Мінез - құлықтарында ауытқулары бар жеткіншектердің талаптану деңгейінің ерекшеліктері
МАЗМҰНЫ
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
I Жеткіншектердің тұлғалық сана-сезімдерінің зерттеу мәселесінің теориялық
талдамасы
1. Жеткіншектердің тұлғалық сана-сезімдерінің психологиялық
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Балалар психологиясындағы өзiн-өзi бағалау және оның
эмоционалды-когнитивті компонентері мен талаптану деңгей
мәселесiнiң талдамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3. Мiнез-құлықтарында ауытқулары бар балалардың
психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II Қазіргі кезеңдегі мiнез-құлқында ауытқулары бар жеткіншектердің өзiн-өзi
бағалау және оның эмоционалды-когнитивті компонентері мен талаптану
деңгейiнiң ерекшелiктерiн эксперименттiк тұрғыдан зерттеу
4. Зерттеудiң мақсаты, мiндеттерi, әдiстемелерi, және
сыналушылардың
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5. Мінез-құлықтарында ауытқулары бар жеткіншектердің сана-сезім
жүйесіндегі өзін-өзі бағалау мен оның эмоционалды және
когнитивті құрылымының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6. Мінез-құлықтарында ауытқулары бар жеткіншектердің талаптану
деңгейінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
III Мiнез-құлқында ауытқулары бар жеткіншектердің өзiн-өзi бағалау мен
талаптану деңгейiн дамытуына арналған психокоррекциялық жұмыстар
7. Интегративті психокоррекциялық және психотерапевтикалық
жұмыстардың теориялық-әдіснамалық негіздері ... ... ... ... ... ...
8. Психокоррекциялық бағдарламалар және оның
нәтижелерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
КIРIСПЕ
Зерттеудiң өзектілігі: Егемендi елiмiздiң қазiргi даму кезеңi,
қоғамның барлық саласындағы қозғайтын iстерiн қайта құрумен, әлеуметтiк-
саяси және экономикалық қарым-қатынастардың өзгеруiмен сипатталады. Бұл
қазiргi кезеңдегi оқушылардың әлеуметтiк жағдайдағы дамуына үлкен
өзгерiстер келтiредi, яғни олардың өзiн-өзi бағалауы мен талаптану
деңгейінің эмоциялық күйлерінің қалыптасуына әсерiн тигiзедi.
Қазiргi кезде, әсiресе мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар оқушылардың
тұлғасы, яғни өзiн-өзi бағалау мен талаптану деңгейi жөнiндегi мәселе кең
шеңберде зерттеушiлердiң назарын аудартуда. Өйткенi, балалардың өзiн-өзi
бағалауының маңызы зор, ол есейген сайын қоршаған ортаның пiкiрiне емес,
өзiнiң пiкiрiне құлақ салады. Дұрыс өзiн-өзi бағалау мен талаптану деңгей
оқушы мен мұғалiмдердiң, ата-аналарының, жолдастарының арасындағы қарым-
қатынастарды қалыпқа келтiруi үшiн маңызды. Сонымен қатар, жеткiншектердiң
өзiн-өзi бағалауы мен талаптану деңгейi қалыпты тұрғыда қалыптасуы,
болашақта олардың парасатты, бiлiктi, мәдениеттi, бiлiмдi және дүниетанымы
жоғары болып, елiмiздiң мәртебелi азаматы болуына үлкен әсерiн тигiзерi
сөзсiз.
Сондықтан да, бiздiң ғылыми зерттеуiмiзде болашақ ұрпақтың, әсiресе
мiнез-құлықтарында ауытқылары бар балалардың терiс жолға түспеуiн,
адемгершiлiктiк-өнегелi қасиеттерiнiң жоғары және iзгi ниеттi азамат
болуына, олардың тұлғасының дұрыс қалыптасуы, яғни өзiн-өзi бағалау мен
талаптану деңгейi үлкен ықпалын тигiзетiнiң жүйелi тұрғыда қарастыру
маңызды болып табылады.
Көптеген ғылыми зерттеулерде тұлға ұғымының сан алуан анықтамалары мен
сипаттамалары бейнеленген. Алайда, адамның тұлға ретінде нені білдіретінін
және оны осы тұрғыдан қалай зерттеу керек екендігі жайында психология
саласының зерттеушілері дауласуда.
Мәдени-тарихи тұжырымдаманы жасаушы, Л.С.Выготскийдің өзі “жоғары
психикалық әрекеттердің даму тарихы – тұлғаның қалыптасу тарихы” деп атап
көрсетсе де, ол отандық психологияда тұлға психологиясының мәселесін
зерттеуші ретінде қабылданбаған. Бұл тұжырымдамадағы төменгі, қарапайым
немесе табиғи психикалық үрдістерді жоғары, мәдени үрдістерге айналдыру
бала тұлғасының даму үрдістерін түсінудегі негізгі сәт болып табылады
[1,2].
Л.С. Выготскийдің [1] пікірі бойынша адамның тұлғасы өзiнiң енген
қарым-қатынастарының кешендi әсерiнiң нәтижесiнде дамиды. Тұлға - бұл
қоғамдық-тарихи дамудың өнiмi. Адамның қоғамдық қатынастар жүйесiнде алатын
орны, оның орындайтын iс-әрекетi - бұл оның тұлғасының қалыптасуын
анықтайтын жағдайлар. Тұлғаның қалыптасуы адамның менездемесi үшiн маңызды
орын алады, яғни оның мiнез-құлық пен iс-әрекетiнiң жоғары саналы
формаларын қамтамасыз етiп, оның ақиқатқа байланысты барлық қарым-
қатынастырының бiрлiгiн құрайды.
Б.Г. Ананьев [3,4], А.Н. Леонтьев [5,6], өз еңбектерiнде объективтi
өмiрдi бейнелеу үрдiсiнде, белсендi тұлға, қоршаған әлеуметтiк өмiр
танымы, сана сезiмiмен бiрлестiкте iске енетiн-тұтастай субъект ретiнде
көрiнiс бередi деп дәрiптеледi.
Ал Божовичтің [7] балалар тұлғасының психологиялық зерттеу мiндетiнде
оның қалыптасуы мен заңдылықтарын бақылау және қолайлы немесе бөгет
жасайтын жағдайларды анықтауы көзделедi.
Сонымен қатар, Қазақстанда тұлға мәселесi Ж.И. Намазбаеваның [9, 10]
жетекшiлiгiмен және оның шәкiртерiнiң, яғни Л.О. Сарсенбаева [11], Р.Ш.
Сабирова [12], Л.В. Пилипчук [13], С.Ж. Омирбекова [14] және т.б. ғылыми
зерттеу еңбектерiнде белсендi түрде дамуда. Мәселен, Ж. И. Намазбаева тұлға
мәселесiн зерттеуiнде әр түрлi iс-әрекет (ойын, еңбек, спорт, оқу)
барысындағы жас ерекшелiк шамасының тұлғалық компонентерiнiң механизмдерi
мен функцияларын белгiлеуге түйiнделетiн кешендi көзқарастарды жетiлдiрдi.
Мұндай көзқарастардың жүзеге асуы толығымен тұлғаны қарастыруға мүмкiндiк
бередi. Автор тұлғаның негiзгi құрылымының өзгешелiгiн аша отырып, ақыл-
ой, тәжiрибелiк, еңбек iс-әрекет барысында, ақыл-ойы кем балалар мен
жеткiншектердiң тұлғасының қалыптастыру жолдарын анықтады [9].
Адам тұлға ретiнде өзiн-өзi бағалаушы тiрi ағза. Өзiн-өзi бағалаусыз
өмiрде өз тағдырын шешу қиын, тiптi мүмкiн емес. Өзiн-өзi бағалау өзiнiң
бойында белгiлi қасиеттердiң барлығының деңгейi жөнiндегi адамның пiкiрi.
Бұл адамның өзiне бағалаушылық қатынастарының пайда болуы. Өзiн-өзi
бағалау, ең алдымен талдау, теңестiру, iрiктеу, ойлау операциясының
нәитижесi.
Кеңес психологиясының ғылымында өзiн-өзi бағалау мәселесi тұлға
дамуының контекстiнде не сана–сезiм мәселесiнде анықталады. Өзiн-өзi
бағалауда iшкi үлгiге танылатын қасиеттердiң алға басуы, бағалы
шкалалармен өзiнiң сипаттамаларын салыстыруы, өзiне деген қатынасының
бейнелену формасы, тұлғаның белсендiлiгiнiң, бағыттылығының бейнеленуi өзiн-
өзi реттеудiң құралы ретiнде көрiнедi. Б.Г.Ананьевтiң [3], С.Л.
Рубинштейннiң еңбектерiнде өзiн-өзi бағалау сана-сезiм үрдiсiнiң өзегi,
оның бөлетiн бастамасы ретiнде түсiндiрiледi [ 16].
Зерттеудің мақсаты: Қазіргі кезеңдегі мiнез-құлықтарында ауытқылары
бар жеткіншектердің өзiн-өзi бағалауы мен оның эмоционалды-когнитивтік
компонентері, сонымен қатар, талаптану деңгейiнiң ерекшелiктерiн
эксперименттік тұрғыдан зерттеу.
Зерттеудің нысаны: Қазіргі кезеңдегі жеткіншектердің тұлғалық сана-
сезім компонентерінің дамуы.
Зерттеу пәнi: Қазіргі кездегі жеткiншектердiң өзiн-өзi бағалауының
эмоционалды-когнитивті компонентері, талаптану деңгейiнiң ерекшелiктерi.
Зерттеу болжамы: негiзгi болжам: Интеллектiнiң төмендеуi барлық
психикалық үрдiстердiң дамуының ауытқуына әкеледi, ал бұл өз кезегiнде
балалардың өзiн-өзi бағалау мен талаптану деңгейде айқын көрiнедi. Мiнез-
құлықтарында ауытқылары бар жеткiншектер жасындағы әр түрлi психологиялық
факторлар өзiн-өзi бағалау мен оның эмоционалды-когнитивтік компонентері,
талаптану деңгейiне ықпалын тигiзедi.
Негiзгi болжам төмендегi қосымша жорамалдармен нақтыланады:
Зерттеу мiндеттерi:
- өзiн-өзi бағалау мен талаптану деңгейiнiң мәселесi бойынша теориялық
материалдарды талдау;
- Мінез-құлықтарында ауытқулары бар және жалпыға бірдей мектептерiндегi 6,8
сынып оқушыларының өзiн-өзi бағалауы мен талаптану деңгейiнiң
ерекшелiктерiне салыстырмалы тұрғыда сипаттама беру;
- мiнез-құлықтарында ауытқылары бар жеткiншектердiң өзiн-өзi бағалауы мен
талаптану деңгейiне әсерiн тигiзетiн ықпалдарды анықтау;
- Өзiн-өзi бағалау мен талаптану деңгейiнiң психокоррекциялық
бағдарламаларын ұсыну.
Зерттеудiң әдiснамалық негiздерi: Л.С. Выготскийдің мәдени-тарихи
тұжырымдамасы; Л.И. Божовичтің балалар тұлғасының қалыптасуына байланысты
жасалған кешенді тұрғыдаға көзқарастары; А.В. Захарованың өзін-өзі
бағалауының құрылымын жан-жақты қарастыру негізі; К. Левиннің алғаш рет
талаптану деңгейінің динамикасын және оның өзін-өзі бағалаумен өзара
байланысының ерекшелігін жүзеге асыру негізі; Ж.И. Намазбаеваның өзіндік
сана-сезім және тұлғаның тұтастай дамуына байланысты кешенді көзқарас
теориясы; Кеңес және Қазақстан психологиясындағы мiнез-құлықтарында
ауытқылары бар жеткiншектердiң өзiн-өзi бағалауы мен талаптану деңгейiне
бағытталған ғылыми-теориялық еңбектер.
Зерттеу әдiстерi: Зерттеудің міндеттері мен мақсатарына сәйкес
теориялық және эксперименталдық әдістемелердің кешені кең тұрғыда
қолданылды: шетел және кеңес әдебиеттеріндегі өзін-өзі бағалау мен
талаптану деңгейін зерттеу мәселесі бойынша теориялық талдау;
Зерттеудiң ғылыми жаңалығы: Еліміздің жақандану кезеңінде алғаш рет
мінез-құлықтарында ауытқылары бар жеткіншектердің тұлғалық сана-
сезімдерінің ерекшеліктері, яғни өзін-өзі бағалауы мен талаптану деңгейі
олардың тұлғалық қасиеті мен жетілуіне үлкен ықпалын тигізетіні
қарастырылып, зерттелді.
Теориялық мәнi:
Эксперименттің нәтижесінде алынған мәліметтер казіргі кезеңдегі
жеткіншектердің өзін-өзі бағалауы мен талаптану деңгейінің айырмашылығының
болуын және олардың тұлғалық сана-сезімге ықпалын тигізетінің көрсетті.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы: Мінез-құлықтарында ауытқылары бар
жеткіншектердің өзін-өзі бағалауы мен талаптану деңгейінің ерекшеліктері
бойынша алынған мәліметтерді мектептегі практикалық психологтың жұмысын
ұйымдастыру барысында қолдануға тиімді болып табылады. Сонымен қатар,
эксперименттің нәтижесінде құралған психокоррекциялық бағдарламаларды ЖОО-
ғы психология мамандығындағы студенттер мен оқытушылардың дәріс, семинар
сабақтарында және т.б. қолдануға болады.
Зерттеу нәтижелерiнiң дәлелдiгi мен мәндiлiгi: Бақылаушы және
эксперименттік топтардағы екі турлі таңдаулар арасындағы көрсеткіштерді
анықтау математикалық өңдеу арқылы анықталды. Дамытушы эксперименттке
дейінгі және кейінгі көрсеткіштерде, яғни жалпы қорытындыны анықтау
Спирменнің коэффициенттік рангілеу корреляциясы бойынша анықталды.
Зерттеу жұмысының құрылымы, көлемi: ғылыми еңбек кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан
тұрады.
I ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ТҰЛҒАЛЫҚ САНА-СЕЗІМДЕРІНІҢ ЗЕРТТЕУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
ТАЛДАМАСЫ
1. Жеткіншектердің тұлғалық сана-сезімдерінің психологиялық талдауы
Қазіргі таңда еліміздің егемендік алуы әлеуметтік-экономикалық және
мәдени дамуымызға байланысты көптеген өзгерістер енгізді. Яғни қоғамымыздың
қарқынды әлеуметтiк дамуы белсендi, жасампаз тұлғаны қалытастыруға
жоғарланған талап қояды. Әсіресе білім беру жүйесін одан әрі жетілдіру,
үздіксіз білім берудің бірыңғай жүйесін құру, оқу мен тәрбие үрдісінің
сапасын жоғарлату мен білім беру үрдісінде оқушылардың тұлғалық сана-
сезімдерінің дамыту болды.
Білім беру үрдісінде жеткіншектердің тұлғалық сана-сезімдерінің
қасиеттерін қалыптастыра отырып, болашағына жол сілтеу — қазіргі таңда
ауқымды мәселе. Өйткені, тұлғалық сана-сезімдерін қалыптастыру тек білім
берумен ғана шектелмейді, яғни ол үшін мектепте өткізілетін тәрбие
жүйесінің іс-шаралары оқушылардың болашақта парасатты, білікті, мәдениетті,
білімді және дүниетанымы жоғары болып, еліміздің мәртебелі азаматы болуына
ықпалын тигізуіне түйінделуі қажет. Сондықтан да, жеткіншектердің
тұлғалық өзіндік сана-сезімдерінің психологиялық ерекшелiктерiн ғылими-
теориялық тұрғада қарастырып, дәріптейік.
Адамның тұлға ретiнде қалыптасуы, iс-әрекет барысында белсендi түрде
өзгерiп және iс-әрекеттi де өзгертетiн табиғат, әлеуметтiк орта және сол
тұлғаның күрделi арақатынасы арқылы жүрiп жатады. Өзгерту барысында әсiресе
еңбек iс-әрекетi үрдiсiнде, адамдар бiр-бiрiмен белгiлi қоғамдық байланыс
және қарым-қатынасқа түседi. Адамның тұлға ретiнде қалыптасуы, негiзiнен
қоғамда қалыптасқан қарым-қатынас жүйесiмен анықталып, сол тұлғаның осы
қатынас шартына орай iс-әрекетiнiң қалыптасуына және сол қоғамның басқа
мүшелерiмен қарым-қатынасына байланысты болады.
Адамның қоғамдық қатынас жүйесiндегi орны мен әлеуметтiк ортанын
әсерiнiң өзi, адамның жас ерекшелiгiне орай өзгерiледi. Бұл жеткiншектердiң
тұлғасын мақсаттылықпен қалыптасуын, ұйымдастырылуына байланысты
сарапталған көзқарастардың қажеттiлiгiн анықтайды. Адамның тұлға ретiнде
қалыптасуында жеткiншек жас маңызды орын алады. Бұл жас кезеңiнiң, адамның
тұлға ретiнде қалыптасуындағы ерекше маңыздылығы 10-16 жастағы баланың
дамуындағы сапалы өзгерiстерге байланысты болып келедi. Осы жастағы бала,
жаңа әлеуметтiк тәжiрибесiн меңгерiп, жаңа қоғамдық қатынасқа және
байланысқа түсе бастайды. Қатынас жүйесiндегi жеткiншектiң орны өзгеруi, iс-
әрекеттiң жаңа негiздерiнiң дамуына байланысты. Iс-әрекеттiң бұл жаңа
негiздерi, осы жас кезеңiнiң ерекшелiгiне тән жаңа өзара байланыс қарым-
қатынас жүйесiн тудырады.
Дегенмен, психикалық дамудың әр кезеңiндегiдей, жеткiншек үшiн
маңызды болып iс-әрекеттiң негiзгi түрлерi саналады. Жеткiншектiң тұлғалық
дамуының қайнар бұлағы негiзгi iс-әрекетпен ғана таямдамағанымен, сол
негiзгi әрекет оның бойында маңызды өмiрлiк қажеттiлiктердi қалыптастырып,
өскелең ұрпақтың бейнесiн анықтайды.
Жеткiншек жас кезеңiне тән ерекшелiктердi және олардың айналысатын
түрлi iс-әрекеттерiнiң ықпалын зерттеу нәтижесi, көптеген ғалымдардың
пiкiрiн, яғни жеткiншектердiң тұлғасының қалыптасында негiзгi орынды еңбек
iс-әрекетi алады, - деген қорытынды жасауға түйiндейдi. Бiрақ, жеткiншектiң
тұлғалық дамуы еңбек iс-әрекетiнiң бөлек түрлерi арқылы iске аспай, сол iс-
әрекеттердi белгiлi бiрлiк жүйесiне байланысуын ұйымдастыру жолмен ғана
жүзеге асып отырады. Мұндай ұймдастыру жүйесi, жеткiншектiң тұлғалық
қалыптасуына еңбектiң нәтижелi психологиялық ықпалымен қамтитын, белгiлi
шарт пен қағидаларын ескерудi көздейдi.
Мiнез-құлықтары ауытқыған жеткiншектердiң қайта тәрбиелеу мақсатына
жету де, психологиялық ықпалдың мазмұны, шарты, жүйелерi тиымды болуы,
адамның тұлға ретiнде қалыптасу үрдiсiнде биологиялық жағдай емес
әлеуметтiк жағдайдың рөлi жоғары екенiн көрсетедi.
Жеткiншек жасы, қауiп-қатерлi топқа енетiн кезең болып саналады.
Белгiлi кеңес психологтары мен педагогтарының, яғни Л.С. Выготский [1],
Д.Б. Эльконин [17], Л.И. Божович [7], Л.В. Мудрик [18], В.А. Сухомлинский
[19], И.С. Кон [ 20, 21] еңбектерiнде жеткiншек кезеңiнiң ерекшелiктерi
баяндалған.
Жеткiншек кезең, баланың психикалық аймағының барлық жағын өзгертетiн
кезең. Ерекше өзгерiстер ақыл-ой әрекетiнiң дамуында болып жатады.
Жеткiншек кезеңге әсiресе, танымдылыққа ұмытылу, өз пiкiрiнiң қалыптасуы,
инттелектуалдық мәселелерге шығармашылық көзқараспен қарау тән болып
келедi. Сонымен қатар, жеткiншек жаста өзiндiк дамуына байланысты дене
бiтiмi өзгерiп, психологиялық дисгармония пайда болады. Бұл өзгерiстер
жеткiншектердiң бойына әртүрлi әрекеттердiң пайда болуына әкелiп соғады,
яғни оларда шыдамсыздық, дөрекiлiк, жиi кездеседi. Өзiндiк сана-сезiмi мен
өзiн-өзi бағалауы белсендi түрде қалыптасып, өз тұлғалық қасиеттерiне
қоршаған адамдардың бағалауына қызығушылық пайда болады. Қызығуында маңызды
өзгерiстер байқалады және рухани қажеттiлiктерi дамып, құндылы бағыт
иерархиясы, өзiндiк дүниетанымы, қоғамға, өзге адамдарға, өзiне көзқарасы
қалыптаса бастайды. Жеткiншек кезеңнiң ерекше зейiндi аудартатын, бұл
әлеуметтiк-психологиялық және биологиялық жағдайы, балалалық шақтан
ересектiк кезеңге өтуi. Осыған байланысты, психикалық ерекшелiктердiң
өзгеруi және басқа қасиеттердiң пайда болуы бiр қатар психологиялық
қиындықтарды тудырады. Сонымен қатар, жеткіншектердің өзіндік сана-
сезімдерінің қалыптасу барысында маңызыды болып дағдарыс кезеңдері
саналады. Бала дамуының бір кезеңнен екінші кезеңге өту шағын - дағдарыс
дейміз. Дағдарыстар екі жас мөлшерінің түйісінде пайда болады және дамудың
өткен кезеңінің аяқталуын, келесісінің басталуын білдіреді. Сондай-ақ,
әрбір жаңа жүйелік құрылым бала қажеттіліктеріне жауап ретінде пайда
болатынын ескертеміз және оның құрамында аффективтi компонент
болатындықтан, ол қозғаушы күшке ие болады. Осымен, көрсетілген жас
ерекшелігі үшін орталық болып табылатын, сәйкес шақтағы баланың тұтастай
психологиялық дамуының толысқан нәтижесі болатын жүйелік жаңа құрылым әры
қарай даму кезінде бейтарап болып қалмай, келесі жас ерекшелігіндегі бала
тұлғасының қалыптасуына бастау болады. Бұл дағдарыстарды тұлғаның
онтогенетикалық дамуындағы өзгертуші кезеңдер ретінде қарастыруға болады.
Мұнын талдауы осы психологиялық үрдістің мәнін ашуға мүмкіндік туғызады.
Балалар психологиясындағы үш дағдарыс кезеңдері туралы жиірек айтылады: 3,
7 және 12-16 жастағы дағдарыс, соңғысы жеткiншек жасындағы дағдарыс ретінде
жиі белгілінеді. Л.С.Выготский [1] бір жас ерекшелiк дағдарысын талдап,
жеткiншек дағдарысын екі кезеңге бөлді: жағымсыз (13-14 жас) және жағымды
(15-17 жас). Егер бұл кезеңдерге баланың мінез-құлқындағы өтпелі
көзқараспен қарасақ, онда олардың бәрі қандайда бір жалпы ерекшелiктермен
сипатталады. Балалар дағдарыс кезеңінде қыңыр, ашуланшақ, тіл алмайтын
болады: айналасындағы ересектермен жиі жанжалдасады, әсіресе ата-
аналарымен, тәрбиешілерімен; олардың бойында бұрын орындап жүрген
талаптарына теріс қатынас пайда болып, қырсықтық пен жағымсыздыққа әкеледі.
Жеткiншек жасындағы дағдарыс кіші жастағы дағдарыстардан айтарлықтай
ерекше болады. Бала тұлғасының онтогенетикалық қалыптасуындағы өзгеруші
кезеңдерді білдіретін барлық жас дағдарыстарымен салыстырғанда бұл ең
маңызды және ең ұзақ дағдарыс. Шын мәнінде, жеткiншек жасы балалық шақтан
кемелге өтетін ұзақ уақыттық кезең болып табылады. Бұл кезеңде баланың
әлемге және өзіне деген көзқарастарының бәрі өзгеріп, қайта құрылады және
сана-сезімі мен өзін-өзі анықтау үрдістері дамиды. Бұл оқушыны өзінің жеке
өмірінің басшылығы болатын өмірлік ұстанымға әкеледі. Жеткiншек жасында
тұлғаның қалыптасу үрдісі аяқталмайтынын ерекше атап айтқан жөн. Бұл кезең
бұрынғы қалыптасқан психологиялық құрылымдардың қайта құрылуын және осы
сәттен бастап дамитын жаңа құрылымдардың пайда болуын білдіреді. Алайда,
бұл жерде жас ерекшелiктiң заңдылықтары жетекші болмайды, адамның жеке
психикасының қалыптасуының заңдылықтары жетекші болады. Біздің болжамымыз
бойынша жас ерекшелiгiнiң дамуының дағдарыстары баланың әрбір жас кезеңінің
соңында негізгі тұлғалық жаңа құрылыммен бірге пайда болатын талаптарын
нәтижесіне түйінделуі. Мәселен, баланың мектеп өмірінің табалдырығында
пайда болатын сана-сезімінің жаңа деңгейі оның “ішкі ұстанымына” тепе-тең
болады. “Ішкі ұстаным” баладағы ертерек қалыптасқан психологиялық
ерекшеліктердің құрылымын өзгерте отырып, сырттан енген ықпалдардың
нәтижесінде пайда болады. Бұл ықпалдар бірігіп баланың тұлғасын жалпы
сипаттайтын ерекше тұлғалық орталық жаңа құрылымды құрайды. Нақ осы құрылым
баланың мінез-құлқы мен әрекетін және оның шындыққа, өз-өзіне, қоршаған
адамдарға деген көзқарастарын білдіреді. Ішкі ұстаным онтогенездегі
тұлғаның қалыптасу үрдісін ғана сипаттап қоймайды. Адамдағы бір рет пайда
болған бұл ұстаным өмірінің барлық кезеңдерінде оған тән болады. Сонымен
қатар, ол адамның өз-өзіне деген, өмірде алатын орнына деген көзқарасын
көрсетіп отырады. Алайда, баланың жас шамасының ерекшеліктерінің мөрін
білдіретін онтогенездегі ішкі ұстанымнан ересек адамның ұстанымының
айырмашылығы неғұрлым өзіне тән жеке ерекшеліктермен сипатталады. Мұнымен
қоса, тұлғаның онтогенетикалық дамуы үшін, ішкі ұстанымды баланың жаңа,
өмірдегі неғұрлым “ересек” орынға ұмтылуымен сипаттайды. Оқушының өзіне
сәйкес мазмұндағы ішкі ұстанымы мектеп жасында даярланып және соңында
аяқталатын орталық тұлғалық жаңа құрылым болып табылады. Демек,
жеткіншектердің тұлғасы, бұл бiрiншiден әлеуметтiк қатынас пен саналы
әрекеттiң субъектсi ретiндегi индивид. Екiншiден, бұл индивидтiң жүйелi
қасиетi, оның қоғамдық қатынасқа енуiмен, анықталып және де бiрiккен әрекет
пен қарым-қатынаста қалыптасып отырады.
Л.С. Выготский [1] пікірі бойынша адамның тұлғасы өзiнiң енген қарым-
қатынастарының кешендi әсерiнiң нәтижесiнде дамиды. Тұлға - бұл қоғамдық-
тарихи дамудың өнiмi. Адамның қоғамдық қатынастар жйесiнде алатын орны,
оның орындайтын iс-әрекетi - бұл оның тұлғасының қалыптасуын анықтайтын
жағдайлар. Тұлғаның қалыптасуы адамның менездемесi үшiн маңызды орын алады,
яғни оның мiнез-құлық пен iс-әрекетiнiң жоғары саналы формаларын қамтамасыз
етiп, оның ақиқатқа байланысты барлық қарым-қатынастырының бiрлiгiн
құрайды. Нәтижесiнде адамның кез-келген реакциялары және iшкi аффективтi
өмiрiнiң құрылымы оның әлеуметтiк тәжiрибе барысында жинақталған тұлғаның
ерекшелiкерiмен анықталады. Тұлғаның қалыптасуы биологиялық және әлеуметтiк
факторларға байланысты екенi мәлiм. Сонымен қатар, тұлғаның дамуында
негiзгi болып нақтылы тарихи орта саналады. Оқушылардың тұлғасының дамуы,
механизiмдi құрастыратын көптеген iшкi және сыртқы факторларға тәуелдi
болып келедi. Л.С. Выготскийдiң: “баланың психикасы әлеуметтiк табиғатқа
ие” - деген пiкiрi осыған негiзделедi. Л.С. Выготскийдiң [1] айтуы бойынша,
баланың тұлғалық дамуы, оның дамуындағы әлеуметтiк жағдайлармен
байланысты.
Б.Г. Ананьев [3], А.Н. Леонтьев [6], өз еңбектерiнде объективтi
өмiрдi бейнелеу үрдiсiнде, белсендi тұлға, қоршаған әлеуметтiк өмiр
танымы, өзіндік сана-сезiмiмен бiрлестiкте iске енетiн-тұтастай субъект
ретiнде көрiнiс бередi, – деп дәрiптеледi. Тұлға сезiмдiк қасиеттермен
бiрлiкте, яғни индивид пен әлеуметтiк ортаның шартымен бiрлiкте
қарастырылуы да, көрсетiлген. Сонымен қатар, Б.Г. Ананьев [4] тұлға
құрылымының жан-жақты зерттелуiн өз еңбектерiнде сипаттаған. Ол тұлғаның
үрдiстерiн, күйлерiн, қасиеттерiн психофизиологиялық функциялармен және
тұлғаның бағдары мен қажеттiлiктерi кiретiн мiнез-құлықтың жалпы
мотивациясымен толықтырады. Автор, адамды биологиялық түрiнiң көзқарасы
бойынша, адамның онтегенезiң индивид ретiнде, адамның дамуының тұлға
ретiнде қарастырады.
Индивидтiң табиғи қасиеттерi мен ерекшелiктерi тұлғада, оның
әлеуметтiк элементi ретiнде көрiнiп отырады. Мысалы, ми патологиясы
биологиялық себепшiлермен түсiндiрiлсе, ал оның тудыратын мiнезi тұлға
ерекшелiгi болып қаралады. Демек, тұлға арқылы сыртқы ықпал индивид
психикасында өзiнiң туындысымен байланысты болады деп С.Л. Рубинштейн [16]
қарастырған.
А.Н. Леонтьевтiң [5] пiкiрi бойынша, тұлға – бұл адам өмiрiнiң қоғамда
туылуының ерекше түрiнiң психологиялық тұрғыда құрылуы. Әртүрлi iс-
әрекеттiң бiрлесе бағынуы, онтогенезде тұлғағаның қалыптасуына негiзiн
құрайды. Тұлғаның жүйелi қасиет ретiнде пайда болуы, индивид басқа
индивидтермен бiрiккен iс-әрекетiнде, ақиқатты өзгертiп соның арқасында
өзiнде өзгертiп, тұлға дәрежесiне жетедi. Сонымен қатар, тұлға
белсендiлiгiмен сипатталынады, яғни субъект өз шектеуiнен тыс шығу
ынталығымен, өз iс-әрекеттерiнiң саласын кеңейтуiмен талап қойылған
жағдайлардың шегiнен тыс әрекет жасаумен (мотивация, жетiстiк, қауiп-
қатерге тәуекел ету) сипатталады. Индивидтiң тұлғасы бағыттылықпен
бейнеленедi, яғни үстем болып табылатын адамның қажеттi көрiнiс беретiн
мотивтер-қызығушылықтар, сенiмдер, көзқарас және т.б. жүйелермен
бейнеленедi.
Қатынастар психологиясы В.Н. Мясищевтiң [22] тұлға концепциясы болып
табылады. Мясищевтiң пiкiрi бойынша тұлға, тек адамға тән толық психикалық
құрылымның жоғары шартталған қоғамдық – тарихи ретiнде және оның психикалық
iс-әрекетi мен мiнез-құлықтарын саналы тұрғыда реттеушi ретiнде анықталады.
Сонымен қатар, тұлғаның өзегiн өз-өзiне және сыртқы әлемге байланысты
қатынас жүйесi құрайды деп, – қарастырған.
К.К. Платоновтың [23, 24] еңбектерiнде тұлға бйланысты жүйелi-
құрылымдық көзқарастар жүзеге асады. Ол құрылымдардың байланысын жаттығу,
шынығу, оқыту және тәрбие арқылы қарастырады.
Тұлға бағдар теориясының аумағында да зерттелiнедi. Авторлар түрлi
иллюзияларды (елестердi) экперименталды тұрғыда зерттеп, олардың пайда
болуындағы маңызды рөл барлық иллюзиялар үшiн ортақ нәрсеге тиселi
екендiгiн анықтайды. Осы ортақ нәрсе арқылы зерттеушiлер бағдар (iшкi
сенiм) ұғымын анықтады. Д.И. Узнадзенiң [25] теориясына сәйкес iшкi бағдар
адам үшiн ерекшеленген “теориялық қажеттiлiктiң” әсерiнен пайда болып,
адамның алдына оны қанағанттандыру мiндеттерiн табыс етедi. Осы ғалымдардың
пiкiрi бойынша iшкi бағдар адамды таңдамалы белсендi iс-әрекетке
бағдарлайтындықтан, ол тұлға психологиясының негiзгi ұғымы болып тыбылады.
Тұлға мәселесi бойынша бiрқатар зерттеулер бiр жағынан баланың өмiр
бейнесi мен тәрбиесiнiң арасынындығы, екiншi жағынан оның тұлғасының
ерекшелiктерi арасындағы қатынастардың заңдылықтарын ашуға бағытталған
болды. Авторлар мiнездiң ерекшелiктерi баланың тәрбиесi мен өмiр
жағдайларына тәуелдiгiн көрсетiп, педагогикалық әсерлердiң жолдарын ашты.
Олардың назарлары ұжымның әсерiн зерттеуге, балалар тұлғасының жағымды
қасиеттерiн қалыптастырудың мәндi жағдайларын анықтауға бағытталады [26].
Л.И. Божовичтың [7] пiкiрi бойынша адам өзiнiң мiнез-құлық және iс-
әрекеттерiн басқаруға қабiлеттiлiгiн туғызатын психикалық дамудың деңгейiн
меңгере отырп, тұлға болып табылады. Автор балалар тұлғасының психологиялық
зерттеу мiндетiнде оның қалыптасуы мен заңдылықтарын бақылау және қолайлы
немесе бөгет жасайтын жағдайларды анықтауын көздеді.
И.П. Божович [8] және оның әрiптестерi түрлi жас шамасындағы
балалардың тұлғасын қалыптастырудың қозғаушы күштерiн қарастырады. Бiрiншi
кезеңде оқушының оқу iс-әрекетiмен тығыз байланысты мотивтерi зерттелдi.
Олар зерттеу барысында тiкелей оқу iс-әрекетiнен шығатын әлеуметтiк
мотивтердiң және мотивтердiң әртүрлi жас шамасындағы арақатынастарының
ерекшелiктерiн анықтады.
Л.И. Божович [7, 8] теориялық талдаудың негiзiнде, тұлғаның толық
құрылымы оның бағыттылығымен анықталады, - деген болжам ұсынды. Тұлға
бағыттылығының негiзiнде адам өмiрi мен тәрбилеу үрдiсiнде пайда болатын
тұрақты түрдегi басымды мотив жүйелерi жатады, ал олардың негiзiнде жетекшi
мотивтер басқаларын өздерiне бағындыра адамның мотивациялық сфераларының
құрылымын сипаттайды. Мұндай мотивтер жүйелерiнiң иерархиялық тұрғыда пайда
болуы тұлғаның жоғары тұрақтылығын қамтамасыз етедi. Зерттеулердiң
нәтижесiнде, мектепке дейiнгi және балалық шақ аралығындағы бала тұлғасының
қалыптасуында негiзгi фактор болып ересек адамның қалуы анықталған.
Өйткенi, олардың қолдауы балалардың қоршаған ортасы мен эмоционалдық
сәттiлiктерiн уайымдауының “берiктi” қажеттiлiк жағдайын құрайды. Бұл жаста
ересектердiң, әсiресе ата-аналардың қолдауына талаптануының күшейюi баланың
тiкелей қажеттiлiктердi сезбейтiн мiнез-құлықына түрткi болуы да
көрсетiлген. Мәселен, баланың алғашқы мектепке бару кезеңiнде олардың
әлеуметтiк жағдайының дамуында үлкен өзгерiстер болады. Бала оқушы бола
бастаған соң, ол жаңа мiндеттер, құқықтар ала бастап, алғаш рет қоғамдық
мәндi iс-әрекеттермен айналысады, яғни iс-әрекеттi орындау деңгейiнен
олардың қоршаған орта арасындағы орны мен өзара қатынастары байланысты
болады. Бұл жаңа әлеуметтiк жағдай мектеп жасындағы балалардың тұлғалық
ерекшелiктерiнiң қалыптасуын қамтамасыз етедi.
Сонымен тұлға – бұл, адам өзiнiң психикалық дамуының жеткiлiктi
тұрғыдағы жоғары деңгейiне жетуi. Оның ең маңызды сипаттамасы ол ақиқатты
тұрғыда тұлға болуы, яғни өзiнiң мақсат, мiндеттерiне сәйкес өмiр жағдайын
өзгерту мен кездейсоқтықа үстемдiк жасауға, өз-өзiн саналы түрде реттеуге
қабiлеттi болуына түйiнделедi. Әрине, бұл сипаттама ересек адам тұлғасының
дамуына жатады, бiрақ тұлғаның қалыптасуы өте ерте басталып өмiр бойы
жүредi. Егер кешкентай бала, алғаш рет өзiнiң жағдайынан тыс нәрселерге
ұмтыла бастаса немесе үлкендердiң қарсылықтарын жеңе отырып қиял
бейнелерiнiң әсерiне тәуелдi әрекет жасай бастаса, онда ол тұлғаның
қалыптасу жолына түсе бастағаны болып саналады. Осылайша, баланың
психикалық дамуы, тұлғасының қалыптасуы оның әлеуметтену шеңберiнде ғана
түсiнiктi болуы мүмкiн, яғни адамдардың әлеуметтiк тәжiрибелердi жинақтаған
өнiмiн меңгеруi кезiнде. Алайда, баланың даму кезенiнде кездесетiн
“үлгiлер” мүлдем бiр мағыналы болмайды. Осыдан, баланы әлеуметтендіру, оны
тірі ағзадан кемелденген және рухы толысқан қоғам мүшесіне айналдырудың
барлық үрдісінің тәрбие бақылауында болуы қажет екендігі анық көрінеді.
Адам тұлғасын қалыптастыруда нақ осы шара белсендi және мақсатқа
бағытталаған жетекшiлiгi болып табылады.
Сонымен қатар, тәрбие әсер етудің қандай да бір арнайы әдістерінің
жиынтығы болмай, алдымен баланың өмірін, әрекетін және оның қатынастарын
шынайы өмірге сәйкес ұйымдастыру болып табылады.
Сонымен кеңес психологтары әлеуметтік және жеке өмірі барысында
қалыптасатын біртұтас жүйе ретіндегі, өмір барысында тұлғалық құрылымдар
ретінде біртіндеп қалыптасатын тұлғаның әр түрлі жақтары қарастырылатын
тәжірибелік және теориялық іс-әрекет субъектісі ретіндегі тұлға жайлы
ілімді жасады. Тұлғаны зерттеудегі өзіндік сана-сезім мәселесі күрделі
болып есептеледі. Өзіндік сана-сезім тұлға психологиясын тудырған өмірлік
мағынасы зор мәселе деп қарастырған А.Н.Леонтьев [4] оны ғылыми-
психологиялық талдаудан тысқары қалған шешімін таппаған мәселе ретінде
қарастырады.
А.Н.Леонтьев [5] өзіндік сана-сезімді өзін қоғамдық қарым-қатынастар
жүйесінде мойындау деп қрастырады. Автордың тұжырымдаған көзқарасы бойынша
өзіндік сана-сезім ерекше жағынан көрінеді, бұл кез-келген өзіндік таным,
өзіндік сипаттама бола бермейді. Тұлғаның өзіндік сана-сезімі оның
психологиялық мағынасын құрайтын негізіне – оның іс-әрекеттерді өзінше
тасымалдау амалына – бағытталады. Леонтьевтің айтуынша, өзіндік сана-
сезімнің негізгі қызметі – тұлға үшін өзі қабылдайтын немесе қабылдамайтын
өзіндік мағынасына жол ашу.
В.А.Крутецкий [27], К.К.Платонов [23], П.Р.Чамата [28] өзіндік сана-
сезімдегі адамның өзіндік Мен-ін мойындауы мен қоғамдағы өзіндік
әрекеттерін белсенді түрде реттеп отыруын атап көрсетеді. В.С.Мерлин [29]
ұстанымы бізді ерекше қызықтырды, ол өзіндік сананы тұлғаға тікелей
жатқызбайды, іс-әрекет субъектісі ретінде айтады. Ол өзіндік сана-сезімді
іс-әрекет барысында орын алатын субъект қарым-қатынастарынан кейінгі орынға
қояды.
Сонымен қатар, кеңес психологиясында тұлғаның жалпы құрылымындағы
өзіндік сана-сезім оның психикалық іс-әрекетінің күрделі интегративтік
қасиеті ретінде қаратырылады. Бір жағынан, ол тұлғаның белгілі бір
кезеңдердегі дамуын анықтайтын сияқты болса, екінші жағынан, мінез-құлықты
іштен реттеуші ретінде көрінеді. Өзіндік сана-сезім тұлғаның үздіксіз
дамуының ішкі шарты бола отырып, тұлғаның ішкі күйі және оның мінез-құлқы
түрлері мен сыртықы ықпалдар арасында тепе-теңдікті қамтамасыз етеді.
Тұлғаны психикалық тұрғыдан зерттеу мәселесі тұлғаның психикалық
қасиеттерін – ерекшеліктерін, темпераменті мен сипатын - зерттеумен
аяқталмайды, ол тұлғаның өзіндік сана-сезімін ашып көрсетумен аяқталады.
Л.С.Выготский [1] өзіндік сана-сезім ішке ендірілген әлеуметтік сана
деп есептейді. Адамның оны меңгеруіне интериоризация негіз болады.
Онтогенездің әр түрлі кезеңіндегі өзіндік сананың этнопсихологиялық,
жыныстық, жас ерекшеліктерін қарастыратын эксперименттік зерттеулердің бір
тобы адам тұлғасының қалыптасу мен дамуына қатысты кешендік көзқарастар
аясында Ж.И.Намазбаеваның [30] басшылығымен жасалуда. Тұлғаның
этномәдениеттік ерекшеліктері мен оның өзіндік санасына талдау жасау
мәселесі жаңа әлеуметтік жағдайлар барысында маңызды орын алып,
психологиялық зерттеулерде көп байқалады.
Өзіндік сана-сезім саласындағы зерттеулерге талдау жасай отырып,
олардың көпшілгі өзіндік сана-сезім генезисіне арналғанын көруге болады.
Мәселен, өзіндік сана-сезімнің дамуы психикалық іс-әрекеттің дамуымен,
тұлғаның қалыптасуы мен даралануымен қатар жүреді, деп кеңес зерттеулерінде
дәріптелген. Өзіндік сана-сезім динамикасы оның қалыптасуы деңгейімен
салыстырмалы болады. Өзіндік санадағы сапалық өзгерістер ұдайы түрде орын
алады. Тұлғаның қалыптасуына тікелей қатысы бар өзіндік сана-сезімнің
қалыптасуы – психика дамуын сипаттайтын күрделі әрі ұзақ үрдіс. Қазіргі
кездге дейін онтогенездегі өзіндік сана-сезімнің алғаш рет пайда болуы сәті
мен белгісі жайлы біркелкі пікір қалыптасқан жоқ. Сонымен қатар, кеңес
психологиясында баланың өзіндік сана-сезімнің дамуы жайлы қайшы пікірлер
айтылуда. Психологтар өзіндік сана-сезім туа бітпейді, бірақ оның пайда
болуы мен дамуының алғы шарттары туа бітеді дейді.
Кейбір авторлар бала тұлғасының дамуындағы өзіндік сана-сезімі
мағыналық сананың пайда болуының шарты болып табылады. Мұндай пікірді
В.М.Бехтеров [31] ұстанды. Оның айтуынша, өзіндік сана-сезімнің қарапайым
түрі өзінің тіршілігін анық сезінбеуінен тұрады.
Басқа зерттеушілер, яғни Л.С.Выготский [1], С.Л.Рубинштейн [16],
Е.В.Шорохова [32] керісінше, баланың өзіндік сана-сезімі мағыналық санаға
қарағанда, психикалық өмірдің жоғары деңгейін көбірек сипаттайды, сондықтан
да тұлғаның дамуы барысында ол мағыналық санаға қарағанда кеш пайда болады,
деп дәріптейді. Өзіндік сана-сезім сананың дамуындағы сөйлеу қабілетінің
және еркін қозғалыстардың дамуымен дайындалған, сондай-ақ,
айналасындағылармен өзара қарым-қатынастары барысындағы өзгерістермен
байланысты болатын кезең ретінде қарастырылады. Өзіндік сана-сезімнің пайда
болуы жан-жағындағыларға деген эмоциялық қатынастарының айқын түрінің
көрінумен байланысты болады.
Сонымен қатар, ғылыми ұғымға сүйенетін теориялық ойлаудың пайда болуы
және дамуы (санаға сиятын және сөз арқылы білінетін жаңа құрылым) жеткiншек
кезеңінде анық көрінетін оқушы психикасындағы көптеген өзгерістердің
бастауы болады. Ол жеткiншекке жаңа мазмұнды игеруге мүмкіндік береді,
танымдық қызығушылықтардың жаңа түрін қалыптастырады (тек айғақтарға ғана
емес, заңдылықтарға да қызығушылық туады), жеткiншек тұлғасындағы
өзгерістерді түсінуге қажетті, әлемге деген кеңірек көзқарасты тудырады,
“ойға ойды бағыттай” білуді – рефлексияны – пайда болдырады, сондай-ақ,
өзінің психикалық үрдістері мен өз тұлғасының барлық қасиеттерін танып
білуге әкеледі. Бұл оның бойындағы жаңа сана-сезімнің қалыптасуын
білдіреді. Сана-сезімінің және оның маңызды жағының - өзін-өзі бағалаудың –
дамуы күрделі әрі ұзақ үрдіс. Бұл үрдістің жеткiншекке ғана тән біртұтас
уайымдармен өтетінін осы ерекшелігiмен айналысқан барлық психологтар
байқаған. Олар жеткiншекке тән сабырсыздықты, қызбалықты, көңіл күйінің жиі
өзгергіштігін, кейде басылып қалғандықты және т.б. байқаған. Жеткiншектің
өзін-өзі бағалауы іштей жиі қайшылықты болады; ол өзін саналы түрде маңызды
тұлға ретінде қабылдайды, өзіне, өзінің қабілеттеріне сенеді, өзін басқа
адамдардан жоғары ұстайды. Осымен қатар оның ішінде өз санасына жолатқысы
келмейтін күмән болады. Бірақ, бұл санадағы сенімсіздік уайымдау кезінде,
көңіл-күйі нашар болғанда, белсенділігі төмендегенде және т.б. өзін
білдіреді. Бұл жағдайлардың себебін жеткiншек өзі түсінбейді, бірақ бұлар
оның өкпелегіштігінен, дөрекілігінен, айналасындағы ересектермен жиі
жанжалдасуынан көрінеді. Кейде мынадай пікір айтылады: дәстүрлі
психологияда жиі әрі егжей-тегжейлі сипатталған осы және басқа кейбір
сипаттар(мәселен, өзін-өзі сендіруге ұмтылу, жалғыздық сезімі, өзіне-өзі
ену) қоғам жағдайында дамитын жеткiншеке ғана тән, яғни шығу тегі белгілі
бір тарихи себепке сай болып саналады. Өмір үлгісі мен тәрбие адам
тұлғасының ерекшеліктеріне өз таңбасын салатыны сөзсіз. Бала ересек болған
сайын, оның бойынан жеке тәжірбие нәтижесі көбірек көрінетінін атап айтқан
жөн. Әрбір жеткiншек басқадан өзгеше, олардың әр қайсысының тұлғасы
қайталанбас және бірегей болады. Бұл айғақтың мағынасын асыра айту қиын.
Соңғы кездегі психологиялық зерттеулер тұлғаның тұрақтылығын және оның өзін-
өзі реттеуін қалыптастыру үшін субъектіні алыс мақсаттарға бағыттаудың
ролінің қаншалықты екенін айқын көрсетеді. Субъектінің психологиялық
құрылымы мен мінез-құлқы үшін болашақ мақсаттардың шешуші маңыздылығына
К.Левин [33] де көңіл аударған. Ол өзінің тұлға туралы ілімінде мынаны
дәлелдейді: адамның өз алдына қоятын мақсаттары, оның қабылдайтын ниеттері,
күші мен басқа динамикалық қасиеттері бойынша шынайы қажеттіліктерден
айырмашылығы жоқ, өзінше бір қажеттіліктер болып табылады. Және де жеке
адам енетін “өмір кеңістігі” неғұрлым кең болса, соғұрлым алыс мақсаттар
маңыздырақ болады. Субъектінің болашақ мақсаттарға бағытталған құндылықты
бағдарлары уақытша мақсаттарды өзіне бағындыра отырып, субъектінің мінез-
құлқын, эмоцияларын және рухани жағдайын айқындайды. Сонымен,
жеткiншектердегі тұрақты тұлғалық көзқарастар оны мақсатқа ұмтылғыш
жасайды, ол іштей жинақы және ұйымдасқан болады. Ол ерікке ие болған
сияқты. Л.С.Выготский [2] дәстүрлі психологияда қалыптасқан көзқарасқа
қарсы шыға отырып, жеткіншектi еріктің әлсіздігі емес, мақсаттың әлсіздігі
сипаттайды деп тегін айтқан жоқ. Әрине, тұлғаның мақсатқа бағытталуы және
жоғарыда көрсетілген басқа ерекшеліктері тек қана қаныққан қызығушылықтар
негізінде пайда болмайды. Олар мінез-құлықты мақсатқа байланысты
ұйымдастыруды қажет ететін басқа да тұрақты себептерге байланысты туады,
мәселен қоғамдық еңбек әрекетінің себептеріне байланысты немесе жанұяны,
басқа да жақын адамды қолдау қажеттілігіне байланысты және т.б.. Басқаша
айтқанда, кез-келген саналы және тұрақты себептер (“екінші қатардағы”
себептер) жеткiншектің ішкі бейнесін тұтас өзгертеді. Олар оның
мотивациялық сферасындағы құрылымында басым болады және осылайша оның басқа
қажеттіліктері мен ұмтылыстарын өзіне бағындырады. Бұл өтпелі жастағы
дағдарысқа тән болатын, әр жақты себеп-салдардан туатын тұрақты жанжалдарды
жояды және жеткiншек іштей үйлесімділікте болады.
Жеткіншектердің тұлғалық сана-сезімдерінің мәселесі бойынша шетел
психологиясның зерттеулерін сараптап өтейік. Тұлға психологиясы саласындағы
бихевиоралдық теорияның маңыздылығы адам мінез-құлықын объетивті тұрғыдан
зерттеуге қатысты көзқарасты қалыптастыруында.
З.Фрейд [34, 35] психиканы қызмет ету сипатына байланысты үш түрлі
деңгейге бөледі: сана, санадан бұрынғы және санадан тыс, оларға тұлғаның
Ол (Ид), Мен (Эго), Менен-жоғары (Супер-эго) деген негізгі
құрылымдары жатады. З.Фрейд адамның өзіндік сана-сезімді мұздық таудың
шыңына теңеді. Ол адам баласының жан дүниесінде болып жатқан болмашы
құбылыстың өзі оны тұлға ретінде сипаттайды және өзі оны мойындайды деп
санады. Адам өз қылықтарының біразын ғана түсініп, түсіндіре алады, ал
тәжірибесінің басым бөлігі санадан тыс тұрады. Сонымен, психика салаларының
өзара қатынастарының арасынан өзіндік санаға екінші дәрежедегі орын бере
отырып, санадан тыс саланың импульсивтік қызығушылықтарын теңестіруші,
мінез-құлықты реттейтін механизм ретінде қарастырды. К.Юнгтің [36] тұлға
жайлы аналитикалық теориясы санадан тыс жүретін құбылыстарды зерттеуге
арналғандықтан психоаналитикалық деп саналды. Тұлға жекелеген, бірақ өзара
байланысқан бірнеше жүйелерден тұрады: Эго – сана мен өзіндік сананың
орталығы; жекелегег санадан тыс дүние және оның кешендері; ұжымдық санадан
тыс дүние. Юнг [36] сана мен өзіндік сана-сезімді айқын ажыратып
көрсетпейді, оларды санадан тыс құбылыстар әсерінен қызмет етуші біртекті
құбылыстар деп санап, санадан тыс құбылыстарды өзіндік сананың дмуындағы
негізгі айғақ ретінде қарастырады. Психоаналитикалық бағытқа жататын
өзіндік сананы талдаудағы жаңалықтың іргесін А.Адлер [37] қалады. Ол ортаға
Мен (адам мінез-құлқына себеп болатын саналы құбылыстарды) мәселесін
қойды. Адлер сана мен өзіндік сананы айқын ажыратып көрсетпеді. Өзіндік
сана-сезімді адамға өзін көрсетуге қажетті әрекеттерін жоспарлауға, оларды
басқаруға мүмкіндік беретін тұлға өзегі ретінде қарастырады. Адлердің
пікірінше, өзіндік сананың дамуына әлеуметтік табиғатқа жататын басым
теңелушіліктерді орын толтырудың ерекше психологиялық механизмдерінің
әрекеті негіз болады [37].
Өзіндік сана-сезімге В.Райх [10] ерекше анықтама береді. Ол өзіндік
сана-сезімнің екі типі болатынын атап көрсетті. Тұлға дамуындағы
биологиялық факторлардың мағынасын айта отырып, Райх негізгі типке – шынайы
табиғи сананы, ал екінші типіне - әлеуметтік сананы (өзіндік сананы)
жатқызады, өзі оны жалған деп санайды, себебі оны идеялогикалық және
мәдениеттік құрылымдар басып тұрады.
Г.Салливанның [38] , Э.Фроммның [39] тұжырымдамаларына жасалынған
талдау авторлардың сананы, өзіндік сананы және қоғамның әр түрлі нормалары
мен талаптарын салыстырғысы келетінінін, өзара әрекеттесуіндегі
механизмдерін анықтағысы келетінін көруге болады.
К.Левиннің [33] зерттеулері психологтар үшін тұлғаның ішкі құрылымдық
терең түбегейлі қатынастардың экспериментті түрде ашып көрсетуге мүмкіндік
беретін қызықты мәселелер жүйесін ашты. Бұған К. Левиннің айтуынша,
субъетінің өз алдына қойған мақсаттарының қиындық дәрежесімен анықталатын
талаптану деңгейінк қатысты мәселелер жатады.
Оның зерттеулері бойынша, талаптану деңгейі бала өмірі барысында
қалыптасады, және де оның қалыптасуына сәттілік пен сәтсіздік ықпалы
маңызды ықпал етеді. Жаңа мақсатқа жетудегі сәтсіздікке немесе сәттілікке
қатысты реакцияларғы байланысты және кейінгі таңдауларына байланысты
талаптану деңгейінің динамикасы анықталады.
К. Левин [33] тұлғаны дұрыс әрі біртұтас түсіну қажеттілігін көрсетті.
Адамға өзі жайлы пікірлерінің дұрыс еместігін дәлелдеу кезінде байқалатын
сәйкес еместік аффектісі мен талаптану деңгейі сияқты ұғымдарды ашуы
тұлға психологиясында маңызды рөл атқарды. Ол жоғарлатылған да,
төмендетілген де талаптану деңгейлерінің ортамен тепе-теңдікті қалыптастыру
мүмкіншіліг бұзатынын атап өтті.
К.Левин [33] ойлары А.Адлер [37] мен гуманистикалық психология
өкілдерінің көзқарастарына ұқсас, олар да тұлғаның біртұтастығын сақтау
керктігін және адамның өзіндік тұлғасының құрылымын мойындауы қажет
екендігін айтты.
Тұлғаның өзіндік сана-сезімін зерттеуге гуманистикалық психология
өкілдері де яғни А.Маслоу [41], Р.Кэттел [42], К.Роджерс [44] және т.б.
айтарлықтай үлес қосты. Гуманистикалық психология тұрғысынан қарағанда,
адамның өзіндік табиғаты оны тұлғалық шығармашылығың өсуі мен өзіндік
жетілуіне ұдайы түрде бағыттап отырады, бұған төтенше жағдайлар кедергі
жасап қалмаса. Осындай теориялардың көбі адамның ішкі тәжірибесінің дамуы
мен құрылымын сипаттауға бағытталады. А.Маслоу [41] теориясында тұлғаның
өзіндік сана-сезімінің өзін-өзі белсендірудегі бастапқы қажеттіліктен
тәуелділігі жайлы ой орын алады. Сонымен, өзіндік сананы дамытудың негізігі
айғақтары ретінде ішкі факторлар, жеке адамның өзінше қабылдайтын
түріндегі іс-әрекеті арқылы жүзеге асатын өзін-өзі барынша көрсетуіндегі
тұлғалық ұмтылыстары саналады.
К.Роджерс [45] те Маслоу [41] сияқты адамның бойында тұлғалық жетілуі
қабілеттілігі мен ұмтылысы болады деп санайды. Санасы бар тіршілік иесі
ретінде ол өз өмірінің мағынасын, мақсаттары мен құндылықтарын анықтайды,
жоғары сараптамашы мен жоғары сот болып табылады.
Б.В.Зейгарник [46] атап айтқандай, Роджерстің негізгі үлесін оның
эмпирикалық зерттеуі мен талдауының мағынасын тұлғаның ішкі психологиялық
құрылымынан тұратындығында. Ол өзінің басты назарын адам психологиясының
қалыптасуындағы маңызды орын алатын өзіндік сана, өзіндік бағалау сияқты
құбылыстарға аударды, олардың субъетінің дамуы мен мінез-құлқындағы
атқаратын қызметтеріне мән берді.
Өзіндік сана табиғатын қайта қарастыруда адам психикасының әлеуметтік
тәуелділігін ашып көрсеткен француз әлеуметтік мектебінің өкілдері [42, 43]
айтарлықтай қадам жасады.
Мидтің [47] айтуынша, өзіндік сана-сезім дегеніміз ішкі ой-санасынан
орын алатын және түрлендірілген субъект жайлы басқалардың пікірі. Басқа
адамдардың түрлендірілген ой-пікірі дегеніміз адамның меңгерген әлеуметтік
нормаларының жүзеге асуы. Әлеуметтік нормалар басқа адамдармен тікелей
қарым-қатынас жасаған кезде ғана іштей мойындала бастайды. Басқа адамдардың
пікірін өзіне бейімдей отырып, субъект өзіндік сана-сезімін қалыптастырады.
Мид концепциясының маңызды бөлігін жекелеген өзіндік сана-сезімдегі
қайшылықтар кездейсоқ пікірлердегі емес, қоғамдық қарым-қатынастардағы
қайшылықтардың бейнесі ретінде қалыптасады деген тұжырымы құрайды.
Осылайша шетелдік психологиядағы тұлғаның өзіндік сана-сезім
мәселесін қарастыратын неғұрлым маңызды деп саналатын бағыттарды
қарастырдық. Яғни өзіндік сана-сезім дамудың негізгі айғақтары ретінде:
биологиялық, әлеуметтік және дамудың ішкі айғақтары сипатталды. Сонымен
қатар, тұлғаның өзіндік сана-сезіміне жүргізілген шетелдік зерттеулерді
қарастыра отырып, қарастырылған теориялық көзқарастардың айырмашылықтары
болғанымен, оларды бір әдістемелік ұстаным – тұлғаның қоғаммен қатар өмір
сүретін өзінше бір құбылыс - біріктіретінін байқадық.
Ал теориялық және эксперименттік еңбектердің көпшілігі өзіндік сана-
сезім онтогенезіне С.Л.Рубинштейн [16], В.С.Мухина [48],
Ж.И.Намазбаева[10], М.И.Лисина [50], О.В.Хухлаева [52], А.М.Прихожан [54],
Р.Ш.Сабирова [12], Л.В.Пилипчук 13], С.Ж. Омирбекова [14] және т.б. оның
дамуындағы дағдарысты кезеңдеріне Б.Г.Ананьев [4], Л.И.Божович [8], И.С.Кон
[20], В.А.Алексеев [56] арналғанын ескерген жөн.
Өзіндік сана-сезімнің әр түрлі құрылымдары экспериментті түрде бірдей
зерттелген. Өзін-өзі бағалау неғұрлым көбірек зерттелген бөлігіне жатады.
Мектеп жасының әр түрлі кезеңіндегі өзін-өзі бағалау қызметтері; оның даму
мен жетілуіне ықпал етуші айғақтар Л.И.Божович [7], А.В.Захарова [57],
М.И.Липкина [58], Л.В.Бороздина [60], Е.И.Савонько [62], Ж.И.Намазбаева
[9], М.С.Неймарк [63] және т.б. еңбектерінде қарастырылған.
Алғашқы рет көмекшi мектеп оқушылардың тұлғасын толық зерттеген Ж.И.
Намазбаева [9, 10]. Автор тұлғаның негiзгi компонент құрылымының
өзгешелiгiн ашты (эмоционалды даму, сана-сезiм, өзiнiң iс-әрекетiнiң
нәтижелерiн ойлау, мектепке деген қарым қатынас, қызығушылықтар және т.б.)
сонымен қатар, ақыл-ой, тәжiрибелiк, еңбек iс-әрекет барысында, ақыл-ойы
кем балалармен жеткiншектердiң тұлғасының қалыптастыру жолдарын анықтады.
Өзін-өзі бағалау мен тұлғаның әлеуметтік бейімделуі мен бейімделмеуі
арасындағы байланыс экспериментті түрде анықталып, дәлелденген.
Жеткіншектердің өзіндік сана-сезімі даму барысында жалпы сипатқа ие
болады да, оның өзі жайлы пікірі ересектермен байланыспайды да өзіндік
танымға негізделе бастайды. Сонымен тұлғаның даму көрсеткiштерi оның өзiн
субъект ретiнде тану деңгейiмен қоршаған ортадан өзiнiң бөлiнуi болып
табылады. Тұлғаның интегративтi қасиетi бола отырып, сана-сезiм өзiне:
өзiн-өзi бағалау, талаптану деңгейiн, ұжымдағы өзiнiң жағдайын орнын жете
түсiну, яғни тұлғаның әлеуметтiк жағдайын еңгiзедi. Өйткенi осы мәселе
оныңтұлғасының толық даму дәрежесi, өзiндiк сана-сезiмi, еңбекке даярлығы,
адамдармен қарым-қатынасы, өзара байланысты дұрыс орнату, ұжымда өзiнiң
орнын анықтау көрсеткiшi болып табылады.
Жалпы тұлғаның қалыптасуындағы орталық бөлім болып адамның
мотивациялық аймағының, яғни оның талаптарының, тілектерінің,
ұмтылыстарының және ниеттерінің – дамуы саналады. Қажеттiлiктер
қанағаттанылуы керек, ал бұл оларды қанағаттандыратын амалдарды іздеуге
және табуға бағытталған әдістер мен құралдардың пайда болуын және оларды
жетілдіруді қажет етеді. Сондықтан мотивациялық сфераның дамуына байланысты
баланың танымдық қабілеттерінің, оның дағдыларының, қолынан келетін
істерінің, әдеттері мен мінезінің дамуы жүзеге асырылады.
Адам қажеттілігін қанағаттандыру үшін шынайы қоршаған ортаға
бейімделіп қана қоймай, онымен қатынас жасай білуі керек. Осындай
бейімделудің құралы болып адамның уайымдары саналады. Олар адам
қажеттілігінің қанағаттанылуының деңгейін ерекше әсерлі түрде көрсетеді.
Уайымдар адамның қоршаған ортамен қарым-қатынастарға бейімделуінің бастапқы
құралы болып, кейінірек өзіндік мағынаға ие болады және адам қажеттілігін
сезіне бастайтын психологиялық шындық түрінде көрінеді. Осылайша адамның
психологиялық дамуына шексіз мүмкіндік тудыратын қанықпайтындай көрінетін
қажеттіліктер (мәселен, танымды қажет ету) пайда болады. Тұлғаның
қалыптасуындағы қажеттіліктерді жете түсіну үшін баланың өмір үрдісінде
пайда болатын және дамитын жаңа әлеуметтік қажеттіліктерді ескеру қажет.
Бұл жаңа қажеттіліктер баланың мотивациялық сферасын толықтырады және
қиындатады. Осы жерде екі негізгі жолды атап көрсетуге болады. Біріншіден,
баланың өмірдегі және оның қоршаған ортамен өзара қатынастарындағы орнын
өзгерту жолы. Бұл әрбір жас кезеңіне сай келетін қажеттіліктерді тудырады.
Осылайша, ббастауыш мектеп жасындағы балаларда, оқушының жаңа жағдайда
болуына байланысты, ал жеткiншектерде – құрдастар ұжымындағы орындарына
байланысты және жоғары сынып оқушыларында – олардың келешектегі қоғам
мүшелері ретіндегі орындарына қажеттіліктердің тұтас жүйесі пайда болады.
Қажеттіліктердің пайда болуының мұндай жолы тек балаға ғана тән емес.
Ересек адамның қажеттіліктері де оның өміріндегі және өзіндегі
өзгерістерден туындайтын өзгерістерге ұшырап отырады. Екіншіден,
қажеттiлiктердiң қалыптасуы мінез-құлық пен іс-әрекеттің жаңа түрлерін
меңгеруiмен байланысты болады. Мұның нақты мысалы ретінде әр түрлі
әдеттерді, соның ішінде мәдени әдеттерді де айтуға болады. Осылайша
меңгерілген мінез-құлықтың әдістері адамды оларды жүзеге асыруға
итермелейді. Бірақ адамның мотивациялық сферасында жағдайдың тікелей
ықпалынан босататын, құрылысы бойынша жаңа, психологиялық құрылымдардың
пайда болуы тұлға ретіндегі адам үшін аса маңызды. Оларға адамды қажетті
бағытта іс-әрекет жасауға итермелейтін мақсаттар, шешімдер, рухани сезімдер
және сенімдер жатады. Тұлғаны қалыптастыру үрдісінде адамның тек
қажеттіліктері ғана емес, олардың арақатынасы да өзгеріп, дамып отырады.
Басқаша айтқанда, мотивациялық сферасының бәрi дамиды. Біртіндеп, мінез-
құлықтың және іс-әрекеттің тұрақты басым болып отыратын белгілі мотивтер
пайда болады, олар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
I Жеткіншектердің тұлғалық сана-сезімдерінің зерттеу мәселесінің теориялық
талдамасы
1. Жеткіншектердің тұлғалық сана-сезімдерінің психологиялық
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Балалар психологиясындағы өзiн-өзi бағалау және оның
эмоционалды-когнитивті компонентері мен талаптану деңгей
мәселесiнiң талдамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3. Мiнез-құлықтарында ауытқулары бар балалардың
психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II Қазіргі кезеңдегі мiнез-құлқында ауытқулары бар жеткіншектердің өзiн-өзi
бағалау және оның эмоционалды-когнитивті компонентері мен талаптану
деңгейiнiң ерекшелiктерiн эксперименттiк тұрғыдан зерттеу
4. Зерттеудiң мақсаты, мiндеттерi, әдiстемелерi, және
сыналушылардың
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5. Мінез-құлықтарында ауытқулары бар жеткіншектердің сана-сезім
жүйесіндегі өзін-өзі бағалау мен оның эмоционалды және
когнитивті құрылымының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6. Мінез-құлықтарында ауытқулары бар жеткіншектердің талаптану
деңгейінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
III Мiнез-құлқында ауытқулары бар жеткіншектердің өзiн-өзi бағалау мен
талаптану деңгейiн дамытуына арналған психокоррекциялық жұмыстар
7. Интегративті психокоррекциялық және психотерапевтикалық
жұмыстардың теориялық-әдіснамалық негіздері ... ... ... ... ... ...
8. Психокоррекциялық бағдарламалар және оның
нәтижелерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
КIРIСПЕ
Зерттеудiң өзектілігі: Егемендi елiмiздiң қазiргi даму кезеңi,
қоғамның барлық саласындағы қозғайтын iстерiн қайта құрумен, әлеуметтiк-
саяси және экономикалық қарым-қатынастардың өзгеруiмен сипатталады. Бұл
қазiргi кезеңдегi оқушылардың әлеуметтiк жағдайдағы дамуына үлкен
өзгерiстер келтiредi, яғни олардың өзiн-өзi бағалауы мен талаптану
деңгейінің эмоциялық күйлерінің қалыптасуына әсерiн тигiзедi.
Қазiргi кезде, әсiресе мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар оқушылардың
тұлғасы, яғни өзiн-өзi бағалау мен талаптану деңгейi жөнiндегi мәселе кең
шеңберде зерттеушiлердiң назарын аудартуда. Өйткенi, балалардың өзiн-өзi
бағалауының маңызы зор, ол есейген сайын қоршаған ортаның пiкiрiне емес,
өзiнiң пiкiрiне құлақ салады. Дұрыс өзiн-өзi бағалау мен талаптану деңгей
оқушы мен мұғалiмдердiң, ата-аналарының, жолдастарының арасындағы қарым-
қатынастарды қалыпқа келтiруi үшiн маңызды. Сонымен қатар, жеткiншектердiң
өзiн-өзi бағалауы мен талаптану деңгейi қалыпты тұрғыда қалыптасуы,
болашақта олардың парасатты, бiлiктi, мәдениеттi, бiлiмдi және дүниетанымы
жоғары болып, елiмiздiң мәртебелi азаматы болуына үлкен әсерiн тигiзерi
сөзсiз.
Сондықтан да, бiздiң ғылыми зерттеуiмiзде болашақ ұрпақтың, әсiресе
мiнез-құлықтарында ауытқылары бар балалардың терiс жолға түспеуiн,
адемгершiлiктiк-өнегелi қасиеттерiнiң жоғары және iзгi ниеттi азамат
болуына, олардың тұлғасының дұрыс қалыптасуы, яғни өзiн-өзi бағалау мен
талаптану деңгейi үлкен ықпалын тигiзетiнiң жүйелi тұрғыда қарастыру
маңызды болып табылады.
Көптеген ғылыми зерттеулерде тұлға ұғымының сан алуан анықтамалары мен
сипаттамалары бейнеленген. Алайда, адамның тұлға ретінде нені білдіретінін
және оны осы тұрғыдан қалай зерттеу керек екендігі жайында психология
саласының зерттеушілері дауласуда.
Мәдени-тарихи тұжырымдаманы жасаушы, Л.С.Выготскийдің өзі “жоғары
психикалық әрекеттердің даму тарихы – тұлғаның қалыптасу тарихы” деп атап
көрсетсе де, ол отандық психологияда тұлға психологиясының мәселесін
зерттеуші ретінде қабылданбаған. Бұл тұжырымдамадағы төменгі, қарапайым
немесе табиғи психикалық үрдістерді жоғары, мәдени үрдістерге айналдыру
бала тұлғасының даму үрдістерін түсінудегі негізгі сәт болып табылады
[1,2].
Л.С. Выготскийдің [1] пікірі бойынша адамның тұлғасы өзiнiң енген
қарым-қатынастарының кешендi әсерiнiң нәтижесiнде дамиды. Тұлға - бұл
қоғамдық-тарихи дамудың өнiмi. Адамның қоғамдық қатынастар жүйесiнде алатын
орны, оның орындайтын iс-әрекетi - бұл оның тұлғасының қалыптасуын
анықтайтын жағдайлар. Тұлғаның қалыптасуы адамның менездемесi үшiн маңызды
орын алады, яғни оның мiнез-құлық пен iс-әрекетiнiң жоғары саналы
формаларын қамтамасыз етiп, оның ақиқатқа байланысты барлық қарым-
қатынастырының бiрлiгiн құрайды.
Б.Г. Ананьев [3,4], А.Н. Леонтьев [5,6], өз еңбектерiнде объективтi
өмiрдi бейнелеу үрдiсiнде, белсендi тұлға, қоршаған әлеуметтiк өмiр
танымы, сана сезiмiмен бiрлестiкте iске енетiн-тұтастай субъект ретiнде
көрiнiс бередi деп дәрiптеледi.
Ал Божовичтің [7] балалар тұлғасының психологиялық зерттеу мiндетiнде
оның қалыптасуы мен заңдылықтарын бақылау және қолайлы немесе бөгет
жасайтын жағдайларды анықтауы көзделедi.
Сонымен қатар, Қазақстанда тұлға мәселесi Ж.И. Намазбаеваның [9, 10]
жетекшiлiгiмен және оның шәкiртерiнiң, яғни Л.О. Сарсенбаева [11], Р.Ш.
Сабирова [12], Л.В. Пилипчук [13], С.Ж. Омирбекова [14] және т.б. ғылыми
зерттеу еңбектерiнде белсендi түрде дамуда. Мәселен, Ж. И. Намазбаева тұлға
мәселесiн зерттеуiнде әр түрлi iс-әрекет (ойын, еңбек, спорт, оқу)
барысындағы жас ерекшелiк шамасының тұлғалық компонентерiнiң механизмдерi
мен функцияларын белгiлеуге түйiнделетiн кешендi көзқарастарды жетiлдiрдi.
Мұндай көзқарастардың жүзеге асуы толығымен тұлғаны қарастыруға мүмкiндiк
бередi. Автор тұлғаның негiзгi құрылымының өзгешелiгiн аша отырып, ақыл-
ой, тәжiрибелiк, еңбек iс-әрекет барысында, ақыл-ойы кем балалар мен
жеткiншектердiң тұлғасының қалыптастыру жолдарын анықтады [9].
Адам тұлға ретiнде өзiн-өзi бағалаушы тiрi ағза. Өзiн-өзi бағалаусыз
өмiрде өз тағдырын шешу қиын, тiптi мүмкiн емес. Өзiн-өзi бағалау өзiнiң
бойында белгiлi қасиеттердiң барлығының деңгейi жөнiндегi адамның пiкiрi.
Бұл адамның өзiне бағалаушылық қатынастарының пайда болуы. Өзiн-өзi
бағалау, ең алдымен талдау, теңестiру, iрiктеу, ойлау операциясының
нәитижесi.
Кеңес психологиясының ғылымында өзiн-өзi бағалау мәселесi тұлға
дамуының контекстiнде не сана–сезiм мәселесiнде анықталады. Өзiн-өзi
бағалауда iшкi үлгiге танылатын қасиеттердiң алға басуы, бағалы
шкалалармен өзiнiң сипаттамаларын салыстыруы, өзiне деген қатынасының
бейнелену формасы, тұлғаның белсендiлiгiнiң, бағыттылығының бейнеленуi өзiн-
өзi реттеудiң құралы ретiнде көрiнедi. Б.Г.Ананьевтiң [3], С.Л.
Рубинштейннiң еңбектерiнде өзiн-өзi бағалау сана-сезiм үрдiсiнiң өзегi,
оның бөлетiн бастамасы ретiнде түсiндiрiледi [ 16].
Зерттеудің мақсаты: Қазіргі кезеңдегі мiнез-құлықтарында ауытқылары
бар жеткіншектердің өзiн-өзi бағалауы мен оның эмоционалды-когнитивтік
компонентері, сонымен қатар, талаптану деңгейiнiң ерекшелiктерiн
эксперименттік тұрғыдан зерттеу.
Зерттеудің нысаны: Қазіргі кезеңдегі жеткіншектердің тұлғалық сана-
сезім компонентерінің дамуы.
Зерттеу пәнi: Қазіргі кездегі жеткiншектердiң өзiн-өзi бағалауының
эмоционалды-когнитивті компонентері, талаптану деңгейiнiң ерекшелiктерi.
Зерттеу болжамы: негiзгi болжам: Интеллектiнiң төмендеуi барлық
психикалық үрдiстердiң дамуының ауытқуына әкеледi, ал бұл өз кезегiнде
балалардың өзiн-өзi бағалау мен талаптану деңгейде айқын көрiнедi. Мiнез-
құлықтарында ауытқылары бар жеткiншектер жасындағы әр түрлi психологиялық
факторлар өзiн-өзi бағалау мен оның эмоционалды-когнитивтік компонентері,
талаптану деңгейiне ықпалын тигiзедi.
Негiзгi болжам төмендегi қосымша жорамалдармен нақтыланады:
Зерттеу мiндеттерi:
- өзiн-өзi бағалау мен талаптану деңгейiнiң мәселесi бойынша теориялық
материалдарды талдау;
- Мінез-құлықтарында ауытқулары бар және жалпыға бірдей мектептерiндегi 6,8
сынып оқушыларының өзiн-өзi бағалауы мен талаптану деңгейiнiң
ерекшелiктерiне салыстырмалы тұрғыда сипаттама беру;
- мiнез-құлықтарында ауытқылары бар жеткiншектердiң өзiн-өзi бағалауы мен
талаптану деңгейiне әсерiн тигiзетiн ықпалдарды анықтау;
- Өзiн-өзi бағалау мен талаптану деңгейiнiң психокоррекциялық
бағдарламаларын ұсыну.
Зерттеудiң әдiснамалық негiздерi: Л.С. Выготскийдің мәдени-тарихи
тұжырымдамасы; Л.И. Божовичтің балалар тұлғасының қалыптасуына байланысты
жасалған кешенді тұрғыдаға көзқарастары; А.В. Захарованың өзін-өзі
бағалауының құрылымын жан-жақты қарастыру негізі; К. Левиннің алғаш рет
талаптану деңгейінің динамикасын және оның өзін-өзі бағалаумен өзара
байланысының ерекшелігін жүзеге асыру негізі; Ж.И. Намазбаеваның өзіндік
сана-сезім және тұлғаның тұтастай дамуына байланысты кешенді көзқарас
теориясы; Кеңес және Қазақстан психологиясындағы мiнез-құлықтарында
ауытқылары бар жеткiншектердiң өзiн-өзi бағалауы мен талаптану деңгейiне
бағытталған ғылыми-теориялық еңбектер.
Зерттеу әдiстерi: Зерттеудің міндеттері мен мақсатарына сәйкес
теориялық және эксперименталдық әдістемелердің кешені кең тұрғыда
қолданылды: шетел және кеңес әдебиеттеріндегі өзін-өзі бағалау мен
талаптану деңгейін зерттеу мәселесі бойынша теориялық талдау;
Зерттеудiң ғылыми жаңалығы: Еліміздің жақандану кезеңінде алғаш рет
мінез-құлықтарында ауытқылары бар жеткіншектердің тұлғалық сана-
сезімдерінің ерекшеліктері, яғни өзін-өзі бағалауы мен талаптану деңгейі
олардың тұлғалық қасиеті мен жетілуіне үлкен ықпалын тигізетіні
қарастырылып, зерттелді.
Теориялық мәнi:
Эксперименттің нәтижесінде алынған мәліметтер казіргі кезеңдегі
жеткіншектердің өзін-өзі бағалауы мен талаптану деңгейінің айырмашылығының
болуын және олардың тұлғалық сана-сезімге ықпалын тигізетінің көрсетті.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы: Мінез-құлықтарында ауытқылары бар
жеткіншектердің өзін-өзі бағалауы мен талаптану деңгейінің ерекшеліктері
бойынша алынған мәліметтерді мектептегі практикалық психологтың жұмысын
ұйымдастыру барысында қолдануға тиімді болып табылады. Сонымен қатар,
эксперименттің нәтижесінде құралған психокоррекциялық бағдарламаларды ЖОО-
ғы психология мамандығындағы студенттер мен оқытушылардың дәріс, семинар
сабақтарында және т.б. қолдануға болады.
Зерттеу нәтижелерiнiң дәлелдiгi мен мәндiлiгi: Бақылаушы және
эксперименттік топтардағы екі турлі таңдаулар арасындағы көрсеткіштерді
анықтау математикалық өңдеу арқылы анықталды. Дамытушы эксперименттке
дейінгі және кейінгі көрсеткіштерде, яғни жалпы қорытындыны анықтау
Спирменнің коэффициенттік рангілеу корреляциясы бойынша анықталды.
Зерттеу жұмысының құрылымы, көлемi: ғылыми еңбек кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан
тұрады.
I ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ТҰЛҒАЛЫҚ САНА-СЕЗІМДЕРІНІҢ ЗЕРТТЕУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
ТАЛДАМАСЫ
1. Жеткіншектердің тұлғалық сана-сезімдерінің психологиялық талдауы
Қазіргі таңда еліміздің егемендік алуы әлеуметтік-экономикалық және
мәдени дамуымызға байланысты көптеген өзгерістер енгізді. Яғни қоғамымыздың
қарқынды әлеуметтiк дамуы белсендi, жасампаз тұлғаны қалытастыруға
жоғарланған талап қояды. Әсіресе білім беру жүйесін одан әрі жетілдіру,
үздіксіз білім берудің бірыңғай жүйесін құру, оқу мен тәрбие үрдісінің
сапасын жоғарлату мен білім беру үрдісінде оқушылардың тұлғалық сана-
сезімдерінің дамыту болды.
Білім беру үрдісінде жеткіншектердің тұлғалық сана-сезімдерінің
қасиеттерін қалыптастыра отырып, болашағына жол сілтеу — қазіргі таңда
ауқымды мәселе. Өйткені, тұлғалық сана-сезімдерін қалыптастыру тек білім
берумен ғана шектелмейді, яғни ол үшін мектепте өткізілетін тәрбие
жүйесінің іс-шаралары оқушылардың болашақта парасатты, білікті, мәдениетті,
білімді және дүниетанымы жоғары болып, еліміздің мәртебелі азаматы болуына
ықпалын тигізуіне түйінделуі қажет. Сондықтан да, жеткіншектердің
тұлғалық өзіндік сана-сезімдерінің психологиялық ерекшелiктерiн ғылими-
теориялық тұрғада қарастырып, дәріптейік.
Адамның тұлға ретiнде қалыптасуы, iс-әрекет барысында белсендi түрде
өзгерiп және iс-әрекеттi де өзгертетiн табиғат, әлеуметтiк орта және сол
тұлғаның күрделi арақатынасы арқылы жүрiп жатады. Өзгерту барысында әсiресе
еңбек iс-әрекетi үрдiсiнде, адамдар бiр-бiрiмен белгiлi қоғамдық байланыс
және қарым-қатынасқа түседi. Адамның тұлға ретiнде қалыптасуы, негiзiнен
қоғамда қалыптасқан қарым-қатынас жүйесiмен анықталып, сол тұлғаның осы
қатынас шартына орай iс-әрекетiнiң қалыптасуына және сол қоғамның басқа
мүшелерiмен қарым-қатынасына байланысты болады.
Адамның қоғамдық қатынас жүйесiндегi орны мен әлеуметтiк ортанын
әсерiнiң өзi, адамның жас ерекшелiгiне орай өзгерiледi. Бұл жеткiншектердiң
тұлғасын мақсаттылықпен қалыптасуын, ұйымдастырылуына байланысты
сарапталған көзқарастардың қажеттiлiгiн анықтайды. Адамның тұлға ретiнде
қалыптасуында жеткiншек жас маңызды орын алады. Бұл жас кезеңiнiң, адамның
тұлға ретiнде қалыптасуындағы ерекше маңыздылығы 10-16 жастағы баланың
дамуындағы сапалы өзгерiстерге байланысты болып келедi. Осы жастағы бала,
жаңа әлеуметтiк тәжiрибесiн меңгерiп, жаңа қоғамдық қатынасқа және
байланысқа түсе бастайды. Қатынас жүйесiндегi жеткiншектiң орны өзгеруi, iс-
әрекеттiң жаңа негiздерiнiң дамуына байланысты. Iс-әрекеттiң бұл жаңа
негiздерi, осы жас кезеңiнiң ерекшелiгiне тән жаңа өзара байланыс қарым-
қатынас жүйесiн тудырады.
Дегенмен, психикалық дамудың әр кезеңiндегiдей, жеткiншек үшiн
маңызды болып iс-әрекеттiң негiзгi түрлерi саналады. Жеткiншектiң тұлғалық
дамуының қайнар бұлағы негiзгi iс-әрекетпен ғана таямдамағанымен, сол
негiзгi әрекет оның бойында маңызды өмiрлiк қажеттiлiктердi қалыптастырып,
өскелең ұрпақтың бейнесiн анықтайды.
Жеткiншек жас кезеңiне тән ерекшелiктердi және олардың айналысатын
түрлi iс-әрекеттерiнiң ықпалын зерттеу нәтижесi, көптеген ғалымдардың
пiкiрiн, яғни жеткiншектердiң тұлғасының қалыптасында негiзгi орынды еңбек
iс-әрекетi алады, - деген қорытынды жасауға түйiндейдi. Бiрақ, жеткiншектiң
тұлғалық дамуы еңбек iс-әрекетiнiң бөлек түрлерi арқылы iске аспай, сол iс-
әрекеттердi белгiлi бiрлiк жүйесiне байланысуын ұйымдастыру жолмен ғана
жүзеге асып отырады. Мұндай ұймдастыру жүйесi, жеткiншектiң тұлғалық
қалыптасуына еңбектiң нәтижелi психологиялық ықпалымен қамтитын, белгiлi
шарт пен қағидаларын ескерудi көздейдi.
Мiнез-құлықтары ауытқыған жеткiншектердiң қайта тәрбиелеу мақсатына
жету де, психологиялық ықпалдың мазмұны, шарты, жүйелерi тиымды болуы,
адамның тұлға ретiнде қалыптасу үрдiсiнде биологиялық жағдай емес
әлеуметтiк жағдайдың рөлi жоғары екенiн көрсетедi.
Жеткiншек жасы, қауiп-қатерлi топқа енетiн кезең болып саналады.
Белгiлi кеңес психологтары мен педагогтарының, яғни Л.С. Выготский [1],
Д.Б. Эльконин [17], Л.И. Божович [7], Л.В. Мудрик [18], В.А. Сухомлинский
[19], И.С. Кон [ 20, 21] еңбектерiнде жеткiншек кезеңiнiң ерекшелiктерi
баяндалған.
Жеткiншек кезең, баланың психикалық аймағының барлық жағын өзгертетiн
кезең. Ерекше өзгерiстер ақыл-ой әрекетiнiң дамуында болып жатады.
Жеткiншек кезеңге әсiресе, танымдылыққа ұмытылу, өз пiкiрiнiң қалыптасуы,
инттелектуалдық мәселелерге шығармашылық көзқараспен қарау тән болып
келедi. Сонымен қатар, жеткiншек жаста өзiндiк дамуына байланысты дене
бiтiмi өзгерiп, психологиялық дисгармония пайда болады. Бұл өзгерiстер
жеткiншектердiң бойына әртүрлi әрекеттердiң пайда болуына әкелiп соғады,
яғни оларда шыдамсыздық, дөрекiлiк, жиi кездеседi. Өзiндiк сана-сезiмi мен
өзiн-өзi бағалауы белсендi түрде қалыптасып, өз тұлғалық қасиеттерiне
қоршаған адамдардың бағалауына қызығушылық пайда болады. Қызығуында маңызды
өзгерiстер байқалады және рухани қажеттiлiктерi дамып, құндылы бағыт
иерархиясы, өзiндiк дүниетанымы, қоғамға, өзге адамдарға, өзiне көзқарасы
қалыптаса бастайды. Жеткiншек кезеңнiң ерекше зейiндi аудартатын, бұл
әлеуметтiк-психологиялық және биологиялық жағдайы, балалалық шақтан
ересектiк кезеңге өтуi. Осыған байланысты, психикалық ерекшелiктердiң
өзгеруi және басқа қасиеттердiң пайда болуы бiр қатар психологиялық
қиындықтарды тудырады. Сонымен қатар, жеткіншектердің өзіндік сана-
сезімдерінің қалыптасу барысында маңызыды болып дағдарыс кезеңдері
саналады. Бала дамуының бір кезеңнен екінші кезеңге өту шағын - дағдарыс
дейміз. Дағдарыстар екі жас мөлшерінің түйісінде пайда болады және дамудың
өткен кезеңінің аяқталуын, келесісінің басталуын білдіреді. Сондай-ақ,
әрбір жаңа жүйелік құрылым бала қажеттіліктеріне жауап ретінде пайда
болатынын ескертеміз және оның құрамында аффективтi компонент
болатындықтан, ол қозғаушы күшке ие болады. Осымен, көрсетілген жас
ерекшелігі үшін орталық болып табылатын, сәйкес шақтағы баланың тұтастай
психологиялық дамуының толысқан нәтижесі болатын жүйелік жаңа құрылым әры
қарай даму кезінде бейтарап болып қалмай, келесі жас ерекшелігіндегі бала
тұлғасының қалыптасуына бастау болады. Бұл дағдарыстарды тұлғаның
онтогенетикалық дамуындағы өзгертуші кезеңдер ретінде қарастыруға болады.
Мұнын талдауы осы психологиялық үрдістің мәнін ашуға мүмкіндік туғызады.
Балалар психологиясындағы үш дағдарыс кезеңдері туралы жиірек айтылады: 3,
7 және 12-16 жастағы дағдарыс, соңғысы жеткiншек жасындағы дағдарыс ретінде
жиі белгілінеді. Л.С.Выготский [1] бір жас ерекшелiк дағдарысын талдап,
жеткiншек дағдарысын екі кезеңге бөлді: жағымсыз (13-14 жас) және жағымды
(15-17 жас). Егер бұл кезеңдерге баланың мінез-құлқындағы өтпелі
көзқараспен қарасақ, онда олардың бәрі қандайда бір жалпы ерекшелiктермен
сипатталады. Балалар дағдарыс кезеңінде қыңыр, ашуланшақ, тіл алмайтын
болады: айналасындағы ересектермен жиі жанжалдасады, әсіресе ата-
аналарымен, тәрбиешілерімен; олардың бойында бұрын орындап жүрген
талаптарына теріс қатынас пайда болып, қырсықтық пен жағымсыздыққа әкеледі.
Жеткiншек жасындағы дағдарыс кіші жастағы дағдарыстардан айтарлықтай
ерекше болады. Бала тұлғасының онтогенетикалық қалыптасуындағы өзгеруші
кезеңдерді білдіретін барлық жас дағдарыстарымен салыстырғанда бұл ең
маңызды және ең ұзақ дағдарыс. Шын мәнінде, жеткiншек жасы балалық шақтан
кемелге өтетін ұзақ уақыттық кезең болып табылады. Бұл кезеңде баланың
әлемге және өзіне деген көзқарастарының бәрі өзгеріп, қайта құрылады және
сана-сезімі мен өзін-өзі анықтау үрдістері дамиды. Бұл оқушыны өзінің жеке
өмірінің басшылығы болатын өмірлік ұстанымға әкеледі. Жеткiншек жасында
тұлғаның қалыптасу үрдісі аяқталмайтынын ерекше атап айтқан жөн. Бұл кезең
бұрынғы қалыптасқан психологиялық құрылымдардың қайта құрылуын және осы
сәттен бастап дамитын жаңа құрылымдардың пайда болуын білдіреді. Алайда,
бұл жерде жас ерекшелiктiң заңдылықтары жетекші болмайды, адамның жеке
психикасының қалыптасуының заңдылықтары жетекші болады. Біздің болжамымыз
бойынша жас ерекшелiгiнiң дамуының дағдарыстары баланың әрбір жас кезеңінің
соңында негізгі тұлғалық жаңа құрылыммен бірге пайда болатын талаптарын
нәтижесіне түйінделуі. Мәселен, баланың мектеп өмірінің табалдырығында
пайда болатын сана-сезімінің жаңа деңгейі оның “ішкі ұстанымына” тепе-тең
болады. “Ішкі ұстаным” баладағы ертерек қалыптасқан психологиялық
ерекшеліктердің құрылымын өзгерте отырып, сырттан енген ықпалдардың
нәтижесінде пайда болады. Бұл ықпалдар бірігіп баланың тұлғасын жалпы
сипаттайтын ерекше тұлғалық орталық жаңа құрылымды құрайды. Нақ осы құрылым
баланың мінез-құлқы мен әрекетін және оның шындыққа, өз-өзіне, қоршаған
адамдарға деген көзқарастарын білдіреді. Ішкі ұстаным онтогенездегі
тұлғаның қалыптасу үрдісін ғана сипаттап қоймайды. Адамдағы бір рет пайда
болған бұл ұстаным өмірінің барлық кезеңдерінде оған тән болады. Сонымен
қатар, ол адамның өз-өзіне деген, өмірде алатын орнына деген көзқарасын
көрсетіп отырады. Алайда, баланың жас шамасының ерекшеліктерінің мөрін
білдіретін онтогенездегі ішкі ұстанымнан ересек адамның ұстанымының
айырмашылығы неғұрлым өзіне тән жеке ерекшеліктермен сипатталады. Мұнымен
қоса, тұлғаның онтогенетикалық дамуы үшін, ішкі ұстанымды баланың жаңа,
өмірдегі неғұрлым “ересек” орынға ұмтылуымен сипаттайды. Оқушының өзіне
сәйкес мазмұндағы ішкі ұстанымы мектеп жасында даярланып және соңында
аяқталатын орталық тұлғалық жаңа құрылым болып табылады. Демек,
жеткіншектердің тұлғасы, бұл бiрiншiден әлеуметтiк қатынас пен саналы
әрекеттiң субъектсi ретiндегi индивид. Екiншiден, бұл индивидтiң жүйелi
қасиетi, оның қоғамдық қатынасқа енуiмен, анықталып және де бiрiккен әрекет
пен қарым-қатынаста қалыптасып отырады.
Л.С. Выготский [1] пікірі бойынша адамның тұлғасы өзiнiң енген қарым-
қатынастарының кешендi әсерiнiң нәтижесiнде дамиды. Тұлға - бұл қоғамдық-
тарихи дамудың өнiмi. Адамның қоғамдық қатынастар жйесiнде алатын орны,
оның орындайтын iс-әрекетi - бұл оның тұлғасының қалыптасуын анықтайтын
жағдайлар. Тұлғаның қалыптасуы адамның менездемесi үшiн маңызды орын алады,
яғни оның мiнез-құлық пен iс-әрекетiнiң жоғары саналы формаларын қамтамасыз
етiп, оның ақиқатқа байланысты барлық қарым-қатынастырының бiрлiгiн
құрайды. Нәтижесiнде адамның кез-келген реакциялары және iшкi аффективтi
өмiрiнiң құрылымы оның әлеуметтiк тәжiрибе барысында жинақталған тұлғаның
ерекшелiкерiмен анықталады. Тұлғаның қалыптасуы биологиялық және әлеуметтiк
факторларға байланысты екенi мәлiм. Сонымен қатар, тұлғаның дамуында
негiзгi болып нақтылы тарихи орта саналады. Оқушылардың тұлғасының дамуы,
механизiмдi құрастыратын көптеген iшкi және сыртқы факторларға тәуелдi
болып келедi. Л.С. Выготскийдiң: “баланың психикасы әлеуметтiк табиғатқа
ие” - деген пiкiрi осыған негiзделедi. Л.С. Выготскийдiң [1] айтуы бойынша,
баланың тұлғалық дамуы, оның дамуындағы әлеуметтiк жағдайлармен
байланысты.
Б.Г. Ананьев [3], А.Н. Леонтьев [6], өз еңбектерiнде объективтi
өмiрдi бейнелеу үрдiсiнде, белсендi тұлға, қоршаған әлеуметтiк өмiр
танымы, өзіндік сана-сезiмiмен бiрлестiкте iске енетiн-тұтастай субъект
ретiнде көрiнiс бередi, – деп дәрiптеледi. Тұлға сезiмдiк қасиеттермен
бiрлiкте, яғни индивид пен әлеуметтiк ортаның шартымен бiрлiкте
қарастырылуы да, көрсетiлген. Сонымен қатар, Б.Г. Ананьев [4] тұлға
құрылымының жан-жақты зерттелуiн өз еңбектерiнде сипаттаған. Ол тұлғаның
үрдiстерiн, күйлерiн, қасиеттерiн психофизиологиялық функциялармен және
тұлғаның бағдары мен қажеттiлiктерi кiретiн мiнез-құлықтың жалпы
мотивациясымен толықтырады. Автор, адамды биологиялық түрiнiң көзқарасы
бойынша, адамның онтегенезiң индивид ретiнде, адамның дамуының тұлға
ретiнде қарастырады.
Индивидтiң табиғи қасиеттерi мен ерекшелiктерi тұлғада, оның
әлеуметтiк элементi ретiнде көрiнiп отырады. Мысалы, ми патологиясы
биологиялық себепшiлермен түсiндiрiлсе, ал оның тудыратын мiнезi тұлға
ерекшелiгi болып қаралады. Демек, тұлға арқылы сыртқы ықпал индивид
психикасында өзiнiң туындысымен байланысты болады деп С.Л. Рубинштейн [16]
қарастырған.
А.Н. Леонтьевтiң [5] пiкiрi бойынша, тұлға – бұл адам өмiрiнiң қоғамда
туылуының ерекше түрiнiң психологиялық тұрғыда құрылуы. Әртүрлi iс-
әрекеттiң бiрлесе бағынуы, онтогенезде тұлғағаның қалыптасуына негiзiн
құрайды. Тұлғаның жүйелi қасиет ретiнде пайда болуы, индивид басқа
индивидтермен бiрiккен iс-әрекетiнде, ақиқатты өзгертiп соның арқасында
өзiнде өзгертiп, тұлға дәрежесiне жетедi. Сонымен қатар, тұлға
белсендiлiгiмен сипатталынады, яғни субъект өз шектеуiнен тыс шығу
ынталығымен, өз iс-әрекеттерiнiң саласын кеңейтуiмен талап қойылған
жағдайлардың шегiнен тыс әрекет жасаумен (мотивация, жетiстiк, қауiп-
қатерге тәуекел ету) сипатталады. Индивидтiң тұлғасы бағыттылықпен
бейнеленедi, яғни үстем болып табылатын адамның қажеттi көрiнiс беретiн
мотивтер-қызығушылықтар, сенiмдер, көзқарас және т.б. жүйелермен
бейнеленедi.
Қатынастар психологиясы В.Н. Мясищевтiң [22] тұлға концепциясы болып
табылады. Мясищевтiң пiкiрi бойынша тұлға, тек адамға тән толық психикалық
құрылымның жоғары шартталған қоғамдық – тарихи ретiнде және оның психикалық
iс-әрекетi мен мiнез-құлықтарын саналы тұрғыда реттеушi ретiнде анықталады.
Сонымен қатар, тұлғаның өзегiн өз-өзiне және сыртқы әлемге байланысты
қатынас жүйесi құрайды деп, – қарастырған.
К.К. Платоновтың [23, 24] еңбектерiнде тұлға бйланысты жүйелi-
құрылымдық көзқарастар жүзеге асады. Ол құрылымдардың байланысын жаттығу,
шынығу, оқыту және тәрбие арқылы қарастырады.
Тұлға бағдар теориясының аумағында да зерттелiнедi. Авторлар түрлi
иллюзияларды (елестердi) экперименталды тұрғыда зерттеп, олардың пайда
болуындағы маңызды рөл барлық иллюзиялар үшiн ортақ нәрсеге тиселi
екендiгiн анықтайды. Осы ортақ нәрсе арқылы зерттеушiлер бағдар (iшкi
сенiм) ұғымын анықтады. Д.И. Узнадзенiң [25] теориясына сәйкес iшкi бағдар
адам үшiн ерекшеленген “теориялық қажеттiлiктiң” әсерiнен пайда болып,
адамның алдына оны қанағанттандыру мiндеттерiн табыс етедi. Осы ғалымдардың
пiкiрi бойынша iшкi бағдар адамды таңдамалы белсендi iс-әрекетке
бағдарлайтындықтан, ол тұлға психологиясының негiзгi ұғымы болып тыбылады.
Тұлға мәселесi бойынша бiрқатар зерттеулер бiр жағынан баланың өмiр
бейнесi мен тәрбиесiнiң арасынындығы, екiншi жағынан оның тұлғасының
ерекшелiктерi арасындағы қатынастардың заңдылықтарын ашуға бағытталған
болды. Авторлар мiнездiң ерекшелiктерi баланың тәрбиесi мен өмiр
жағдайларына тәуелдiгiн көрсетiп, педагогикалық әсерлердiң жолдарын ашты.
Олардың назарлары ұжымның әсерiн зерттеуге, балалар тұлғасының жағымды
қасиеттерiн қалыптастырудың мәндi жағдайларын анықтауға бағытталады [26].
Л.И. Божовичтың [7] пiкiрi бойынша адам өзiнiң мiнез-құлық және iс-
әрекеттерiн басқаруға қабiлеттiлiгiн туғызатын психикалық дамудың деңгейiн
меңгере отырп, тұлға болып табылады. Автор балалар тұлғасының психологиялық
зерттеу мiндетiнде оның қалыптасуы мен заңдылықтарын бақылау және қолайлы
немесе бөгет жасайтын жағдайларды анықтауын көздеді.
И.П. Божович [8] және оның әрiптестерi түрлi жас шамасындағы
балалардың тұлғасын қалыптастырудың қозғаушы күштерiн қарастырады. Бiрiншi
кезеңде оқушының оқу iс-әрекетiмен тығыз байланысты мотивтерi зерттелдi.
Олар зерттеу барысында тiкелей оқу iс-әрекетiнен шығатын әлеуметтiк
мотивтердiң және мотивтердiң әртүрлi жас шамасындағы арақатынастарының
ерекшелiктерiн анықтады.
Л.И. Божович [7, 8] теориялық талдаудың негiзiнде, тұлғаның толық
құрылымы оның бағыттылығымен анықталады, - деген болжам ұсынды. Тұлға
бағыттылығының негiзiнде адам өмiрi мен тәрбилеу үрдiсiнде пайда болатын
тұрақты түрдегi басымды мотив жүйелерi жатады, ал олардың негiзiнде жетекшi
мотивтер басқаларын өздерiне бағындыра адамның мотивациялық сфераларының
құрылымын сипаттайды. Мұндай мотивтер жүйелерiнiң иерархиялық тұрғыда пайда
болуы тұлғаның жоғары тұрақтылығын қамтамасыз етедi. Зерттеулердiң
нәтижесiнде, мектепке дейiнгi және балалық шақ аралығындағы бала тұлғасының
қалыптасуында негiзгi фактор болып ересек адамның қалуы анықталған.
Өйткенi, олардың қолдауы балалардың қоршаған ортасы мен эмоционалдық
сәттiлiктерiн уайымдауының “берiктi” қажеттiлiк жағдайын құрайды. Бұл жаста
ересектердiң, әсiресе ата-аналардың қолдауына талаптануының күшейюi баланың
тiкелей қажеттiлiктердi сезбейтiн мiнез-құлықына түрткi болуы да
көрсетiлген. Мәселен, баланың алғашқы мектепке бару кезеңiнде олардың
әлеуметтiк жағдайының дамуында үлкен өзгерiстер болады. Бала оқушы бола
бастаған соң, ол жаңа мiндеттер, құқықтар ала бастап, алғаш рет қоғамдық
мәндi iс-әрекеттермен айналысады, яғни iс-әрекеттi орындау деңгейiнен
олардың қоршаған орта арасындағы орны мен өзара қатынастары байланысты
болады. Бұл жаңа әлеуметтiк жағдай мектеп жасындағы балалардың тұлғалық
ерекшелiктерiнiң қалыптасуын қамтамасыз етедi.
Сонымен тұлға – бұл, адам өзiнiң психикалық дамуының жеткiлiктi
тұрғыдағы жоғары деңгейiне жетуi. Оның ең маңызды сипаттамасы ол ақиқатты
тұрғыда тұлға болуы, яғни өзiнiң мақсат, мiндеттерiне сәйкес өмiр жағдайын
өзгерту мен кездейсоқтықа үстемдiк жасауға, өз-өзiн саналы түрде реттеуге
қабiлеттi болуына түйiнделедi. Әрине, бұл сипаттама ересек адам тұлғасының
дамуына жатады, бiрақ тұлғаның қалыптасуы өте ерте басталып өмiр бойы
жүредi. Егер кешкентай бала, алғаш рет өзiнiң жағдайынан тыс нәрселерге
ұмтыла бастаса немесе үлкендердiң қарсылықтарын жеңе отырып қиял
бейнелерiнiң әсерiне тәуелдi әрекет жасай бастаса, онда ол тұлғаның
қалыптасу жолына түсе бастағаны болып саналады. Осылайша, баланың
психикалық дамуы, тұлғасының қалыптасуы оның әлеуметтену шеңберiнде ғана
түсiнiктi болуы мүмкiн, яғни адамдардың әлеуметтiк тәжiрибелердi жинақтаған
өнiмiн меңгеруi кезiнде. Алайда, баланың даму кезенiнде кездесетiн
“үлгiлер” мүлдем бiр мағыналы болмайды. Осыдан, баланы әлеуметтендіру, оны
тірі ағзадан кемелденген және рухы толысқан қоғам мүшесіне айналдырудың
барлық үрдісінің тәрбие бақылауында болуы қажет екендігі анық көрінеді.
Адам тұлғасын қалыптастыруда нақ осы шара белсендi және мақсатқа
бағытталаған жетекшiлiгi болып табылады.
Сонымен қатар, тәрбие әсер етудің қандай да бір арнайы әдістерінің
жиынтығы болмай, алдымен баланың өмірін, әрекетін және оның қатынастарын
шынайы өмірге сәйкес ұйымдастыру болып табылады.
Сонымен кеңес психологтары әлеуметтік және жеке өмірі барысында
қалыптасатын біртұтас жүйе ретіндегі, өмір барысында тұлғалық құрылымдар
ретінде біртіндеп қалыптасатын тұлғаның әр түрлі жақтары қарастырылатын
тәжірибелік және теориялық іс-әрекет субъектісі ретіндегі тұлға жайлы
ілімді жасады. Тұлғаны зерттеудегі өзіндік сана-сезім мәселесі күрделі
болып есептеледі. Өзіндік сана-сезім тұлға психологиясын тудырған өмірлік
мағынасы зор мәселе деп қарастырған А.Н.Леонтьев [4] оны ғылыми-
психологиялық талдаудан тысқары қалған шешімін таппаған мәселе ретінде
қарастырады.
А.Н.Леонтьев [5] өзіндік сана-сезімді өзін қоғамдық қарым-қатынастар
жүйесінде мойындау деп қрастырады. Автордың тұжырымдаған көзқарасы бойынша
өзіндік сана-сезім ерекше жағынан көрінеді, бұл кез-келген өзіндік таным,
өзіндік сипаттама бола бермейді. Тұлғаның өзіндік сана-сезімі оның
психологиялық мағынасын құрайтын негізіне – оның іс-әрекеттерді өзінше
тасымалдау амалына – бағытталады. Леонтьевтің айтуынша, өзіндік сана-
сезімнің негізгі қызметі – тұлға үшін өзі қабылдайтын немесе қабылдамайтын
өзіндік мағынасына жол ашу.
В.А.Крутецкий [27], К.К.Платонов [23], П.Р.Чамата [28] өзіндік сана-
сезімдегі адамның өзіндік Мен-ін мойындауы мен қоғамдағы өзіндік
әрекеттерін белсенді түрде реттеп отыруын атап көрсетеді. В.С.Мерлин [29]
ұстанымы бізді ерекше қызықтырды, ол өзіндік сананы тұлғаға тікелей
жатқызбайды, іс-әрекет субъектісі ретінде айтады. Ол өзіндік сана-сезімді
іс-әрекет барысында орын алатын субъект қарым-қатынастарынан кейінгі орынға
қояды.
Сонымен қатар, кеңес психологиясында тұлғаның жалпы құрылымындағы
өзіндік сана-сезім оның психикалық іс-әрекетінің күрделі интегративтік
қасиеті ретінде қаратырылады. Бір жағынан, ол тұлғаның белгілі бір
кезеңдердегі дамуын анықтайтын сияқты болса, екінші жағынан, мінез-құлықты
іштен реттеуші ретінде көрінеді. Өзіндік сана-сезім тұлғаның үздіксіз
дамуының ішкі шарты бола отырып, тұлғаның ішкі күйі және оның мінез-құлқы
түрлері мен сыртықы ықпалдар арасында тепе-теңдікті қамтамасыз етеді.
Тұлғаны психикалық тұрғыдан зерттеу мәселесі тұлғаның психикалық
қасиеттерін – ерекшеліктерін, темпераменті мен сипатын - зерттеумен
аяқталмайды, ол тұлғаның өзіндік сана-сезімін ашып көрсетумен аяқталады.
Л.С.Выготский [1] өзіндік сана-сезім ішке ендірілген әлеуметтік сана
деп есептейді. Адамның оны меңгеруіне интериоризация негіз болады.
Онтогенездің әр түрлі кезеңіндегі өзіндік сананың этнопсихологиялық,
жыныстық, жас ерекшеліктерін қарастыратын эксперименттік зерттеулердің бір
тобы адам тұлғасының қалыптасу мен дамуына қатысты кешендік көзқарастар
аясында Ж.И.Намазбаеваның [30] басшылығымен жасалуда. Тұлғаның
этномәдениеттік ерекшеліктері мен оның өзіндік санасына талдау жасау
мәселесі жаңа әлеуметтік жағдайлар барысында маңызды орын алып,
психологиялық зерттеулерде көп байқалады.
Өзіндік сана-сезім саласындағы зерттеулерге талдау жасай отырып,
олардың көпшілгі өзіндік сана-сезім генезисіне арналғанын көруге болады.
Мәселен, өзіндік сана-сезімнің дамуы психикалық іс-әрекеттің дамуымен,
тұлғаның қалыптасуы мен даралануымен қатар жүреді, деп кеңес зерттеулерінде
дәріптелген. Өзіндік сана-сезім динамикасы оның қалыптасуы деңгейімен
салыстырмалы болады. Өзіндік санадағы сапалық өзгерістер ұдайы түрде орын
алады. Тұлғаның қалыптасуына тікелей қатысы бар өзіндік сана-сезімнің
қалыптасуы – психика дамуын сипаттайтын күрделі әрі ұзақ үрдіс. Қазіргі
кездге дейін онтогенездегі өзіндік сана-сезімнің алғаш рет пайда болуы сәті
мен белгісі жайлы біркелкі пікір қалыптасқан жоқ. Сонымен қатар, кеңес
психологиясында баланың өзіндік сана-сезімнің дамуы жайлы қайшы пікірлер
айтылуда. Психологтар өзіндік сана-сезім туа бітпейді, бірақ оның пайда
болуы мен дамуының алғы шарттары туа бітеді дейді.
Кейбір авторлар бала тұлғасының дамуындағы өзіндік сана-сезімі
мағыналық сананың пайда болуының шарты болып табылады. Мұндай пікірді
В.М.Бехтеров [31] ұстанды. Оның айтуынша, өзіндік сана-сезімнің қарапайым
түрі өзінің тіршілігін анық сезінбеуінен тұрады.
Басқа зерттеушілер, яғни Л.С.Выготский [1], С.Л.Рубинштейн [16],
Е.В.Шорохова [32] керісінше, баланың өзіндік сана-сезімі мағыналық санаға
қарағанда, психикалық өмірдің жоғары деңгейін көбірек сипаттайды, сондықтан
да тұлғаның дамуы барысында ол мағыналық санаға қарағанда кеш пайда болады,
деп дәріптейді. Өзіндік сана-сезім сананың дамуындағы сөйлеу қабілетінің
және еркін қозғалыстардың дамуымен дайындалған, сондай-ақ,
айналасындағылармен өзара қарым-қатынастары барысындағы өзгерістермен
байланысты болатын кезең ретінде қарастырылады. Өзіндік сана-сезімнің пайда
болуы жан-жағындағыларға деген эмоциялық қатынастарының айқын түрінің
көрінумен байланысты болады.
Сонымен қатар, ғылыми ұғымға сүйенетін теориялық ойлаудың пайда болуы
және дамуы (санаға сиятын және сөз арқылы білінетін жаңа құрылым) жеткiншек
кезеңінде анық көрінетін оқушы психикасындағы көптеген өзгерістердің
бастауы болады. Ол жеткiншекке жаңа мазмұнды игеруге мүмкіндік береді,
танымдық қызығушылықтардың жаңа түрін қалыптастырады (тек айғақтарға ғана
емес, заңдылықтарға да қызығушылық туады), жеткiншек тұлғасындағы
өзгерістерді түсінуге қажетті, әлемге деген кеңірек көзқарасты тудырады,
“ойға ойды бағыттай” білуді – рефлексияны – пайда болдырады, сондай-ақ,
өзінің психикалық үрдістері мен өз тұлғасының барлық қасиеттерін танып
білуге әкеледі. Бұл оның бойындағы жаңа сана-сезімнің қалыптасуын
білдіреді. Сана-сезімінің және оның маңызды жағының - өзін-өзі бағалаудың –
дамуы күрделі әрі ұзақ үрдіс. Бұл үрдістің жеткiншекке ғана тән біртұтас
уайымдармен өтетінін осы ерекшелігiмен айналысқан барлық психологтар
байқаған. Олар жеткiншекке тән сабырсыздықты, қызбалықты, көңіл күйінің жиі
өзгергіштігін, кейде басылып қалғандықты және т.б. байқаған. Жеткiншектің
өзін-өзі бағалауы іштей жиі қайшылықты болады; ол өзін саналы түрде маңызды
тұлға ретінде қабылдайды, өзіне, өзінің қабілеттеріне сенеді, өзін басқа
адамдардан жоғары ұстайды. Осымен қатар оның ішінде өз санасына жолатқысы
келмейтін күмән болады. Бірақ, бұл санадағы сенімсіздік уайымдау кезінде,
көңіл-күйі нашар болғанда, белсенділігі төмендегенде және т.б. өзін
білдіреді. Бұл жағдайлардың себебін жеткiншек өзі түсінбейді, бірақ бұлар
оның өкпелегіштігінен, дөрекілігінен, айналасындағы ересектермен жиі
жанжалдасуынан көрінеді. Кейде мынадай пікір айтылады: дәстүрлі
психологияда жиі әрі егжей-тегжейлі сипатталған осы және басқа кейбір
сипаттар(мәселен, өзін-өзі сендіруге ұмтылу, жалғыздық сезімі, өзіне-өзі
ену) қоғам жағдайында дамитын жеткiншеке ғана тән, яғни шығу тегі белгілі
бір тарихи себепке сай болып саналады. Өмір үлгісі мен тәрбие адам
тұлғасының ерекшеліктеріне өз таңбасын салатыны сөзсіз. Бала ересек болған
сайын, оның бойынан жеке тәжірбие нәтижесі көбірек көрінетінін атап айтқан
жөн. Әрбір жеткiншек басқадан өзгеше, олардың әр қайсысының тұлғасы
қайталанбас және бірегей болады. Бұл айғақтың мағынасын асыра айту қиын.
Соңғы кездегі психологиялық зерттеулер тұлғаның тұрақтылығын және оның өзін-
өзі реттеуін қалыптастыру үшін субъектіні алыс мақсаттарға бағыттаудың
ролінің қаншалықты екенін айқын көрсетеді. Субъектінің психологиялық
құрылымы мен мінез-құлқы үшін болашақ мақсаттардың шешуші маңыздылығына
К.Левин [33] де көңіл аударған. Ол өзінің тұлға туралы ілімінде мынаны
дәлелдейді: адамның өз алдына қоятын мақсаттары, оның қабылдайтын ниеттері,
күші мен басқа динамикалық қасиеттері бойынша шынайы қажеттіліктерден
айырмашылығы жоқ, өзінше бір қажеттіліктер болып табылады. Және де жеке
адам енетін “өмір кеңістігі” неғұрлым кең болса, соғұрлым алыс мақсаттар
маңыздырақ болады. Субъектінің болашақ мақсаттарға бағытталған құндылықты
бағдарлары уақытша мақсаттарды өзіне бағындыра отырып, субъектінің мінез-
құлқын, эмоцияларын және рухани жағдайын айқындайды. Сонымен,
жеткiншектердегі тұрақты тұлғалық көзқарастар оны мақсатқа ұмтылғыш
жасайды, ол іштей жинақы және ұйымдасқан болады. Ол ерікке ие болған
сияқты. Л.С.Выготский [2] дәстүрлі психологияда қалыптасқан көзқарасқа
қарсы шыға отырып, жеткіншектi еріктің әлсіздігі емес, мақсаттың әлсіздігі
сипаттайды деп тегін айтқан жоқ. Әрине, тұлғаның мақсатқа бағытталуы және
жоғарыда көрсетілген басқа ерекшеліктері тек қана қаныққан қызығушылықтар
негізінде пайда болмайды. Олар мінез-құлықты мақсатқа байланысты
ұйымдастыруды қажет ететін басқа да тұрақты себептерге байланысты туады,
мәселен қоғамдық еңбек әрекетінің себептеріне байланысты немесе жанұяны,
басқа да жақын адамды қолдау қажеттілігіне байланысты және т.б.. Басқаша
айтқанда, кез-келген саналы және тұрақты себептер (“екінші қатардағы”
себептер) жеткiншектің ішкі бейнесін тұтас өзгертеді. Олар оның
мотивациялық сферасындағы құрылымында басым болады және осылайша оның басқа
қажеттіліктері мен ұмтылыстарын өзіне бағындырады. Бұл өтпелі жастағы
дағдарысқа тән болатын, әр жақты себеп-салдардан туатын тұрақты жанжалдарды
жояды және жеткiншек іштей үйлесімділікте болады.
Жеткіншектердің тұлғалық сана-сезімдерінің мәселесі бойынша шетел
психологиясның зерттеулерін сараптап өтейік. Тұлға психологиясы саласындағы
бихевиоралдық теорияның маңыздылығы адам мінез-құлықын объетивті тұрғыдан
зерттеуге қатысты көзқарасты қалыптастыруында.
З.Фрейд [34, 35] психиканы қызмет ету сипатына байланысты үш түрлі
деңгейге бөледі: сана, санадан бұрынғы және санадан тыс, оларға тұлғаның
Ол (Ид), Мен (Эго), Менен-жоғары (Супер-эго) деген негізгі
құрылымдары жатады. З.Фрейд адамның өзіндік сана-сезімді мұздық таудың
шыңына теңеді. Ол адам баласының жан дүниесінде болып жатқан болмашы
құбылыстың өзі оны тұлға ретінде сипаттайды және өзі оны мойындайды деп
санады. Адам өз қылықтарының біразын ғана түсініп, түсіндіре алады, ал
тәжірибесінің басым бөлігі санадан тыс тұрады. Сонымен, психика салаларының
өзара қатынастарының арасынан өзіндік санаға екінші дәрежедегі орын бере
отырып, санадан тыс саланың импульсивтік қызығушылықтарын теңестіруші,
мінез-құлықты реттейтін механизм ретінде қарастырды. К.Юнгтің [36] тұлға
жайлы аналитикалық теориясы санадан тыс жүретін құбылыстарды зерттеуге
арналғандықтан психоаналитикалық деп саналды. Тұлға жекелеген, бірақ өзара
байланысқан бірнеше жүйелерден тұрады: Эго – сана мен өзіндік сананың
орталығы; жекелегег санадан тыс дүние және оның кешендері; ұжымдық санадан
тыс дүние. Юнг [36] сана мен өзіндік сана-сезімді айқын ажыратып
көрсетпейді, оларды санадан тыс құбылыстар әсерінен қызмет етуші біртекті
құбылыстар деп санап, санадан тыс құбылыстарды өзіндік сананың дмуындағы
негізгі айғақ ретінде қарастырады. Психоаналитикалық бағытқа жататын
өзіндік сананы талдаудағы жаңалықтың іргесін А.Адлер [37] қалады. Ол ортаға
Мен (адам мінез-құлқына себеп болатын саналы құбылыстарды) мәселесін
қойды. Адлер сана мен өзіндік сананы айқын ажыратып көрсетпеді. Өзіндік
сана-сезімді адамға өзін көрсетуге қажетті әрекеттерін жоспарлауға, оларды
басқаруға мүмкіндік беретін тұлға өзегі ретінде қарастырады. Адлердің
пікірінше, өзіндік сананың дамуына әлеуметтік табиғатқа жататын басым
теңелушіліктерді орын толтырудың ерекше психологиялық механизмдерінің
әрекеті негіз болады [37].
Өзіндік сана-сезімге В.Райх [10] ерекше анықтама береді. Ол өзіндік
сана-сезімнің екі типі болатынын атап көрсетті. Тұлға дамуындағы
биологиялық факторлардың мағынасын айта отырып, Райх негізгі типке – шынайы
табиғи сананы, ал екінші типіне - әлеуметтік сананы (өзіндік сананы)
жатқызады, өзі оны жалған деп санайды, себебі оны идеялогикалық және
мәдениеттік құрылымдар басып тұрады.
Г.Салливанның [38] , Э.Фроммның [39] тұжырымдамаларына жасалынған
талдау авторлардың сананы, өзіндік сананы және қоғамның әр түрлі нормалары
мен талаптарын салыстырғысы келетінінін, өзара әрекеттесуіндегі
механизмдерін анықтағысы келетінін көруге болады.
К.Левиннің [33] зерттеулері психологтар үшін тұлғаның ішкі құрылымдық
терең түбегейлі қатынастардың экспериментті түрде ашып көрсетуге мүмкіндік
беретін қызықты мәселелер жүйесін ашты. Бұған К. Левиннің айтуынша,
субъетінің өз алдына қойған мақсаттарының қиындық дәрежесімен анықталатын
талаптану деңгейінк қатысты мәселелер жатады.
Оның зерттеулері бойынша, талаптану деңгейі бала өмірі барысында
қалыптасады, және де оның қалыптасуына сәттілік пен сәтсіздік ықпалы
маңызды ықпал етеді. Жаңа мақсатқа жетудегі сәтсіздікке немесе сәттілікке
қатысты реакцияларғы байланысты және кейінгі таңдауларына байланысты
талаптану деңгейінің динамикасы анықталады.
К. Левин [33] тұлғаны дұрыс әрі біртұтас түсіну қажеттілігін көрсетті.
Адамға өзі жайлы пікірлерінің дұрыс еместігін дәлелдеу кезінде байқалатын
сәйкес еместік аффектісі мен талаптану деңгейі сияқты ұғымдарды ашуы
тұлға психологиясында маңызды рөл атқарды. Ол жоғарлатылған да,
төмендетілген де талаптану деңгейлерінің ортамен тепе-теңдікті қалыптастыру
мүмкіншіліг бұзатынын атап өтті.
К.Левин [33] ойлары А.Адлер [37] мен гуманистикалық психология
өкілдерінің көзқарастарына ұқсас, олар да тұлғаның біртұтастығын сақтау
керктігін және адамның өзіндік тұлғасының құрылымын мойындауы қажет
екендігін айтты.
Тұлғаның өзіндік сана-сезімін зерттеуге гуманистикалық психология
өкілдері де яғни А.Маслоу [41], Р.Кэттел [42], К.Роджерс [44] және т.б.
айтарлықтай үлес қосты. Гуманистикалық психология тұрғысынан қарағанда,
адамның өзіндік табиғаты оны тұлғалық шығармашылығың өсуі мен өзіндік
жетілуіне ұдайы түрде бағыттап отырады, бұған төтенше жағдайлар кедергі
жасап қалмаса. Осындай теориялардың көбі адамның ішкі тәжірибесінің дамуы
мен құрылымын сипаттауға бағытталады. А.Маслоу [41] теориясында тұлғаның
өзіндік сана-сезімінің өзін-өзі белсендірудегі бастапқы қажеттіліктен
тәуелділігі жайлы ой орын алады. Сонымен, өзіндік сананы дамытудың негізігі
айғақтары ретінде ішкі факторлар, жеке адамның өзінше қабылдайтын
түріндегі іс-әрекеті арқылы жүзеге асатын өзін-өзі барынша көрсетуіндегі
тұлғалық ұмтылыстары саналады.
К.Роджерс [45] те Маслоу [41] сияқты адамның бойында тұлғалық жетілуі
қабілеттілігі мен ұмтылысы болады деп санайды. Санасы бар тіршілік иесі
ретінде ол өз өмірінің мағынасын, мақсаттары мен құндылықтарын анықтайды,
жоғары сараптамашы мен жоғары сот болып табылады.
Б.В.Зейгарник [46] атап айтқандай, Роджерстің негізгі үлесін оның
эмпирикалық зерттеуі мен талдауының мағынасын тұлғаның ішкі психологиялық
құрылымынан тұратындығында. Ол өзінің басты назарын адам психологиясының
қалыптасуындағы маңызды орын алатын өзіндік сана, өзіндік бағалау сияқты
құбылыстарға аударды, олардың субъетінің дамуы мен мінез-құлқындағы
атқаратын қызметтеріне мән берді.
Өзіндік сана табиғатын қайта қарастыруда адам психикасының әлеуметтік
тәуелділігін ашып көрсеткен француз әлеуметтік мектебінің өкілдері [42, 43]
айтарлықтай қадам жасады.
Мидтің [47] айтуынша, өзіндік сана-сезім дегеніміз ішкі ой-санасынан
орын алатын және түрлендірілген субъект жайлы басқалардың пікірі. Басқа
адамдардың түрлендірілген ой-пікірі дегеніміз адамның меңгерген әлеуметтік
нормаларының жүзеге асуы. Әлеуметтік нормалар басқа адамдармен тікелей
қарым-қатынас жасаған кезде ғана іштей мойындала бастайды. Басқа адамдардың
пікірін өзіне бейімдей отырып, субъект өзіндік сана-сезімін қалыптастырады.
Мид концепциясының маңызды бөлігін жекелеген өзіндік сана-сезімдегі
қайшылықтар кездейсоқ пікірлердегі емес, қоғамдық қарым-қатынастардағы
қайшылықтардың бейнесі ретінде қалыптасады деген тұжырымы құрайды.
Осылайша шетелдік психологиядағы тұлғаның өзіндік сана-сезім
мәселесін қарастыратын неғұрлым маңызды деп саналатын бағыттарды
қарастырдық. Яғни өзіндік сана-сезім дамудың негізгі айғақтары ретінде:
биологиялық, әлеуметтік және дамудың ішкі айғақтары сипатталды. Сонымен
қатар, тұлғаның өзіндік сана-сезіміне жүргізілген шетелдік зерттеулерді
қарастыра отырып, қарастырылған теориялық көзқарастардың айырмашылықтары
болғанымен, оларды бір әдістемелік ұстаным – тұлғаның қоғаммен қатар өмір
сүретін өзінше бір құбылыс - біріктіретінін байқадық.
Ал теориялық және эксперименттік еңбектердің көпшілігі өзіндік сана-
сезім онтогенезіне С.Л.Рубинштейн [16], В.С.Мухина [48],
Ж.И.Намазбаева[10], М.И.Лисина [50], О.В.Хухлаева [52], А.М.Прихожан [54],
Р.Ш.Сабирова [12], Л.В.Пилипчук 13], С.Ж. Омирбекова [14] және т.б. оның
дамуындағы дағдарысты кезеңдеріне Б.Г.Ананьев [4], Л.И.Божович [8], И.С.Кон
[20], В.А.Алексеев [56] арналғанын ескерген жөн.
Өзіндік сана-сезімнің әр түрлі құрылымдары экспериментті түрде бірдей
зерттелген. Өзін-өзі бағалау неғұрлым көбірек зерттелген бөлігіне жатады.
Мектеп жасының әр түрлі кезеңіндегі өзін-өзі бағалау қызметтері; оның даму
мен жетілуіне ықпал етуші айғақтар Л.И.Божович [7], А.В.Захарова [57],
М.И.Липкина [58], Л.В.Бороздина [60], Е.И.Савонько [62], Ж.И.Намазбаева
[9], М.С.Неймарк [63] және т.б. еңбектерінде қарастырылған.
Алғашқы рет көмекшi мектеп оқушылардың тұлғасын толық зерттеген Ж.И.
Намазбаева [9, 10]. Автор тұлғаның негiзгi компонент құрылымының
өзгешелiгiн ашты (эмоционалды даму, сана-сезiм, өзiнiң iс-әрекетiнiң
нәтижелерiн ойлау, мектепке деген қарым қатынас, қызығушылықтар және т.б.)
сонымен қатар, ақыл-ой, тәжiрибелiк, еңбек iс-әрекет барысында, ақыл-ойы
кем балалармен жеткiншектердiң тұлғасының қалыптастыру жолдарын анықтады.
Өзін-өзі бағалау мен тұлғаның әлеуметтік бейімделуі мен бейімделмеуі
арасындағы байланыс экспериментті түрде анықталып, дәлелденген.
Жеткіншектердің өзіндік сана-сезімі даму барысында жалпы сипатқа ие
болады да, оның өзі жайлы пікірі ересектермен байланыспайды да өзіндік
танымға негізделе бастайды. Сонымен тұлғаның даму көрсеткiштерi оның өзiн
субъект ретiнде тану деңгейiмен қоршаған ортадан өзiнiң бөлiнуi болып
табылады. Тұлғаның интегративтi қасиетi бола отырып, сана-сезiм өзiне:
өзiн-өзi бағалау, талаптану деңгейiн, ұжымдағы өзiнiң жағдайын орнын жете
түсiну, яғни тұлғаның әлеуметтiк жағдайын еңгiзедi. Өйткенi осы мәселе
оныңтұлғасының толық даму дәрежесi, өзiндiк сана-сезiмi, еңбекке даярлығы,
адамдармен қарым-қатынасы, өзара байланысты дұрыс орнату, ұжымда өзiнiң
орнын анықтау көрсеткiшi болып табылады.
Жалпы тұлғаның қалыптасуындағы орталық бөлім болып адамның
мотивациялық аймағының, яғни оның талаптарының, тілектерінің,
ұмтылыстарының және ниеттерінің – дамуы саналады. Қажеттiлiктер
қанағаттанылуы керек, ал бұл оларды қанағаттандыратын амалдарды іздеуге
және табуға бағытталған әдістер мен құралдардың пайда болуын және оларды
жетілдіруді қажет етеді. Сондықтан мотивациялық сфераның дамуына байланысты
баланың танымдық қабілеттерінің, оның дағдыларының, қолынан келетін
істерінің, әдеттері мен мінезінің дамуы жүзеге асырылады.
Адам қажеттілігін қанағаттандыру үшін шынайы қоршаған ортаға
бейімделіп қана қоймай, онымен қатынас жасай білуі керек. Осындай
бейімделудің құралы болып адамның уайымдары саналады. Олар адам
қажеттілігінің қанағаттанылуының деңгейін ерекше әсерлі түрде көрсетеді.
Уайымдар адамның қоршаған ортамен қарым-қатынастарға бейімделуінің бастапқы
құралы болып, кейінірек өзіндік мағынаға ие болады және адам қажеттілігін
сезіне бастайтын психологиялық шындық түрінде көрінеді. Осылайша адамның
психологиялық дамуына шексіз мүмкіндік тудыратын қанықпайтындай көрінетін
қажеттіліктер (мәселен, танымды қажет ету) пайда болады. Тұлғаның
қалыптасуындағы қажеттіліктерді жете түсіну үшін баланың өмір үрдісінде
пайда болатын және дамитын жаңа әлеуметтік қажеттіліктерді ескеру қажет.
Бұл жаңа қажеттіліктер баланың мотивациялық сферасын толықтырады және
қиындатады. Осы жерде екі негізгі жолды атап көрсетуге болады. Біріншіден,
баланың өмірдегі және оның қоршаған ортамен өзара қатынастарындағы орнын
өзгерту жолы. Бұл әрбір жас кезеңіне сай келетін қажеттіліктерді тудырады.
Осылайша, ббастауыш мектеп жасындағы балаларда, оқушының жаңа жағдайда
болуына байланысты, ал жеткiншектерде – құрдастар ұжымындағы орындарына
байланысты және жоғары сынып оқушыларында – олардың келешектегі қоғам
мүшелері ретіндегі орындарына қажеттіліктердің тұтас жүйесі пайда болады.
Қажеттіліктердің пайда болуының мұндай жолы тек балаға ғана тән емес.
Ересек адамның қажеттіліктері де оның өміріндегі және өзіндегі
өзгерістерден туындайтын өзгерістерге ұшырап отырады. Екіншіден,
қажеттiлiктердiң қалыптасуы мінез-құлық пен іс-әрекеттің жаңа түрлерін
меңгеруiмен байланысты болады. Мұның нақты мысалы ретінде әр түрлі
әдеттерді, соның ішінде мәдени әдеттерді де айтуға болады. Осылайша
меңгерілген мінез-құлықтың әдістері адамды оларды жүзеге асыруға
итермелейді. Бірақ адамның мотивациялық сферасында жағдайдың тікелей
ықпалынан босататын, құрылысы бойынша жаңа, психологиялық құрылымдардың
пайда болуы тұлға ретіндегі адам үшін аса маңызды. Оларға адамды қажетті
бағытта іс-әрекет жасауға итермелейтін мақсаттар, шешімдер, рухани сезімдер
және сенімдер жатады. Тұлғаны қалыптастыру үрдісінде адамның тек
қажеттіліктері ғана емес, олардың арақатынасы да өзгеріп, дамып отырады.
Басқаша айтқанда, мотивациялық сферасының бәрi дамиды. Біртіндеп, мінез-
құлықтың және іс-әрекеттің тұрақты басым болып отыратын белгілі мотивтер
пайда болады, олар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz