 1
1 Мәселенің қазіргі замандағы жағдайына шолу және оны талдау 2
1.1 Автоматтандырылған жұмыс орны түсінігі 2
1.2 Мәліметтер базасы туралы жалпы түсінік 7
1.3 Мәліметтер базасының ерекшелігі 9
1.4 Мәліметтер базасының кестесін құру 12
1.5 Компоненттер политрасы 16
1.6 Есептің қойылымы 19
2 Мәселелер кешенінің ақпараттық және бағдарламалық қамтамасыз етілуін
жобалау 20
2.1 Ақапараттарды өңдеудің компьютерлік жүйесінің құрылымын өңдеу 20
2.2 Жүйе құру технологиясын таңдау және мәліметтер базасын 23
ұйымдастыру 23
2.3 Жүйені өңдеуді қолдайтын аспаптық құралдары 29
3 Жобаны іске асыру нәтижелерін бағалау 35
3.1 Жалпы мағлұматтар 35
3.5 Шақыру және жүктеу 43
3.6 Қажетті техникалық жабдықтар 48
3.7 Кіріс мәліметтер 48
3.8 Шығыс мәліметтер 49
4 Экономикалық бөлім 49
4.1 Жалпы жағдай 49
4.2 Экономикалық есептеулер 52
4.3 Бағдарламаны енгізу 57
4.4 Тура кірістер 58
4.5 Жалпы пайда 58
5 Еңбекті қорғау және қауіпсіздік техникасы 60
5.1 Мекеме алаңындағы электр қауіпсіздігі 62
5.2 Құрылыс алаңындағы өрт қауіпсіздігі 62
5.3 Қоршаған ортаны қорғау 64
5.4 Қоршаған ортаны қорғау жөніндегі іс-шаралар 64
5.5 Жарықтандыру 65
5.6 Техникалық ұйымдастыру шаралары 67
5.6 Ауа баптауды есептеу 68
ҚОРЫТЫНДЫ 70
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 71
Қосымшалар 72
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде еліміздің әрбір үйінде отын ретінде газ қолданады. Және
еліміздің кейбір ауылдарынан басқа барлық облысына газ орталықтан қосылған
десек артық болмайды. Сондықтан да газ шаруашылығының ауқымды екенін
айтпасақ та белгілі. Енді, осы газды қолданушылар мен газбен қамтамасыз
ететін мекемелер арасындағы қатынасты нығайтып отырған, яғни қолданушыға
жеңіл әрі тез қызмет көрсету үшін заманауи технологиялар мен байланыс
құралдарының маңызы өте зор. Анығырақ айтсақ барлығы да компьютер арқылы
басқарылады. Сондай-ақ газ нарығына оралатын болсақ газ шаруашылығымен
айналысатын мекемелер мен газды қолданушылардың уақытты мүмкіндігінше
үнемдей алуы маңызды болып отыр. Бұған бірден бір себеп мекемелердің
автоматтандырылған жүйені қолдануы.
Қазіргі заманғы компьютерлік технологиялардың қолданылуы экономика мен
әлеуметтік салаларға көптеген жаңа мүмкіндіктер жаратып отыр. Кез - келген
авоматтандырылған жүйе өзара байланысқан көптеген модульдерден тұратын
күрделі аппараттық - программалық комплекстерді сипаттайды. Соңғы кездері
Қазақстанның саяси - экономикалық және қоғамдық өмірінде болып жатқан сан -
алуан өзгерістер іскерліктің көптеген түрін тудырып, оларды жүзеге асырумен
қоғамды жанталастыруда. Аталған жүйелерге деген сұраныс жоғары
болғандықтан, сондай-ақ олардың құны да жоғары болғандықтан, көптеген
компьютерлік техника шығарушы және бағдарламалық қамсыздандыру компаниялары
өздерінің ұсыныстарымен шығып отырады. Әрбір мекеменің автоматтандыру
бөлімінің алдында осы мәселені шешу, яғни көптеген бағдарламалардың ішінен
өздерін қанағаттандыратынын таңдау проблемасы тұрады. Мекемелер желісі
жүйеге мынадай негізгі екі талап қояды: коммерциялық ақпараттың
қауіпсіздігі және сенімділігі.
Ақпараттық-іздеу жүйелеріне қойылатын кейбір талаптарға қарамастан,
әрбір мекеме өзінің ішкі мәліметтерін өңдеудің өзіндік ерекшеліктерімен
дараланады. Бірақ көбінше мұндай іс-әрекеттерді орындауға арналған
ресурстар олардың өздерінде табыла бермейді. Өз мәселелерін шешу үшін олар
кәсіпқой программистердің көмегіне жүгінеді.
Сондықтан да бұл дипломдық жұмыста газ шаруашылығының
автоматтандырылған жүйесі құрылған. Жүйе MS Access бағдарламасында құрылып,
Delphi тілінде шақырылады. Автоматтандырылған ақпараттық жүйенің атап
айтатын артықшылығы деректерге қатынаушыларға яғни жұмысшыларға
бағдарламаның түсінікті әрі қарапайым болуы және деректердің тұтастығын
сақтаудың көптеген амалдары, тәсілдері қарастырылған.
1 Мәселенің қазіргі замандағы жағдайына шолу және оны талдау
1.1 Автоматтандырылған жұмыс орны түсінігі
Автоматтандырылған жұмыс орнын (АЖО) алдын-ала белгіленген қызметтерді
атқаруға арналған, жеке және коллективтік қолдану мүмкіндігіне ие
ақпараттық ресурстардың, ақпараттық-техникалық және ұйымдастырушылық-
технологиялық жабдықтардың жиынтығы ретінде анықтауға болады.
Әлемдік тәжірибеде ЭЕМ-ді жүйелік қолданудың ең алғашқы үлгісі
мәліметтерді өңдеу администрациялық жүйесі болып табылады, яғни банк
үрдісін автоматтандыру, бухгалтерлік есептеулер және т.б. Осындай типті
жүйенің тиімділігі автоматтандырылған ақпараттық базасына сүйенеді. Яғни,
бұл дегеніміз ЭЕМ жадысында тек қана жүйеге арналған есептерді шешу
ақпараты сақталады.
Администрациялық жүйелердің көлемі өсуіне байланысты мәліметтерді
өңдеу жүйелері автоматтандырылған басқару жүйелеріне (АБЖ) айналады, олар
өз кезегінде көлемінің өсуіне байланысты есептеу комплексіне (ЕК) айналады.
Автоматтандырылған есептеу жүйесі – бұл адам-машина жүйесі, яғни техникалық
құрал-жабдықтар көмегімен ақпаратты жинау, сақтау, өңдеу, белгіленген
компоненттер арқылы басқару стратегиясын тиімді ұйымдастыру және басқаруда
шешім қабылдайтын адамға немесе адамдар тобына нәтижелер беру. Тиімді
стратегия дегеніміз – объектілердің кейбір мінездемелерін төмендету немесе
жоғарлату.
Адамдар мен жүйе қарым-қатынасын қамтамасыз ету мақсатында, тіркелген
ақпараттар нәтижелеріне қатынас жасау мақсатында АБЖ негізінде АЖО-ны құру
мүмкіндігі пайда болады. АЖО – бұл адам мен ЭЕМ арасындағы интерактивті
қатынасты қамтамасыз ететін ақпараттық-аппараттық құрал-жабдықтар.
Жүйедегі барлық айналымды ақпараттар, басқару үрдісі барысында, жүйені
техникалық жабдықтар арқылы және тіркелген ақпараттардың нәтижелерін алу
арқылы арнайы жасалған алгоритмдер көмегімен өңделіп, АЖО-ға түседі.
Тіркелу – бұл мәліметтер базасы ретінде ұйымдастырылған, жүйеге түсетін
немесе жүйе айналымындағы кейбір ақпараттық массивтерінде жүрген
ақпараттарды ЭЕМ жадысына сақтау.
Құжаттау – бұл, негізі, ақпараттық массивтердің (мәліметтер
базасының), болашақта анализдеу үшін, экранға немесе принтерге шығатын
көрінісі.
Ақпараттарды ЭЕМ жадысында ақпараттық массивтер түрінде сақтау және
осы ақпарат масивтерінен монитор мен принтерге ақпаратты таңдап шығару,
тіркелу есептерін және ақпаратты құжаттау – осылардың барлығы АЖО
құрастырушысына жүктеледі.
1.1.1 АЖО іске асыру
АЖО-ны құрастыру негізіне келесі қағидалар жатады:
- Қолданушыға максимальді бейімделу, яғни аспаптық құрал-жабдықтар
құру арқылы АЖО-ның қолданушы деңгейіне бейімделуі және үйрену
мүмкіндігін қамтамасыз ету;
- Кәсіптік білімді қалыптастыру, яғни АЖО көмегімен қолданушы
өздігінен жаңа функцияларды автоматтандыру мүмкіндігін ұсыну және
жүйемен жұмыс кезінде жиналған тәжірибе арқылы жаңа есептерді
шешу;
- АЖО-ның белгілі-бір есептеулер типін шешу мәселелеріне
бейімділігі;
- Мәліметтерді өңдейтін жүйенің басқа элементтерімен қатынасын
қамтамасыздандыратын модульдік құрылым, сонымен қатар АЖО-ның
жұмыс барысында кейбір мәселелер әсерінен оңай өзгеруі;
- Тиімділік немесе ыңғайлылық, яғни қолданушының жұмыс жасауына
ыңғайлы жағдай жасау және жүйемен қатынас барысында тиімді
интерфейстің болуы.
Қолдану облысына байланысты АЖО топтастыруының функционалдық белгілері
келесідей болуы мүмкін:
- Администрациялық-басқарушылық персонал АЖО-сы;
- Радиоэлектрондық құрылғыларды және автоматтандырылған басқару
жүйесін құрастырушы АЖО-сы;
- Экономика, математика, физика және т.б. салаларындағы мамандар АЖО-
сы;
- Өндірістік-технологиялық бағыттағы АЖО.
АЖО-ның негізгі топтастыру белгісі эксплуатация режимі болып табылады,
яғни жеке, топтық және желілік эксплуатация режимдері. Алғашқы жағдайда АЖО
ДЭЕМ-да жүзеге асырылады, барлық ресурстар тек бір адамның қолында болады.
Мұнда жұмыс орны стандартыт емес, мамандандырылған есептерді шешуге
арналған және бұл жұмысты іске асыру үшін қуаты төмен ЭЕМ қолданылады.
Эксплуатацияның топтық режимінде администрациялық және функционалдық
қағидаларды біріктіретін бір ЭЕМ базасында бірнеше жұмыс орындары жүзеге
асырылады. Бұл жағдайда енді қуаты жоғары ЭЕМ-дер керек және күрделі
ақпараттық қамтама қолданылады. Эксплуатацияның топтық режимі әдетте жеке
бөлімшелердің мәліметтерін үлестірімді өңдеуін ұйымдастыру немесе тұрақты
мамандар және басшыларға қызмет етуді ұйымдастыру үшін қолданылады.
АЖО эксплуатациясының желілік режимі жоғарыда айтылған екі режимнің
қасиеттерін біріктіреді. Бұл жағдайда әр АЖО бір ЭЕМ базасында құрылады,
бірақ сонымен қатар есептеу желісіндегі кейбір ортақ ресурстарды пайдалану
мүмкіндігі бар.
Енді функционалдық ақпараттық қамтаманың нақты шарттарды қолдануға
бейімделуін қарастырайық. Ең алғаш болып техникалық персоналдың жұмысын
автматтандыруға арналған ақпараттық жабдықтар шықты. Ең қарапайым мысал
тексттік редакторлар (процессорлар). Олар ақпаратты жылдам енгізуді
қамтамасыз етеді, өңдеу мүмкіндігін береді, автоматты түрде қателерді
табады, текстті баспаға шығару үшін дайындауға көмектеседі. Тексттік
редакторларды қолдану анағұрлым жұмыс жылдамдығына әсерін тигізеді.
Әртүрлі құжаттарды дайындауға керекті ақпараттарды табу үшін,
мамандарға жиі үлкен көлемді мәліметтермен жұмыс істеуге тура келеді.
Осындай типті жұмыстарды жеңілдету үшін мәліметтер базасын басқару жүйесі
(МББЖ: DBASE, RBASE, ORACLE және т.б.) ойлап табылды. МББЖ үлкен көлемді
ақпараттарды сақтауға негізделген және ең бастысы керекті мәліметтерді тез
табу үшін қолданылады. Мысалы, картотекамен жұмыс барысында қажетті
ақпаратты табу үшін үнемі үлкен мәліметтер архивтерін қарауға тура келеді.
МББЖ бұл мәселені санаулы секундтарда шешеді.
Мамандардың көпшілігі әртүрлі кестелерді өңдеумен айналысады, себебі
экономикалық ақпараттың басым көпшілігі кестелік түрде болады. Үлкен
форматты электронды кестелер осындай құжаттарды құруға көмектеседі. Олар
өте тиімді болып келеді, себебі кіріс мәлеметтері өзгертілген кезде
өздігінен аралық және қорытынды мәліметтерді есептейді. Сондықтан олар
қазіргі кезде кеңінен қолданылады. Мысалы, шығын және пайда көлемдерін
жобалауда.
Көптеген мекемелерде басқару және бағыт беру үшін АЖО ақпараттық
жабдықтары қолданылады, яғни әрбіреуі басталу және аяқталу уақытынан
тұратын және жауапты қызметкерлері бар барлық басқару жұмыстары үрдістер
жиынтығы ретінде сипатталады. Осыған байланысты әр қызметкердің жұмысы
басқалармен байланысты болады және жалпы жұмыстардың жобасы құрылады.
Мұндай жоба уақыты келгенде автоматты түрде қызметкерлерге тапсырма
дайындайды, тапсырманың аяқталу уақытын белгілейді және қызметкерлердің
жұмысы туралы мәліметтерді жинайды.
Мекемелік ортада жетекші уақытының 95%-н және мамандар уақытының 53%-н
алатын мәліметтер алмасу маңызыды рөл ойнайды. Мысал ретінде элетрондық
пошта ақпараттық жабдығын айтуға болады. Поштаны қолдану мекеме ішінде
құжаттар алмасуға мүмкіндік береді, әртүрлі жұмыс орындарынан
хабарламаларды қабылдау, жіберу және өңдеу жүзеге асырылады, тіпті бір
мекеме ішіндегі мамандарға жиналыс жүргізуге болады. Мәліметтермен алмасу
мәселесі есептік желідегі АЖО жұмысымен тығыз байланысты.
Қазіргі таңда тексттік редактор, таблица және графикалық редакторлары
бар жетілдірілген пакеттердің құрастырылуы қарастырылуда. Бірдей
операцияларды орындау үшін әртүрлі программалар ақпараттың негізгі үш түрін
қолданады; сандық, тексттік жіне графикалық. Ақпаратты сақтау үшін, аталған
үш типті біріктіретін МББЖ қолданылады. Қазіргі кезде МББЖ күнделікті
өмірдің ажыратылмас бөлігі ретінде қолданыс табуда.
Дегенмен заманауи функционалдық ақпараттық қамтама әртүрлі маман
иелерінің барлық талаптарына жауап береді. Сондықтан мұндай ақпараттық
қамтаманың артықшылығы оның өзгеруінде. Ал АЖО-ға жаңа ақпараттық жабдықтар
енгізу екі бағытта жүзеге асырылады: жаңа мамандықтар үшін жаңа ақпараттық
қамтама құру және бар мамандықтар үшін ақпараттық қамтаманы
жаңарту. Қазіргі уақытта АЖО-ны кәсіптік бағытта құру қарастырылуда.
Ол келесідей сипатталады:
- Шешілетін есептерді есепке алу;
- Басқа қызметкерлермен қарым-қатынас;
- Кәсіптік әдеттерді есепке алу;
- тек ФАЖ-ді жасау емес, сонымен қатар арнайы техникалық
құрылғыларды жасау.
Мамандарды аталған АЖО-мен қамтамасыз ету мекеме қызметкерлерінің
еңбек өнімділігін арттырады, қызметкерлер санын қысқартады, тиімді жобалау
және басқару үшін, ақпараттардың өңдеу жылдамдығын арттырады.
Бүгінгі таңда АЖО-ның коптеген түрлері бар. Оған көз жеткізу үшін
интернетке кіру жеткілікті. Бүкіл әлемдік желіде АЖО-ны құратын және
ақпараттық қамтама жасайтын көптеген фирмаларды көруге болады.
АЖО топтастыруына тағы бір қырынан қарасақ, әртүрлі есептерді шешуге
жүйелендірілген. АЖО-ның келесідей топтары болуы мүмкін:
- Ақпараттық-есептеулік есптерді шешу үшін;
- Мәліметтерді дайындау және енгізу есептерін шешу;
- Ақпараттық-анықтамалық есептерді шешу;
- Бухгалтерлік есептеулер есептерін шешу;
- Статикалық мәліметтерді өңдеу есептерін шешу;
- Аналитикалық есептеулер есептерін шешу.
Кез-келген АЖО-ны белгілі топқа жатқызу үшін, біріншіден терең және
мұқият анализді керек етеді, яғни бір типті АЖО-лардын ішінен салыстырмалы
түрде тиімдісін таңдау.
Мамандардың зерттеулері бойынша АЖО мамандардың жұмыс орнында
орналасқан кәсіптік-бейімделушілік шағын есептеу жүйелері болып табылады
және олардың жұмыстарын автоматтандыруға арналған. Қызметтік тағайындалуына
байланысты, әр басқару объектісіне автоматтандырылған жұмыс орнын қарастыру
керек. Бірақ АЖО-ны құру түйіні жалпы болу қажет: жүйелілік, тұрақтылық,
бейімделушілік, тиімділік.
Жүйелік түйініне байланысты АЖО-ны құрылымы функционалдық тағайындау
арқылы анықталатын жүйе ретінде қарастырады.
Бейімделушілік түйіні элементтер стандарттары және ішкі жүйелерді
модульдік құрылымы арқасында әртүрлі жағдайларға бейімделуі болып табылады.
Тұрақтылық түйіні – бұл АЖО жүйесі ішкі және сыртқы факторлардың әсер
етуіне қарамастан негізігі функцияларды орындауды білдіреді. Бұл дегеніміз,
жеке бөлімдердегі ақаулар оңай жойылатын болуы керек, ал жүйенің жұмыс
қабілеттілігі тез қалпына келтірілуі керек.
АЖО тиімділігі жоғарыда айтылған түйіндердің деңгейлерінің интегралды
көрсеткіші ретінде қарастырылады.
АЖО қызметі жақсы көрсеткіштер көрсетуі мүмкін, егер мәліметтерді
өңдеу үшін адам мен машинаға қызметтерді дұрыс үлестіріп беретінболса.
Осыдан кейін АЖО тек қана еңбек үрдісін және тиімді басқаруды жоғарлатып
қана қоймай, мамандарға ыңғайлы жұмыс орны яғни мәліметтер базасы болып
табылады.
1.2 Мәліметтер базасы туралы жалпы түсінік
Мәліметтер базасы (МБ) - белгілі бір арнаулы ауқымға қатысты
мәліметтерді баяндау, сақтау мен амал-тәсілдермен ұқсата білудің жалпы
приициптерін қарастыратын белгілі бір ережелер бойынша ұйымдастырылған
мәліметтердің жиынтығы. Адамның қатысуы ықтимал, автоматтық құралдармен
өңдеуге жарамды түрде ұсынылған ақпарат мәліметтер ретінде түсініледі.
Қарапайым МБ мысалы ретінде телефон анықтамалығын, поездар қозғалысы
кестесін, кәсіпорын қызметкерлері туралы мәліметтерді, студенттердің сессия
тапсыру қорытындылары және т.б. атауға болады.
Электронды МБ-сының басты қасиеті - ақпаратты тез іздестіру мен
сұрыптау (іріктеу), сондай-ақ берілген форма бойынша есепті қарапайым
түрлендіру (жасау) мүмкіндігі. Мысалы, сынақ кітапшаларының нөмірлері
бойынша студенттердің аты-жөндерін оңай айыруға болады немесе жазушының аты-
жөні бойынша шығармаларының тізімін жасауға болады.
Мәліметтер базасын басқару теориясы дербес пән ретінде шамамен алғанда
XX ғасырдың 50-жылдарының басынан бері дами бастады. Осы уақыт ішінде
белгілі бір іргелі ұғымдар жүйесі калыптасты. Олардың бірқатарын
келтірейік.
Объект деп мағлұматтары мәліметтер базасында сақталатын
ақпараттың жүйенің элементтері аталады.
Атрибут - объектінің қасиеттерін ақпараттың бейнелеу. Әрбір объект
атрибуттардың кейбір жиынтығымен ситатталады.
Мәлметтердің басты элементі деп мәлметтердің басқа элементтерінің
мәндерін анықтауға мүмкіндік беретін осындай атрибут аталады.
Алғашқы кілт - объектінің (жазбаның) әрбір данасын бірегей түрде
жалғастыратын атрибут (немесе атрибуттар тобы), Екінші реттегі кілт -
бірнеше жазбалар (объект даналары) үшін мәні қайталанатын атрибут (немесе
атрибуттар тобы). Ең алдымен, екінші реттегі кілттер жазбаларды іздестіру
операцияларында қолданылады. Мәліметтер базасы ұғымымен мәліметтер базасын
басқару жүйесінің ұғымы тығыз (МББЖ) байланысты.
МББЖ - жаңа база құрылымын құруға арналған программаның құралдар
кешені, оны құрамын толықтыру, құрамында барды редакциялау және апаратпен
көрсетушілік (визуализация). База ақпаратын көрсетушілік ретінде берілген
критерийге сәйкес бейнеленетін мәліметтерді іріктеу, оларды реттеу, сосын
шығаратын құрылғыға беру немесе байланыс арналары бойынша беру.
Кез келген МББЖ мәліметтермен төрт қарапайым операция орындауға
мүмкіндік береді:
• кестеге бір немесе бірнеше жазбаны қосу;
• кестеден бір немесе бірнеше жазбаны жою;
• кейбір өрістердің бір немесе бірнеше жазбаларындағы мәндерді
жаңарту;
• берілген шартты қанағаттандыратын бір немесе бірнеше жазбаларды
табу.
МББЖ-ның тағы бір функциясы - мәліметтерді басқару. Мәліметтерді
басқару ретінде, әдетте, мәліметтерді рұқсат етілмей қол жетуден қорғау,
мәліметтермен жұмыс режимін көп мәрте пайдалануды қолдау және мәліметтердің
тұтастығы мен үйлесімділігін қамтамасыз ету түсініледі.
1.2.1 Мәліметтер базасын жіктеу.
Мәліметтер арасындағы байланыстарды орнату әдістері бойынша былайша
ажыратылады: Реляциялық, иерархиялық және желілік МБ.
Реляциялық МБ кесте түрінде мәліметтерді ұсынудың қарапайым және
әдеттегі формасы болып саналады. Көптеген теориялар ішінде кестеге қатынас
(relation) термині сәйкес келеді және ол МБ-ға осы атты берген. Ол үшін
дамыған математикалық аппарат - біріктіру, алу, азайту, қиылысу, қосу және
т.б. сияқты математикалық операциялар айқындалатын реляциялық есептеу мен
реляциялық алгебра. Осы типтегі МБ жасауға американдық ғалым Е. Кодд елеулі
үлес қосты.
Реляциялық МБ-ның жақсы қасиеті - оны қолдаудың аспаптық құралдарының
салыстырмалы қарапайымдылығы, кемшілігі - мәліметтер құрылымының қатаңдығы
(ерікті ұзындық кестесінің жолдарын берудің мүмкін еместігі) және оның
жұмысы жылдамдығының мәліметтер базасы мөлшеріне тәуелділігі. Мұндай МБ-ға
белгіленген көптеген операциялар үшін барлық МБ қарау қажетті болуы мүмкін.
Иерархиялық және желілік МБ қайсыбір ортақ белгісі бар мәліметтер
арасындағы байланыстардың бар болуын көздейді. Иерархиялық МБ-да мұндай
байланыстар ағаш-сызық жол (графа) түрінде бейнеленуі мүмкін, мұнда биік
ұшар бастан төменгі кішілеріне қарай біржақты байланыстар ғана болуы
ықтимал. Егер барлық ықтимал сұрақтар ағаш құрылымында бейнеленсе ғана, бұл
қажетті ақпаратқа жетуді тездетеді. Ақпарат алудың ешқандай басқа сұрау
салулары қанағаттандырмайды.
Аты айтылған кемшілік желілік МБ-дан алып тасталды, онда (тым
болмағанда, теориялық жағынан) бәрімен барлық жағынан байланыс болуы
ықтимал еді. Іс-тәжірибе жүзінде мұны іске асыру мүмкін болмағандықтан,
кейбір шектеулерге жүгінуге тура келеді.
Мәліметтердің әрбір элементі құрамында кейбір басқа элементтердің
сілтемесі болуы тиіс. Сол себептен ЭЕМ (электронды есептегіш машинаның)
оперативті және дискілік жадындағы едәуір ресурстар талап етіледі.
АЖ келесі ерекшелігін атап көрсетейік.
Толығымен айтқанда АЖ әдіс – тәсіл, зерттеулерсіз алуға болады,
сонымен қатар оны бұрын қолданған білімді қолдануға болады. Екінші тәсілі –
АЖ құрудың технологиясына сәйкес келеді. Белгілі технологияларды қолдану
процесс құрудың тиімді тәсілі мен сапалы нәтижелерді алуға мүмкіндік
береді.
АЖ құруда келесі анықтамалар мен таңдаулар қолдануды керек етеді.
- АЖ құрыла алатын немесе база арқылы қолданатын АЖ технологиясы
- Жобалау және еңгізілу жұмыстары көмегімен енгізілетін процесс ұжымы
немесе бизнес – процесс құру технологиясы.
Келесі технологияны құру және шығару механизмі.
Зерттеулер нәтижесі және жинақталған тәжірибе, АЖ аумағында алынған
өңдеулер, оның ішінде жобалау, АЖ құруда жалпы технологиялар құруда
көптеген міндеттер қолданылады.
Бұл технология көптеген бөліктер мен жобалардан және жеке жүйелерден
тұрады, сондай -ақ стандарттар мен құрылғылардан тұрады. Осы
технологияларды құрастырудың қатынастары келесі болып табылады.
1) АЖ құру және проектілеу үшін жалпы сұлба және жеке кезеңнің логикалық
тізбегін, кезең мен операцияларды керек етеді.
2) Егер әрбір сұлба этабында операция және кезеңді орындау құрамын
көрсетсек, онда сұлба АЖ құру технологиясы құрудың технологиялық
құрылымы өзіне пәндік облыс және есептеуді талдаудың құрылымын қосады.
3) АЖ құрудағы стандарттар барлық процесті орындауды қолданады.
Сонымен, осы аталғандарды қорытындылай келе, АЖ құрудың келесі сұлбасы
бар.
1.3 Мәліметтер базасының ерекшелігі
Мәліметтер базасы ДББЖ деген ұғымымен тікелей байланысты. ДББЖ
(Деректер базасымен айланысты жүйе) - мәліметтер базасын басқаратын
программа, яғни мәліметер базасында сақталған мәліметтерді сақтау,
сұрыптау, іздеу процесстерін жүзеге асыра алады.
ДББЖ-ның көптеген түрлері бар: IMS, CETOP, ORACLE, CLIPPER, FOX PRO,
ACCESS. Біз бұл жұмыста MS ACCESS-пен жұмысты қарастырамыз. MS ACCESS - бұл
Windows бағдарламасына арналған иннтерактивті ДББЖ. Бұл қабықтың есеп
беруде графикалық мүмкіндіктерінің ерекшелігін байқауға болады.
Қазіргі уақытта локалді және жойылған мәліметтер базасын құруға
және пайдалануға жол беретін программалық жүйелер жетерлік.
Мысалға, dBase, FoxPro, Access, Paradox(локалді) және Interbase, Oracle,
Sysbase, Informix, Microsoft SQL Server(жойылған).
Жойылған мәліметтер базасының файлдары жойылған компьютерде
орналасқан. Ескере кету керек, жойылған компьютер каталогтары
желілік диск ретінде қаралмайды.
Жойылған мәліметтер базасымен жұмыс істегендегі программа екі
бөлімнен тұрады : клиенттік және серверлік. Программаның клиенттік
бөлігі қолданушы компьютерінде жұмыс істейтін серверлік программамен
байланысты қамтамасыз етеді : жойылған компьютерге жіберілетін сауал
әдісімен мәліметтерге рұқсат береді. Программаның серверлік бөлімі
жойылған компьютерде жұмыс істеп, сауалды қабылдап, оларды орындап
қайтадан мәліметтерді клиенттік программаға жібереді. Сауалдар SQL
тіліндегі командалар болып табылады. SQL – құрылымдалынған
сауалдардың тілі.
1.3.1 Мәліметтер базасының құрылымы
Мәліметтер базасы – бұл ережеге сәйкес кейбір критерилер бойынша
реттелінген ақпараттардың бірыңғай жиынтығы.Мәліметтер базасы қағаздық
немесе компьтерлік түрде болу мүмкін.
Қарапайым мысал ретінде қағаздық МБ-на мыналарды алуға болады :
телефондық справочник, поезд қозғалысының кестесі, кітаптар туралы
ақпаратты құрайтын қағаздық карточкалардың жиынтығы.
Компьютерлік МБ ақпараттан құралатын файлдар болып табылады.
МБ-сы жазбалардан тұрады. Әр жазба бір экземпляр жөнінде
ақпаратты құрайды. Жазбалар өрістерден тұрады. Әр өріс экземплярдың
сипаттамасы жөнінде ақпаратты құрайды.
Ескеру керек, әр жазба бірдей өрістерден тұрады.
Мәліметтер базасының құрылу үрдісі келесі тізбек қадамдары
бойынша көрсетіледі :
1. Каталогтың құрылуы
2. Бүркеніш аттың құрылуы
3. Кестенің құрылуы
1.3.2 Мәліметтер базасын ұйымдастыру
Мәліметтер базасы кейбір қолданбалы ақпараттық жүйеде қолданылатын
деректерді қамтиды. Мәліметтердің ұйымдастыру түріне байланысты
мәліметтер базасындағы деректердің негізгі модульдері келесі түрде болады:
• иерархиялық
• желілік
• объекті-бағытталған
Иерархиялық модельде деректер ағаштәріздес (иерархиялық) құрылым
түрінде беріледі. Деректердің осындай ұйымы иерархиялық реттелген
ақпараттармен жұмыс жасағанда ыңғайлы, бірақ қиын логикалық байланыстармен
жұмыс жасағанда иерархиялық модель әлсіз .
Желілік модельде деректер ерікті граф түрінде ұйымдастырылады. Желілік
модельдің кемшілігі болып, құрылымының қаттылығы және оны ұйымдастырудың
қиындылығы болып табылады. Сонымен қатар, иерархиялық және желілік
модельдерінің кемшіліктерінің бірі болып, деректер құрылымының деректер
базасын жобалау кезінде берілуі және деректерге қатынау барысында
өзгертуге келмейді.
Объекті-бағытталған модельде мәліметтер базасының жазбасы объект
түрінде беріледі. Объекті-бағытталған модель желілік және реляциялық модель
ерекшеліктерін қамтып, күрделі мәліметтер базасын құруда пайдаланылады.
1.3.3 BDE Administrator
DELPHI қолданбасы деректер базасына қатынауды BDE ( Borland DataBase
Engine- Borland фирмасының деректер базасының поцессоры ) арқылы жүзеге
асырады. BDE өзінен деректерге қатынайтын динамикалық кітапханалар және
драйвер жиынтығын құрайды. BDE деректер базасымен жұмыс істейтін барлық
компьютерлерге орнатылуы тиіс. Деректер базасына BDE арқылы жіберілген
сұраныс, қолданушы сұратқан деректерді алады.
Құрылатын мәліметтер базасы компьютердің директориясында болуы керек.
Директорияны компьютерде, серверде, түбір каталогта немесе ішкі каталогта
құруға болады.
МББЖ технологиясында МБ атауына жалған аты беріледі, сонда МББЖ
программалары жалған аты арқылы іске асырылады. BDE Administrator Delphi –
мен байланыста болуы тиісті. МБ – құруда алғашқы қадам компьютердің
қайбір дискісінде өзіміздің жұмысымызды сақтау үшін директория құрамыз.
BDE Administrator –ды Windows негзгі менюі арқылы
Start Programs Borland Delphi 7 BDE Administrator жолымен
жүктейміз.
BDE Administrator терезесіндегі негізгі менюден Object New элементі
таңдаймыз. Көрінген терезеде (1.1-сурет) МБ – ның құрылған типін
(Standard) өзгеріссіз қалдырып ОК батырмасын басамыз. Администратормен
терезенің сол жағында STANDARD терезесін көреміз. Оны DB_Aireport атымен
өзгертеміз. Ол үшін МБ атына тышқанды шертіп, жаңа мәтін енгіземіз.
(1.1-сурет)
Оң жақ терезеде МБ параметрлері келтірілген. Оларды өзгеріссіз
қалдырамыз да, тек соңғы параметрін өзгертеміз. Бұл параметр МБ орналасқан
катологқа жолды енгізу үшін жол сілтейді. Жолды енгізу үшін PATH өрісін
шертіп оң жақта пайда болған батырманы басып, D:\ DB_Aireport
каталогын таңдап ОК батырмасын басамыз (3.2.2-сурет). Сол жақ терезеде
тышқанның оң жақ батырмасымен жалған атын шертеміз және Apply элементін
менюден таңдаймыз. Пайда болған диалогты терезеде жалған атының
өзгертулерін сақтаймыз да, ОК батырмасын басуымыз керек.
1.2-сурет Мәліметтер базасының жалған аты параметрлерінің терезесі
BDE Administrator утилитінен шығамыз. Жалған атын құру аяқталады.
Енді оған басқа утилиттерден хабарласуға болады.
1.4 Мәліметтер базасының кестесін құру
Деректер базасын құрайтын кестелер қатты дискідегі каталогта тұрады.
Кестелер файлдарда сақталып , бөлек құжаттарға немесе
электрондық кестелерге ұқсас. Кестелерді көшіруге, орнын ауыстыруға болады.
Бірақ, құжаттарға қарағанда, деректер базасының кестелері көпқолданбалы
қатынау режимін қолдайды, яғни бірнеше қолданбалармен бірмезгілде
қолданылуына болады. Бір кесте үшін ( деректер, кілттер, индекстер т.б
құрайтын ) бірнеше файлдар жасалады. Осылардың ішінде негізгісі болып
кестенің атымен аталатын деректер файлы болып есептеледі. Кестені
таңдағанда, әсіресе оның негізгі файлы таңдалады. Мыс: dBase кестесі үшін
кеңейтіндісі DBF болатын файл, ал Paradox кестесі үшін DB кеңейтіндісі
болып табылады. Деректер базасының әрбір кестесі жолдан және бағаннан
тұрады, бір типті объектілердің ақпараттық жүйелер деректерін сақтауға
негізделген.
Өріс мүмкін болатын типтің деректерін қамтиды. Кестенің негізін оның
өрісінің сипаты құрайды. Әрбір кестенің кем дегенде бір өрісі болуы тиіс.
Кестенің құрылымдық түсінігі өте кең және оның құрамына:
• өріс сипаты
• кілт
• индекс
• өрістің мәтініне шек қою
• кестелер арсындағы біртұтастықты сақтау
кіреді. Кестені құрғанда кестенің аты және құрылымы беріледі. Кестенің атын
өзгерткенде кесте және оның файлдары жаңа атқа ие болады. Бұл үшін
деректер базасының кестелерімен жұмыс істейтін арнайы программалар
қолданылады. Мыс: Database немесе Data Pump. Дискіден кестені жойғанда,
оның барлық файлдары да жойылады.
Ал енді мәліметтер базасымен жұмыс жасамас бұрын, біз оның каталогын
құрып алайық. Деректер базасын құру DatabaseDesktop (DBD) утилит көмегімен
іске асырылады. DBD утилит көмегімен кестені құруға және оның құрылымын
өзгертуге, оның біріншілік кілттерін және индекстерін, жазбалар құру және
өзгертулер жасауға болады.
Жаңа кестені құру келесі команда бойынша іске асады:
Start Programs Borland Delphi7Database Desktop.
DBD кірген мезетте жұмыс істейтін каталогты таңдап алу керек. Ол үшін
DBD бас менюден File Working Directory элементін таңдау керек және
Aliases түсетін тізімінде жалған атын DB_Aireport -ты таңдау , одан
кейін Ok батырмасын басу керек. Бас менюден File New Table таңдаймыз,
Create Table терезесін шығарады, бұл терезеден кестенің типін Paradox7
болдырып таңдап алу керек, осыдан кейін МБ кесте структурасының анықтама
терезесі пайда болады ( 1.3- сурет).
1.3- сурет Кесте конструкторы
Құрылып жатқан кестенің әрбір өрісіне бір жазба сәйкес келеді. Field
Name бағанына өріс атын, Type – символ, өрісте сақталынатын мәліметтердің
типін анықтайды. Size бағанына – сан қойылады, өрістің ұзындығын
анықтайды, Key–* символы, егер бұл өріс бойынша біріншілік кілт қоюда
қолданамыз. Ары қарай кестенің өрістерін толтырамыз ( 1.4- сурет).
1.4- сурет Кесте мәліметтерінің қасиеттері
1.4.1 Paradox форматының кестелері
Delphi – дің өзіндік кестелік форматы жоқ, бірақ ол Paradox
кестелерімен жұмыс істей береді. Осы кестелердің әрқайсысының өзіндік
ерекшеліктері бар.
Paradox кестесі деректер базасын құруға және онымен жұмыс істегенде
ыңғайлы болып табылады . Оның негізгі артықшылықтарын атап өтейік :
• деректердің тұтастығын
• әртүрлі типті деректерді ұсынуға арналған өрістік типті
• енгізілген деректерді тексеруді
• кестенің парольдық қорғанысын
қамтамасыз етеді .
1.1 - кестесінде Paradox 7 кестесінің өрістік типі тізімі берілген .
1.1 - кесте
Paradox 7 кестесінің өрістік типі тізімі
Тип Белгіленуі Мәннің мазмұны
Alpha A Символдар қатары. Ұзындығы 255 символ
Number N Жүзбелі нүкте саны .
Money $ Ақшалық қосынды .
Short S Бүтін сан . Диапазон -32768...32767
Longinteger l Бүтін сан . Диапазон -2 147 483 648...2
147 483 647
BCD # Екілік – ондық жүйедегі сан .
Data D Күн ,ай,жыл
Time T Уақыт
Timestamp @ Күн мен уақыт
Memo M Символдар қатары. Ұзындығы шенелмеген .
Formatted MemoF Символдық қатар. Memo-дан айырмашылығы
қатар құрамында форматталған текст болады.
Graphic G Графиктік көрініс.Форматтары BMP,PCX,TIF,GIF.
OLE O OLE технологиясын қамтитын деректер дорматы.
Logical L Логикалық мән.
Autoincrement ± Автоинкрементті өріс.
Binary B Байттар тізбегі. Ұзындығы шенелмеген
Bytes Y Байттық тізбек. Ұзындығы 255 символдан аспайды
Key бағанына жұлдызшаны қоямып, өрістің құрамына алғашқы кілтті
еңгіземіз. Ол үшін клавиатурадан кез келген символды басамыз.
Есеп шарттарына сәйкес берілген кестенің барлық өрістері
толтырылуы тиісті. Бір өрістен екінші өріске өту үшін Required Field
ауыстырып-қосқыштарын іске қосамыз. Басқа өрістер мағынасына шек салу үшін
қызмет етеді :
• Minimum value - өрістің ең аз мәнін анықтайды;
• Maximum value - өрістің барынша үлкен мәнін анықтайды;
• Default value – өріс мәнін келісім бойынша анықтайды
Picture – өрістің бейнелеу шаблонын анықтайды . Шаблон құру үшін Assist
батырмасын басу керек. Бір өрісте мәннің болмауы өрістің шектелген мәнінің
қойылмағанын білдіреді. Кестелерді толтыру және есте сақтау. Кесте құрлымын
конструкциялағаннан кейін Database Desktop-та кестені толтыруға болады.
Өрістері толтырылған кестені сақтаған кезде диалог терезеден кестені сақтау
орының және оның алиясын міндетті түрде көрсетіп кестеге ат беріп сақтаймыз
(1.5 - сурет).
1.5- сурет Кестені сақтау
1.5 Компоненттер политрасы
Delphi-де программа дайындау үшін компоненттік тәсіл пайдаланылған:
пайдаланушы программаларының кітапханасы программалау ортасымен бірге
ұсынылатын, бір іс-әрекетті орындайтын (дайын программалар үзінділерінен
тұратын) компоненттерден жинақталады, ал олар форма терезесіне енгізіледі.
Компоненттік тәсіл программалау технологиясында нағыз төңкеріс жасады деуге
болады, себебі, компоненттерді пайдалану программа жұмысын күрделі түрде
жеңілдетті.
Компоненттер кітапханасын визуальды компоненттер кітапханасы (Visual
Component Library, VCL) деп атайды. Компонент дегеніміз – белгілі
қасиеттерге ие функционалды элемент. Компоненттер арқылы бағдарламаның
негізі қаланады.
Деректер базасының қолданбасын құруда қолданылатын компоненттерді
қарастырайық. Деректер базасымен жұмыс істегенде қолданылатын компоненттер
Data Access, Data Control, Midas, Decision Cube, Rave және InterBase
парақтарында орналасады.
Data Access парағында деректерге қатынауды ұйымдастыратын визуалды
емес компоненттер орналасады:
– DataSource – деректердің басы
– Table – ДБ кестесіне негізделген деректер жинағы
– Query – SQL – сұранысқа негізделген деректер жинағы
– StoredProc – серверде сақталатын процедураны шақыру
– DataBase – ДБ қосылу
– Session – ДБ жұмысының ағымды сеансы
– BatchMove – топ жазбалармен операцияларды орындау
– Update – деректер жиынтығын модификациялау
– NestedTable - қойылған кесте
Data Controls парағында деректерді басқаратын визуалды компоненттер
орналасады:
– DBGrid – кесте
– DBNavigator – навигациялық интерфейс
– DBText – жазба
– DBEdit – бірқатарлы редактор
– DBMemo – көпқатарлы редактор
– DBImage – графиктік көрініс
– DBListBox – қарапайым тізім
– DBComboBox – комбинацияланған тізім
– DBCheckBox – тәуелсіз ауыстырғыш
– DBRadioGroup – тәуелді ауыстырғыш топтары
– DBLookupListBox – басқа өріс деректерінің қарапайым тізімі
– DBLookupComboBox – басқа өріс деректерінің комбинацияланған тізімі
– DBRichEdit – толық функционалды тестілік редактор
– DBCtrlGrid – модификацияланған кесте
– DBChart – диаграммма
Midas парағында қашық деректер базасын басқаратын визуалды
компоненттер орналасады :
– ClientDataSet – клиенттік деректер жинағы
– DCOMConnection – көпқолданбалы режимде қашық сервермен қосылу
– SocketConnection - Windows сокеті арқылы қашық сервермен қосылу
– DataSetProvider – деректер жиынының провайдері
– SimpleObjectBroker – қарапайым объект брокері
– WebConnection – Web-сервермен қосылу
– CorbaConnection – Corba-клиенттің қосылуы
Decision Cube парағында шешімді қабылдайтын жүйені қалыптастыратын
компоненттер орналасады:
– DecisionCube – көпшекті деректер кубы
– DecisionQuery – көпшекті деректерді қамтитын жиынтық
– DecisionSource – көпшекті деректердің бастамасы
– DecisionPivot – көпшекті деректердің көпөлшемді проекциясы
– DecisionGrid – көпшекті деректердің кестесі
– DecisionGraph – көпөлшемді деректердің графиктік ұсынысы
Rave парағында есеп берудің ретіне арналған визуалды компоненттер
орналасады :
– RvProject – проектің басты компоненті, Rave – пен байланысты
қамтамасыз етеді
– RvSystem – уневирсалды компонент, есеп беруді қарауды және баспаға
шығаруды қамтамассыз етеді
– RvNDRWriter – есеп беруді арнайы форматтағы файлға жазады және оны
көруге мүмкіндік береді, баспаға шығарады
– RvCustomConnection – мәліметтері жоқ есеп берумен байланыстырады
– RvDataSetConnection – мәліметтермен байланыстырады
– RvTableConnection – Table компаненті бар мәліметтермен байланыстырады
– TRvQueryConnection – Query компоненті бар мәліметтермен
байланыстырады
– RvRenderPreview– RvNDRWriter арқылы құрылған файлдағы мәліметтерді
экранда мүмкіндік береді
– RvRenderPrinter– RvNDRWriter арқылы құрылған файлдағы мәліметтерді
баспа құрылғысына жібереді
– RvRenderPDF – есеп беруді PDF форматына ауыстырады
– RvRenderRTF – есеп беруді RTF форматына ауыстырады
– RvRenderHTML – есеп беруді HTML форматына ауыстырады
– RvRenderText – есеп беруді мәтіндік файлға ауыстырады
InterBase парағында InterBase серверімен жұмыс істеуге арналған
компоненттер орналасады :
– IBTable – Table дерегінің жинағы
– IBQuery – Query дерегінің жинағы
– IBStoredProc– InterBase серверінде сақталатын процедураны
шақырады
– IBDatabase – деректер базасымен қосылу
– IBTransaction – транзакция
– IBUpdateSQL – деректер жиынтығын модификациялау
– IBDataSet – деректердің бастамасы
– IBSQL – SQL- сұранысты орындау
– IBDatabaseInfo – деректер базасы туралы ақпарат
– IBSQLMonitor – SQL- сұраныс орындалуының мониторы
– IBEvents – сервер оқиғасы
InterBase парағының көп компоненттері Data Access компоненттеріне
ұқсас болып келеді, айырмашылығы InterBase компоненттері, тек InterBase
серверімен жұмыс істеуге арналған. Data Access парағының компоненттері
әмбебап болып келеді.
1.6 Есептің қойылымы
Дипломдық жұмыстың мақсаты газбен жбдықтау шаруашылығының жұмыс
жүйесін басқаруды автоматтандыру. Яғни әртүрлі тауарлар сатумен айналысатын
фирма қызметкерлерінің клиенттермен жұмыс жасағанда, атоматтандырылған
жүйені қолдана отырып, жылдам қызмет көрсету, және ыңғайлы жұмыс орнын
қалыптастыру. Сондай-ақ мекеменің ақпараттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
Қойылған мақсатқа байланысты мәліметтер базасын құрып, оған өңдеу
жасау. MS Access пен Delphi МББЖ байланысын пайдалана отырып МБ құрумен
қатар олардан Delphi тілі арқылы сұраныстар алу, сақтау, жаңа жазба жазу,
өзгерту сияқты өңдеулер жүзеге асырылуы тиіс.
Бұл жүйе келесі талаптарды қанағаттандыруы керек:
- Клиенттер туралы ақпаратты өңдеу мүмкіндігі болуы керек;
- Газдар туралы ақпаратты өңдеу мүмкіндігі болуы керек;
- Администратор немесе жұмысшылар мәліметтерді өңдеу мүмкіндігіне ие
болуы керек;
- Әр жұмысшының жасаған жұмысын яғни алған тапсырыстарын қадағалайтын
есеп берулер болуы керек;
2 Мәселелер кешенінің ақпараттық және бағдарламалық қамтамасыз етілуін
жобалау
2.1 Ақапараттарды өңдеудің компьютерлік жүйесінің құрылымын өңдеу
Автоматтандырылған компьютерлік жүйенің сипаттамасын тиімді түрде
бейнелеу үшін оны кестелер мен процедуралар жиыны деп қарастырғаннан гөрі
түрлі ақпараттық объекттердің жиыны деп қарастырған дұрыс болады.
Автоматтандырылған компьютерлік жүйенің нақты сипаттамасынан
абстракцияланып, жүйенің ішкі функциялары мен ақпараттарды өңдеу
операцияларын икемді түрде көрсетуге мүмкіншілік береді. Бұл объекттерді
автоматтандырылған жүйенің ақпараттық моделі деп атайды.
Деректер базасын құрайтын кестенің әрбір жазбасын даралау үшін, яғни
кестеде бірдей жазбалардың (жолдардың) болмауын қадағалау үшін кестенің бір
немесе бірнеше атрибуттарынан кестенің кілтін немесе негізгі кілтін
(Prіmary Key – PK) анықтау қажет болады. Алдымен мәліметтер моделін
дайындау ұғымына тоқталайық, бұл – тақырыпта қарастырылатын барлық бизнес-
мәселелерге қатысы бар деректерді жинақтау, жүйелеу әдісі болып табылады.
Мәліметтердің моделін дайындау өңделетін ақпарат ағымын талдаудың бірден-
бір мықты құралы және реляциялық мәліметтер қорын құрудың негізі болып
саналады.
Практикалық мәселелерді шешуде мұндағы ақпараттар ағымын өңдеуді
жеңілдету және тездету үшін автоматтандырылған компьютерлік жүйелер
қолданылады.
Деректер базасы деп белгілі бір тәртіптер бойынша бір құрылымға
келтіріліп ұйымдастырылған мәліметтер (деректер, ақпараттар) жиынын
түсінеміз. Мұнда мәліметтердің қайталануы, бір-бірімен қайшылығы болмауы
және өзара үйлесімділігі қатаң ескерілуі керек. Бұл шарттар ескерілмеген
мәліметтер қорын өңдеу программасында (қолданушының программасында)
көптеген кемшіліктер болып, қате нәтижелер беретіні айқын.
Компьютерлік жүйелерді өңдеу негізгі екі кезеңнен тұрады:
- автоматтандыруды қажет ететін, яғни қолданбалы программада шешімін
табатын барлық мәселелерге қажетті және қатысты деректер жиынынан
мәліметтер қорын анықтау;
- мәліметтер қорын басқару, яғни ақпараттық жүйені (АЖ) жазу. Бұл
кезең әдетте мәліметтер қорымен байланыста болып МҚ өңдейтін клиент-
программа дайындау кезеңі болып табылады.
Деректер базасыз қазіргі барлық дерлік қаржылық, өнеркәсіптік, халыққа
қызмет көрсететін ұйымдардың жұмысын ұйымдастыру, басқару мүмкін емес десе
де болады. Сондықтан әрбір ұйымның, мекеменің жұмысын компьютер көмегімен
басқару үшін мәліметтер қорын пайдаланатын қолданбалы программалар –
автоматтандырылған ақпараттық жүйелер жазылады. Мәліметтерді өңдеудің
компьютерлік жүйесі адамның көмегімен жүзеге асырылады. Басқару процесін
тиімді ұйымдастыру үшін әр саланың қызметкерлері түрлі жаңа деңгейдегі
ақпараттармен қамтамасыз етілуі және мәліметтерді автоматты түрде дайындауы
тиіс. Бүгінгі таңда газ шаруашылығымен айналысатын мекемелерде клиенттерді
тіркеу жұмысын жүргізудегі дәстүрлі технологиялардың кемшіліктерін ескеріп,
яғни тіркеудегі қағаз құжаттардың (түрлі қалыптағы тіркеу журналдары,
клиенттің картасы, т.б.) және оларды іздеуге шығындалатын уақыттың тым
көп болуын жою автоматты жүйенің негізгі мәселесінің бірі.
Ақпараттарды өңдеудің компьютерлік жүйесінің құрылымын өңдеу алдында
осы жүйедегі клиенттер, жұмысшылар және газға байланысты болатын құжаттар
айналымы зерттеліп, компьютерлік жүйеде деректерді сақтаудың құрылымдық
сызбалары анықталды (2.1-сурет).
2.1 сурет Клиентке қызмет көрсету технологиялық сұлбасы
Осы сұлбада келтірілген функияларды компьютерлендіру үшін клиенттің
сұранысы бойынша жазылып отыратын тапсырыстардың электрондық нұсқасын
қалыптастыру үшін оның ақпараттық, алгоритмдік, программалық
қамтамасыздандырылуын өңдеу қажет болды.
Соның нәтижесінде құрылған мәліметтер базасының схемасының жалпы
көрінісі келесі 2.2-суретте келтірілген.
2.2 сурет- Газ шаруашылығының мәліметтер базасының сызбасы
Газ шаруашылығының автоматтандырылған жүйесі мыналарды жедел жүргізуге
ықпал етеді:
клиент туралы мәліметтерді еңгізу, еңгізу барысында пайда болған қателерді
түзету және мекеме бойынша қалыптасқан түрде клиенттер туралы мәліметтерді
сақтау;
есептелінетін көрсеткіштерді автоматты түрде есептеу (тапсырыстардың саны,
көлемі, төлеген ақшасы, т.с.с.);
ағымдағы деректер базасын жүргізу;
клиенттің тапсырыстары бойынша есеп беру;
қажетті бағыттар бойынша мониторингтік байқаулар жүргізу;
құжаттарды белгіленген қалып бойынша қалыптастыру
Клиенттердің тапсырыстарын автоматты түрде жүргізу қамтамасыз етіледі,
соның ішінде:
клиенттің жеке басы туралы мәлімет;
тапсырыс;
тапсырыс келіп түскен уақыт;
төлеген ақшасы;
мамандардың кеңесі (газды қолдану, өрт қауіпсіздігін сақтау және т.б.);
газ орналасқан техникалық жабдықтардың жағдайы туралы мониторинг
(температура, қысымы, т.с.с.);
бөлім жұмысы бойынша жедел анықтамалар, құжаттар (көшірмелер) және
есептемелерді қалыптастыру;
Жасалынған компьютерлік жүйе әр түрлі деңгейдегі қолданушылардың
(бөлім басшысы, инженер, бухгалтер, жұмысшы) функционалдық міндеттерін
атқаруда ақпараттық сүйемелдеу болып табылады.
Тапсырысты қабылдау процедуралардың басым бөлігін орындаушы болып
табылатын орта деңгейдегі персонал клиент туралы мәліметті жедел тауып,
көрсетілген процедураларды жүргізіп, белгі қоятын болады.
Бөлім деңгейінде бөлім меңгерушісі мәліметтер базасын қарап шығып,
сатылым процесінің тиімді жүргізілуі туралы жедел түрде мәліметтер ала
алады және қажетті жағдайларда клиенттердің бөлім басшысына басқарушы шешім
қабылдауға негіз бола алады.
2.2 Жүйе құру технологиясын таңдау және мәліметтер базасын
ұйымдастыру
Біз жұмыста реляциялық деректер базасын негізге алатын болғандықтан
оған қойылатын талап – мәліметтердің қалыптастырылуы. Қалыптастыру
кестелердегі деректердің қайшылықтары және үйлесімсіз болмауын қадағалайды.
Қалыптастырудың алты формасы бар, бірақта тәжірибеде мәліметтер алдыңғы үш
қалыптың талаптарын қанағаттандыратын болса жеткілікті.
Мәліметтер базасының теориясы қалыптастыру принципіне негізделінеді.
Ал, қалыптастыру ұғымы функционалдық тәуелділік ұғымына негізделінеді.
1. R – қатынасының А атрибуттарының әрбір мәніне В атрибутының тек бір
ғана мәні сәйкес болса, онда В→А. В атрибуты А атрибутына функционалды
тәуелді.
2. Егер А→В-ға, В→А тәуелді болса, онда А және В атрибуттары өзара
функционалды өзара тәуелді.
3. Егер кілт емес атрибуттар құрама кілттің бір бөлігіне ғана тәуелді
болса, онда ол кілтке жартылай тәуелді деп аталады.
4. Егер R қатысының кілт емес В атрибуты. А атрибуттар тобына, яғни
құрама кілттің барлық атрибутына тәуелді болса және ешбір жартылай
функционалдық тәуелділік болмаса, онда В атрибуты А атрибуттар тобына толық
тәуелді.
5. Егер R қатынасында А→В-ға, В→С-ға тәуелді болса, онда С атрибуты А
атрибутына транзитивті тәуелді.
Бастапқы кезеңдегі мәліметтердің 1-ші қалыпты үлгісі:
Клиент номері
Жұмыскер номері
Газ номері
Аты-жөні
Туған күні
Туган жері
Жұмыс орны
Адресі
Тапсырыс берген уакыты
Алган газ колемі(л)
Газ номері
Газ аты
Шыққан жері
Жауапты мекеме
Шыққан уақыты
Аты-жөні
Туған кезі
Мамандығы
Жалақысы
Клиент номері
2.6 сурет- Атрибуттар арасындағы функционалдық тәуелділік
Клиенттерді тіркеумен айналысатын мекеме үшін мәліметтер журнал
түрінде тіркелген. Журналдағы жазбалар белгіленген формада болады.
Егер реляциялық кесте бірінші қалыпты үлгіде болып, кілт емес әрбір
атрибут оның негізгі кілтіне толық тәуелді болса және ешбір жартылай
тәуелді болмаса, онда кесте екінші қалыпты үлгідегі кестеге түрлендіріледі.
Түрлендіру ережелері.
1. Кестенің жартылай тәуелді атрибуттарын бөліп жіктеу.
2. Әрбір осы бөліктерден жеке кесте құрамыз. Алғашқы кестеден
шығарылған жаңа атрибуттарды көшіру.
Үшінші қалыпты үлгінің анықтамасы. Егер реляциялық қатынас екінші
қалыпты үлгіде болып, оның барлық кілт емес атрибуттары тек қана кестенің
кілтіне тәуелді болса, яғни оның кілт емес атрибуттарының арасында
функционалдық тәуелділік болмаса, онда оны үшінші қалыпты үлгідегі кесте
деп аталады.
Клиенттер Газ
Жұмысшы
Өріс аты
Газ номері
Газ аты
Шыққан жері
Жауапты мекеме
Шыққан уақыты
Жұмысшы номері
Өріс аты
Жұмысшы номері
Аты-жөні
Туған кезі
Мамандығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz