Жеткіншектік кезеңнің психологиялық ерекшеліктері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 Жеткіншектік кезеңнің психологиялық ерекшеліктерін зерттеу
мәселелері
1.1 Жеткіншектік кезеңнің психологиялық 6
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ..
1.2 Жеткіншек шақтағы дағдарыс және оның алдын алу жолдары ... ... .12
2 Психология ғылымында лидерлікті теориялық 19
зерттеу ... ... ... ... ... ...
2.3 Тұлғаның лидерлік қасиеті туралы 19
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Жеткіншектердің лидерлік қасиетін дамытуда қарым-қатынастың 28
рөлі..
3 Жеткіншектердің лидерлік тұлғасын қарым-қатынас арқылы дамытуды 48
эксперименттік
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
3.1 Зерттеу мақсаты мен міндеттеріне және пайдаланылған әдістері 48
мен сыналушыларға
сипаттама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
3.2 Эксперимент барысы мен нәтижелері мен 52
қорытындылары ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .6 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер 65
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
Қосымша А 67
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша Ә 68
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша Б 69
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша В 71
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Жеткіншек кезеңде тиісті әдебиеттерде өтпелі
жас кезеңі, қиын, өзгерілу, ауысу жастары деп атайды [1,2,3]. Соңғы
жағдайда ауысу жасында жеткіншек балалық кезеңдерден ересек жасына
ауысады. Жекіншектік кезең өзге жасқа қарағанда педагогтар пен тиісті
әдебиеттерге көп әңгіме болып, жиі көтеріледі. Себебі бұл кезеңде оның
психикалық даму ерекшелігі жас баламен ересектерге қарағанда әлде қайда
өзгеше болады. Бұл кезеңге тән тағы бір ерекшелік жасөспірім барлық нәрсені
өз бетімен орындап, үлкен адамдардың қамқорлығымен ақыл кеңесінен
құтылғысы келеді [4]. Жеткіншектің ересектен айырмашылығы тек үлкен
адамдармен қатынасының өзгеше келетініндей емес, сонымен қатар биологиялық
дамуы (жыныс т.б жетілуі) жағынан кеңінен өріс алатынында. Ал жалпы алғанда
жеткіншек тың өзгеше сипатта келеді. Мысалы, жеткіншек төменгі кластарда
оқып жүргенде үйге берілген тапсырманы тек жаттап алатын болса, жеткіншек
жасында үй тапсырмасын өз сөзімен түсінікті етіп айтуға талпынады.
Кейбір жеткіншек жастағылар осы кезеңде бұрынғы қалпынан үлкен
адамдармен қарым-қатынаста болғанда мейірімді, сыпайы келсе енді өрескел
түрде, яғни тәртіп бұзуға икем келеді. Осы мәселені анықтаудан зерттеушілер
арасында талас бар. Дегенмен психиканың бұл ерекшелігі жеткіншекте әлеумет
өмірінің өзінің ерекшелігінен болар.
Жеткіншек бәрін өзім істей алам, Сендер мені әлі бала деп ойлайсыңдар
деп наразылық білдірседе оның қолынан әлі де көп нәрселер келе бермейді.
Ересектерге ұқсап іске ұмтылғанымен, сол істі орындаудағы мүмкіншілігі кіші
мектеп жасындағылардай басқаша айтқанда, бір жеткіншек істі игеру жағынан
бала да, ал талап қою жағынан ересек.
Бүгінгі заман жеткіншектер үлкен адамдардың талабына көне кетпейді.
Себебі, біріншіден қазіргі кезде оқушылардың көпшілігінің соның ішінде
жеткіншек жасындағылардың көбінесе оқудан айналысатын басқа тапсырмасы жоқ.
Әдетте жеткіншектерді тәрбиеге көнбейтін қиын жас деп сипаттайды.
Солай деп бағалайтыны біріншіден бұрынғы кездегі психикасы мінез-құлқы
өзгеріп, соның негізінде жаңа қасиеттер пайда болатыныннан. Кейде мұндай
өзгеріс аз уақыттың ішінде болуы мүмкін (бірақ өзгеріске ұшырау
жеткіншектерде бір уақытта кездеспейді). Екіншіден осындай психиканың жаңа
саласының пайда болуынан бала қиналысқа ұшырайды уайым шегеді, оның
тәрбиеге көнуіне бөгет жасайды. Мұндай өзгерістерді психологтар түрліше
дәлелдейді.
Психолог З. Фрит жеткіншек үлкендердің қамқорлығына көнбейтінін өзім
бәрін орындаймын дейтінін жыныс қасиетінің салдарынан болатын санасысыз
әуесқойлық деп түсіндірді [5].
Бұл пікірге көптеген психологтар қарсы. Жеткіншектердің тәрбиеге
көнгісі келмеуі түпкілікті емес, уақытша кездесетін құбылыстардың бірі.
Қоғамдық ортаның жеткіншекті тәрбиелеуге ықпалы зор. Қоғам дамуының
ерекшелігіне қарай жастарға қойылатын талап үнемі өзгеріліп отырады. Осы
талапқа сай жеткіншек бала жасынан үлкендер жасына өтерде қоғам жағдайы
оған түрліше әсер етіп, баланы әртүрлі фантастикалық іске ұмтылтырады.
Мұндай уақытша келіспеушілікпен күресу мектептегі және үй ішіндегі тәрбие
жұмысының негізінде болады. Егер тәрбие не оқу жұмысы жеткіншектермен жақсы
жүргізілсе ұнамсыз әдеттерден аулақ болады. Осы орайда, жеткіншектің
лидерлік сипаты көрініс береді. Лидерлік қасиеттерін дамыту мақсатында
кешенді жұмыстар жүргізілсе, онда жеткіншектік кезеңде кездесетін
дағдарыстардың алдын алуға болатындығы белгілі.
Жаратылыстан жүрек жылуы мен мейірім шуағы мол халықтың бірі қазақ.
Бала тәрбиесіне деген немқұрайлық оның табиғатына мүлдем жат. Өйткені
қазақтың ел алдындағы абырой беделі, қадір қасиеті, тек жеке басының
жақсылығы немесе дәулетімен ғана емес, бауырынан өрген ұрпақтарының
салауаттылығы жарақтылығымен өлшенген. Ата-бабаларымыздың сондай тектілік
деген ұғымды ежелден қастерлеп, оның атадан балаға мирас қылып қалдыруында
терең сыр жатыр.
Шығыстың ғұламасы Әл-Фарабидің еңбектерінде жас жеткіншектеріңізді
көрсетіңіз, мен сіздің болашақтарыңызды айтып берейін деген ойдың
философиялық мәні ерекше [6]. Қазіргі кезеңде қазақ халықының өмірінде
бұрын соңды болмаған оқуға, еңбекке, қоғамдық өмірге ықыласы жоқ балалар
саны күннен күнге артуда. Бұлар дөрекі әдепсіз барлық жарамсыз әдеттерге
еліктеуге бейім келеді. Баланың мінезін жалпы деңгейін ынтасын жақсы білу
үшін, оның дамуына адамгершілк қасиеттерінің қалыптасуына не нәрсе қажет
екендігін әрбір әке, әрбір ана білуге міндетті.
Баланың жас ерекшелігі, әр жасқа тән болатын дағдарыстардың себептері
туралы түсіндіріп, олардан баланы қиындықсыз алып шығуға көмек көрсетуге
ата-анаға көмекке келетін – мұғалім.
Өйткені мектеп жасындағы баланың көбіне көп негізгі әрекеті – оқу. Оқу
барысында ол білімге, қарым-қатынасқа, имандылық адамгерішілікке үйренеді.
Сонда мұғалімнің жеке бас үлгісі, сөзі мен ісінің сәйкестілігі,
талапшылдығы отбасында баға жетпес құралына айналады. Бала тәрбиесі болашақ
кепілі, отбасы мен мұғалімдер қауымының абыройлы ісі. Тәрбиенің нәтижелігі
терең тамырлы тәрбиені бойына дарытқан ортада болмақ. Ол ата-аналар өз
міндетін жеке түсінгенде, мұғалімдермен ынтымақтастықта болған жағдайда
алға басады.
Тұлғаның әлемді танып білуі қарым-қатынас арқылы жүзеге асады.
Қазіргі кезде адамның қарым-қатынас процестері телекоммуникациялар,
компьютерлік коммуникациялар сияқты жаңа технологиялар арқылы арқылы жүзеге
асады. Сондықтан психологтар мен педагогтар басты назарды тұлғаның қарым-
қатынас мәселесіне ерекше аударуы, әсіресе айналасындағы өзгерістерге
бірден бейімделе алмайтын, ұялшақ, қарым-қатынасқа жеңіл түсе алмайтын
адамдарға көмектесу қажеттігін туындатып отыр. Міне сондықтан, қазіргі
таңда психология ғылымындаы тұлға мінез-құлығын қарым-қатынас арқылы
қалыптастыруда педагогикалық –психологиялық тренингтерді пайдалану мәселесі
алға шығып отыр.
Зерттеу мақсаты – Жеткіншектердің лидерлік қасиетін қарым-қатынас
арқылы дамыту.
Зерттеудің міндеттері:
1. Жеткіншектік кезеңге психологиялық сипаттама беру.
2. Лидерлікті теориялық негіздеу.
3. Жеткіншектік кезеңдегі лидерлікті дамытуды эксперименттік зерттеу.
Зерттеу пәні – жеткіншектік кезеңдегі лидерлік.
Зерттеу нысаны– жеткіншектік кезең.
Зерттеудің болжамдары: егер жеткіншектік кезеңде кездесетін
дағдарыстың алдын алып, қарым-қатынас жүйесі жаңа сипатқа ие болатын болса,
онда лидерлік қасиеттің дамуына жағымды әсер етеді.
Жұмыстың теориялық маңыздылығы: Зерттеу жұмысында жеткіншектік кезең
мен лидерліктің психологиялық зерттеулері теориялық талданып, педагогика
және психология ғылымындағы оны дамыту жолдары жүйеленді.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы: Жұмыстың мақсаты мен міндеттеріне
сай қарастырылған жеткіншектік кезеңде кездесетін қиындықтар анықталып,
олардың жағымды қасиеттерін дамыту бағытындағы жұмыстар эксперименттік
тұрғыда анықталды. Лидерлікті дамыту бойынша жұмыстар жүйеленген.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:
• Жеткіншектік кезеңнің тұлғалық қасиеттері жаңа сипатта зерттелді;
• Лидерлікті дамыту жолдары жүйеленді.
Зерттеу әдістері: ғылыми әдебиеттерді оқып-үйрену, Социометрия
әдісінен алынған деректерді интерпретациялау және әлеуметтік-психологиялық
тренингтер.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
• алғашқы кезеңде зерттеу мәселесі бойынша материалдар жинақталып,
жүйеге келтіріледі;
• эксперимент жұмысының бағдарламасы даярланып, тәжірибелік
эксперименттік жұмыстар жүргізіледі;
• зерттеу қорытындысы жүйеленіп, талдау жүргізіледі.
Зерттеу базасы:Қызылорда қаласы № 171 Ғ.Мұратбаев атындағы орта
мектеп.
Дипломдық жұмыс құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1 ЖЕТКІНШЕКТІК КЕЗЕҢНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЗЕРТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. ЖЕТКІНШЕКТІК КЕЗЕҢНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Педагогикалық тәжірибеде баланың жан-жақты дамуы мен мінез-құлқы
жағынан қалыптасуының жеткіншек шағы 10-15 жас ең қиын кез болып
есептеледі. Балалардың тәртібі нашарлап, сабаққа үлгірімі төмендейді,
қыздар мен ұлдар арасындағы қарым-қатынас та қалыпты болмайды. Кейбір
балаларда тіпті қоғамды жатсыну әдеті пайда болады.
Жеткіншектердің мінезіндегі мұңдай қылықтардың негізі осы жастағы
соматикалық және психикалық дамуда жатыр. Бұл кезде баланың бойы тез өседі.
Жеткіншек шақтағы бойдың өсуі бұрынғыға қарағанда бір жылда екі есе
шапшаңдықпен өсетін болады. Баланың бойының шапшаң өсуіне әртүрлі жағдайлар
әсер етеді, мысалы, баланың ішетін тағамы, еңбек, спорт. Алайда, әсер
ететін осы жағдайлардың өзінде де белгілі бір зандылықтар болады, мысалы,
баланың аяғы кеудесіне қарағанда жылдам өседі де, ерекше ұзын сияқты болып
көрінеді. Бала денесінің өсуіндеп осындай әркелкілік дененің басқа
мүшелерінде де көрініс береді, мысалы сүйек етке қарағаңда тез өседі.
Сүйектің өте тез өсуі кейде жанға батарлықтай ауыратыны байқалады,
денесі құрысып, қатты мазасызданып, баланың берекесі кетеді. Соның әсерімен
баланың мінезінде ашушандық, қызбалық пайда болады. Жүректің көлемінің өсуі
бойдың өсуін қуып жете алмайды, сондықтан да қа жүретін тамырлар әлдеқайда
жіңішке болады, қан қысымы артады [7]. Өсудегі морфологиялық тепе-теңдіктің
болмауынан тамырдың соғуы да, жүректің жұмысы да қалыпты болмайды, басы
ауырады, қаны аздылықтан тез шаршайтын болады.
Бала жеткіншек шаққа өткен кезде оның жүйке жүйесінің құрылымы
морфологиялық жағынан жетіліп болады. Оның одан әрі қарай дамуы ағзаның
барлық қызметіне және екінші сигналды жүйенің жетілуіне бақылау жасауды
күшейтеді. Балалық жастан өту жүйке жүйесіне де оңайлыққа түспейді.
Ағзаның тез өсуі әрі оның өсуінің бір қалыпты болмауы жүйке жүйесінің
өзара байланысы мен өзара қарым-қатынасының қайта құрылуына мәжбүр етеді.
Бастауыш сынып жасындағы бала әлемге ерекше қызығушылықпен, балалық
аңғалдықпен қарайды, жеткіншек өзің қоршаған әлемге баға береді және оған
деген өзінің қарым-қатынасын орнықтырады [8,9,10]. Ол өмірдің тұрмыстық
қарым-қатынастарына еніп, енді тек өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыру
бойынша ғана емес, сонымен бірге өзі теориялық жағынан игерген қағидалар
бойынша қарым-қатынасқа түседі және адамдардың мінез-құлқын, қоғамдық
құбылыстарды бағалауда ешкіммен ымыраға келмейтін, өз дегенім болсын дейтін
әдет табады. Ол айналадағының бәрінің сыншысы. Ол өзі жақсы көретін
адамдардың кемшілігін де көргіш болады және сол үшін киналады.
Кез-келген жалғандық оның ызасын тудырады және көңілін қалдырады.
Біз өз алдына жеке қарастыратын әлеуметтендіру факторларының ішіндегі аса
маңызды әрі ықпал ету күші басымы -қоғамның алғашқы ұжымы болатын – отбасы.
Бала оның ықпалын бәрінен бұрын, тез қабылдағыш қасиеті артып тұрған
кішкентай кезінде ерекше сезінеді. Отбасы жағдайы, оның әлеуметтік деңгейі,
ата-аналарының айналысатын кәсіптері, материалдық жағдайы және олардың
білім деңгейі баланың өмірлік жолын айқындайды. Балаға ата-аналар беретін
саналы және мақсатты тәрбиемен қатар, отбасының жағдайы да ықпал етеді және
бұл ықпал өскен сайын, ол тіпті баланың тұлғалық қалыптасуында көрініс
табады.
Жеткіншек өтпелі кезеңнің ең басты процесінін бірі — жеткіншектің өз
ата-аналарымен, мұғалімдерімен және жалпы үлкендермен, құрбыларымен, барлық
жағдайы бойынша өзіне тең немесе тең еместермен қарым-қатынасыңда қайта
бейімделу байқалады [11,12]. Бұл қайта бейімделу жағдайы бірте-бірте болуы
мүмкін немесе аяқ астынан мінез көрсетеді. Жеткіншек үшін үлкендер мен өз
қатарластары мәртебесінің деңгейі бірдей болмайтындығынан қайта бейімделу
процесі әртүрлі көрініс береді.
Өз құрбыларымен қарым-қатынаста болуға деген қажеттіліктің орнын ата-
аналары толтыра алмайды, ол баланың бойында 4-5 жасында басталады да, жасы
өскен сайын дамиды. Құрбы-құрдастарымен қарым-қатынастың болмауы мектеп
жасына дейінгі балалардың жеке тұлғалық коммуникативті мүмкіншіліктері мен
ақыл ойының дамуының кешеуілдеуіне айтарлықтай әсерін тигізеді.
Жеткіншекдердің мінез-құлықтары мен іс-әрекеттері өз мәні жағынан ұжымдық-
топтық болып табылады.
Жеткіншектерді өмір ортасының қарама-қайшылықтары қызықтырады, бұл
жастағылардың қажеттілігі – өздерінің айналадағы адамдарға деген қарым-
қатындсын, әлемдегі өзінің орнын табу. Ал бұл қажеттілік басқа адамдармен
карым-қатынастары қанағаттандырады. Бұл қажеттілікті қанағаттандыруда
әдебиет пен өнердің атқаратын рөлі ерекше. Әдебиет жасөспірімнің аддына
адамзаттық қарым-қатынастардың, мінез-құлықтардың, сезімдердің аса бай да
күрделі мәнін ашып береді: ол әрбір кейіпкерден өзін көретін болады, өзінің
сезімдері мен құмарлық-құштарлықтарының дұрыстығына жауап іздейді. Ал
музыка — адамның сезімдерінің әміршісі. Оның тілі толқу үстіндегі адамға
түсінікті. Сондықтан да жеткіншекдердің тындайтын музыкасына қатты көңіл
бөлу керек.
Жеткіншектер қоғдмдық-өндірістік еңбекке қатысады. Ол тек еңбек арқылы
ғана қоғамдық өмірде өз орнын таба алады, өзін бекітеді. Білім жеткіншек
үшін еңбектің бастысы болып табылады. Өкінішке орай, кейбір жеткіншекдердің
оқу пәндеріне деген ықыласының төмендеуінің әсерінен сабақ үлгерімі
нашарлайды. Ғылым мен мәдениеттің әртүрлі саласымен қызыға айналысу
негізінен жеткіншектерге тән. Жеткіншек өзіне дос болатын адамды өз
ұжымындағы жолдастарының арасынан табады. Жеткіншектін досы – ол тек бірге
ойнайтын, жанжалдасып қалатын, татуласатын, бірге сапарға шығатын жолдас
қана емес. Ол жеткіншектің екінші өзі, ол оның ойын білетін
қызығушылықтары мен сезімдерінің куәгері және жақсы ниеттегі сыншысы болуы
тиіс. Ал жеткіншек шактың орта тұсында қыз балалардың бойында ер балалар
арасынан, ер балалардың бойында қыз балалар арасынан дос табуға деген
қажеттілік оянады. Осылайша, ақылға салынған мақсатты қарым-қатынастағы
достық қалыптасады, осыдан келіп жастық шақтың алғашқы махаббаты да оянуы
мүмкін.
Жеткіншектермен жұмыстағы негізгі педагогикалық идея: іс-әрекет
түрлеріндегі жетістікке жағдай жасау, бұл сынып ұжымы алдында өзін-өзі
сенімді ұстауына мүмкіндік береді; құндылықтарын қалыптастыру; мінез-құлқы
мен рухани дамуына қарым-қатынастарын ұлғайтады [13,14].
Жеткіншектер тәрбиесі, бірінші кезекте, олардың физиологиялық дамуына
байланысты белгілі бір қиындықтар туғызады, бұл олардың танымдық процесіне
және тәрбиесіне ықпал етеді. Жеткіншектердің физиологиялық даму
ерекшеліктерін және бұл ерекшеліктердің баланың жетілуінде көрініс табуын,
жақсы ортаның, мектеп ұжымындағы достары мен жолдастарының болуын ескере
отырып дұрыс ұйымдастырылған тәрбие арқылы және отбасындағы жағдайы арқылы
жеткіншектің жеке тұлғасын қалыптастыруға педагогикалық басшылықтың шамасы
жетеді. Демек, осы жастағы оқушьшармен жүргізілетін жұмыстың маңызды
міндеті тәрбиешілердің мектептегі және мектептен тыс кездегі балалардың
әрқайсысымен жеке жұмыс жүргізіп, қажетті әдептілікті сақтай отырып,
педагогикалық ұстамдылық пен шыдамдылыққа негізделген қызметтерін дұрыс
ұйымдастыру болып табылады. Жеткіншектер өмірінде, әсіресе, 9 сыныпта,
яғни, толық орта білім алу жолына тандау жасайтын кезде, олардың бойында
әртүрлі мамандықтарға, мектеп пәндерінің ішіндегі белгілі бір пәнге деген
қызығушылығы пайда болады.
Жеткіншектік кезеңнің баланың дамуындағы ерекше орны оның өтпелі,
бетбұрыс кезең деп аталуы екені жоғарыда айтылған болатын.
Барлық бағыттарда сапалық жаңа құрылымдар қалыптасады, ағзаның, сана-
сезімнің жаңа құрылымдары дамиды. Ересектіктің дамуында әр түрлі
бағыттардың болуы жеткіншектің ересектік белгілерді көрсетуге ұмтылуымен
байланысты болып табылады.
Жеткіншектер әсіресе, ересектіктің сырт белгілеріне еліктейді.
Ересектердің сыртқы келбетінің өзіне тән ерекшеліктері жеткіншектердің
ұмтылысын күшейтеді. Олар үлкен болуға асығады, қымбат нәрсені көздеп,
құндылық бағдарлары өзгереді. Зерттеуші Т.В. Драгунова зерттеулерінде
есеюдің белгілерінің түрі төмендегідей мәнде берілген [15]:
• ұл балалардың нағыз ер адамдарға өздерінің теңей алуы;
• әлеуметтік есеюі;
• үлкендермен немесе құрбыларымен бірлесіп әрекет етуі.;
• инттелекттік өсуі;
• білуге құмарылығының негізделуі;
• көп оқып үйренуге ұмтылуы;
• Нағыз еркектік қасиеттеріне теңесу.
Жеткіншектік кезеңде ересектіктің дамуындағы енді бір бағыты балалардың
арасында күштілігімен, батылдығымен, ептілігімен, спорттық іскерліктерімен
көзге түсетін кезеңі. Танымдық мүдделердің басым бағыттылығы нақ осы
жеткіншектік шақта қалыптасады. Кейде нақ осындай жағдайда бастауыш мектеп
шағында немесе жеткіншектік шақта адамның бүкіл әлеуеті көрінуі де ғажап
емес [16;17].
Жеткіншектердің үлкендермен, жолдастарымен қарым-қатынасы жаңа
кұрылымдарға иеленеді. Жеткіншектерде өзінің ілгері басуына көзқарас, оны
бақылау, міндеттердің орындалмауымен байланысты. Жалпы алғанда тұлға сана
мен мінез-құлықтың қоғамдық формаларын игеруі негзінде қалыптасады.
Адамгершілік сана деп – кеңес ғылымында адамдардың өзара қарым-
қатынастарын, олардың қоғамдық іске, қоғамға қатынастарын реттеп отыратын,
адамгершілік принциптері мен нормаларының адам санасында бейнелеуін
түсіндіреді. Балаға өзі үшін жаңадан пайда болған ситуацияда мінез-құлық
тәсілдерін таңдау кезіндегі бағдарлар ретінде адамгершілік түсініктердің
үлкен көлемі, адамгершілік білімдердің қоры қажет. Бірақ адамгершілік
түсініктерді игеру, адамгершілік сананы қалыптастыруда және дамытуды
маңызды рөл атқара отырып, өзінен өзі адамгершілік мінез-құлықты қамтамасыз
ете алмайды.
Жеткіншектердің адамгершілікті даму мәселесі тәрбиенің теория және
тәжірибенің өзекті мәселелерінің бірі [18]. М. Неймарктің айтуы бойынша
адамгершілік деңгейі балалардағы физикалық және саналылық мүмкін-діктеріне
дейін жеткен жоқ, яғни бұл дегеніміз қиындықтардың бар екендігін
көрсетеді. Жеткіншек ересек болғысы келеді және болуы керек. Бір жағынан ол
тәуелсіз, еркін, өзін табуға тырысады. Екінші жағынан мақсатқа байланысты
қоғам нормалары, әлеуметтік рөлдерге байланысты қоғамдағы өз орнын тапқысы
келеді. Басқа сөзбен айтқанда ол азамат болуы керек.
Үлкендердің тәрбиесін жеткіншектерге саналы түрде жеткізу керек. Ғалым
А. Харче жеткіншектердің психологиялық территориясында байланыс орнату
керек деп тұжырымдайды [19]. Оған өзін көрсетуге көмектесіп, соған жағдай
жасау керек. А. Власкинаның ойы бойынша егер оны жұмыспен қызық-тыратын
болсақ, мүмкін ол жұмысты табыспен орындауы мүмкін [20]. Жеткіншектің
моральды психологиялық бейнесінің қарама-қайшы келуі, оның әке-шешесі және
тәрбиешінің тарапынан талаптарының сәйкес келмеуі. Кейбіреулері асыра
бағаласа, ал екіншілері оның мүмкіншіліктерін мүлдем бағаламайды. Мұндай
олқылықтар неміс психологы А. Пассаковскийдің психо-логиялық зерттеулерінде
жақсы талданған [21]. Оңтайлы өзін-өзі бақылау – бұл бүкіл тұлғаның
қызметі. Бірақ психо-физиологиялық көзқарас жағынан екі механизм ерекше
қажетті көрінеді: инстинкті-эмоциялық механизмдердің толу деңгейі немесе
эмоциялық толу, тағы да танымдық салалардың бірлігі және теңдігі деп
жазады польшалық психолог Я. Рейховский [22].
Сонымен қатар, жеткіншектік әлеуметтік-адамгершілік бейімделу проце-
сінде жыныстық жетілудің әсер ету мүмкіншілігін ұмытпауымыз керек. Бұл
көбіне буржуазды психологтарға тән мінез. З. Фрейдтің әсер етуі арқылы
оқылатын оқуларда психологиялық концепцияларда ерекше бұл тенденция
байқалады [23]. Неофрейдтік тұжырымдамалардың әсер етуі, әсіресе, батыс
психологиясында қатты байқалады. Мысалы, француз психологы Г. Мендель осы
мәселеге байланысты көзге ерекше түсетін екі оқулық басып шығарды: Әкеге
қарсы көтеріліс [24], Ұрпақ дағдарысы [25].
З. Фрейд баланың әлеуметтік даму мәселесін қарастырып, жыныстық
идентификациясына көп көңіл бөлді [26]. Ұл бала идентификация кезеңінде
әкесімен болуы тиіс. Сонда ғана онда жоғары мен қалыптасады (моралды
сана). Жеткіншектің адамгершілікті тәуелсіздігі, біріншіден ақпаратты-
бағалаушы сана аймағында байқалады (адамгершілік түсінігі, көрініс,
идеалар). Жеткіншектердің моралды түсініктерін зерттеген В.А. Крутецкийдің
пікірінше бұл жаста жоғары адамгершілікті сана деңгейі байқалады [27].
Бұл жаста адамгершілік идеалы, жалпыланған көріністер бірлігі ретінде
көрінеді. Рационалды-моралды идеалы бар тұлға адамнан көп жоғары тұрады.
Тұлғада жоғары идеалдардың қалыптасуы, рационалды ойлау және терең
эмоциялық негіздің дамуын шамалайды. Адамгершілікті баға идеалдардағы ойлау
мен сезім бір-бірімен өзара әсер ету арқылы байланысқан. Бұл байланыста
қыздар мен ұлдар идеалдарының нақты ерекшеліктері көрсетіледі. Жеткіншек ұл
балаларда идеал ережеге сай жалпыланған мінез көрсетеді, рационалды ойлауға
көп сүйенеді. Қыздар көбіне өзін қоршаған ортадан идеалын табады. Ал ұлдар
үлкен, кең диапазонда іздейді.
Кеңес педагогы В.А. Сухомлинскийдің айтуы бойынша шындық сезімі ар
дауысына сүйеніп, оларда терең болып келеді [28]. Ал, ғалым Л.М.
Архангельский көрсеткендей идеалда қоғам мен тұлғаның жетілуінің
обьективтілігі қажеттілігі көрсетіледі [29]. Сондықтан “идеал” түсінігі
шындықтың жалпылама көрінісінің идеалдарынан көрінеді. Бұл жағдайда
идеалдың саласы ойлану мазмұны және нақты - тарихи мазмұнымен бітпейді.
Абстрактілі логика болып қалып, идеал, ертегі кейіпкерін, яғни үлкен,
орасан, зор күшке ие, бірақ ол күшін жұмсай алмайды, өйткені қайырымды
өмірге әсер ету күштерінен айырылған – ерлерді еске түсіреді, оларға
белгілі бір табиғи күш әсер етіп, халыққа көмектесіп, шын ниетімен жұмыс
істеуі көрсетіледі. Адам идеалды, өзінің жеке рухани жылылық мөлшері етіп
қалайды. Одан өзінің “мен” көрінісін көреді. Тек осындай жағдайда ғана,
адамгершілікті идеал тұлғаның қалыптасуында, ерекше орын алады.
Адамгершілік идеалдық “саналылығын” іздеу жолында. Әрбір тарих бұрылысында
идеал, адамның, екінші бір кісіге деген, саналы принциптерінің қарым-
қатынасы ретінде қызмет еткен. Идеалсыз тұлғаның әлемдік дамуы, яғни
әлеуметтік тәжірибесінің жалпылығы жоқ болар еді.
Белгілі ғалым А.Н. Леоньтев бойынша заттық сезімдердің пайда болып
дамуы эмоциялық константтың әр түрлілігін, эмоционалды қатынастардың
қалып-тасуының мықтылығын көрсетеді [30]. Міне осындай қорытындылардан
кейін сезім әртүрлі түрлерге бөлінеді. Адамгершілік сезімі туралы айтатын
болсақ, ол адам шындықты қабылдаған кезде интеллекттік сезім іс-әрекеттің
түрлеріне эмоциялық көріністер.
Г.С. Абрамова бойынша идеал толық өмірдің пайда болуын шегендейді. Бұл
жеткіншектердің күш салудың арқасында жүзеге асады [31]. Жеткіншектердің
есею сезімінің пайда болып, оның қатаюына, физикалық және рухани күшінің
өсуіне көмектеседі. Идеал – кәсіби әрекеттің пайда болып, таңдауда елеулі
әсер етеді. Ол өзінің күшіңді жұмсау керек аймағын ажыратып алу. Идеал –
адамгершілік құндылықтарды таратып, қолдау кезінде макси-малды жалпылама
көрініс көрсетеді. Кей кездері ол жағымсыз ретінде шығарады. Ал бірде
мүлдем шынайы емес түрде көрінеді. Көптеген психологтар мен философтар
моралды сананың дамуын негізгі үш топқа бөледі: ішкі моралды деңгей, мұнда
бала эгоистикалық түсініктерден шығып, белгіленген ережелерді орындайды;
конвергенционалды мораль – сыртқы мінез-құлық нормаларынан бағытталған және
автономды мораль, яғни ішкі автономды қағидалар жүйесіне бағытталған.
Алайда бір кезеңнен екінші кезеңге өту қиын, әрі қарама-қайшылықтарға толы.
Моралды сананың күші – оның негізгі постулаттарының категориялылығы мен
универсалдылығында болып табылады. Адамгершілік ағзаларын меңгере алуы үшін
балалар – альтернативті, дихотомикалық ойлай білуі керек: жақсылық пен
жамандық, жақсы немесе жаман және үшіншінің болуы мүмкін емес. Қарапайым
адамгершілік нормаларын меңгере алмаған бала ешқашан қандай да болсын
ережелерде де, адамгершілікті адам болуы мүмкін емес. Бірақ адамгершілік
тиым салумен тіркеу жүйесіне қосылмайды. Моральдық норма мен ережелердің
бастаулары қайдан шыққан болса да, адамгершілік шешімі мен онымен
байланысты жауапкершілік пен тәуекел тек жеке дара болады.
Адамгершілігі бар ересек адамдардың өзі баланың ненің жақсы? ненің
жаман? деген сұрағына бір нақты жауап бере алмайды, яғни бір жағдай оның
контексіне қара-мастан әртүрлі бағалануы мүмкін осыдан барып бағалау немесе
өзіндік бағалау, моральды таңдау қиындығы туындайды. Нағыз адамгершілікті
адам өзіне қатты талап қойғыш, сонымен қатар басқаларға төзгіш, әрі жұмсақ
болады. Басқалардың келеңсіз әрекеттерін талдай отырып, сол әрекетті
жасаушы адамға теріс баға беруден қашып, оның орнына өзін қойып, жағдайын
жеңілдететін жолдарын іздес-тіреді. Ал керісінше жазулы моралистер
басқаларды қатал сын айтып, өзіне жұмсақ қарайды. Бұл оның ойлау стиліне
байланысты. Адамгершілік тұлғасына сәйкес моральді мінез-құлық стилін
қалыптастыру бірнеше ретті автономды алғы-шартқа сүйенеді. Ол біріншіден
нақты ақылдың дамуы, қабілет, қабылдау сәйкес норма және қылықтарды
қолданып, бағалау деңгейін; екіншіден қабілетін қайғыруға қосу арқылы
эмоциялық даму; үшіншіден өзіндік тәжірибе және дербес моральды қылықтар
мен оларға еруші өзіндік бағалаудың жиналуы; төртіншіден әлеуметтік ортаның
әсері, ол балаға адамгершілік және адамгершіліксіз мінез-құлыққа байланысты
нақты мысалдар келтіреді [32].
Қазіргі кездегі жеткіншектері ешқандай негізсіз олардың эмоциялық
еркіндігі кейде олардың адамгершілігінің босаңсуының өсуіне әкеледі. Бірақ
та үлкендердің тәртіптілігі олардың керекті тыңдаушыға айналдырып,
азаматтық күшінің аздығы, жоқ деп қатты айтуға қабілетінің жоқтығына
әкелген.
2. ЖЕТКІНШЕК ШАҚТАҒЫ ДАҒДАРЫС ЖӘНЕ ОНЫҢ АЛДЫН АЛУ ЖОЛДАРЫ
Бала дамуының әртүрлі кезеңдерінде өзара ауысуы, әдетте, өте қарқынды
әрі шұғыл түрде жүреді. Мұнда үлкендер мен балалардың өзара қарым-
қатынасында қиыншылықтарды, балалардың дербестік танытуының ұлғаюы мен
өздерінің құқығын қорғауын көтеруге болады. Бұл өтпелі кезеңдер
психологияда дағдарысты деп аталған, яғни жастық дамумен байланысты
дағдарыстар.
Бала психикасында негізгі төрт дағдарысты кезеңдерді байқауға болады:
Олар:
• Бір жастағы дағдарыс (бөбек кезден балалық шақтың ерте кезіне
өту);
• Үш жас дағдарыс(балалық шақтың ерте кезінен мектеп жасына дейінгі
кезге өту);
• Жеті жас дағдарысы (мектеп жасына дейінгі кезден төменгі сынып
жасына дейін);
• Жеткіншектік дағдарыс(12-16 жас).
Бірқалыпты жасқа қарағанда дағдарысты жаста баланың психологиясы мен
іс-әрекетінде жарқын әрі жылдам өзгерістер байқалады. Бұл сатыларда даму
эволюциялық емес, революциялық жолмен іске асырылады.
Жеткіншектік шақтың тәрбие психологиясында алатын орны ерекше. Оның
маңыздылығы, ең алдымен, көлемді практикалық мәнімен анықталады; екіншіден,
дәл осы шақта адамдағы биологиялық және әлеуметтік қатынастар мәселесі анық
байқалады; үшіншіден, жеткіншек жас түсінігінің әржақтылығы мен
күрделігінің мысалы бола алады.
Бала қашан жеткіншекке, жеткіншек –бозбалаға, бозбала-ер жеткен адамға
айналады? Сұрақ түсінікті: ешкім 12 жастағыны бозбала деп, 20 жастағыны
жеткіншек деп айта алмайды. Бірақ, 14-18 жастағыға осы екі атауды да
қолданады, және бұл бекер емес. Балалық шақтан ересектікке өту шегі шартты
түрде жүреді. Жастық катерогия көп жерлерде жас пен биологиялық даму
дәрежесін емес, адамның әлеуметтік мәртебесі мен қоғамдағы орнын білдіреді.
Қазіргі кезде жеткіншектік кезең деп 11-ден 15-16 жас аралықты айтады.
Л.С. Выготскийдің ойынша, өтпелі кезең екі процестен тұрады [33]:
➢ табиғи –жыныстық жетілуді қоса алғандағы ағзадағы биологиялық жетілу
процесі;
➢ әлеуметтік қарым қатынас, тәрбие, әлеуметтендіру процесі. Бұл
процестер өзара байланысты болғанымен, синхронды емес (біруақтылы
емес)
➢ әр баладағы физикалық және психикалық даму әр түрлі қарқында болады
(бір бала 14-15 жасында үлкен көрініп, ал басқа бала кіші болып
көрінеді);
➢ жекелеген биологиялық жүйелер мен психиканың жетілуінде ішкі
диспропорциялар болады;
➢ физикалық есеюге сәйкес келмейтін әлеуметтік есею байқалады
(әлеуметтік қалыптасудың жетілуі, мамандық алу, экономикалық дербестік
және азаматтық тұрғыда өзін өзі анықтауға қаоағанда физикалық жетілуі
жылдам жүреді).
Жеткіншектік кезең биологиялық мағынада өтпелі болып табылады.
Жеткіншектің әлеуметтік мәртебесінің баланікінен айырмашылығы сол жеткіншек
( оқушылар) әке шешесі мен мемлекеттің қарауында. Олардың басты харакеті
оқу.
Биологиялық факторларға жыныстық жетілуді, сонымен қатар,барлық
мүшелердің, талшықтардың және ағза жүйесінің қарқынды дамуы мен қайта
құрылуын жатқызады. Жеткіншектің ағзасындағы болып жатқан өзгерістерді еске
ала отырып, осы жастағы бала әрекетіндегі ерекшеліктерді түсіндіруге
болады. Жыныстық жетәлу ең басты биологиялық фактор ретінде іс-әрекетке
тікелей емес, жанама түрде әсер етеді.
Жеткіншектік кезіндегі іс-әрекеттің кенет өзгеруі негізгі психологиялық
механизмін ноба лап, келесідегідей елестетуге болады: жыныстық
жетілу кезінде қанда жаңа гормондар пайда болады және олар орталық жүйке
жүйесіне әсер етеді. Қарқынды физикалық даму балалардың белсенділігін,
физикалық және психикалық мүмкіндіктерін арттырып, олардың өздерін үлкен
адамдарша сезініп, дербестікке үмтылуына қолайлы жағдай жасайды.
Келесі кезекте біз жеткіншектік кезіндегі тұлғалық өзгерістерге
тоқталамыз. Жеткіншектердің ең маңызды психологиялық ерекшелігі – ол өзін
ересек сезіну. Бұл сезім жеткіншектің талап ету дәрежесінің әлі жетпеген
болашақтағы оның жағдайынан басым болуынан айқын көрінеді. Жеткіншек өзінің
қарқынды дамып келе жатқан ересек саналу қажеттілігін дербестік аясын
кеңейту арқылы қол жеткізуге тырысады. Алайда, бұл сатыда бала толықтай
дербес бола алмайды. Өсіп қалған дербестік сезімі мен жеткіншектің
психилогиялық мүмкіндіктері арасында пайда болатын қайшылықтар оның әрі
қарай психикалық дамуына алып келеді.
Әдетте тұлғалық қатынастар біртіндеп қалыптасады, санасы өседі, өмірде
бекиді және олар белгілі әрекеттерден көрінеді. Бұдан дербестікті
қалыптастыру үшін дербес әрекеттерді орындау керек. Бірақ, бір рет болсын
дербес әрекет істеу үшін белгілі бір дәрежеде әлеуметтік ортадан тәуелсәз
болу керек. Тұлға өзін өзі реттеу механизмін иеленуі қажет. Бұл жабық
шеңбер тәріздес және жеткіншектің мақсаты- осы шеңберді бұзып шығу. Басты
мақсат өзінің ішкі сенімділігіне қол жеткізу, өзін өзі анық танып білу,
өзін құрметтеу білу. Міне осы қасиеттер адамды дербес әрекеттерге қабілетті
ете алады.
Жеткіншектің өзін өзі құрметтей білуі мен танып білуінің
қалыптасуының бірнеше жолы бар. Оның бірі өзінің ересек адам тұлғасы сипаты
мен кейпіне сәйкес тұлғалық дамуы, өйткені баланың ойынша ересек адам
дербес тұлға болып табылады. Сондықтан, жеткіншек баланың ұмтылысы ол
өзінің бала емес екенін, ересектермен тең екенін көрсету. Жеткіншек бала
ересектерден түсінушілік пен сенімді күтеді. Ал егер ересектер оны ересек
деп санаспаса, ол өзінің қарсылығын дөрекілік, қиқарлық, қырсықтық,
тыңдамау немесе үндемеу сияқты әр түрлі формада көрсетеді. Бұл мінездердің
барлығы ересектердің бала іс әрекетінің шынайы себебін елемеуінен келіп
шығады, немесе оның іс әрекетінің сыртқы нәтижесін қана елеп, ең жаманы
оның әрекетін басқаша түсінуінде. Бұндай жағдайда балада тәрбиеге деген
ішкі қарама қайшылық пайда болады; ол қанша дұрыс болсада ересектердің
талабын қабылдамайды, өйткені бұл талаптардың жеткіншек үшін еш мәні жоқ
әрі ол қарама қайшы мағынаға толы.
Жеткіншек бала өзінің ықыласын білдіруге қабілетсіз деген қате
түсніктер баланы тәуелді жағдайда қалдырады әрі онымен ынтымақтасу
мүмкіндігінен айырылады. Жеткіншектер үлкендердің өздерін бақылағанын,
жазалағанын, өздерінің талап-тілектерімен санаспағанын жақтыртпайды.
Өздерінің қатарластарымен қарым-қатынас барысында жеткіншек бала өзінің
қасиеттерін тану, бағалау, талап-тілектерін қанағаттандыру мүмкіндігін
алады.
Құрбыларының арасында бала тең дәрежеде ересек мәселелерін талқылай
алады. Осы ортада жүрып ол құндылықтарды қабылдап, өзіне және басқаларға
баға беріп үйренеді. Коммуникативтік әрекеттердің сыртқы көрінісі біраз
қарама-қайшылыққа толы. Бір жағынан қандай жағдайда басқалардай болуға
тырысу, екінші жағынан өзінің кемшіліктерін жасыру. Сенімді дос табуға
тырыса отырып, ол құрбыларын ауыстырып отырады. Жеткіншек басқалармен
бірдей болуға тырысса да, екінші жағынан қашқақтайды. Жеткіншектік кезең
тұлғаның қалыптасуындағы маңызды сатысы болып табылады. Әрі ол бір уақыттық
емес, әлеуметтік пісіліп жетілу сипатының әртүрлі дәрежесімен ерекшеленетін
тұлғалық дамудың күрделі процесі. Ғалым
Д.И. Фельдштейн бойынша жеткіншектік даму процесінің үш дәрежесін
бөліп көрсетуге болады [34].
Кесте 1- Жеткіншектік даму процесінің дәрежесі
№ Дәреже атауы Жас кезеңі Сипаттамасы
1 2 3 4
1 Локальді- 10-12 жас Баланың дербестікке ұмтылуы үлкендер
ерке, тарапынан оның жекелеген тапсырмаларды шеше
қырсықтық алу мүмкіндігі мен маңыздылығын мақұлдауды
қажетсінуінен көрінеді. Бұл процесте олардың
есейгендігін мойындауын қалау эмоциялық
түрде орын алады.
2 Оң-мағыналы 12-13 жас Олардың бұл талабын қоғамда мақұлдауын
қалау. Мұнда олар өз міндетін ұғынып қана
қоймай, сонымен қатар, отбасындағы,
қоғамдағы құқықтарын ұғына бастайды; ендігі
жерде мен қалаймын деген ересектік
дәрежеде емес мен жасауым керек, мен
жасауым керек деген дәрежеде ұмтылыстары
қалыптаса бастайды.
1- Кестенің жалғасы
1 2 3 4
3 Мақұлдату-іск14-15 жас Ересектер әлемінде әрекет етуге дайындығы,
ерлік ересектік тұрғыдан қоғамда өзін-өзі көрсете
білуі мен мүмкіндіктерін қолдануға тырысуы.
Жеткіншектердің өзіне тән жалпы физикалық
және психикалық бейнесін тұлғалық түрлілік
тұрғысынан қарастыру керек. Орталық
статистикалық дейтін жеткіншектік мүлде
болмайды.
Өтпелі кезең әрқашан дағдарысты болып есептеліп келген. Бірақ,
тұлғаның өзінде өзгерістер қаншалықты шұғыл әрі қаншалықты мүмкіндік қамти
алады, ол өзінше жеке мәселелер. Әртүрлі психологиялық қасиеттер әртүрлі
болып өзгереді. Олардың кейбіреулері бүкіл өмір бойы шартты түрде
бірқалыпты аз өзгермелі болып саналады. Жалпы тұлғаның әр жасқа қарай
өзгеру дәрежесі де әрқилы: кейбір адамдар өтпелі кезеңде қатты өзгереді, ал
кейбіреулері көп өзгермейді. Кейбіреулер бұл кезеңде шұғыл, әр ауыр өтеді,
ал кейбіреулері бірқалыпты өтеді.
Жеткіншектік шақтың дағдарыстары ғалымдарды ерекше қызықтырады. Бұл
дағдарыс көңіл-күйдің еш себепсіз өзгеруімен, басқалардың сыртқы келбет пен
қабілетке баға беруіне деген жоғары сезімталдықтпен сипатталады. Мұндай
жағдайда жеткіншек өркөкірек болып көрінеді. Сезімталдық немқұрайлықпен,
ұялшақтық ашықтықпен, жасанды дербестікпен ұштасады.
Жоғарыдағы мәселенің теориялық тұрғыдан шешіле бастауы ХХ ғасырдың
басына жатады. Ол кезде жеткіншек дағдарысының және оған тән
ерекшеліктердің негізі генетикалық өзгерістерде жатыр деген пәкәрлер басым
тұратын. Жаңа психологиялық ерекшеліктер бұл барлық жеткіншектерге тән
универсалды құбылыста деп қарастырылады. Бұдан шығатын қорытынды:
қиыншылықтарға төзе тұру керек және бір нәрсені өзгерту мақсатында бұған
орынсыз кіріскеннің еш пайдасы жоқ.
Алайды, ғылымда жеткіншек шақтың ерекшелігі оның дамуы мен өміріндегі
нақты әлеуметтік жағдайлармен, оның ересектердің өмірінде алатын орнымен
анықталатынын дәлелдейтін фактілер біртіндеп жинала бастады. Егер,
жеткіншек бала кезінде өзіне ересек ретінде қажеті жоқ немесе болашақта
керегі жоқ нәрсені бойына сіңірсе, онда оның өтпелі кезеңі қте шұғыл түрде
өтеді. Бұл жағдайда ол болашақта ересек болуға дайын болмай шығады.
Неміс писхологы К. Левиннің айтуынша қазіргі қоғамда екі дербес топ
бар: ересектер (үлкендер) мен балалар [35]. Олардың әрқайсысы басқа
ешкімде жоқ артықшылықтарға ие. Жеткіншек болса, осы екеуінің арасында: ол
енді балалар тобына жатқысы келмейді, ол ересектердің тобына қараай
ұмтылады, бірақ ересектер оны өзіне қабылдай бермейді. Дәл осы тұста К.
Левин жеткіншекке тән ерекшеліктің негізін көре алады. Оның ойынша, екі топ
арасында алшақтық ұлғайған сайын, солғұрлым өтпелі кезең қиыншылыққа толы
болады.
Л.С. Выготский өтпелі шақ дағдарысының екі себебі бар деп санаған
[36]. Олар: а) жеткіншек санасында жаңа жасалулардың пайда болуы; б) бала
мен орта арасындағы қарым-қатынастың қайтадан құрылуылары. ООсы қайта
құрылу дағдарыстың басты себеьі болып табылады.
Л.И. Божовичтың пікірінше жеткіншектік дағдарыс өзін-өзі тұлға
ретінде танып- білу қабілеті мен қажеттілігінің пайда болуымен байланысты
[37]. Бұл жеткіншектің өзін-өзі танып білуіне, өзін көрсетуіне және өзін
тәрбиелеуіне итермелейді.
Көптеген авторлар дағдарыс даму ұғымының мінез акцентуациясы
мәселесімен байланыстырады. Жеткіншектік шақта көптеген мінездік типтер
қалыптасады және олар әлі өмірлік тәжірибе арқылы шыңдалмаған. Бұл
ересектердің арасында да кездеседі. Дәл жеткіншектік шақта нормалардың
әртүрлі типологиялық варианттары мінез акцентуациясы ретінде айқын
көрінеді. Жеткіншек көп нәрсе мінез акцентуациясының типіне тәуелді:
пубертатты (жабық) дағдарыстан өту, қызу аффективті реакциялардың пайда
болуы, невроз, тәртіп бұзушылық және т.б.
А.Е. Личко жеткіншек акцентуациясының мынадай типтерін бөліп
көрсетті: гипертимді, циклоидті, лабильді, астеноневротты, сензитивті,
психоастенитті, эпилептоидты, истероидты, тұрақсыз, конформды [38].
Жеткіншек акцентуациясын білу жеткіншектермен отбасында, мектепте,
мектептен тыс үйірмелерде жақсы қарым-қатынаста болуды қажет етеді.
Обьективті және субьективті факторлардың бірлігі мен өзара әрекеті,
адамгершілікті сананы қалыптастырудағы елеулі мәселе. Мектептегі қарама-
қайшылықтар жеткіншекке басқаша әсер етеді. Жеткіншектің адамгершілік
санасы мен мінез-құлығына кері әсер ететін факторлардың бірі - ол мектепте
және жеке тұлғалардың мінез-құлығынан қалыптасатын адамгершілікті идеалдар
арасындағы келіспеушілік. Күнделікті өмірде адамгершілікті әрекеттермен
қатар өтірік айту, қаталдық, дөрекілік сияқты факторлар кездеседі. Моральді
білімнің аздығы, психологиялық, эмоциялық сауатсыздық нәтижесінде кейбір
ересектер жеткіншектер алдында жағымсыз әрекеттер және дөрекі сөйлеуі
мүмкін. Бұл мысал балалардың оларға еліктеп, жаман жолға түсуіне әкеледі.
Жағымсыз әрекеттерді дұрыс әрі ақылмен қабылдап, тұлға дамуында жақсы
әсермен қалдыруға тырысуы керек.
Жеткіншектер 14-15 жаста өз құрдастарының іс-ірекеттері туралы ғана
емес, өз іс-әрекеттері туралы да, содан кейін қандай оймен жұмысқа
араласатыны туралы да көп ойланады. Жеткіншек өз тобындағыларға жеке
шығармашылықпен қарайды. Олардың әрқайсысы өз ерекшеліктерімен ерекшеленеді
(қабілет, белсенділік, ақылдылық). Жеткіншектер әрбір жасалған іс-шараларға
өте сезімталдықпен қарайды. Оларды ұстап, уақыттарын алуды көздеп,
ұйымдастырылған шараларды тез түсінеді. Ұжымның өмірі мен іс-әрекеті
жеткіншекті егер оның қызығушылығына сәйкес келіп, әсер алған жағдайда ғана
толғандырады [39].
Жеткіншектердің идеалына ұнайтын бейнелерге келсек, мұның өзі түрліше
кездеседі. Жеткіншектің идеалы көркем әдебиеттердегі кейіпкерлер, не өзінің
жақсы білетін, жақсы көретін адамы да болуы мүмкін. Егер идеалы кейіпкерлер
болса, осы тек бір кейіпкердің бейнесі емес, жинақты бейне түрінде жүзеге
асуы мүмкін. Әр кейіпкердің ұнамды жақтарын жинап, біртұтас жинақты бейне
жасап, кейін соған еліктейтіні кездеседі. Еліктейтін бейне өзінің ұнататын
адамы болса, барлық күшін, оның ісіне еліктеуге салып, ақылын, сөзін
тыңдауға ұмтылады [40].
Жеткіншектерде идеал - өзін-өзі тану және өзіндік шыңалуда қажеттілік
тудырады. Идеал түсінігін дұрыс қабылдау қажет. Тек осы жаста ойдағы
идеалға еліктеу процесі жүреді. Міне бұл жеткіншектік жастың басты
ерекшелігі. Алайда өз идеалыңды дұрыс табу оңай шаруа емес. Жеткіншек өмірі
жайлы ойланып, өз жолын таңдау керек екенін сезеді және түсінеді. Жақсы
оқу, тіпті жақсы мінез-құлықтың жеткіншекке аздық ететінін түсінеді.
Мұғалімдер жоғары адамгершілікті идеалды ұсынады. Жеткін-шектер идеалында,
мысалы қыздарда-қыздарға тән, ал ұлдарда-ұлдарға тән ортақ қыр және
қасиеттер міндетті түрде болуы тиіс. Өзін-өзі тәрбиелеу түрткісі ретінде
идеалдың алатын рөлі ерекше. Жеткіншек өз-өзіне талдау жасауда жақсы немесе
жаман екенін анықтап ғана қоймайды. Алдыңғы айтылғандарды қорытындылай
келе, келесі нәтижеге келеміз:
- жеткіншектік жастағы идеал, бұл өзін-өзі тәрбиелеудегі күшті түрткі;
- өзін-өзі тәрбиелеуді жақсы ұйымдастырып жеткіншек алдында идеалды
көрсетуде, ойластырып, дифференцияланған келіс болуы қажет;
- жеткіншектерді өзін-өзі тәрбиелеу әдістері үйретілмеген жерлерде,
тұлғаның даму процесі қиындайды.
Жеткіншектің зиятты дамуы және адамгершілікті идеалының дамуы - өмір
ережесі ретінде анықталады. Идеалға ұмтылу жеткіншектік жастың ерекше
белгісі. Адамгершілікті идеал адам өмірінің түрткісі болып саналады:
біріншіден баланың адамгершілікке тырысуына тұрақты және жиі жүйе құрайды,
екіншіден, егер идеал саналы, түсінікті болса, онда жеткіншекке
адамгершілік эталоны қасиеті ретінде болады. Адамгершілікті идеалды түсіну
әрқашанда оның әрекеттілігін көрсете бермейді. Адамгершілік идеал жоғары
бағаланып, таңдану сезімін тудырса, көбінде тұлғаның дамуына әсер етпейді.
Идеал жеткіншек дамуына елеулі әсер етуі үшін, идеал – абстрактілі, арман
сияқты болмауы тиіс.
Жеткіншектерге жағымды адамгершілікті қалыптастырып, жағымсыз нашар
әдептер құтылу үшін, көмектесуде мұғалімнің де, оқушының үлкен күш жұмсауы
да талап етіледі. Сонымен қатар әрбір айтылған тәрбие сөзі жеткіншектің
ерекшеліктеріне сәйкес келуі тиіс. Адамгершілікті тәрбиелеудің негізгі
факторларының тағы бір түрі – түсіндіру. Мысалы, өзіңнен кіші оқушыларды
ұруға болмайды, өйткені оған ауыр тиуі мүмкін, егер сені біреу соқса, ол
жақсы болар ма еді? деп түсіндіру қажет. Жеткіншектердің адамгершілікті
білім алуы жүйелі мақсатты бағытта болуы керек. Егер оқушы адамгершілік
түсінігін, категориясын және принциптері туралы анық және нақты
көріністерді білмесе, оған тұлға өмірі мен қоғамдағы моральдың рөлін
түсінбейді. Сөзбен әсер етудің келесі формасы – сендіру. Сендіру түсіндіру
мен нандыруға қарағанда өз мазмұнына қарай бөлек болады. Жеткіншек
санасының дамуының нақты деңгейін көрсетеді. Сендіру – логи-калық мысалдар
мен дәлелдер жүйесінде құрылады. Мысалы, егер оқушыларға мінез-құлық
нормасы туралы әңгіме өткізсек, оның адам өміріндегі рөлі мен әлеуметтік
мәнін ашуы тиіс. Тағыда бір мысал сыныпта мұғалім оқушының дұрыс емес мінез-
құлқының нәтижесінің, оның нашар етіп көрсететінін дәлелдеуі керек. Педагог
жеткіншектерді сендіру арқылы өзінің және айналасындағылардың мінез-
құлығына сын көзбен қарап, таңдау жасауын түсіндіруі керек. Міне сондықтан
сендіру сезім, ниет, әрекетіне талдау жасау арқылы ұстамды моральді
қалыптасуына көмектеседі. Сұрақтарға оқушылар логикалық жауап қайтаруы
тиіс.
Жеткіншектердің про- немесе ассоциалды жүріс-тұрысында оның тек
қаншалықты темпераменті, мінезі, интеллектісі ғана емес, соншалықты
әлеуметтік кеңістікке енуі анықталады. Әлеуметтік кеңістік деп шағын топтың
субъектінің санасының түсінігінде баға және құндылық жүйесі арқылы оның
жүріс -тұрысының мотивациясын әсер ететін жағымды немесе жағымсыз
валенттілікке ие болуын атаймыз. Бұл жерден байқайтынымыз жеткіншек жастағы
жүріс-тұрыстың мотивациясы топқа енгенде анықталуы аса маңызды болып
табылады [41].
Жеткіншектердегі инициалды мотивация. Әртүрлі заттарды теріс
пайдаланушылықта бірінші орынға біркелкі емес мотив жүзеге асады.
Мотивация арнайы бір деңгейде жеткіншектердің мінез акцентуацияларының
типтеріне тәуелді. Тұрақсыз типтегі жеткіншек көңіл көтеру тәсілдерінің
бірін іздейді. Гипертимді және истероид қайғырудың үйреншікті еместігі
қызықтырады және серіктестікте мәртебені иемдену мүмкіндігі. Шизоидтерді
ішкі қарама-қайшылық маңызды, құрдастарымен контактіні жеңілдетеді немесе
аутистикалық фантазияны белсендендіреді. Эмоциялық- лабилді жеткіншекке
релаксация, қиындықтан және азаптан қашу маңыздырақ.
1. ПСИХОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНДА ЛИДЕРЛІКТІ ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
2.1 ТҰЛҒАНЫҢ ЛИДЕРЛІК ҚАСИЕТІ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
Лидерлік қарым-қатынаста топтық іс-әрекетінің маңызды аспектісі
ретіндегі қарастыратын әлеуметтік-психологиялық құбылыстың бірі болып
табылады. Шетел психология ғылымында лидерлік мәселесі кіші және саяси
топтағы мәселелері өте кең қарастырылған. Осы орайда, лидерлік мәселесімен
көп айналысатын зерттеулерге Р. Басс, Е. Богардус, К. Денфорд, Р. Липпит,
К.Левин, Ф.Фидлер, Р.Уайттың жұмыстарын атауға болады.
Батыс ғылымында лидерліктің пайда болуын түсінуге 3 негізгі
теориялық ықпалдар қалыптасқан. Сол ықпалдардың негізінде көптеген лидерлік
теория дамыған. Бұл теория әсіресе бизнес сферасында кадрларды дайындауда
кеңінен практикалық қолданыс тапқан [42].
Ерекшеліктер (адам қыры) теориясы ХIХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың
басында неміс идеалистік психологияның тұжырымдамасынан өз бастауын алады.
Бұл теория өзінің назарын лидерліктің туа біткен қырларына негіздейді. Бұл
теория бойынша кез-келген адам лидер бола алмайды, тек белгілі
психологиялық қырлардың жиынтығы бар адам ғана лидер бола алады деген
тұжырым ұсынылады. Көптеген авторлар лидерлікке осы сипатты жатқызуға
тырысты. Американдық әлеуметтік психологтар бұл жиынтықтарды өте терең
тексерді, яғни олар лидерлікке жарайтындарды таңдап алуға арналған
тесттер жүйесін құруға негіз бола алады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 Жеткіншектік кезеңнің психологиялық ерекшеліктерін зерттеу
мәселелері
1.1 Жеткіншектік кезеңнің психологиялық 6
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ..
1.2 Жеткіншек шақтағы дағдарыс және оның алдын алу жолдары ... ... .12
2 Психология ғылымында лидерлікті теориялық 19
зерттеу ... ... ... ... ... ...
2.3 Тұлғаның лидерлік қасиеті туралы 19
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Жеткіншектердің лидерлік қасиетін дамытуда қарым-қатынастың 28
рөлі..
3 Жеткіншектердің лидерлік тұлғасын қарым-қатынас арқылы дамытуды 48
эксперименттік
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
3.1 Зерттеу мақсаты мен міндеттеріне және пайдаланылған әдістері 48
мен сыналушыларға
сипаттама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
3.2 Эксперимент барысы мен нәтижелері мен 52
қорытындылары ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .6 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер 65
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
Қосымша А 67
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша Ә 68
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша Б 69
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша В 71
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Жеткіншек кезеңде тиісті әдебиеттерде өтпелі
жас кезеңі, қиын, өзгерілу, ауысу жастары деп атайды [1,2,3]. Соңғы
жағдайда ауысу жасында жеткіншек балалық кезеңдерден ересек жасына
ауысады. Жекіншектік кезең өзге жасқа қарағанда педагогтар пен тиісті
әдебиеттерге көп әңгіме болып, жиі көтеріледі. Себебі бұл кезеңде оның
психикалық даму ерекшелігі жас баламен ересектерге қарағанда әлде қайда
өзгеше болады. Бұл кезеңге тән тағы бір ерекшелік жасөспірім барлық нәрсені
өз бетімен орындап, үлкен адамдардың қамқорлығымен ақыл кеңесінен
құтылғысы келеді [4]. Жеткіншектің ересектен айырмашылығы тек үлкен
адамдармен қатынасының өзгеше келетініндей емес, сонымен қатар биологиялық
дамуы (жыныс т.б жетілуі) жағынан кеңінен өріс алатынында. Ал жалпы алғанда
жеткіншек тың өзгеше сипатта келеді. Мысалы, жеткіншек төменгі кластарда
оқып жүргенде үйге берілген тапсырманы тек жаттап алатын болса, жеткіншек
жасында үй тапсырмасын өз сөзімен түсінікті етіп айтуға талпынады.
Кейбір жеткіншек жастағылар осы кезеңде бұрынғы қалпынан үлкен
адамдармен қарым-қатынаста болғанда мейірімді, сыпайы келсе енді өрескел
түрде, яғни тәртіп бұзуға икем келеді. Осы мәселені анықтаудан зерттеушілер
арасында талас бар. Дегенмен психиканың бұл ерекшелігі жеткіншекте әлеумет
өмірінің өзінің ерекшелігінен болар.
Жеткіншек бәрін өзім істей алам, Сендер мені әлі бала деп ойлайсыңдар
деп наразылық білдірседе оның қолынан әлі де көп нәрселер келе бермейді.
Ересектерге ұқсап іске ұмтылғанымен, сол істі орындаудағы мүмкіншілігі кіші
мектеп жасындағылардай басқаша айтқанда, бір жеткіншек істі игеру жағынан
бала да, ал талап қою жағынан ересек.
Бүгінгі заман жеткіншектер үлкен адамдардың талабына көне кетпейді.
Себебі, біріншіден қазіргі кезде оқушылардың көпшілігінің соның ішінде
жеткіншек жасындағылардың көбінесе оқудан айналысатын басқа тапсырмасы жоқ.
Әдетте жеткіншектерді тәрбиеге көнбейтін қиын жас деп сипаттайды.
Солай деп бағалайтыны біріншіден бұрынғы кездегі психикасы мінез-құлқы
өзгеріп, соның негізінде жаңа қасиеттер пайда болатыныннан. Кейде мұндай
өзгеріс аз уақыттың ішінде болуы мүмкін (бірақ өзгеріске ұшырау
жеткіншектерде бір уақытта кездеспейді). Екіншіден осындай психиканың жаңа
саласының пайда болуынан бала қиналысқа ұшырайды уайым шегеді, оның
тәрбиеге көнуіне бөгет жасайды. Мұндай өзгерістерді психологтар түрліше
дәлелдейді.
Психолог З. Фрит жеткіншек үлкендердің қамқорлығына көнбейтінін өзім
бәрін орындаймын дейтінін жыныс қасиетінің салдарынан болатын санасысыз
әуесқойлық деп түсіндірді [5].
Бұл пікірге көптеген психологтар қарсы. Жеткіншектердің тәрбиеге
көнгісі келмеуі түпкілікті емес, уақытша кездесетін құбылыстардың бірі.
Қоғамдық ортаның жеткіншекті тәрбиелеуге ықпалы зор. Қоғам дамуының
ерекшелігіне қарай жастарға қойылатын талап үнемі өзгеріліп отырады. Осы
талапқа сай жеткіншек бала жасынан үлкендер жасына өтерде қоғам жағдайы
оған түрліше әсер етіп, баланы әртүрлі фантастикалық іске ұмтылтырады.
Мұндай уақытша келіспеушілікпен күресу мектептегі және үй ішіндегі тәрбие
жұмысының негізінде болады. Егер тәрбие не оқу жұмысы жеткіншектермен жақсы
жүргізілсе ұнамсыз әдеттерден аулақ болады. Осы орайда, жеткіншектің
лидерлік сипаты көрініс береді. Лидерлік қасиеттерін дамыту мақсатында
кешенді жұмыстар жүргізілсе, онда жеткіншектік кезеңде кездесетін
дағдарыстардың алдын алуға болатындығы белгілі.
Жаратылыстан жүрек жылуы мен мейірім шуағы мол халықтың бірі қазақ.
Бала тәрбиесіне деген немқұрайлық оның табиғатына мүлдем жат. Өйткені
қазақтың ел алдындағы абырой беделі, қадір қасиеті, тек жеке басының
жақсылығы немесе дәулетімен ғана емес, бауырынан өрген ұрпақтарының
салауаттылығы жарақтылығымен өлшенген. Ата-бабаларымыздың сондай тектілік
деген ұғымды ежелден қастерлеп, оның атадан балаға мирас қылып қалдыруында
терең сыр жатыр.
Шығыстың ғұламасы Әл-Фарабидің еңбектерінде жас жеткіншектеріңізді
көрсетіңіз, мен сіздің болашақтарыңызды айтып берейін деген ойдың
философиялық мәні ерекше [6]. Қазіргі кезеңде қазақ халықының өмірінде
бұрын соңды болмаған оқуға, еңбекке, қоғамдық өмірге ықыласы жоқ балалар
саны күннен күнге артуда. Бұлар дөрекі әдепсіз барлық жарамсыз әдеттерге
еліктеуге бейім келеді. Баланың мінезін жалпы деңгейін ынтасын жақсы білу
үшін, оның дамуына адамгершілк қасиеттерінің қалыптасуына не нәрсе қажет
екендігін әрбір әке, әрбір ана білуге міндетті.
Баланың жас ерекшелігі, әр жасқа тән болатын дағдарыстардың себептері
туралы түсіндіріп, олардан баланы қиындықсыз алып шығуға көмек көрсетуге
ата-анаға көмекке келетін – мұғалім.
Өйткені мектеп жасындағы баланың көбіне көп негізгі әрекеті – оқу. Оқу
барысында ол білімге, қарым-қатынасқа, имандылық адамгерішілікке үйренеді.
Сонда мұғалімнің жеке бас үлгісі, сөзі мен ісінің сәйкестілігі,
талапшылдығы отбасында баға жетпес құралына айналады. Бала тәрбиесі болашақ
кепілі, отбасы мен мұғалімдер қауымының абыройлы ісі. Тәрбиенің нәтижелігі
терең тамырлы тәрбиені бойына дарытқан ортада болмақ. Ол ата-аналар өз
міндетін жеке түсінгенде, мұғалімдермен ынтымақтастықта болған жағдайда
алға басады.
Тұлғаның әлемді танып білуі қарым-қатынас арқылы жүзеге асады.
Қазіргі кезде адамның қарым-қатынас процестері телекоммуникациялар,
компьютерлік коммуникациялар сияқты жаңа технологиялар арқылы арқылы жүзеге
асады. Сондықтан психологтар мен педагогтар басты назарды тұлғаның қарым-
қатынас мәселесіне ерекше аударуы, әсіресе айналасындағы өзгерістерге
бірден бейімделе алмайтын, ұялшақ, қарым-қатынасқа жеңіл түсе алмайтын
адамдарға көмектесу қажеттігін туындатып отыр. Міне сондықтан, қазіргі
таңда психология ғылымындаы тұлға мінез-құлығын қарым-қатынас арқылы
қалыптастыруда педагогикалық –психологиялық тренингтерді пайдалану мәселесі
алға шығып отыр.
Зерттеу мақсаты – Жеткіншектердің лидерлік қасиетін қарым-қатынас
арқылы дамыту.
Зерттеудің міндеттері:
1. Жеткіншектік кезеңге психологиялық сипаттама беру.
2. Лидерлікті теориялық негіздеу.
3. Жеткіншектік кезеңдегі лидерлікті дамытуды эксперименттік зерттеу.
Зерттеу пәні – жеткіншектік кезеңдегі лидерлік.
Зерттеу нысаны– жеткіншектік кезең.
Зерттеудің болжамдары: егер жеткіншектік кезеңде кездесетін
дағдарыстың алдын алып, қарым-қатынас жүйесі жаңа сипатқа ие болатын болса,
онда лидерлік қасиеттің дамуына жағымды әсер етеді.
Жұмыстың теориялық маңыздылығы: Зерттеу жұмысында жеткіншектік кезең
мен лидерліктің психологиялық зерттеулері теориялық талданып, педагогика
және психология ғылымындағы оны дамыту жолдары жүйеленді.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы: Жұмыстың мақсаты мен міндеттеріне
сай қарастырылған жеткіншектік кезеңде кездесетін қиындықтар анықталып,
олардың жағымды қасиеттерін дамыту бағытындағы жұмыстар эксперименттік
тұрғыда анықталды. Лидерлікті дамыту бойынша жұмыстар жүйеленген.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:
• Жеткіншектік кезеңнің тұлғалық қасиеттері жаңа сипатта зерттелді;
• Лидерлікті дамыту жолдары жүйеленді.
Зерттеу әдістері: ғылыми әдебиеттерді оқып-үйрену, Социометрия
әдісінен алынған деректерді интерпретациялау және әлеуметтік-психологиялық
тренингтер.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
• алғашқы кезеңде зерттеу мәселесі бойынша материалдар жинақталып,
жүйеге келтіріледі;
• эксперимент жұмысының бағдарламасы даярланып, тәжірибелік
эксперименттік жұмыстар жүргізіледі;
• зерттеу қорытындысы жүйеленіп, талдау жүргізіледі.
Зерттеу базасы:Қызылорда қаласы № 171 Ғ.Мұратбаев атындағы орта
мектеп.
Дипломдық жұмыс құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1 ЖЕТКІНШЕКТІК КЕЗЕҢНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЗЕРТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. ЖЕТКІНШЕКТІК КЕЗЕҢНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Педагогикалық тәжірибеде баланың жан-жақты дамуы мен мінез-құлқы
жағынан қалыптасуының жеткіншек шағы 10-15 жас ең қиын кез болып
есептеледі. Балалардың тәртібі нашарлап, сабаққа үлгірімі төмендейді,
қыздар мен ұлдар арасындағы қарым-қатынас та қалыпты болмайды. Кейбір
балаларда тіпті қоғамды жатсыну әдеті пайда болады.
Жеткіншектердің мінезіндегі мұңдай қылықтардың негізі осы жастағы
соматикалық және психикалық дамуда жатыр. Бұл кезде баланың бойы тез өседі.
Жеткіншек шақтағы бойдың өсуі бұрынғыға қарағанда бір жылда екі есе
шапшаңдықпен өсетін болады. Баланың бойының шапшаң өсуіне әртүрлі жағдайлар
әсер етеді, мысалы, баланың ішетін тағамы, еңбек, спорт. Алайда, әсер
ететін осы жағдайлардың өзінде де белгілі бір зандылықтар болады, мысалы,
баланың аяғы кеудесіне қарағанда жылдам өседі де, ерекше ұзын сияқты болып
көрінеді. Бала денесінің өсуіндеп осындай әркелкілік дененің басқа
мүшелерінде де көрініс береді, мысалы сүйек етке қарағаңда тез өседі.
Сүйектің өте тез өсуі кейде жанға батарлықтай ауыратыны байқалады,
денесі құрысып, қатты мазасызданып, баланың берекесі кетеді. Соның әсерімен
баланың мінезінде ашушандық, қызбалық пайда болады. Жүректің көлемінің өсуі
бойдың өсуін қуып жете алмайды, сондықтан да қа жүретін тамырлар әлдеқайда
жіңішке болады, қан қысымы артады [7]. Өсудегі морфологиялық тепе-теңдіктің
болмауынан тамырдың соғуы да, жүректің жұмысы да қалыпты болмайды, басы
ауырады, қаны аздылықтан тез шаршайтын болады.
Бала жеткіншек шаққа өткен кезде оның жүйке жүйесінің құрылымы
морфологиялық жағынан жетіліп болады. Оның одан әрі қарай дамуы ағзаның
барлық қызметіне және екінші сигналды жүйенің жетілуіне бақылау жасауды
күшейтеді. Балалық жастан өту жүйке жүйесіне де оңайлыққа түспейді.
Ағзаның тез өсуі әрі оның өсуінің бір қалыпты болмауы жүйке жүйесінің
өзара байланысы мен өзара қарым-қатынасының қайта құрылуына мәжбүр етеді.
Бастауыш сынып жасындағы бала әлемге ерекше қызығушылықпен, балалық
аңғалдықпен қарайды, жеткіншек өзің қоршаған әлемге баға береді және оған
деген өзінің қарым-қатынасын орнықтырады [8,9,10]. Ол өмірдің тұрмыстық
қарым-қатынастарына еніп, енді тек өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыру
бойынша ғана емес, сонымен бірге өзі теориялық жағынан игерген қағидалар
бойынша қарым-қатынасқа түседі және адамдардың мінез-құлқын, қоғамдық
құбылыстарды бағалауда ешкіммен ымыраға келмейтін, өз дегенім болсын дейтін
әдет табады. Ол айналадағының бәрінің сыншысы. Ол өзі жақсы көретін
адамдардың кемшілігін де көргіш болады және сол үшін киналады.
Кез-келген жалғандық оның ызасын тудырады және көңілін қалдырады.
Біз өз алдына жеке қарастыратын әлеуметтендіру факторларының ішіндегі аса
маңызды әрі ықпал ету күші басымы -қоғамның алғашқы ұжымы болатын – отбасы.
Бала оның ықпалын бәрінен бұрын, тез қабылдағыш қасиеті артып тұрған
кішкентай кезінде ерекше сезінеді. Отбасы жағдайы, оның әлеуметтік деңгейі,
ата-аналарының айналысатын кәсіптері, материалдық жағдайы және олардың
білім деңгейі баланың өмірлік жолын айқындайды. Балаға ата-аналар беретін
саналы және мақсатты тәрбиемен қатар, отбасының жағдайы да ықпал етеді және
бұл ықпал өскен сайын, ол тіпті баланың тұлғалық қалыптасуында көрініс
табады.
Жеткіншек өтпелі кезеңнің ең басты процесінін бірі — жеткіншектің өз
ата-аналарымен, мұғалімдерімен және жалпы үлкендермен, құрбыларымен, барлық
жағдайы бойынша өзіне тең немесе тең еместермен қарым-қатынасыңда қайта
бейімделу байқалады [11,12]. Бұл қайта бейімделу жағдайы бірте-бірте болуы
мүмкін немесе аяқ астынан мінез көрсетеді. Жеткіншек үшін үлкендер мен өз
қатарластары мәртебесінің деңгейі бірдей болмайтындығынан қайта бейімделу
процесі әртүрлі көрініс береді.
Өз құрбыларымен қарым-қатынаста болуға деген қажеттіліктің орнын ата-
аналары толтыра алмайды, ол баланың бойында 4-5 жасында басталады да, жасы
өскен сайын дамиды. Құрбы-құрдастарымен қарым-қатынастың болмауы мектеп
жасына дейінгі балалардың жеке тұлғалық коммуникативті мүмкіншіліктері мен
ақыл ойының дамуының кешеуілдеуіне айтарлықтай әсерін тигізеді.
Жеткіншекдердің мінез-құлықтары мен іс-әрекеттері өз мәні жағынан ұжымдық-
топтық болып табылады.
Жеткіншектерді өмір ортасының қарама-қайшылықтары қызықтырады, бұл
жастағылардың қажеттілігі – өздерінің айналадағы адамдарға деген қарым-
қатындсын, әлемдегі өзінің орнын табу. Ал бұл қажеттілік басқа адамдармен
карым-қатынастары қанағаттандырады. Бұл қажеттілікті қанағаттандыруда
әдебиет пен өнердің атқаратын рөлі ерекше. Әдебиет жасөспірімнің аддына
адамзаттық қарым-қатынастардың, мінез-құлықтардың, сезімдердің аса бай да
күрделі мәнін ашып береді: ол әрбір кейіпкерден өзін көретін болады, өзінің
сезімдері мен құмарлық-құштарлықтарының дұрыстығына жауап іздейді. Ал
музыка — адамның сезімдерінің әміршісі. Оның тілі толқу үстіндегі адамға
түсінікті. Сондықтан да жеткіншекдердің тындайтын музыкасына қатты көңіл
бөлу керек.
Жеткіншектер қоғдмдық-өндірістік еңбекке қатысады. Ол тек еңбек арқылы
ғана қоғамдық өмірде өз орнын таба алады, өзін бекітеді. Білім жеткіншек
үшін еңбектің бастысы болып табылады. Өкінішке орай, кейбір жеткіншекдердің
оқу пәндеріне деген ықыласының төмендеуінің әсерінен сабақ үлгерімі
нашарлайды. Ғылым мен мәдениеттің әртүрлі саласымен қызыға айналысу
негізінен жеткіншектерге тән. Жеткіншек өзіне дос болатын адамды өз
ұжымындағы жолдастарының арасынан табады. Жеткіншектін досы – ол тек бірге
ойнайтын, жанжалдасып қалатын, татуласатын, бірге сапарға шығатын жолдас
қана емес. Ол жеткіншектің екінші өзі, ол оның ойын білетін
қызығушылықтары мен сезімдерінің куәгері және жақсы ниеттегі сыншысы болуы
тиіс. Ал жеткіншек шактың орта тұсында қыз балалардың бойында ер балалар
арасынан, ер балалардың бойында қыз балалар арасынан дос табуға деген
қажеттілік оянады. Осылайша, ақылға салынған мақсатты қарым-қатынастағы
достық қалыптасады, осыдан келіп жастық шақтың алғашқы махаббаты да оянуы
мүмкін.
Жеткіншектермен жұмыстағы негізгі педагогикалық идея: іс-әрекет
түрлеріндегі жетістікке жағдай жасау, бұл сынып ұжымы алдында өзін-өзі
сенімді ұстауына мүмкіндік береді; құндылықтарын қалыптастыру; мінез-құлқы
мен рухани дамуына қарым-қатынастарын ұлғайтады [13,14].
Жеткіншектер тәрбиесі, бірінші кезекте, олардың физиологиялық дамуына
байланысты белгілі бір қиындықтар туғызады, бұл олардың танымдық процесіне
және тәрбиесіне ықпал етеді. Жеткіншектердің физиологиялық даму
ерекшеліктерін және бұл ерекшеліктердің баланың жетілуінде көрініс табуын,
жақсы ортаның, мектеп ұжымындағы достары мен жолдастарының болуын ескере
отырып дұрыс ұйымдастырылған тәрбие арқылы және отбасындағы жағдайы арқылы
жеткіншектің жеке тұлғасын қалыптастыруға педагогикалық басшылықтың шамасы
жетеді. Демек, осы жастағы оқушьшармен жүргізілетін жұмыстың маңызды
міндеті тәрбиешілердің мектептегі және мектептен тыс кездегі балалардың
әрқайсысымен жеке жұмыс жүргізіп, қажетті әдептілікті сақтай отырып,
педагогикалық ұстамдылық пен шыдамдылыққа негізделген қызметтерін дұрыс
ұйымдастыру болып табылады. Жеткіншектер өмірінде, әсіресе, 9 сыныпта,
яғни, толық орта білім алу жолына тандау жасайтын кезде, олардың бойында
әртүрлі мамандықтарға, мектеп пәндерінің ішіндегі белгілі бір пәнге деген
қызығушылығы пайда болады.
Жеткіншектік кезеңнің баланың дамуындағы ерекше орны оның өтпелі,
бетбұрыс кезең деп аталуы екені жоғарыда айтылған болатын.
Барлық бағыттарда сапалық жаңа құрылымдар қалыптасады, ағзаның, сана-
сезімнің жаңа құрылымдары дамиды. Ересектіктің дамуында әр түрлі
бағыттардың болуы жеткіншектің ересектік белгілерді көрсетуге ұмтылуымен
байланысты болып табылады.
Жеткіншектер әсіресе, ересектіктің сырт белгілеріне еліктейді.
Ересектердің сыртқы келбетінің өзіне тән ерекшеліктері жеткіншектердің
ұмтылысын күшейтеді. Олар үлкен болуға асығады, қымбат нәрсені көздеп,
құндылық бағдарлары өзгереді. Зерттеуші Т.В. Драгунова зерттеулерінде
есеюдің белгілерінің түрі төмендегідей мәнде берілген [15]:
• ұл балалардың нағыз ер адамдарға өздерінің теңей алуы;
• әлеуметтік есеюі;
• үлкендермен немесе құрбыларымен бірлесіп әрекет етуі.;
• инттелекттік өсуі;
• білуге құмарылығының негізделуі;
• көп оқып үйренуге ұмтылуы;
• Нағыз еркектік қасиеттеріне теңесу.
Жеткіншектік кезеңде ересектіктің дамуындағы енді бір бағыты балалардың
арасында күштілігімен, батылдығымен, ептілігімен, спорттық іскерліктерімен
көзге түсетін кезеңі. Танымдық мүдделердің басым бағыттылығы нақ осы
жеткіншектік шақта қалыптасады. Кейде нақ осындай жағдайда бастауыш мектеп
шағында немесе жеткіншектік шақта адамның бүкіл әлеуеті көрінуі де ғажап
емес [16;17].
Жеткіншектердің үлкендермен, жолдастарымен қарым-қатынасы жаңа
кұрылымдарға иеленеді. Жеткіншектерде өзінің ілгері басуына көзқарас, оны
бақылау, міндеттердің орындалмауымен байланысты. Жалпы алғанда тұлға сана
мен мінез-құлықтың қоғамдық формаларын игеруі негзінде қалыптасады.
Адамгершілік сана деп – кеңес ғылымында адамдардың өзара қарым-
қатынастарын, олардың қоғамдық іске, қоғамға қатынастарын реттеп отыратын,
адамгершілік принциптері мен нормаларының адам санасында бейнелеуін
түсіндіреді. Балаға өзі үшін жаңадан пайда болған ситуацияда мінез-құлық
тәсілдерін таңдау кезіндегі бағдарлар ретінде адамгершілік түсініктердің
үлкен көлемі, адамгершілік білімдердің қоры қажет. Бірақ адамгершілік
түсініктерді игеру, адамгершілік сананы қалыптастыруда және дамытуды
маңызды рөл атқара отырып, өзінен өзі адамгершілік мінез-құлықты қамтамасыз
ете алмайды.
Жеткіншектердің адамгершілікті даму мәселесі тәрбиенің теория және
тәжірибенің өзекті мәселелерінің бірі [18]. М. Неймарктің айтуы бойынша
адамгершілік деңгейі балалардағы физикалық және саналылық мүмкін-діктеріне
дейін жеткен жоқ, яғни бұл дегеніміз қиындықтардың бар екендігін
көрсетеді. Жеткіншек ересек болғысы келеді және болуы керек. Бір жағынан ол
тәуелсіз, еркін, өзін табуға тырысады. Екінші жағынан мақсатқа байланысты
қоғам нормалары, әлеуметтік рөлдерге байланысты қоғамдағы өз орнын тапқысы
келеді. Басқа сөзбен айтқанда ол азамат болуы керек.
Үлкендердің тәрбиесін жеткіншектерге саналы түрде жеткізу керек. Ғалым
А. Харче жеткіншектердің психологиялық территориясында байланыс орнату
керек деп тұжырымдайды [19]. Оған өзін көрсетуге көмектесіп, соған жағдай
жасау керек. А. Власкинаның ойы бойынша егер оны жұмыспен қызық-тыратын
болсақ, мүмкін ол жұмысты табыспен орындауы мүмкін [20]. Жеткіншектің
моральды психологиялық бейнесінің қарама-қайшы келуі, оның әке-шешесі және
тәрбиешінің тарапынан талаптарының сәйкес келмеуі. Кейбіреулері асыра
бағаласа, ал екіншілері оның мүмкіншіліктерін мүлдем бағаламайды. Мұндай
олқылықтар неміс психологы А. Пассаковскийдің психо-логиялық зерттеулерінде
жақсы талданған [21]. Оңтайлы өзін-өзі бақылау – бұл бүкіл тұлғаның
қызметі. Бірақ психо-физиологиялық көзқарас жағынан екі механизм ерекше
қажетті көрінеді: инстинкті-эмоциялық механизмдердің толу деңгейі немесе
эмоциялық толу, тағы да танымдық салалардың бірлігі және теңдігі деп
жазады польшалық психолог Я. Рейховский [22].
Сонымен қатар, жеткіншектік әлеуметтік-адамгершілік бейімделу проце-
сінде жыныстық жетілудің әсер ету мүмкіншілігін ұмытпауымыз керек. Бұл
көбіне буржуазды психологтарға тән мінез. З. Фрейдтің әсер етуі арқылы
оқылатын оқуларда психологиялық концепцияларда ерекше бұл тенденция
байқалады [23]. Неофрейдтік тұжырымдамалардың әсер етуі, әсіресе, батыс
психологиясында қатты байқалады. Мысалы, француз психологы Г. Мендель осы
мәселеге байланысты көзге ерекше түсетін екі оқулық басып шығарды: Әкеге
қарсы көтеріліс [24], Ұрпақ дағдарысы [25].
З. Фрейд баланың әлеуметтік даму мәселесін қарастырып, жыныстық
идентификациясына көп көңіл бөлді [26]. Ұл бала идентификация кезеңінде
әкесімен болуы тиіс. Сонда ғана онда жоғары мен қалыптасады (моралды
сана). Жеткіншектің адамгершілікті тәуелсіздігі, біріншіден ақпаратты-
бағалаушы сана аймағында байқалады (адамгершілік түсінігі, көрініс,
идеалар). Жеткіншектердің моралды түсініктерін зерттеген В.А. Крутецкийдің
пікірінше бұл жаста жоғары адамгершілікті сана деңгейі байқалады [27].
Бұл жаста адамгершілік идеалы, жалпыланған көріністер бірлігі ретінде
көрінеді. Рационалды-моралды идеалы бар тұлға адамнан көп жоғары тұрады.
Тұлғада жоғары идеалдардың қалыптасуы, рационалды ойлау және терең
эмоциялық негіздің дамуын шамалайды. Адамгершілікті баға идеалдардағы ойлау
мен сезім бір-бірімен өзара әсер ету арқылы байланысқан. Бұл байланыста
қыздар мен ұлдар идеалдарының нақты ерекшеліктері көрсетіледі. Жеткіншек ұл
балаларда идеал ережеге сай жалпыланған мінез көрсетеді, рационалды ойлауға
көп сүйенеді. Қыздар көбіне өзін қоршаған ортадан идеалын табады. Ал ұлдар
үлкен, кең диапазонда іздейді.
Кеңес педагогы В.А. Сухомлинскийдің айтуы бойынша шындық сезімі ар
дауысына сүйеніп, оларда терең болып келеді [28]. Ал, ғалым Л.М.
Архангельский көрсеткендей идеалда қоғам мен тұлғаның жетілуінің
обьективтілігі қажеттілігі көрсетіледі [29]. Сондықтан “идеал” түсінігі
шындықтың жалпылама көрінісінің идеалдарынан көрінеді. Бұл жағдайда
идеалдың саласы ойлану мазмұны және нақты - тарихи мазмұнымен бітпейді.
Абстрактілі логика болып қалып, идеал, ертегі кейіпкерін, яғни үлкен,
орасан, зор күшке ие, бірақ ол күшін жұмсай алмайды, өйткені қайырымды
өмірге әсер ету күштерінен айырылған – ерлерді еске түсіреді, оларға
белгілі бір табиғи күш әсер етіп, халыққа көмектесіп, шын ниетімен жұмыс
істеуі көрсетіледі. Адам идеалды, өзінің жеке рухани жылылық мөлшері етіп
қалайды. Одан өзінің “мен” көрінісін көреді. Тек осындай жағдайда ғана,
адамгершілікті идеал тұлғаның қалыптасуында, ерекше орын алады.
Адамгершілік идеалдық “саналылығын” іздеу жолында. Әрбір тарих бұрылысында
идеал, адамның, екінші бір кісіге деген, саналы принциптерінің қарым-
қатынасы ретінде қызмет еткен. Идеалсыз тұлғаның әлемдік дамуы, яғни
әлеуметтік тәжірибесінің жалпылығы жоқ болар еді.
Белгілі ғалым А.Н. Леоньтев бойынша заттық сезімдердің пайда болып
дамуы эмоциялық константтың әр түрлілігін, эмоционалды қатынастардың
қалып-тасуының мықтылығын көрсетеді [30]. Міне осындай қорытындылардан
кейін сезім әртүрлі түрлерге бөлінеді. Адамгершілік сезімі туралы айтатын
болсақ, ол адам шындықты қабылдаған кезде интеллекттік сезім іс-әрекеттің
түрлеріне эмоциялық көріністер.
Г.С. Абрамова бойынша идеал толық өмірдің пайда болуын шегендейді. Бұл
жеткіншектердің күш салудың арқасында жүзеге асады [31]. Жеткіншектердің
есею сезімінің пайда болып, оның қатаюына, физикалық және рухани күшінің
өсуіне көмектеседі. Идеал – кәсіби әрекеттің пайда болып, таңдауда елеулі
әсер етеді. Ол өзінің күшіңді жұмсау керек аймағын ажыратып алу. Идеал –
адамгершілік құндылықтарды таратып, қолдау кезінде макси-малды жалпылама
көрініс көрсетеді. Кей кездері ол жағымсыз ретінде шығарады. Ал бірде
мүлдем шынайы емес түрде көрінеді. Көптеген психологтар мен философтар
моралды сананың дамуын негізгі үш топқа бөледі: ішкі моралды деңгей, мұнда
бала эгоистикалық түсініктерден шығып, белгіленген ережелерді орындайды;
конвергенционалды мораль – сыртқы мінез-құлық нормаларынан бағытталған және
автономды мораль, яғни ішкі автономды қағидалар жүйесіне бағытталған.
Алайда бір кезеңнен екінші кезеңге өту қиын, әрі қарама-қайшылықтарға толы.
Моралды сананың күші – оның негізгі постулаттарының категориялылығы мен
универсалдылығында болып табылады. Адамгершілік ағзаларын меңгере алуы үшін
балалар – альтернативті, дихотомикалық ойлай білуі керек: жақсылық пен
жамандық, жақсы немесе жаман және үшіншінің болуы мүмкін емес. Қарапайым
адамгершілік нормаларын меңгере алмаған бала ешқашан қандай да болсын
ережелерде де, адамгершілікті адам болуы мүмкін емес. Бірақ адамгершілік
тиым салумен тіркеу жүйесіне қосылмайды. Моральдық норма мен ережелердің
бастаулары қайдан шыққан болса да, адамгершілік шешімі мен онымен
байланысты жауапкершілік пен тәуекел тек жеке дара болады.
Адамгершілігі бар ересек адамдардың өзі баланың ненің жақсы? ненің
жаман? деген сұрағына бір нақты жауап бере алмайды, яғни бір жағдай оның
контексіне қара-мастан әртүрлі бағалануы мүмкін осыдан барып бағалау немесе
өзіндік бағалау, моральды таңдау қиындығы туындайды. Нағыз адамгершілікті
адам өзіне қатты талап қойғыш, сонымен қатар басқаларға төзгіш, әрі жұмсақ
болады. Басқалардың келеңсіз әрекеттерін талдай отырып, сол әрекетті
жасаушы адамға теріс баға беруден қашып, оның орнына өзін қойып, жағдайын
жеңілдететін жолдарын іздес-тіреді. Ал керісінше жазулы моралистер
басқаларды қатал сын айтып, өзіне жұмсақ қарайды. Бұл оның ойлау стиліне
байланысты. Адамгершілік тұлғасына сәйкес моральді мінез-құлық стилін
қалыптастыру бірнеше ретті автономды алғы-шартқа сүйенеді. Ол біріншіден
нақты ақылдың дамуы, қабілет, қабылдау сәйкес норма және қылықтарды
қолданып, бағалау деңгейін; екіншіден қабілетін қайғыруға қосу арқылы
эмоциялық даму; үшіншіден өзіндік тәжірибе және дербес моральды қылықтар
мен оларға еруші өзіндік бағалаудың жиналуы; төртіншіден әлеуметтік ортаның
әсері, ол балаға адамгершілік және адамгершіліксіз мінез-құлыққа байланысты
нақты мысалдар келтіреді [32].
Қазіргі кездегі жеткіншектері ешқандай негізсіз олардың эмоциялық
еркіндігі кейде олардың адамгершілігінің босаңсуының өсуіне әкеледі. Бірақ
та үлкендердің тәртіптілігі олардың керекті тыңдаушыға айналдырып,
азаматтық күшінің аздығы, жоқ деп қатты айтуға қабілетінің жоқтығына
әкелген.
2. ЖЕТКІНШЕК ШАҚТАҒЫ ДАҒДАРЫС ЖӘНЕ ОНЫҢ АЛДЫН АЛУ ЖОЛДАРЫ
Бала дамуының әртүрлі кезеңдерінде өзара ауысуы, әдетте, өте қарқынды
әрі шұғыл түрде жүреді. Мұнда үлкендер мен балалардың өзара қарым-
қатынасында қиыншылықтарды, балалардың дербестік танытуының ұлғаюы мен
өздерінің құқығын қорғауын көтеруге болады. Бұл өтпелі кезеңдер
психологияда дағдарысты деп аталған, яғни жастық дамумен байланысты
дағдарыстар.
Бала психикасында негізгі төрт дағдарысты кезеңдерді байқауға болады:
Олар:
• Бір жастағы дағдарыс (бөбек кезден балалық шақтың ерте кезіне
өту);
• Үш жас дағдарыс(балалық шақтың ерте кезінен мектеп жасына дейінгі
кезге өту);
• Жеті жас дағдарысы (мектеп жасына дейінгі кезден төменгі сынып
жасына дейін);
• Жеткіншектік дағдарыс(12-16 жас).
Бірқалыпты жасқа қарағанда дағдарысты жаста баланың психологиясы мен
іс-әрекетінде жарқын әрі жылдам өзгерістер байқалады. Бұл сатыларда даму
эволюциялық емес, революциялық жолмен іске асырылады.
Жеткіншектік шақтың тәрбие психологиясында алатын орны ерекше. Оның
маңыздылығы, ең алдымен, көлемді практикалық мәнімен анықталады; екіншіден,
дәл осы шақта адамдағы биологиялық және әлеуметтік қатынастар мәселесі анық
байқалады; үшіншіден, жеткіншек жас түсінігінің әржақтылығы мен
күрделігінің мысалы бола алады.
Бала қашан жеткіншекке, жеткіншек –бозбалаға, бозбала-ер жеткен адамға
айналады? Сұрақ түсінікті: ешкім 12 жастағыны бозбала деп, 20 жастағыны
жеткіншек деп айта алмайды. Бірақ, 14-18 жастағыға осы екі атауды да
қолданады, және бұл бекер емес. Балалық шақтан ересектікке өту шегі шартты
түрде жүреді. Жастық катерогия көп жерлерде жас пен биологиялық даму
дәрежесін емес, адамның әлеуметтік мәртебесі мен қоғамдағы орнын білдіреді.
Қазіргі кезде жеткіншектік кезең деп 11-ден 15-16 жас аралықты айтады.
Л.С. Выготскийдің ойынша, өтпелі кезең екі процестен тұрады [33]:
➢ табиғи –жыныстық жетілуді қоса алғандағы ағзадағы биологиялық жетілу
процесі;
➢ әлеуметтік қарым қатынас, тәрбие, әлеуметтендіру процесі. Бұл
процестер өзара байланысты болғанымен, синхронды емес (біруақтылы
емес)
➢ әр баладағы физикалық және психикалық даму әр түрлі қарқында болады
(бір бала 14-15 жасында үлкен көрініп, ал басқа бала кіші болып
көрінеді);
➢ жекелеген биологиялық жүйелер мен психиканың жетілуінде ішкі
диспропорциялар болады;
➢ физикалық есеюге сәйкес келмейтін әлеуметтік есею байқалады
(әлеуметтік қалыптасудың жетілуі, мамандық алу, экономикалық дербестік
және азаматтық тұрғыда өзін өзі анықтауға қаоағанда физикалық жетілуі
жылдам жүреді).
Жеткіншектік кезең биологиялық мағынада өтпелі болып табылады.
Жеткіншектің әлеуметтік мәртебесінің баланікінен айырмашылығы сол жеткіншек
( оқушылар) әке шешесі мен мемлекеттің қарауында. Олардың басты харакеті
оқу.
Биологиялық факторларға жыныстық жетілуді, сонымен қатар,барлық
мүшелердің, талшықтардың және ағза жүйесінің қарқынды дамуы мен қайта
құрылуын жатқызады. Жеткіншектің ағзасындағы болып жатқан өзгерістерді еске
ала отырып, осы жастағы бала әрекетіндегі ерекшеліктерді түсіндіруге
болады. Жыныстық жетәлу ең басты биологиялық фактор ретінде іс-әрекетке
тікелей емес, жанама түрде әсер етеді.
Жеткіншектік кезіндегі іс-әрекеттің кенет өзгеруі негізгі психологиялық
механизмін ноба лап, келесідегідей елестетуге болады: жыныстық
жетілу кезінде қанда жаңа гормондар пайда болады және олар орталық жүйке
жүйесіне әсер етеді. Қарқынды физикалық даму балалардың белсенділігін,
физикалық және психикалық мүмкіндіктерін арттырып, олардың өздерін үлкен
адамдарша сезініп, дербестікке үмтылуына қолайлы жағдай жасайды.
Келесі кезекте біз жеткіншектік кезіндегі тұлғалық өзгерістерге
тоқталамыз. Жеткіншектердің ең маңызды психологиялық ерекшелігі – ол өзін
ересек сезіну. Бұл сезім жеткіншектің талап ету дәрежесінің әлі жетпеген
болашақтағы оның жағдайынан басым болуынан айқын көрінеді. Жеткіншек өзінің
қарқынды дамып келе жатқан ересек саналу қажеттілігін дербестік аясын
кеңейту арқылы қол жеткізуге тырысады. Алайда, бұл сатыда бала толықтай
дербес бола алмайды. Өсіп қалған дербестік сезімі мен жеткіншектің
психилогиялық мүмкіндіктері арасында пайда болатын қайшылықтар оның әрі
қарай психикалық дамуына алып келеді.
Әдетте тұлғалық қатынастар біртіндеп қалыптасады, санасы өседі, өмірде
бекиді және олар белгілі әрекеттерден көрінеді. Бұдан дербестікті
қалыптастыру үшін дербес әрекеттерді орындау керек. Бірақ, бір рет болсын
дербес әрекет істеу үшін белгілі бір дәрежеде әлеуметтік ортадан тәуелсәз
болу керек. Тұлға өзін өзі реттеу механизмін иеленуі қажет. Бұл жабық
шеңбер тәріздес және жеткіншектің мақсаты- осы шеңберді бұзып шығу. Басты
мақсат өзінің ішкі сенімділігіне қол жеткізу, өзін өзі анық танып білу,
өзін құрметтеу білу. Міне осы қасиеттер адамды дербес әрекеттерге қабілетті
ете алады.
Жеткіншектің өзін өзі құрметтей білуі мен танып білуінің
қалыптасуының бірнеше жолы бар. Оның бірі өзінің ересек адам тұлғасы сипаты
мен кейпіне сәйкес тұлғалық дамуы, өйткені баланың ойынша ересек адам
дербес тұлға болып табылады. Сондықтан, жеткіншек баланың ұмтылысы ол
өзінің бала емес екенін, ересектермен тең екенін көрсету. Жеткіншек бала
ересектерден түсінушілік пен сенімді күтеді. Ал егер ересектер оны ересек
деп санаспаса, ол өзінің қарсылығын дөрекілік, қиқарлық, қырсықтық,
тыңдамау немесе үндемеу сияқты әр түрлі формада көрсетеді. Бұл мінездердің
барлығы ересектердің бала іс әрекетінің шынайы себебін елемеуінен келіп
шығады, немесе оның іс әрекетінің сыртқы нәтижесін қана елеп, ең жаманы
оның әрекетін басқаша түсінуінде. Бұндай жағдайда балада тәрбиеге деген
ішкі қарама қайшылық пайда болады; ол қанша дұрыс болсада ересектердің
талабын қабылдамайды, өйткені бұл талаптардың жеткіншек үшін еш мәні жоқ
әрі ол қарама қайшы мағынаға толы.
Жеткіншек бала өзінің ықыласын білдіруге қабілетсіз деген қате
түсніктер баланы тәуелді жағдайда қалдырады әрі онымен ынтымақтасу
мүмкіндігінен айырылады. Жеткіншектер үлкендердің өздерін бақылағанын,
жазалағанын, өздерінің талап-тілектерімен санаспағанын жақтыртпайды.
Өздерінің қатарластарымен қарым-қатынас барысында жеткіншек бала өзінің
қасиеттерін тану, бағалау, талап-тілектерін қанағаттандыру мүмкіндігін
алады.
Құрбыларының арасында бала тең дәрежеде ересек мәселелерін талқылай
алады. Осы ортада жүрып ол құндылықтарды қабылдап, өзіне және басқаларға
баға беріп үйренеді. Коммуникативтік әрекеттердің сыртқы көрінісі біраз
қарама-қайшылыққа толы. Бір жағынан қандай жағдайда басқалардай болуға
тырысу, екінші жағынан өзінің кемшіліктерін жасыру. Сенімді дос табуға
тырыса отырып, ол құрбыларын ауыстырып отырады. Жеткіншек басқалармен
бірдей болуға тырысса да, екінші жағынан қашқақтайды. Жеткіншектік кезең
тұлғаның қалыптасуындағы маңызды сатысы болып табылады. Әрі ол бір уақыттық
емес, әлеуметтік пісіліп жетілу сипатының әртүрлі дәрежесімен ерекшеленетін
тұлғалық дамудың күрделі процесі. Ғалым
Д.И. Фельдштейн бойынша жеткіншектік даму процесінің үш дәрежесін
бөліп көрсетуге болады [34].
Кесте 1- Жеткіншектік даму процесінің дәрежесі
№ Дәреже атауы Жас кезеңі Сипаттамасы
1 2 3 4
1 Локальді- 10-12 жас Баланың дербестікке ұмтылуы үлкендер
ерке, тарапынан оның жекелеген тапсырмаларды шеше
қырсықтық алу мүмкіндігі мен маңыздылығын мақұлдауды
қажетсінуінен көрінеді. Бұл процесте олардың
есейгендігін мойындауын қалау эмоциялық
түрде орын алады.
2 Оң-мағыналы 12-13 жас Олардың бұл талабын қоғамда мақұлдауын
қалау. Мұнда олар өз міндетін ұғынып қана
қоймай, сонымен қатар, отбасындағы,
қоғамдағы құқықтарын ұғына бастайды; ендігі
жерде мен қалаймын деген ересектік
дәрежеде емес мен жасауым керек, мен
жасауым керек деген дәрежеде ұмтылыстары
қалыптаса бастайды.
1- Кестенің жалғасы
1 2 3 4
3 Мақұлдату-іск14-15 жас Ересектер әлемінде әрекет етуге дайындығы,
ерлік ересектік тұрғыдан қоғамда өзін-өзі көрсете
білуі мен мүмкіндіктерін қолдануға тырысуы.
Жеткіншектердің өзіне тән жалпы физикалық
және психикалық бейнесін тұлғалық түрлілік
тұрғысынан қарастыру керек. Орталық
статистикалық дейтін жеткіншектік мүлде
болмайды.
Өтпелі кезең әрқашан дағдарысты болып есептеліп келген. Бірақ,
тұлғаның өзінде өзгерістер қаншалықты шұғыл әрі қаншалықты мүмкіндік қамти
алады, ол өзінше жеке мәселелер. Әртүрлі психологиялық қасиеттер әртүрлі
болып өзгереді. Олардың кейбіреулері бүкіл өмір бойы шартты түрде
бірқалыпты аз өзгермелі болып саналады. Жалпы тұлғаның әр жасқа қарай
өзгеру дәрежесі де әрқилы: кейбір адамдар өтпелі кезеңде қатты өзгереді, ал
кейбіреулері көп өзгермейді. Кейбіреулер бұл кезеңде шұғыл, әр ауыр өтеді,
ал кейбіреулері бірқалыпты өтеді.
Жеткіншектік шақтың дағдарыстары ғалымдарды ерекше қызықтырады. Бұл
дағдарыс көңіл-күйдің еш себепсіз өзгеруімен, басқалардың сыртқы келбет пен
қабілетке баға беруіне деген жоғары сезімталдықтпен сипатталады. Мұндай
жағдайда жеткіншек өркөкірек болып көрінеді. Сезімталдық немқұрайлықпен,
ұялшақтық ашықтықпен, жасанды дербестікпен ұштасады.
Жоғарыдағы мәселенің теориялық тұрғыдан шешіле бастауы ХХ ғасырдың
басына жатады. Ол кезде жеткіншек дағдарысының және оған тән
ерекшеліктердің негізі генетикалық өзгерістерде жатыр деген пәкәрлер басым
тұратын. Жаңа психологиялық ерекшеліктер бұл барлық жеткіншектерге тән
универсалды құбылыста деп қарастырылады. Бұдан шығатын қорытынды:
қиыншылықтарға төзе тұру керек және бір нәрсені өзгерту мақсатында бұған
орынсыз кіріскеннің еш пайдасы жоқ.
Алайды, ғылымда жеткіншек шақтың ерекшелігі оның дамуы мен өміріндегі
нақты әлеуметтік жағдайлармен, оның ересектердің өмірінде алатын орнымен
анықталатынын дәлелдейтін фактілер біртіндеп жинала бастады. Егер,
жеткіншек бала кезінде өзіне ересек ретінде қажеті жоқ немесе болашақта
керегі жоқ нәрсені бойына сіңірсе, онда оның өтпелі кезеңі қте шұғыл түрде
өтеді. Бұл жағдайда ол болашақта ересек болуға дайын болмай шығады.
Неміс писхологы К. Левиннің айтуынша қазіргі қоғамда екі дербес топ
бар: ересектер (үлкендер) мен балалар [35]. Олардың әрқайсысы басқа
ешкімде жоқ артықшылықтарға ие. Жеткіншек болса, осы екеуінің арасында: ол
енді балалар тобына жатқысы келмейді, ол ересектердің тобына қараай
ұмтылады, бірақ ересектер оны өзіне қабылдай бермейді. Дәл осы тұста К.
Левин жеткіншекке тән ерекшеліктің негізін көре алады. Оның ойынша, екі топ
арасында алшақтық ұлғайған сайын, солғұрлым өтпелі кезең қиыншылыққа толы
болады.
Л.С. Выготский өтпелі шақ дағдарысының екі себебі бар деп санаған
[36]. Олар: а) жеткіншек санасында жаңа жасалулардың пайда болуы; б) бала
мен орта арасындағы қарым-қатынастың қайтадан құрылуылары. ООсы қайта
құрылу дағдарыстың басты себеьі болып табылады.
Л.И. Божовичтың пікірінше жеткіншектік дағдарыс өзін-өзі тұлға
ретінде танып- білу қабілеті мен қажеттілігінің пайда болуымен байланысты
[37]. Бұл жеткіншектің өзін-өзі танып білуіне, өзін көрсетуіне және өзін
тәрбиелеуіне итермелейді.
Көптеген авторлар дағдарыс даму ұғымының мінез акцентуациясы
мәселесімен байланыстырады. Жеткіншектік шақта көптеген мінездік типтер
қалыптасады және олар әлі өмірлік тәжірибе арқылы шыңдалмаған. Бұл
ересектердің арасында да кездеседі. Дәл жеткіншектік шақта нормалардың
әртүрлі типологиялық варианттары мінез акцентуациясы ретінде айқын
көрінеді. Жеткіншек көп нәрсе мінез акцентуациясының типіне тәуелді:
пубертатты (жабық) дағдарыстан өту, қызу аффективті реакциялардың пайда
болуы, невроз, тәртіп бұзушылық және т.б.
А.Е. Личко жеткіншек акцентуациясының мынадай типтерін бөліп
көрсетті: гипертимді, циклоидті, лабильді, астеноневротты, сензитивті,
психоастенитті, эпилептоидты, истероидты, тұрақсыз, конформды [38].
Жеткіншек акцентуациясын білу жеткіншектермен отбасында, мектепте,
мектептен тыс үйірмелерде жақсы қарым-қатынаста болуды қажет етеді.
Обьективті және субьективті факторлардың бірлігі мен өзара әрекеті,
адамгершілікті сананы қалыптастырудағы елеулі мәселе. Мектептегі қарама-
қайшылықтар жеткіншекке басқаша әсер етеді. Жеткіншектің адамгершілік
санасы мен мінез-құлығына кері әсер ететін факторлардың бірі - ол мектепте
және жеке тұлғалардың мінез-құлығынан қалыптасатын адамгершілікті идеалдар
арасындағы келіспеушілік. Күнделікті өмірде адамгершілікті әрекеттермен
қатар өтірік айту, қаталдық, дөрекілік сияқты факторлар кездеседі. Моральді
білімнің аздығы, психологиялық, эмоциялық сауатсыздық нәтижесінде кейбір
ересектер жеткіншектер алдында жағымсыз әрекеттер және дөрекі сөйлеуі
мүмкін. Бұл мысал балалардың оларға еліктеп, жаман жолға түсуіне әкеледі.
Жағымсыз әрекеттерді дұрыс әрі ақылмен қабылдап, тұлға дамуында жақсы
әсермен қалдыруға тырысуы керек.
Жеткіншектер 14-15 жаста өз құрдастарының іс-ірекеттері туралы ғана
емес, өз іс-әрекеттері туралы да, содан кейін қандай оймен жұмысқа
араласатыны туралы да көп ойланады. Жеткіншек өз тобындағыларға жеке
шығармашылықпен қарайды. Олардың әрқайсысы өз ерекшеліктерімен ерекшеленеді
(қабілет, белсенділік, ақылдылық). Жеткіншектер әрбір жасалған іс-шараларға
өте сезімталдықпен қарайды. Оларды ұстап, уақыттарын алуды көздеп,
ұйымдастырылған шараларды тез түсінеді. Ұжымның өмірі мен іс-әрекеті
жеткіншекті егер оның қызығушылығына сәйкес келіп, әсер алған жағдайда ғана
толғандырады [39].
Жеткіншектердің идеалына ұнайтын бейнелерге келсек, мұның өзі түрліше
кездеседі. Жеткіншектің идеалы көркем әдебиеттердегі кейіпкерлер, не өзінің
жақсы білетін, жақсы көретін адамы да болуы мүмкін. Егер идеалы кейіпкерлер
болса, осы тек бір кейіпкердің бейнесі емес, жинақты бейне түрінде жүзеге
асуы мүмкін. Әр кейіпкердің ұнамды жақтарын жинап, біртұтас жинақты бейне
жасап, кейін соған еліктейтіні кездеседі. Еліктейтін бейне өзінің ұнататын
адамы болса, барлық күшін, оның ісіне еліктеуге салып, ақылын, сөзін
тыңдауға ұмтылады [40].
Жеткіншектерде идеал - өзін-өзі тану және өзіндік шыңалуда қажеттілік
тудырады. Идеал түсінігін дұрыс қабылдау қажет. Тек осы жаста ойдағы
идеалға еліктеу процесі жүреді. Міне бұл жеткіншектік жастың басты
ерекшелігі. Алайда өз идеалыңды дұрыс табу оңай шаруа емес. Жеткіншек өмірі
жайлы ойланып, өз жолын таңдау керек екенін сезеді және түсінеді. Жақсы
оқу, тіпті жақсы мінез-құлықтың жеткіншекке аздық ететінін түсінеді.
Мұғалімдер жоғары адамгершілікті идеалды ұсынады. Жеткін-шектер идеалында,
мысалы қыздарда-қыздарға тән, ал ұлдарда-ұлдарға тән ортақ қыр және
қасиеттер міндетті түрде болуы тиіс. Өзін-өзі тәрбиелеу түрткісі ретінде
идеалдың алатын рөлі ерекше. Жеткіншек өз-өзіне талдау жасауда жақсы немесе
жаман екенін анықтап ғана қоймайды. Алдыңғы айтылғандарды қорытындылай
келе, келесі нәтижеге келеміз:
- жеткіншектік жастағы идеал, бұл өзін-өзі тәрбиелеудегі күшті түрткі;
- өзін-өзі тәрбиелеуді жақсы ұйымдастырып жеткіншек алдында идеалды
көрсетуде, ойластырып, дифференцияланған келіс болуы қажет;
- жеткіншектерді өзін-өзі тәрбиелеу әдістері үйретілмеген жерлерде,
тұлғаның даму процесі қиындайды.
Жеткіншектің зиятты дамуы және адамгершілікті идеалының дамуы - өмір
ережесі ретінде анықталады. Идеалға ұмтылу жеткіншектік жастың ерекше
белгісі. Адамгершілікті идеал адам өмірінің түрткісі болып саналады:
біріншіден баланың адамгершілікке тырысуына тұрақты және жиі жүйе құрайды,
екіншіден, егер идеал саналы, түсінікті болса, онда жеткіншекке
адамгершілік эталоны қасиеті ретінде болады. Адамгершілікті идеалды түсіну
әрқашанда оның әрекеттілігін көрсете бермейді. Адамгершілік идеал жоғары
бағаланып, таңдану сезімін тудырса, көбінде тұлғаның дамуына әсер етпейді.
Идеал жеткіншек дамуына елеулі әсер етуі үшін, идеал – абстрактілі, арман
сияқты болмауы тиіс.
Жеткіншектерге жағымды адамгершілікті қалыптастырып, жағымсыз нашар
әдептер құтылу үшін, көмектесуде мұғалімнің де, оқушының үлкен күш жұмсауы
да талап етіледі. Сонымен қатар әрбір айтылған тәрбие сөзі жеткіншектің
ерекшеліктеріне сәйкес келуі тиіс. Адамгершілікті тәрбиелеудің негізгі
факторларының тағы бір түрі – түсіндіру. Мысалы, өзіңнен кіші оқушыларды
ұруға болмайды, өйткені оған ауыр тиуі мүмкін, егер сені біреу соқса, ол
жақсы болар ма еді? деп түсіндіру қажет. Жеткіншектердің адамгершілікті
білім алуы жүйелі мақсатты бағытта болуы керек. Егер оқушы адамгершілік
түсінігін, категориясын және принциптері туралы анық және нақты
көріністерді білмесе, оған тұлға өмірі мен қоғамдағы моральдың рөлін
түсінбейді. Сөзбен әсер етудің келесі формасы – сендіру. Сендіру түсіндіру
мен нандыруға қарағанда өз мазмұнына қарай бөлек болады. Жеткіншек
санасының дамуының нақты деңгейін көрсетеді. Сендіру – логи-калық мысалдар
мен дәлелдер жүйесінде құрылады. Мысалы, егер оқушыларға мінез-құлық
нормасы туралы әңгіме өткізсек, оның адам өміріндегі рөлі мен әлеуметтік
мәнін ашуы тиіс. Тағыда бір мысал сыныпта мұғалім оқушының дұрыс емес мінез-
құлқының нәтижесінің, оның нашар етіп көрсететінін дәлелдеуі керек. Педагог
жеткіншектерді сендіру арқылы өзінің және айналасындағылардың мінез-
құлығына сын көзбен қарап, таңдау жасауын түсіндіруі керек. Міне сондықтан
сендіру сезім, ниет, әрекетіне талдау жасау арқылы ұстамды моральді
қалыптасуына көмектеседі. Сұрақтарға оқушылар логикалық жауап қайтаруы
тиіс.
Жеткіншектердің про- немесе ассоциалды жүріс-тұрысында оның тек
қаншалықты темпераменті, мінезі, интеллектісі ғана емес, соншалықты
әлеуметтік кеңістікке енуі анықталады. Әлеуметтік кеңістік деп шағын топтың
субъектінің санасының түсінігінде баға және құндылық жүйесі арқылы оның
жүріс -тұрысының мотивациясын әсер ететін жағымды немесе жағымсыз
валенттілікке ие болуын атаймыз. Бұл жерден байқайтынымыз жеткіншек жастағы
жүріс-тұрыстың мотивациясы топқа енгенде анықталуы аса маңызды болып
табылады [41].
Жеткіншектердегі инициалды мотивация. Әртүрлі заттарды теріс
пайдаланушылықта бірінші орынға біркелкі емес мотив жүзеге асады.
Мотивация арнайы бір деңгейде жеткіншектердің мінез акцентуацияларының
типтеріне тәуелді. Тұрақсыз типтегі жеткіншек көңіл көтеру тәсілдерінің
бірін іздейді. Гипертимді және истероид қайғырудың үйреншікті еместігі
қызықтырады және серіктестікте мәртебені иемдену мүмкіндігі. Шизоидтерді
ішкі қарама-қайшылық маңызды, құрдастарымен контактіні жеңілдетеді немесе
аутистикалық фантазияны белсендендіреді. Эмоциялық- лабилді жеткіншекке
релаксация, қиындықтан және азаптан қашу маңыздырақ.
1. ПСИХОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНДА ЛИДЕРЛІКТІ ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
2.1 ТҰЛҒАНЫҢ ЛИДЕРЛІК ҚАСИЕТІ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
Лидерлік қарым-қатынаста топтық іс-әрекетінің маңызды аспектісі
ретіндегі қарастыратын әлеуметтік-психологиялық құбылыстың бірі болып
табылады. Шетел психология ғылымында лидерлік мәселесі кіші және саяси
топтағы мәселелері өте кең қарастырылған. Осы орайда, лидерлік мәселесімен
көп айналысатын зерттеулерге Р. Басс, Е. Богардус, К. Денфорд, Р. Липпит,
К.Левин, Ф.Фидлер, Р.Уайттың жұмыстарын атауға болады.
Батыс ғылымында лидерліктің пайда болуын түсінуге 3 негізгі
теориялық ықпалдар қалыптасқан. Сол ықпалдардың негізінде көптеген лидерлік
теория дамыған. Бұл теория әсіресе бизнес сферасында кадрларды дайындауда
кеңінен практикалық қолданыс тапқан [42].
Ерекшеліктер (адам қыры) теориясы ХIХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың
басында неміс идеалистік психологияның тұжырымдамасынан өз бастауын алады.
Бұл теория өзінің назарын лидерліктің туа біткен қырларына негіздейді. Бұл
теория бойынша кез-келген адам лидер бола алмайды, тек белгілі
психологиялық қырлардың жиынтығы бар адам ғана лидер бола алады деген
тұжырым ұсынылады. Көптеген авторлар лидерлікке осы сипатты жатқызуға
тырысты. Американдық әлеуметтік психологтар бұл жиынтықтарды өте терең
тексерді, яғни олар лидерлікке жарайтындарды таңдап алуға арналған
тесттер жүйесін құруға негіз бола алады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz