Инвестициялық жобаның сатылары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 5
1.1 Инвестициялық жоба: түсінігі, тұжырымдамасы, түрлері 5
1.2 Инвестициялық жобалар және оларды талдау 11
1.3 Инвестициялық қызметті басқару ұғымы және олардың жіктелуі 17
2 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ 29
2.1 Тәуекелдік жағдайынды инвестициялық жобаларды талдау әдістері мен
модельдері 29
2.2 Кәсіпорынның инвестициялық қызметін тиімділігін талдау көрсеткіштері
36
Қорытынды 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 62
КІРІСПЕ
Кәсіпорындардың экономикалық және қаржылық тұрақтылығын және әрі қарай
дамуын анықтайтын шешуші факторлардың бірі – бұл оның инвестициялық
белсенділігі. Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастарға көшкелі бері
жүргізілген экономикалық бетбұрыстар халық шаруашылығының негізгі буыны
болып саналатын кәсіпорындардың құқықтық, қаржылық-экономикалық және
әлеуметтік жағдайын, олардың шаруашылық және азаматтық жүйелердегі
дәрежесін айтарлықтай өзгерістерге ұшыратты.
Жеке меншікте, аралас, акционерлік меншікте құрылған миллиондаған
кәсіпорындар пайда болды және қазіргі таңда қызмет етуде, көбею үстінде,
даму барысында. Осылардың барлығы кәсіпорындардың инвестициялық қызметін
ұйымдастыру және басқару механизмінің өзгеруіне себеп болды.
Кәсіпорындардың инвестициялық қызметі олардың экономикалық өсуінің, ішкі
және сыртқы нарықтарда бәсекелестікке қабілетті болуының алғы шарттарының
бірі болып табылатындығы сөзсіз.
Кәсіпорындардың инвестициялық саясаты мүмкін болған инвестициялық
жобалардың ішінен өзінің стратегиялық мақсаттарына сай нұсқаларын таңдап
ала білумен сипатталады. Сонымен қатар, инвестициялық саясат жобаларды
қаржыландырудың оңтайлы көздерін тартуды, оларды тиімді орналастыруды,
нәтжижесінде инвестициялық табыс табуды немесе капитал өсімін қамтамасыз
етуі керек. Сондықтан да инвестицияларды дұрыс басқару қазіргі таңдағы
көкейтесті мәселелердің бірі болып отыр.
Диплом жұмысының мақсаты кәсіпорындардың инвестициялық қызметін басқару
негіздеріне сүйене отырып, инвестициялық сипаттағы тиімді шешімдер
қабылдаудың әдістері мен модельдерін игеру болып табылады.
Құрылыс саласына инвестиция салу инвестициялық жобалаумен тікелей
байланысты. Жобаға салынған инвестицияның тиімділігін бағалау жобалау
жұмыстарының тәжірибесінде маңызды және қажетті құрамдас бөлім болып
табылады. Оған тұрғын үй құрылысы саласындағы инвестициялық-құрылыстық
қызметке кері әсерін тигізетін бірқатар факторлар ықпал етеді, атап
айтқанда: тұрғын үй саласының әлеуметтік-экономикалық тұрақсыздыққа барынша
бейім болуы; әдістемелік және нормативті қамтамасыз етудің жаңа шарттары
мен талаптарына сәйкес болмауы; тұрғын үй құрылысында құрылыс қызметін
реттеу мен басқарудың экономикалық әдістерінің жетілдірілмеуі; құрылыста
және пайдалануда келісім-шарттық жүйенің дамымауы (тұрғын үй құрылысы
саласында маманданған ұйымның болмауы); инвестициялық-құрылыстық қызметке
қатысушылар құрамының қызығушылықтарының толық ескерілмеуі; ұйым қызметін
жобалауды ұйымдастыру тәжірибесінің және тәсілдерінің жетілдірілмеуі және
т.б.
Инвестициялық қызмет мақсаттылығының экономикалық дағдарыс кезіндегі
әдістемесі рыноктық экономиканың талаптарына негізделеді, сондықтан
инвестиция немесе мақсаттылығының критерийі оның тиімділігін бағалау болып
табылады.
Аталған және басқа да себептер мәселенің өзектілігін анықтайды және
тұрғын үй саласы нысандарын жобалау мен құрылысының тиімділігін бағалауды
тереңдетуге бағытталған зерттеулер жүргізуді қажет етеді.
Тұрғын үй саласы жобаларын бағалау механизмін жетілдірудің қаржылық,
статистикалық, сақтандыру, ұйымдық-салалық және экономикалық негіздерін
онан әрі зерттеу, тиімділікті арттыру шарттарын қалыптастыру және оларды
шаруашылық субъектілерін басқаруда қолдану қажеттілігі жұмыстың тақырыбы
мен бағытын айқындайды.
Инвестициялық жобаның өміршендік кезеңі уақытпен өлшенеді, бұл уақытта
инвестициялық жоба жүзеге асырылады. Шетел тәжірибесінде инвестициялық
жобаның жүзеге асуы он жылдан аспайды, себебі неғұрлым инвестиция көп уақыт
жүзеге асырылса, соғұрлым оның жоспарлану кезеңі аз кепілдік береді.
Бүкіл инвестициялық қызметті басқару жүйесі кәсіпорынның инвестициялық
саясатымен негізделеді. Инвестициялық саясатты әзірлеу барысына
кәсіпорынның басқару аппараты мен қаржы бөлімінің қызметкерлері, сондай-ақ
маркетингтік, өндірістік және басқа да бөлімшелердің қызметкерлері
қатысады. Бұл өз кезегінде, кәсіпорынның бетке алған инвестициялық
бағытының келешекте дұрыс сарында жұмыс істеуіне септігін тигізеді.
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Инвестициялық жоба: түсінігі, тұжырымдамасы, түрлері
Халықаралық тәжірибеде кәсіпорынның даму жоспары бизнес-жоспар ретінде
көрсетіледі, ол негізінен кәсіпорынның даму жоспарының құрылымдастырылған
сипаты болып табылады.Егер жоба инвестицияны тартумен байланысты болса,
онда ол инвестициялық жоба деп аталады.
Жалпы түсінігі бойынша жоба – бұл белгілі бір мақсатқа көзделетін
кәсіпорынның іскерлігін жақсарту жайлы арнайы ұсыныс.
Жобаларды әдетте тактикалық және стратегиялық деп бөледі. Стратегиялық
жобаның қатарына меншік түрінің өзгерісін (арендалық кәсіпорынды,
акционерлік қоғамды, жеке кәсіпорынды құру) немесе өндіріс сипатының
түбегейлі (жаңа өнім өндірісі, толық автоматтандырылған өндіріске көшу)
өзгерісін қарастыратын жобаларды жатқызамыз. Тактикалық жобалар, әдетте,
шығарылатын өнім көлемінің өзгеруімен, өнім сапасын жоғарылатумен және
қондырғыларды жаңартуымен байланысты болады.
Қазақстанның тәжірибесінде жоба түсінігі жаңа ұғым емес. Жаңа
экономикалық жағдайларда кәсіпорын, яғни оның иелері және жоғары басқару
құрамы өз келешектерін өз бетінше шешеді. Мұндай іскерлік инвестициялық
жобалау тұрғысынан ерекше ұйымдастырылуы тиіс.
Инвестициялық жобалардың талдауы олардың жіктеулеріне негізделуі қажет,
оны біз 1-кестеден көре аламыз.
Инвестициялық жобаның негізгі бөлімдері:
– инвестициялық жобаның қысқаша сипаттамасы.
– жобаның негізгі идеясы.
– нарықты талдау және маркетинг тұжырымдамасы.
– инвестициялық жобаны орындау процесіне қажетті материалдық
ресурстардың көлемін негіздеу.
– жобаның орындалуының техникалық негізіне сипаттама.
– жобаның тұрған жері.
– басқаруды ұйымдастыру.
– қажетті еңбек ресурстары.
– жобаның орындалу кестесі.
– жобаны қаржымен қаржылануына сипаттама және оның тиімділігін бағалау.
Кәсіпорынның нақты бір жобаға қатысты инвестициялық іскерлігінің жалпы
реттелуі жобалық цикл түрінде қалыптасады және ол цикл келесі кезеңдерге
ие:
1. Жобаның тұжырымдалуы – бұл кезеңде кәсіпорын
жетекшілерінің жоғары құрамы кәсіпорынның ағымдағы
жағдайына талдау жасап, кәсіпорынның ары қарай дамуының
пайдалы бағыттарын анықтайды. Талдау нәтижесі бизнес
идеясы түрінде рәсімделіп, кәсіпорынның неғұрлым маңызды
міндеттерін шешуге бағытталады. Бұл кезеңде идеяны
жүзеге асыруға қатысты едәуір дәлелді аргументтер болуы
тиіс. Егер олардың барлығы бірдей дәрежеде пайдалы және
іске асырымды болса, онда даярлаудың соңғы кезеңінде
олардың ішінен неғұрлым тиімдірегін қабылдау үшін бір
мезгілде бірнеше инвестициялық жобалар әзірленеді.
2. Жобаны дайындау - жобаның бизнес-идеясы бірінші
тексерілімнен өткеннен кейін, оң немесе теріс деген
нақты шешімді қабылдауға болғанға дейін оны ары қарай
дамыту керек. Бұл кезеңде жоба жоспарының барлық
бағыттарында – коммерциялық, техникалық, қаржылық,
экономикалық, институционалдық және тағы басқа – оны
бірте-бірте нақтылау мен жетілдіру талап етіледі.
Жобаның жекелеген міндеттерін шешу үшін бастапқы
ақпараттарды іздеу немесе жинақтау аса маңызды болып
табылады.
3. Жобаны сараптау - жобаны жүзеге асыру алдында оның
білікті сараптамасы – жобаның өмірлік циклына аса
қажетті саты жүргізілу қажет. Егер жоба негізінен
стратегиялық инвестор есебінен қаржыландырылатын
(несиелік, тікелей) болса, онда инвестордың өзі
сараптама жүргізеді, мысалы, болашақта жобаны іске асыру
процесінде ақшаның көп бөлігін жоғалтудан гөрі, бұл
кезеңде беделді бір консалтингтік фирмаға ақшаның кейбір
бөлігін жұмсауы мүмкін. Егер кәсіпорын инвестициялық
жобаны негізінен өз ақша құралдарының көмегімен іске
асыруды жоспарласа, онда жобаның негізгі жағдайларының
дұрыстығын тексеру үшін де сараптама қажет.
4. Жобаны жүзеге асыру - бұл кезең бизнес-идеяның дамуынан
бастап, жобаның іске қосылу мезетіне дейін толық
қамтиды. Мұнда қызметтің барлық түрінің орындалуын
қадағалау және мемлекеттің ішіндегі реттеуші органдар
мен шетелдік немесе отандық инвесторларының бақылауы
кіреді.
5. Нәтижелерді бағалау - бұл жобаның соңында, сондай-ақ
жобаны орындау процесі кезінде жүргізіледі. Бұл қызмет
түрінің негізгі мақсаты жобаға салынған идеялар мен
олардың іс жүзіндегі орындалу дәрежесі арасындағы нақты
кері байланысты алу болып табылады.
Кесте 1 – Белгілері бойынша инвестиция түрлерін талдау
Белгілері Түрлері
1 2
1. Қажетті инвестицияның көлемі - Кіші жоба
бойынша - Мега жоба
2. Жобаны жүзеге асыру мерзімі - Қысқа
бойынша - Орта
- Ұзақ
3. Тәуекелге қатысты - Тәуекелді
- Тәуекелсіз
4. Жобаның қатысушысы бойынша - Мемлекеттік
- Біріккен
- Шетел инвесторлар
1-кестенің жалғасы
1 2
5. Ақша ағымының түрі бойынша - Жай
- Жай емес
6. Жобалар арасындағы - Тәуелсіз
қарым-қатынастары бойынша - Өзара бірін-бірі жоққа шығару
- Орнын толтыру
- Өзара әсер ету
Ескерту – [1] әдебиетінен алынған
Шетелдік тәжірибеде кездесетін инвестициялық жобалардың негізгі түрлері
төменде келтірілген:
– тұрақты масштабтағы бизнестің табиғи жалғасуы
ретінде ескірген қондырғыларды ауыстыру. Әдетте,
осыған ұқсас жобалар ұзақ және күрделі
дәлелдемелерді, шешім қабылдауды талап етеді.
– ағымдағы өндірістік шығындарды азайту мақсатында
қондырғыларды ауыстыру. Осындай жобалардың мақсаты –
жұмыс істеп жатқан қондырғының орнына неғұрлым
жетілгенін қолдану.
– өнім шығаруды арттыру және қызмет көрсету нарығын
кеңейту. Жобалардың бұл түрі әдетте кәсіпорын
басқармасының жоғарғы деңгейі қабылдайтын жауапты
шешімді талап етеді.
– жаңа өнім шығару мақсатында кәсіпорынды кеңейту.
Жобалардың бұл түрі жаңа стратегиялық шешімдердің
нәтижесі болып табылады және бизнестің мәнінің
өзгерісін қозғауы мүмкін. Жобалардың осы түрлерін
әзірлеген кезде жіберілген қате кәсіпорынды неғұрлым
сәтсіз жағдайларға алып келетінін атап өткен жөн.
– экологиялық жүгі бар жобалар. Экологиялық жүгі бар
жобалар өздерінің табиғаты бойынша қоршаған ортаны
ластауымен әрқашан байланысты болғандықтан, талдаудың
осы бөлігі барынша қиын болып табылады.
– шешім қабылдаудағы маңыздылығы аса жоғары емес
жобалардың түрі. Мұндай жобалар жаңа офис салу, жаңа
автомобиль сатып алу және тағы басқаларды қамтиды.
Болашақ инвестициялық жобаның бизнес-идеясы тұжырымдалғаннан кейін,
кәсіпорын сол бизнес-идеясын жүзеге асыры ала ма деген сұрақ туады. Ол үшін
кәсіпорынның тиісті экономикалық саласының жағдайы мен сала шеңберіндегі
кәсіпорынның салыстырмалы жағдайын талдау керек. Батыстық жобаларды талдау
тіжірибесінде төмендегі критерийлерді қолданады:
– саланың жетілуі;
– кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігі (оның нарықтағы жағдайы).
Саланың жетілуін оны даму жағдайының 4 түрінің біреуіне жатқызу арқылы
талдау қалыптасқан: эмбрионалдық, өспелілік, жетілген немесе ескірген.
Екінші критерийге сәйкес, кәсіпорынның тиісті сала шеңберінде оның
бәсеке қабілеттілігін орнату керек. Басқаша айтқанда, тауар мен қызмет
көрсетудің мақсатты нарығында берілген кәсіпорынның басқа кәсіпорындармен
салыстырмалы жағдайын анықтау.
Кәсіпорынның жетілу критерийі мен бәсекелік қабілетін салыстыру арқылы
кәсіпорынның өмір сүру циклының матрицасын құруға болады және ол матрица
конструктивті сипатқа ие болады: кәсіпорынның жағдайын қалыптастырып қана
қоймай, ары қарай дамуы бойынша қағидалық кеңестер береді [2, 57 б.].
Жобаның көп түрлiлiгiне қapaмaстaн, оларды талдау әдетте кейбiр жалпы
сызбаға сәйкес келедi, ол жобаның коммерциялық, техникалық, қаржылық,
экономикалық және институционалдық орындалуын бaғалайтын арнайы
бөлiмшелерден тұрады. Стратегиялық инвестордың көзқарасы бойынша, дұрыс
жоба тәуекелдi талдаумен аяқталуы керек. Сызбада қолданылатын жоба
қабылданбайды резолюциясы шарттық сипаттa болатынын атап өткен жөн.
Шыңдығында да жоба бастапқы қалпымен қабылданбауы қажет. Сонымен қатар
жобаның түpi, мысалы, оның техникалық орындалмауы жағынан өзгеруi мүмкiн
және жаңартылған жобаны талдау басынан басталуы керек [3, 67 б.].
Жобаны алдын-ала әзірлеу және талдау кезеңі: Болашақ инвестициялық
жобаның бизнес-идеясын тұжырымдаған соң,бұл идеяны кәсіпорын іс жүзінде
іске асыра алады ма деген сұрақ туады. Бұл сұраққа жауап беру үшін
кәсіпорынның қарасты экономика саласын талдау қажет. Мұндай талдау
инвестициялық жобаны алдын-ала әзірлеу және талдау мазмұнын құрайды. Батыс
елдерінің практикасында келесі критерилерді қолданады:
– саланың кемелділігі;
– кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі (оның нарықтағы орны).
Саланың кемелділігін анализдеуді оның дамудың мына төрт жағдайының
біреуіне жатқызып қарастырады: эмбриональді, өсуші, кемелдік және
қартайған.
Екінші критерий бойынша, кәсіпорынның қандай салаға жататынына сәйкес
сол саладағы бәсекеге қабілеттілігін анықтау қажет. Басқа сөзбен айтсақ,
бұл кәсіпорынды заттар мен қызметтер нарығындағы басқа кәсіпорындармен
салыстырады. Кәсіпорынның негізі алты жағдайын қолданады: басымдық,
күштілігі, қолайлығы, тұрақсыздығы, әлсіздігі, тіршілік етуге
қабілетсіздігі. Саланың кәмелеттік және бәсекеге қабілеттілігін салыстырып
кәсіпорынның тіршілік циклінің қалыптамасын құруға болады, ол құрылымды
сипатты болып тек кәсіпорынның жағдайын белгілеп қана қоймай, сондай-ақ ары
қарай дамуының қағидалық ұсыныстарын жасайды.
Жобаны алдын ала талдау кезеңінің соңғы нәтижесі – көрсетілген
критерийлер бойынша нақты кәсіпорынның жағдайын белгілеу болып табылады,
яғни, кәсіпорынның қалыптамадағы нақты орнын көрсету.
Алдын ала талдау кезеңі аса ұзақ болмауы тиіс, ал нәтижелер оның
алдындағы кезеңде шығарылады да, сапалы бағаларда негізделеді. Бұл кезең
кем дегенде мына екі себептермен қажет:
– стратегиялық инвестормен ары қарай жұмыс істегенде саланың
кемелдігі және кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі туралы
мәселелер міндетті түрде қарастырылады, сондықтан оған алдын-
ала дайын болу қажет;
– егер кәсіпорын менеджерлері талдауды қолға алмаса, оны
стратегиялық инвестордың өзі жасайды, ал оның нәтижелері
қолайлы болмауы мүмкін.
Жобаның коммерциялық орындалуын бағалау - инвестиция алдындағы зерттеу
жүргізуде қорытынды звеносы. Ол барлық өткен этаптардан алынған және
талдаудан өткен ақпараттарға негізделуі керек. Коммерциялық бағалау
инвестициялық жобаның интегралдық жағдайын көрсетуі қажет [1, 49-58 бб.].
Инвестициялық жобаның коммерциялық қызығушылығында екі критерий бар:
– қаржылық дербестігі (қаржылық баға);
– тиімділік (экономикалық баға).
Бірінші жағдайда, жобаны іске асыру барысында өтімділік талданады
(төлем қабілеттілігі). Екіншіден жобаның сатып алушылық құндылығының сақтап
қалуында, салынған қаражаттар және де олардың қайтадамып өсуі. 1-суретте
әрбір критерий бойынша бірнеше әдіс берілген.
Сурет 1 - Инвестициялық жобаның коммерциялық бағалануы
Ескерту – [1] әдебиетінен алынған
Мамандардың көпшілігі инвестициялық жобалардың тиімділігін басқарудың
және бағалаудың бірнеше әдістерін уақыт факторын есептей отырып анықтайды:
– статистикалық әдіс (уақыт есептелмейді);
– динамикалық әдістер;
– ақша ағымдарын дисконттауға негізделген.
Завлин П.Н., Васиьев А.В., Кноль А.И., және де Сироткин В.Б.
жұмыстарында бұл класификация топтастырылатын көрсеткіштер түріне қарай
келесі бағалау әдістеріне ұсынған:
– натуралды, құндық;
– абсолютті, қатынасты;
– уақытты, комплексті;
– бірліктік.
Тәжірибеде әртүрлі әдістер жиынтығы жекелеп қолданылмайды, олар бір-
бірін толықтыра отырып пайдалынады, ол жоба туралы жан жақты мәлімет алуға
мүмкіндік береді.
Капиталдық салымдардың негізгілері ретінде келесі критерийлер
пайдалынады:
– таза дисконтталған табыс;
– табыстылық индексі;
– қайтарымдылық мерзімі.
Біздің ойымызша, сәйкес келетін термин – абсолютті көрсеткіш,
өйткені ол көрсеткіштің мағынасын едәуір нақты айқындап тұр [4, 126-127
бб.].
Стратегиялық тұрғыдан инвестициялар кәсіпорындардың дамуын, техникалық
жарақтануын және экономикалық өсуін анықтайтын негізгі буын болып табылады.
Елімізде болған соңғы жылдардағы өзгерістерге байланысты кәсіпорындар үшін
де біршама қолайлы инвестициялық жағдай қалыптасты. 2003жылы 8-қаңтарда
қабылданған Қазақстан Республикасының Инвестициялар туралы Заңы
инвестицияларды ынталандырудың экономикалық негіздері мен принциптерін
анықтап, еліміздегі инвестициялық жағдайды одан әрі жақсартуға бағытталған.
Сонымен қатар отандық кәсіпорындардың инвестициялық қызметін жетілдіруге
кедергі болатын бірқатар, әлі де болса шешуін таппаған, мәселелер бар:
– ұлттық экономиканың шикізат көздеріне бағытталғандығы;
– өңдеуші өнеркәсіптің өнімділік деңгейінің төмендігі;
– ішкі нарықтағы тауарларға деген тұтынушылық сұраныстың төмендігі;
– өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымның жете дамымағандығы;
– кәсіпорындардың жалпы техникалық және технологиялық жағынан артта
қалғандығы;
ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарға жұмсалатын
инвестициялық шығындардың төмен деңгейі және т.с.с.
1.2 Инвестициялық жобалар және оларды талдау
Қазіргі уақыттағы саяси-экономикалық тұрақсыздық пен макроэкономикалық
жағдайлар, инфляцияның жоғары қарқыны инвестициялық жобаларды жүзеге
асыруға қиындықтар туғызып отыр.
Жоба бастапқы қалпымен қабылданбауы қажет. Сонымен қатар жобаның түрі,
мысалы, оның техникалық орындалмауы жағынан өзгеруі мүмкін және жаңартылған
жобаны талдау басынан басталуы керек [5, 34 б.].
Жобалық талдау келесі бөліктерден тұрады:
– жобалық талдауды маркетингтік тұрғыдан қарастыру;
– жобалық талдаудың техникалық қырларын анықтау;
– жобаның қаржылық талдауын және экономикалык талдауын
айқындау;
– жобаның институцноналдық талдау жолдарын көрсету
– жобаны тәуекелді талдау арқылы сараптау.
Жобаны маркетингтік талдау. Маркетингтік талдауда да, тұтынушыпар мен
бәсекелестерді талдау болуы қажет. Тұтынушыларды талдау тұтынушылардың
сұранымын, нарықтың потенциалды сегменттері мен сатып алу процесінің
сипатын анықтауы керек. Ол үшін жобаны жасаушы нарықты мұқият зерттеп, оған
әсер ететін институционалды шектеулер мен нарық құрылымының шеңберінде
негізгі бәсекелестерін талдау керек. Маркетинггік талдау нәтижесінің
негізінде маркетингтік жоспар құрылады. Ол жоспарда өнімді әзірлеу
стратегиясы, баға белгілеу, тауардың нарыққа жылжуы мен өтуі анықталуы
тиіс. Бұл аралас маркетинг элементтері тұтасқа бірігіп, нарықта өнімге
неғұрлым бәсекеге ыңғайлы жағдай жасауы керек. Маркетингтік жоспар фирманың
басқа да шығаратын өнімдерінің бар болуын және фирма қызметінің
ұйымдастырушылық, қаржылық, өндірістік және жабдықтау аспектілерін есепке
алу керек. Маркетингтік жоспар шеңберінде мүмкіндігінше бәсекелестерінің
әрекеттерін және оның осы жоспардың орындалу мүмкіндігіне тигізетін әсерін
болжау керек.
Маркетингтік талдау сұранысты алдын ала болжауды қамтиды. Инвестициялық
жобаны даярлау барысында жобаның дәлдігін қалаулы дәлдікке жету
шығындарымен салыстыра отырып анықтау керек. Шешім қабылдау процесі
белгісіздік жағдайында іске асса да, дұрыс болжау осы белгісіздік дәрежесін
азайтады.
Инвестициялық жобалаудың барлық маркетингтік аспектілерін қарастырудың
мүмкін еместігін түсіне отырып, маркетингтің негізгі мағыналық бөлімдеріне
тоқталайық. Маркетингтің барлық сұрақтарының түйісуі келесі
блоктарды атап көрсетуге мүмкіндік береді: нарықты талдау, бәсекелік
ортаны талдау, өнімнің маркетингтік жоспарын жасау. Аталған бөлімдердің
қажетті шарты қолданылатын ақпараттардың шынайылығы болып табылады. Төменде
көрсетілген блоктардың қысқаша сипаттамасы көрсетілген.
Нарықты зерттеу мақсаты - тұтынушылардың сұранымын анықтау, маркетинг
бойынша шешім қабылдауды жеделдету және сапаны жоғарылату үшін нарық
сегменттері мен сатып алу процесін анықтау. Сұрыныс пен өнімді өткізуді
талдауда келесі сұрақтар қарастырылуы керек:
Потенциалды сатып алушы кім? Өнімді сатып алу себептері қандай? Сатып
алу қалай жүргізіледі? Қандай ақпараттар керек және оларды қалай жинауға
болады?
Нарықты құрылымдық зерттеуді мемлекеттік немесе жеке кәсіпорындардың,
жергілікті, ұлттық немесе халықаралық компаниялардың, дәстүрлі немесе жаңа,
маркіленген немесе маркіленбеген өнімдердің бәсекелестерін анықтаудан
бастау керек. Нарыққа енген жаңа қатысушылардың (болашақ бәсекелестер)
мүмкіндіктері мен мәнін және тауар алмастырушылар тарапынан (мысалы, мақта
мен синтетика, алкагольсыз сусындар мен жеміс-жидек шырындары) бәсекені
бағалау керек [6, 65 б.].
Техникалық талдау. Инвестициялық жобаны техникалық талдау міндетіне
мыналар жатады:
– жоба мақсаттарының көзқарастарына неғұрлым сәйкес келетін
технологияларды анықтау;
– жергілікті жағдайларды талдау, оның ішінде шикізатқа, энергияға, жұмыс
күшіне қол жеткізуді және оның құнын;
– жобаның іске асуы мен жоспарлаудың потенциалды мүмкіндіктерін тексеру;
Техникалық талдауды, әдетте, кәсіпорынның жеке сарапшылар тобы арнайы
мамандарды шақыру арқылы жүргізеді. Техникалық талдаудың стандартты
процедурасы қолда бар жеке технологияларды талдаудан басталады. Сонымен
қатар келесі критерийлерді басшылыққа алу керек:
– технология өзін алдын ала жақсы жағынан көрсетуі тиіс, яғни
стандартты болу керек;
– технология импорттық қондырғылар мен шикізаттарға бағытталмауы
керек.
Егер өз технологиясын қолдану мүмкін болмаса, онда төмендегі
схемалардың бірі бойынша біреуімен шетелдік технология мен қондырғыларды
тарту мүмкіндігіне талдау жүргізіледі:
– шетел фирмасымен бірлескен кәсіпорын – бөлшектеп инвестицияландыру және
барлық технологиялармен қамтамасыз ету;
– технологиялық ноу-хауды іске асыратын жаңа қондырғыны сатып алу;
– Turn-kеу - қондырғы сатып алу, зауыт салу, технологиялық процесті
қалыптастыру;
– Рrоduct-in-hand - turn-kеу + кәсіпорынның қажетті дайын өнім
шығарғанға дейін персоналды оқыту;
– өндіріс үшін лицензиялар сатып алу;
– шетелдік технолог тарапынан техникалық көмек. Технология таңдау
ережесі кейбір альтернативті технологияларды кешендік талдауды және
қандай да бір агрегатталған критерийдің негізінде жақсы вариантты
таңдауды қарастырады.
Альтернативті технологиялардың ішінен таңдаудың негізгі факторлары
технологияны қолдануының келесі аспектілеріне негізделеді:
– сәйкес масштабтарда таңдалған технологияларды бұрынғы бойынша қолдану
(нақты бір нарық үшін масштабтар аса үлкен болуы мүмкін).
– шикізатқа қол жеткізушілік (потенциалды жабдықтаушылардың саны қанша,
олардың өндірістік қуаттылығы қандай, шикізаттың сапасы, шикізатты
басқа тұтынушылардың саны қанша, шикізаттың құны, жеткізудің әдісі мен
құны, қоршаған ортаға қатысты тәуекелі).
– коммуникациялар мен коммуналды қызметтер.
– технологияларды сатып отырған ұйымның патенті мен лицензиясы бар
екендігіне көз жеткізу керек.
– ең болмағанда технологияны сатушының өндіріспен серіктесе жүруі.
– технологияның жергілікті жағдайларына бейімделуі (температура,
ылғалдылық, т.с.с.).
– жүктемелік фактор (пайыз түрінде номиналды қуаттылықтан жобаның
жағдайларымен) және толық өнімділікке сәйкес, тұрақты жағдайына шығу үшін
уақыттың керектігі.
– экология мен қауіпсіздік.
– капиталдық және өндірістік шығындары.
Ең үздік техникалық шешімді таңдау үлгісі.
Жалпыланған критерий мына формула бойынша есептеледі:
G ω= ω1 G1 + ω2 G2+...+ ωn Gn
(1)
мұндағы:
ω – жеке критерийдің салмағы;
Gk – жеке критерийдің шамасы [6, 132 б.].
Критерийдің жоғарғы мәніне ие техникалық жоба ең жақсысы болып
саналады. Қарастырған мысалымызда А және D техникалық баламалары бірдей
дерлік, бірақ D басымырақ.
Қаржылық талдау. Инвестициялық жобаның бұл бөлімінің көлемді және еңбек
сыйымдылығы жоғары. Қаржылық талдаудың өзара байланысты мәселелер кешенін
қарастырайық. Инвестициялық жобалаудың қаржылық бөлімінің жалпы нұсқасы
қарапайым тізбекке негізделген:
– кәсіпорын қызметінің соңғы 3 (дұрысы 5 жыл) жыл ішіндегі
– қаржылық жағдайына талдау жасау;
– инвестициялық жобаны дайындау кезеңіндегі кәсіпорынның қаржылық
жағдайына талдау жасау;
– негізгі өнім өндірісінің залалсыздығына талдау жасау;
– инвестициялық жобаны жүзеге асыру барысындағы пайда мен
– ақша ағымдарын болжамдау;
– инвестициялық жобаның тиімділік бағасы.
Кәсіпорынның бұдан бұрынғы қызметі мен ағымдағы жағдайына
қаржылық талдау жасау әдетте кәсіпорынның пайдалылығы мен оның басқару
тиімділігін, несие қабілеттілігін, өтемпаздығын көрсететін негізгі қаржылық
коэффициенттерінің интерпретациясы мен есептеулеріне келтіріледі.
Қаржылық бөлімде кәсіпорынның өткен жылдардағы негізгі қаржылық есебін
беру және негізгі көрсеткіштерді салыстыру аса қажет. Егер инвестициялық
жоба батыстық стратегиялық инвесторды тарту үшін дайындалса, онда қаржылық
есепті беруін инвесторды тартқан батыс мемлекеттің форматтарына келтіру
керек.
Шығынсыздықты талдау негізгі өнімдерді шығару мен өткізудің өзіндік құн
құрылымын талдау бойынша жүйелік жұмыстарды және барлық шығындарының
айнымалылар (өндіріс көлемі мен сату көлемінің өзгеруіне орай өзгереді) мен
тұрақтыға (өндіріс көлемі өзгеруіне байланысты өзгермейтін) бөлінуін
қамтиды. Шығынсыздықты талдаудың негізгі мақсаты – шығынсыздық нүктесін
анықтау, яғни пайданың нольдік мәніне сәйкес келетін тауар көлемін сату.
Шығынсыздықты талдаудың маңыздылығы нақты немесе жоспарланған пайданы
инвестициялық жоба процесінде шығынсыздық нүктесі мен кәсіпорынның пайданы
алып келетін іскерлігі сенімінің кейінгі бағасымен салыстыруға негізделген.
Жобаның қаржы бөлімінің неғұрлым жауапкершілігі мол бөлігі оның
инвестициялық бөлігі болып табылады, ол мыналарды қамтиды:
– жоба бойынша кэсіпорынның инвестициялық қажеттіліктерін анықтау;
– инвестициялық қажеттіліктердің қайнар көздерін белгілеу
(және ары қарайғы ізденіс);
– инвестициялық жобаны іске асыру үшін тартылған капиталдың құнын
бағалау;
– жобаның іске асуы есебінен түсетін пайда мен ақша ағымдарын болжау;
– жоба көрсеткіштерінің тиімділігінің бағасы.
Жобаның іске асу мерзімінде оның өтелімділігін бағалау мәселесі
әдістемелік тұрғыдан өте қиын. Жобаны іске асыру нәтижесінде пайда болатын
ақша ағымының көлемі, ақшаның құны уақыт өтуіне қарай деген қағиданы
есепке ала отырып сомалық инвестиция шамасын жабуы керек. Бұл
принцип бойынша: Доллардың қазіргі құны бір жылдан кейінгі алынған
доллардың құнынан үлкен, яғни бір жыл кейін алынған әрбір жаңа ақша ағымы
бір жыл ерте алынған оған көлемі тең ақша ағымынан төмен мәнге ие.
Ақша ағымының уақытты мәнділігін өлшейтін сипаттамсы ретінде
инвестициялық жобаны іске асыру нәтижесінде алынған ақша ағымын
инвесициялаудан түскен түсімнің нормасы көрінеді.
Экономикалык талдау. Экономикалық талдау жобаның мемлекеттік байлығын
ұлғайтуға әсер етуін бағалаудан тұрады.
Экономикалық талдау міндеті қойылымының мысалын қарастырайық. С
компаниясы кез келген бір тауарды келесі шарттармен өндірсін:
– компанияға шикізатты арзан бағамен мемлекеттік ұйым сатсын;
– импортталатын қосалқы элементтерді де компанияға мемлекет
халықаралық бағалардан төмен сатсын;
– кәсіпорын өзінің жұмысшыларына еңбек ақысын мемлекеттік
стандартының деңгейінде төлесін;
– нәтижесінде кәсіпорын тауарларды мемлекеттік кәсіпорындарға
шетелдің еркін нарығындағы бағадан едәуір төмен бағамен сатады.
Міндет – мемлекеттің осындай жобаны іске асырудан табатын пайдасын
төменде көрсетілген нұсқалармен салыстыра отырып анықтау:
– комианияға шикізат пен қосалқы бөлшектерді нарықтық бағамен сату,
жұмысшыларға еңбекақыны әлемдік стандарттар бойынша төлеу, содан соң
компаниялардан тауарларды еркін бағамен сатып алу;
– ұқсас тауарларды шетелден сатып алу.
Осылайша, экономикалық талдау процесіңде бұл жобаның іске асуының
нәтижесінде түскен кәсіпорын иелерінің пайдасын емес, мемлекеттің пайдасын
анықтау керек.
Егер жобаның қаржылық үлесі белгілі болса да, экономикалық үлес өте
сирек бағаланады. Сондықтан да ірі инвестициялық жобалар үшін олардың
қаржылық тиімділігінен гөрі, экономикалық тиімділігі мен экономикалық
тартымдылығын талдау қалыптасқан. Инвестициялық жобаның экономикалық
тартымдылығын өлшеу келесі нұсқау бойынша іске асуы мүмкін.
1 қадам. Мақсаттарды таңдап, оларды өлшейді.
2 қадам. Альтернативті жобалардың әрқайсысына әр мақсатқа жету үшін
сандық өлшемін анықтайды (абсолютті мәнде немесе жақсысына қарай пайыздық
қатынаста). Әр жоба үшін кешендік (комплекстік) критерийдің салмақталған
мәнін есептейді:
G0 = 0,3 • ω1 + 0,2 • ω2+ 0,15 • ω3+ 0,2 • ω4 +0,15
ω5 (2)
3 қадам. Үздік вариантты таңдауы жалпыланған критерийдің максимум
критерийі бойынша жүргізіледі [6, 133 б.].
Экономикалық тиімділік дайын өнім мен ресурстардың мүмкін болатын сатып
алу құнымен, ішкі бағамен және мемлекеттің айырықша ерекшелігі болып
табылатын және әлемдік бағалармен және қағидалармен сәйкес келмейтін тағы
басқа нәрселерді есепке ала отырып бағаланады.
Экономикалық тиімділікті бағалаудың іріленген процедурасы мынадай түрге
ие:
– қаржылық талдаудың қорытындысын ұсыну;
– экономикалық талдау тұрғысынан шығындар мен табыстың
жаңа жіктелуін жасау;
– қаржылық мәндерді экономикалық мәндерге ауыстыру (олар сыртқы
және ішкі нарық бағасы мен шығындардың үйлеспеуіне
байланысты);
– ресурстарды қолдану және өнімдер алу үшін басқа
мүмкіндіктердің құнын бағалау;
– ішкі төлемдер бойынша барлық есептеулерді шығарып тастау
(өйткені олар мемлекеттің жалпы байлығын өзгертпейді);
– жыл сайынғы экономикалық құралдар ағымын инвестицияның бастапқы
көлемімен салыстыру (бұл нәтиже болады).
Институцноналдық талдау. Институционалдық талдау инвестициялық жобаның
ұйымдастырушылық, құқықтық, саяси және әкімшілік тұрғыда есепке алынуы мен
сәттілікпен орындалу мүмкіндігін бағалайды. Инвестициялық жобаның осы
бөлімі сандық та, қаржылық та емес болып табылады. Оның негізгі мақсаты –
инвестициялық жобамен бірге жүретін сыртқы және ішкі факторларының
жиынтығын бағалау [7, 72 б.].
Ішкі факторларды бағалау әдетте келесі нұсқау бойынша жүреді.
1. Өндірістік менеджмент мүмкіндігін талдау. Менеджменттің нашар
болуы кез келген, тіпті жақсы жобаны күйретуі мүмкін екені белгілі.
2. Еңбек ресурстарын талдау. Жобаны іске асыру үшін тартылатын
еңбек ресурстары, жобаның ішінде қолданылатын технологиялардың деңгейіне
сәйкес болуы керек. Кәсіпорын үшін жаңа отандық немесе шетелдік
технологияны қолданған жағдайда бұл мәселе өзекті болып табылады.
Кәсіпорындағы өндіріс мәдениеті жасалған жобаға сәйкес келмейтін жағдайлар
қалыптасуы мүмкін, сол кезде не жұмысшыларды оқыту, не жаңа жұмысшыларды
жалдауға тура келеді.
3. Ұйымдастырушылық құрылымын талдау. Инвестициялық жобаның осы бөлімі
неғұрлым қиын, өйткені бұл мәселе бойынша қазақстандық кәсіпорындарда
тәжірибе толығымен жоқ. Кәсіпорында қабылданған ұйымдастырушылық құрылым
жобаның дамуын ұстап қалмауы керек. Кәсіпорында шешім қабылдау процесі
қалай жүріп жатқаны мен оларды орындау жауапкершілігінің бөлінуі қалай
жүзеге асып отырғанын талдау қажет. Әзірленіп жатқан инвестициялық жобаны
басқаруды дербес басқару құрылымына бөлуіміз керек екендігін ұмытпаумыз
керек, яғни кәсіпорын бойынша иерахиялық құрылымнан матрицалық иерархиялық
басқару құрылымына тұтас өту керек.
Сыртқы факторларды талдағанда негізгі басымдылықтар келесі аспектімен
шарттасылған.
1. Мемлекеттік саясат, мұнда нақтырақ талдау үшін келесі позициялар
бөлінеді:
– тауарлар мен шикізатты импорттау және экспорттау шарттары;
– шетелдік инвесторлар үшін құралдарды салу және тауарларды
экспорттау мүмкіндіктері;
– еңбек туралы заңдар;
– қаржылық және банктік реттеудің негізгі ережелері;
– бұл позициялар батыстық стратегиялық инвесторлардың тартылуын керек
ететін жобалар үшін неғұрлым маңызды болады.
2. Мемлекеттің мақұлдауы. Берілген факторды мемлекеттің
экономикалық масштабтарының маңызды міндеттерін шешуге бағытталған ірі
инвестициялық жобалар үшін қарастыру қажет. Бұл жерде мақұлдау үшін уақыт
факторы неғұрлым маңызды. Кейде жоба техникалық, қаржылық және
экономикалық жағынан мінсіз болса да, жобаға ақшаларын қазір салуға дайын
инвесторлардың болғанымен, мемлекеттік шешім 1-2 жылға тоқтатылған
немесе кешіктірілген жағдайы ең қауіпті болып көрінеді. Нәтижесінде
инвестор ақшасын басқа жобаға салады.
Тәуекелді талдау. Тәуекелді талдаудың мәні мынада. Жіберілген сапасына
тәуелсіз болашақтың әрқашанда белгісіздік элементі бар. Мысалы,
керекті мәліметтердің көп бөлігі қаржылық талдау үшін (шығындар
элементтері, бағалар, өнімнің сатылу көлемі және т.с.с.) белгісіз болып
табылады. Болашақта болжаудың жақсы жаққа да, жаман жаққа (пайданың
төмендеуі) да өзгеруі мүмкін. Тәуекелді талдау барлық өзгерістерді, қай
жағына болса да, есепке алуды қажет етеді.
Жобаны іске асыру процесінде келесі элементтер өзгеріске ұшырауға
бейім: шикізат пен қосалқы бөлшектердің құны, капиталдық шығындардың құны,
қызмет етудің құны, сатудың құны, бағаның құны және т.с.с. Нәтижесінде
шығатын параметр, мысалы, пайда кездейсоқ болады. Тәуекел ықтималдық таралу
мен ықтималдықтар түсінігін қолданады. Сонымен тәуекел теріс пайда алу,
яғни залал шегу ықтималдығына тең. Жоба факторларының өзгеріс диапазоны
қаншалықты кең болса, жоба тәуекелділігі соншалықты жоғары.
Кейде тәуекелді талдау процесінде төмендегі нұсқау бойынша жүргізілуі
мүмкін сценарийді талдаумен шектеледі.
Инвестициялық жобаның неғұрлым белгісіз параметрлерін таңдайды.
Әр параметрдің шектік мәні үшін жоба тиімділігіне талдау жүргізеді.
Инвестициялық жобада үш сценарий ұсынылады:
– базалық;
– белсендігі неғұрлым төмен;
– белсендігі неғұрлым жоғары (міндетті түрде емес).
1.3 Инвестициялық қызметті басқару ұғымы және олардың жіктелуі
Кез келген кәсіпорынның қаржыны басқару жүйесіндегі маңызды салалардың
бірі инвестициялық қызмет болып табылады. Кәсіпорынның қаржылық ресурстары
ағымды шығындарды қаржыландыруға және инвестицияларға жұмсалады.
Инвестициялық қызметтің негізгі мақсаты, түптеп келгенде, кәсіпкерлік
табысқа немесе капитал өсіміне қол жеткізу болып табылады. Қазақстан
Республикасының заңнамасына сәйкес инвестиция дегеніміз – бұл табыс табу
мақсатында кәсіпкерлік қызмет объектілеріне салынатын ақша қаражаттары,
құнды қағаздар, мүліктер, мүліктік құқықтар, басқа да құқықтар болып
табылады.
Инвестициялар кәсіпорындардың тұрақты дамуын қамтамасыз етеді және
келесідей мәселелерді шешуге мүмкіндік береді:
– қаржылық және материалдық ресурстарды жинақтау арқылы өздерінің
кәсіпкерлік қызметін кеңейту;
– жаңа кәсіпорындарды сатып алу;
– бизнестің жаңа түрлерін меңгеру нәтижесінде өз қызметін
әртараптандыру.
Инвестицияланатын қаражаттардың меншік белгісіне қарай жеке және
мемлекеттік инвестицияларды бөліп көрсетуге болады. Жеке инвестициялар
жеке тұлғалар мен мемлекеттік меншік нысанындағы емес кәсіпорындардың
капитал салымдарын сипаттайды. Мемлекеттік инвестициялар – бұл мемлекеттік
кәсіпорындардың, сондай-ақ мемлекеттік бюджеттің және мемлекеттік бюджеттен
тыс қорлардың капитал салымдары болып табылады.
Инвестициялық жобалардың бөлінуі сан алуан негіздерге байланысты
болады. Оны 2-суреттен көруге болады.
Сурет 2 - Инвестициялық жобалардың бөліну белгілері
Ескерту – [8] әдебиетінен алынған
Кәсіпорынның инвестиция барысына қатысу сипатына қарай тікелей және
тікелей емес инвестициялар болады. Тікелей инвестициялар жағдайында
инвестор-кәсіпорынның капитал салу объектілерін таңдауда тікелей қатысуын
түсінуге болады (өзге кәсіпорындардың жарғылық қорына, құнды қағаздардың
кейбір түрлеріне капитал салу).
Тікелей емес инвестициялар барысында инвестициялау объектілерін таңдау
кезінде қаржылық дәнекершілер (брокерлік-дилерлік компаниялар) немесе
инвестициялық қорлар қатыса алады.
Кей жобалар өз-өзінен шығынға толы болса да қосымша табысты алып
келеді, ол кәсіпорынды шикізатпен қамтамасыз ету мен жартылай фабрикаттарды
алу, шикізаттың жаңа нарықтарына шығу, кей әлеуметтік әсерге қол жеткізу,
басқа жобалардың шығындарын азайту.
Болашақ инвестициялық жобаның бизнес идеясы тұжырымдалғаннан кейін,
кәсіпорын сол бизнес-идеянысын іске асыра ала ма деген сауал туындайды. Бұл
сұраққа жауап беру үшін кәсіпорынның тиісті экономикалық саласының жағдайы
мен сала шеңберіндегі кәсіпорынның салыстырмалы жағдайын талдау керек.
Жобаның көптүрлілігіне қарамастан, оларды талдау әдетте кейбір жалпы
сызбаға сәйкес келеді, ол жобаның коммерциялық, техникалық, қаржылық,
экономикалық және институционалдық орындалуын бағалайтын арнайы
бөлімшелерден тұрады. Стратегиялық инвестордың көзқарасы бойынша, дұрыс
жоба тәуекелді талдаумен аяқталуы керек.
Инвестициялық жобаның өміршендік кезеңі уақытпен өлшенеді, бұл уақытта
инвестициялық жоба жүзеге асырылады. Шетел тәжірибесінде инвестициялық
жобаның жүзеге асуы он жылдан аспайды, себебі неғұрлым инвестиция көп уақыт
жүзеге асырылса, соғұрлым оның жоспарлану кезеңі аз кепілдік береді.
Бүкіл инвестициялық қызметті басқару жүйесі кәсіпорынның инвестициялық
саясатымен негізделеді. Инвестициялық саясатты әзірлеу барысына
кәсіпорынның басқару аппараты мен қаржы бөлімінің қызметкерлері, сондай-ақ
маркетингтік, өндірістік және басқа да бөлімшелердің қызметкерлері
қатысады. Бұл өз кезегінде, кәсіпорынның бетке алған инвестициялық
бағытының келешекте дұрыс сарында жұмыс істеуіне септігін тигізеді [9, 245
б.].
Кәсіпорындар өзінің инвестициялық қызметі барысында белгілі бір
инвестициялық саясатты бетке алады. Кәсіпорынның инвестициялық саясаты
дегеніміз – бұл кәсіпорынның өз инвестициялық қызметін тиімді жүзеге асыру
арқылы табыс табуға немесе өндіріс көлемін кеңейтуге бағытталған
шараларының жиынтығы болып табылады.
Кәсіпорынның инвестициялық саясаты капитал салымдарының тиімді
объектілерге салынуын, олардың өндіріс барысын сенімді ақша ағындарымен
қамтамасыз етуге, нәтижесінде кәсіпорынның жалпы экономикалық қызметінің
тиімділігін қамтамасыз етуге арналған. Демек, инвестициялық саясат өз
кезегінде кәсіпорынның экономикалық саясатының құрамдас бөлігі болып
табылады.
Кесте 2 - Инвестициялық жобаларды дайындау және жүзеге асару
Қаржыландыруды ұйымдастыру мен инвестициялық жобаны дайындау
ИнвестициялаудАлдын-ала Бөлшектік Инвестициялық Келісім шартты
ың техника-экономтехника-экономмема рандумды бекітудегі
мүмкіндіктеріникалық бағалауикалық зерттеудайындау инвесторлармен
анықтау келісім
Жобалау мен құрылыс
Жобалау Құрылыс, құрал-жаабдықтыЖөндеу жұмыстары
сатып алу мен жөндеу
Пайдалану фазасы
Өндірісті иемдену Интенсивті эксплуатация Сату
Ескерту – [1] әдебиетінен алынған
Бірінші фазада жобаны дайындау және оны қаржыландыру көздері
қарастырылады. Ол инвестициялық жобаның мәнін айқын ашады, сонымен қатар
оның болашақтағы мүмкіндіктерін белгілейді. Бірінші фазадағы сатылай жоба
келесі суретте көрсетілген.
Сурет 3 - Инвестициялық жобаның сатылары
Ескерту – [1] әдебиетінен алынған
Жобалардың сан алуандығына қарамастан, оларды анализдеу біршама жалпы
сызба нұсқа бойынша жасалады, ол жобаның коммерциялық, техникалық,
қаржылық, экономикалық және институционалды орындалуын бақылаутын арнайы
бөлімдерден тұрады. Стратегиялық инвестордың пікірі бойынша дұрыс жоба
тәуекел анализімен аяқталуы тиіс. 3-суреттегі Жоба қабылданбайды
қарарының қолданылуы шартты сипатты болып келетіні ескеру қажет. Жоба
бастапқы түрінде қабылданбауы тиіс еді. Сондай-ақ жобаның мысалы, оның
техникалық орындалмауына байланысты түрі өзгертілуі мүмкін, өзгертілген
жобаның анализі басынан қайта басталуы тиісті.
Кәсіпорындар аталған міндеттерін жүзеге асыру үшін өзінің инвестициялық
саясатын белгілі принциптерге сүйене отырып жүргізу керек. Кәсіпорынның
инвестициялық саясатының әлемдік тәжірибеде қалыптасқан принциптері
келесідей:
– капитал салымдарын қаржыландыру көздерінінің алуан түрлі болуы;
– іріктеушілік және ұқыптылық – инвестициялық жобаларды жан-жақты талдау
нәтижесінде іріктеп, таңдап алу;
– мақсаттылық – инвестициялық бағдарламаның түпкі қажетті нәтижелерді
қамтамасыз ету мақсатында бағытталуы;
– жүйелілік – инвестициялық бағдарламаны жүзеге асыруға қажетті шаралардың
жиынтығын жалпы ұлттық экономиканың даму деңгейімен байланыстыра отырып
қалыптастыру;
Кесте 3 - Инвестициялық жобаларды қаржыландыру көздері
Қаржыландыру түрлері Қаржыландыру көздері
1 2
Жеке қаржылық ресурстар Таза пайда
Амортизациялық аударымдар
Кәсіпорындарда жоғалту түрінде
берілетін қор
Акциялардың шығарылымы
Инвесторлардың ішкі шаруащылықтық Таза пайда
резервтері
Амортизациялық аударымдар
Жинақтар
Заемдік қаржылай қорлрар Облигациялық заемдер
Банк несиесі
Бюджет несиесі
Лизингтік қаржыландыру Қаржылық лизинг
Оперативті лизинг
Қайтару лизингі
Инвестиялық ассигнация ҚР мемлекеттік бюджеті
Жергілікті бюджеты
Бюджеттен тыс қор
Шетел инвестициясы Заңгерлер мен шетел азаматтардың
капиталы
Халықаралық инвестициялар Әлемдік банк несиесі
Ескерту – [8] әдебиетінен алынған
– қамтамасыз етушілік – кез келген инвестициялық жоба қажетті ресурстардың
барлық түрімен (қаржылық, еңбектік, ақпараттық, материалдық)және қажетті
мөлшерде қамтамасыз етілуі тиіс;
– өтелімділік – салынған қаржы-қаражаттардың барынша үлкен өсіммен
қайтарылуы;
– инвестициялық белсенділікке ықпал ету мақсатында экономикалық және
ұйымдастырушылық құралдарды қолдану.
Әлемдік тәжірибеде инвестициялық жобалардың тиімділігін басқаруда
негізгі ұстанымдар ретінде келесі қағидалар саналады.
– өнім ағымын тексеру, ресурс тар мен ақша қаражаттарын басқару;
– нарық талдауларының нәтижелерін санау;
– экономикалық, әлеуметтік жобаларды жасау;
– инфляцияны есептеу;
– тәуекелділікті бағалау.
Негізгі экспортталатын тауарлардың арқасында және жалпы экономикалық
жағдайдың жақсаруына байланысты мемлекетте және отандық субьекттерде
отандық экономиканың өсуі мен дамуына және жеке өндірісінің дамуына көбірек
қаражат салуға мүмкіндіктер туды.
Инвестицияларды дұрыс басқара білу кәсіпорынның экономикалық
тиімділігіне, қаржылық тұрақтылығына, оның өз бизнес саласындағы
өміршеңдігіне айтарлықтай әсер ететіні сөзсіз. Сондықтан да, инвестициялық
қызметті басқару кәсіпорындағы қаржы менеджментінің маңызды да жауапты
міндеттерінің бірі болып табылады.
Инвестицияларды басқарудың құрамына келесілер кіреді:
– инвестицияларды мемлекеттік деңгейде басқару – бұл инвестициялық
қызметті заңды түрде реттеуді, бақылауды және ынталандыруды қажет
етеді;
– жеке инвестициялық жобаларды басқару – бұл қазіргі заман талаптарына
сай әдістер мен басқару техникасын қолдану арқылы инвестициялық жобаны
жүзеге асыру барысын жоспарлауды, ұйымдастыруды және бақылауды
қамтиды;
– жеке кәсіпорынның инвестициялық қызметін басқару – бұл кәсіпорын
тарапынан инвестициялау объектілерін таңдаумен және инвестиция барысын
бақылаумен сипатталады.
Кәсіпорын деңгейінде инвестицияларды басқарудың бірінші кезеңі – бұл
елдегі инвестициялық жағдайды (климатты) талдау. Ол келесідей
көрсеткіштерді ескереді:
– жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ), ұлттық табыстың және өнеркәсіптік
тауарлардың өндіріс көлемінің динамикасы;
– ұлттық табысты бөлудің динамикасы;
– мемлекеттің инвестициялық қызметті заңды түрде реттеуі, бақылауы және
ынталандыруы;
– инвестициялық нарықтардың, бірінші кезекте несие нарығы мен құнды
қағаздар нарығының, даму деңгейі.
Кәсіпорын деңгейінде инвестицияларды басқару капитал салымдарының ең
тиімді нұсқаларын жүзеге асыруға бағытталады. Осы орайда кәсіпорындардың
инвестицияларды басқару барысына толығырақ тоқтала кетелік (4-сурет).
Сурет - 4 Инвестицияларды басқару барысы
Ескерту – [10] әдебиетінен алынған
Келесі кезең – кәсіпорынның экономикалық даму стратегиясын ескере
отырып, оның инвестициялық қызметінің нақты бағыттарын анықтау. Бұл кезеңде
кәсіпорын инвестициялық қызметінің салалық бағытын, сонымен қатар өз
қызметінің жекелеген кезеңдеріндегі инвестициялаудың негізгі нысандарын
анықтайды.
Бұл үшін экономиканың жекелеген салаларының инвестициялық тартымдылығы,
яғни олардың конъюнктурасы, осы салалардың өнімдеріне деген сұраныстың
динамикасы мен болашағы зерттеледі.
Экономика салаларының инвестициялық тартымдылығын зерттеу барысында
жүргізілген талдау жұмыстары келесідей маңызды сұрақтарға жауап табуға
мүмкіндік береді:
– осы саланың елдегі және әлемдегі дамуының тарихи негіздері;
– бәсекелестік шарттары – салаға кіру кезіндегі бөгеттердің болуы,
саладағы бәсеклестердің өзара қатынастары, солардың өнімі тәріздес
тауарлардың пайда болу мүмкіндігі;
– өндірушілердің өндірістік қабілеті мен сатып алушылардың төлем
қабілеттілігі;
– осы салаға байланысты қолданыстағы заңнаманың негіздері.
Аталған мәліметтер бойынша осы саладағы кәсіпорындарға инвестициялар
салудың тиімділігі мен болашағы туралы қорытындылар қалыптасады.
Келесі кезең, яғни инвестициялар салудың нақты объектілерін таңдау,
инвестициялық нарықтағы ұсынысты талдаудан басталады. Содан кейін
кәсіпорынның инвестициялық қызметінің негізгі бағыттарына және экономикалық
стратегиясына сәйкес келетін жекелеген инвестициялық жобалар таңдап
алынады. Барлық таңдап алынған инвестициялық объектілер олардың
экономикалық тиімділігі жағынан талдауға алынады. Осы талдаудың қорытындысы
бойынша инвестициялық жобалар экономикалық тиімділігі (табыстылығы) бойынша
сараланып, солардың ішінен неғұрлым үлкен табыс алып келетін жобалар таңдап
алынады.
Инвестицияларды басқарудың келесі кезеңі – инвестициялардың өтімділігін
анықтау. Инвестициялық қызметті жүзеге асыру барысында кәсіпорындар
жекелеген инвестициялық объектілер бойынша инвестициялық жағдайдың өзгеруі
нәтижесінде болжамдалған табыс мөлшері күрт төмендеп кетуі мүмкін екендігін
ескерулері қажет. Сондықтан да барлық өзгерістерді жан-жақты қадағалап,
инвестициялық бағдарламадан шығып кету және капиталды қайта инвестициялау
туралы шешімдерді қажет уақытында қабылдай білу керек.
Осындай жағдайлардың пайда болу мүмкіндігін ескере отырып, әрбір
инвестициялық объект бойынша алдын-ала инвестициялардың өтімділігін
бағалап, солардың ішінен өтімділік деңгейі жоғары бағаланатын
инвестицияларды жүзеге асырған абзал.
Инвестицияларды басқарудың тағы да бір өте маңызды кезеңі –
инвестициялық ресурстардың қажетті көлемін анықтау және оларды қаржыландыру
көздерін іздестіру болып табылады. Бұл кезеңде кәсіпорынның жоспарлы
бағыттары бойынша инвестициялық қызметті жүзеге асыруға қажетті қаржылық
ресурстардың жалпы көлемі анықталады. Инвестициялық ресурстарға деген
мұқтаждықтарға сүйене отырып, оларды қаржыландыру көздері анықталады.
Кәсіпорынның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 5
1.1 Инвестициялық жоба: түсінігі, тұжырымдамасы, түрлері 5
1.2 Инвестициялық жобалар және оларды талдау 11
1.3 Инвестициялық қызметті басқару ұғымы және олардың жіктелуі 17
2 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ 29
2.1 Тәуекелдік жағдайынды инвестициялық жобаларды талдау әдістері мен
модельдері 29
2.2 Кәсіпорынның инвестициялық қызметін тиімділігін талдау көрсеткіштері
36
Қорытынды 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 62
КІРІСПЕ
Кәсіпорындардың экономикалық және қаржылық тұрақтылығын және әрі қарай
дамуын анықтайтын шешуші факторлардың бірі – бұл оның инвестициялық
белсенділігі. Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастарға көшкелі бері
жүргізілген экономикалық бетбұрыстар халық шаруашылығының негізгі буыны
болып саналатын кәсіпорындардың құқықтық, қаржылық-экономикалық және
әлеуметтік жағдайын, олардың шаруашылық және азаматтық жүйелердегі
дәрежесін айтарлықтай өзгерістерге ұшыратты.
Жеке меншікте, аралас, акционерлік меншікте құрылған миллиондаған
кәсіпорындар пайда болды және қазіргі таңда қызмет етуде, көбею үстінде,
даму барысында. Осылардың барлығы кәсіпорындардың инвестициялық қызметін
ұйымдастыру және басқару механизмінің өзгеруіне себеп болды.
Кәсіпорындардың инвестициялық қызметі олардың экономикалық өсуінің, ішкі
және сыртқы нарықтарда бәсекелестікке қабілетті болуының алғы шарттарының
бірі болып табылатындығы сөзсіз.
Кәсіпорындардың инвестициялық саясаты мүмкін болған инвестициялық
жобалардың ішінен өзінің стратегиялық мақсаттарына сай нұсқаларын таңдап
ала білумен сипатталады. Сонымен қатар, инвестициялық саясат жобаларды
қаржыландырудың оңтайлы көздерін тартуды, оларды тиімді орналастыруды,
нәтжижесінде инвестициялық табыс табуды немесе капитал өсімін қамтамасыз
етуі керек. Сондықтан да инвестицияларды дұрыс басқару қазіргі таңдағы
көкейтесті мәселелердің бірі болып отыр.
Диплом жұмысының мақсаты кәсіпорындардың инвестициялық қызметін басқару
негіздеріне сүйене отырып, инвестициялық сипаттағы тиімді шешімдер
қабылдаудың әдістері мен модельдерін игеру болып табылады.
Құрылыс саласына инвестиция салу инвестициялық жобалаумен тікелей
байланысты. Жобаға салынған инвестицияның тиімділігін бағалау жобалау
жұмыстарының тәжірибесінде маңызды және қажетті құрамдас бөлім болып
табылады. Оған тұрғын үй құрылысы саласындағы инвестициялық-құрылыстық
қызметке кері әсерін тигізетін бірқатар факторлар ықпал етеді, атап
айтқанда: тұрғын үй саласының әлеуметтік-экономикалық тұрақсыздыққа барынша
бейім болуы; әдістемелік және нормативті қамтамасыз етудің жаңа шарттары
мен талаптарына сәйкес болмауы; тұрғын үй құрылысында құрылыс қызметін
реттеу мен басқарудың экономикалық әдістерінің жетілдірілмеуі; құрылыста
және пайдалануда келісім-шарттық жүйенің дамымауы (тұрғын үй құрылысы
саласында маманданған ұйымның болмауы); инвестициялық-құрылыстық қызметке
қатысушылар құрамының қызығушылықтарының толық ескерілмеуі; ұйым қызметін
жобалауды ұйымдастыру тәжірибесінің және тәсілдерінің жетілдірілмеуі және
т.б.
Инвестициялық қызмет мақсаттылығының экономикалық дағдарыс кезіндегі
әдістемесі рыноктық экономиканың талаптарына негізделеді, сондықтан
инвестиция немесе мақсаттылығының критерийі оның тиімділігін бағалау болып
табылады.
Аталған және басқа да себептер мәселенің өзектілігін анықтайды және
тұрғын үй саласы нысандарын жобалау мен құрылысының тиімділігін бағалауды
тереңдетуге бағытталған зерттеулер жүргізуді қажет етеді.
Тұрғын үй саласы жобаларын бағалау механизмін жетілдірудің қаржылық,
статистикалық, сақтандыру, ұйымдық-салалық және экономикалық негіздерін
онан әрі зерттеу, тиімділікті арттыру шарттарын қалыптастыру және оларды
шаруашылық субъектілерін басқаруда қолдану қажеттілігі жұмыстың тақырыбы
мен бағытын айқындайды.
Инвестициялық жобаның өміршендік кезеңі уақытпен өлшенеді, бұл уақытта
инвестициялық жоба жүзеге асырылады. Шетел тәжірибесінде инвестициялық
жобаның жүзеге асуы он жылдан аспайды, себебі неғұрлым инвестиция көп уақыт
жүзеге асырылса, соғұрлым оның жоспарлану кезеңі аз кепілдік береді.
Бүкіл инвестициялық қызметті басқару жүйесі кәсіпорынның инвестициялық
саясатымен негізделеді. Инвестициялық саясатты әзірлеу барысына
кәсіпорынның басқару аппараты мен қаржы бөлімінің қызметкерлері, сондай-ақ
маркетингтік, өндірістік және басқа да бөлімшелердің қызметкерлері
қатысады. Бұл өз кезегінде, кәсіпорынның бетке алған инвестициялық
бағытының келешекте дұрыс сарында жұмыс істеуіне септігін тигізеді.
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Инвестициялық жоба: түсінігі, тұжырымдамасы, түрлері
Халықаралық тәжірибеде кәсіпорынның даму жоспары бизнес-жоспар ретінде
көрсетіледі, ол негізінен кәсіпорынның даму жоспарының құрылымдастырылған
сипаты болып табылады.Егер жоба инвестицияны тартумен байланысты болса,
онда ол инвестициялық жоба деп аталады.
Жалпы түсінігі бойынша жоба – бұл белгілі бір мақсатқа көзделетін
кәсіпорынның іскерлігін жақсарту жайлы арнайы ұсыныс.
Жобаларды әдетте тактикалық және стратегиялық деп бөледі. Стратегиялық
жобаның қатарына меншік түрінің өзгерісін (арендалық кәсіпорынды,
акционерлік қоғамды, жеке кәсіпорынды құру) немесе өндіріс сипатының
түбегейлі (жаңа өнім өндірісі, толық автоматтандырылған өндіріске көшу)
өзгерісін қарастыратын жобаларды жатқызамыз. Тактикалық жобалар, әдетте,
шығарылатын өнім көлемінің өзгеруімен, өнім сапасын жоғарылатумен және
қондырғыларды жаңартуымен байланысты болады.
Қазақстанның тәжірибесінде жоба түсінігі жаңа ұғым емес. Жаңа
экономикалық жағдайларда кәсіпорын, яғни оның иелері және жоғары басқару
құрамы өз келешектерін өз бетінше шешеді. Мұндай іскерлік инвестициялық
жобалау тұрғысынан ерекше ұйымдастырылуы тиіс.
Инвестициялық жобалардың талдауы олардың жіктеулеріне негізделуі қажет,
оны біз 1-кестеден көре аламыз.
Инвестициялық жобаның негізгі бөлімдері:
– инвестициялық жобаның қысқаша сипаттамасы.
– жобаның негізгі идеясы.
– нарықты талдау және маркетинг тұжырымдамасы.
– инвестициялық жобаны орындау процесіне қажетті материалдық
ресурстардың көлемін негіздеу.
– жобаның орындалуының техникалық негізіне сипаттама.
– жобаның тұрған жері.
– басқаруды ұйымдастыру.
– қажетті еңбек ресурстары.
– жобаның орындалу кестесі.
– жобаны қаржымен қаржылануына сипаттама және оның тиімділігін бағалау.
Кәсіпорынның нақты бір жобаға қатысты инвестициялық іскерлігінің жалпы
реттелуі жобалық цикл түрінде қалыптасады және ол цикл келесі кезеңдерге
ие:
1. Жобаның тұжырымдалуы – бұл кезеңде кәсіпорын
жетекшілерінің жоғары құрамы кәсіпорынның ағымдағы
жағдайына талдау жасап, кәсіпорынның ары қарай дамуының
пайдалы бағыттарын анықтайды. Талдау нәтижесі бизнес
идеясы түрінде рәсімделіп, кәсіпорынның неғұрлым маңызды
міндеттерін шешуге бағытталады. Бұл кезеңде идеяны
жүзеге асыруға қатысты едәуір дәлелді аргументтер болуы
тиіс. Егер олардың барлығы бірдей дәрежеде пайдалы және
іске асырымды болса, онда даярлаудың соңғы кезеңінде
олардың ішінен неғұрлым тиімдірегін қабылдау үшін бір
мезгілде бірнеше инвестициялық жобалар әзірленеді.
2. Жобаны дайындау - жобаның бизнес-идеясы бірінші
тексерілімнен өткеннен кейін, оң немесе теріс деген
нақты шешімді қабылдауға болғанға дейін оны ары қарай
дамыту керек. Бұл кезеңде жоба жоспарының барлық
бағыттарында – коммерциялық, техникалық, қаржылық,
экономикалық, институционалдық және тағы басқа – оны
бірте-бірте нақтылау мен жетілдіру талап етіледі.
Жобаның жекелеген міндеттерін шешу үшін бастапқы
ақпараттарды іздеу немесе жинақтау аса маңызды болып
табылады.
3. Жобаны сараптау - жобаны жүзеге асыру алдында оның
білікті сараптамасы – жобаның өмірлік циклына аса
қажетті саты жүргізілу қажет. Егер жоба негізінен
стратегиялық инвестор есебінен қаржыландырылатын
(несиелік, тікелей) болса, онда инвестордың өзі
сараптама жүргізеді, мысалы, болашақта жобаны іске асыру
процесінде ақшаның көп бөлігін жоғалтудан гөрі, бұл
кезеңде беделді бір консалтингтік фирмаға ақшаның кейбір
бөлігін жұмсауы мүмкін. Егер кәсіпорын инвестициялық
жобаны негізінен өз ақша құралдарының көмегімен іске
асыруды жоспарласа, онда жобаның негізгі жағдайларының
дұрыстығын тексеру үшін де сараптама қажет.
4. Жобаны жүзеге асыру - бұл кезең бизнес-идеяның дамуынан
бастап, жобаның іске қосылу мезетіне дейін толық
қамтиды. Мұнда қызметтің барлық түрінің орындалуын
қадағалау және мемлекеттің ішіндегі реттеуші органдар
мен шетелдік немесе отандық инвесторларының бақылауы
кіреді.
5. Нәтижелерді бағалау - бұл жобаның соңында, сондай-ақ
жобаны орындау процесі кезінде жүргізіледі. Бұл қызмет
түрінің негізгі мақсаты жобаға салынған идеялар мен
олардың іс жүзіндегі орындалу дәрежесі арасындағы нақты
кері байланысты алу болып табылады.
Кесте 1 – Белгілері бойынша инвестиция түрлерін талдау
Белгілері Түрлері
1 2
1. Қажетті инвестицияның көлемі - Кіші жоба
бойынша - Мега жоба
2. Жобаны жүзеге асыру мерзімі - Қысқа
бойынша - Орта
- Ұзақ
3. Тәуекелге қатысты - Тәуекелді
- Тәуекелсіз
4. Жобаның қатысушысы бойынша - Мемлекеттік
- Біріккен
- Шетел инвесторлар
1-кестенің жалғасы
1 2
5. Ақша ағымының түрі бойынша - Жай
- Жай емес
6. Жобалар арасындағы - Тәуелсіз
қарым-қатынастары бойынша - Өзара бірін-бірі жоққа шығару
- Орнын толтыру
- Өзара әсер ету
Ескерту – [1] әдебиетінен алынған
Шетелдік тәжірибеде кездесетін инвестициялық жобалардың негізгі түрлері
төменде келтірілген:
– тұрақты масштабтағы бизнестің табиғи жалғасуы
ретінде ескірген қондырғыларды ауыстыру. Әдетте,
осыған ұқсас жобалар ұзақ және күрделі
дәлелдемелерді, шешім қабылдауды талап етеді.
– ағымдағы өндірістік шығындарды азайту мақсатында
қондырғыларды ауыстыру. Осындай жобалардың мақсаты –
жұмыс істеп жатқан қондырғының орнына неғұрлым
жетілгенін қолдану.
– өнім шығаруды арттыру және қызмет көрсету нарығын
кеңейту. Жобалардың бұл түрі әдетте кәсіпорын
басқармасының жоғарғы деңгейі қабылдайтын жауапты
шешімді талап етеді.
– жаңа өнім шығару мақсатында кәсіпорынды кеңейту.
Жобалардың бұл түрі жаңа стратегиялық шешімдердің
нәтижесі болып табылады және бизнестің мәнінің
өзгерісін қозғауы мүмкін. Жобалардың осы түрлерін
әзірлеген кезде жіберілген қате кәсіпорынды неғұрлым
сәтсіз жағдайларға алып келетінін атап өткен жөн.
– экологиялық жүгі бар жобалар. Экологиялық жүгі бар
жобалар өздерінің табиғаты бойынша қоршаған ортаны
ластауымен әрқашан байланысты болғандықтан, талдаудың
осы бөлігі барынша қиын болып табылады.
– шешім қабылдаудағы маңыздылығы аса жоғары емес
жобалардың түрі. Мұндай жобалар жаңа офис салу, жаңа
автомобиль сатып алу және тағы басқаларды қамтиды.
Болашақ инвестициялық жобаның бизнес-идеясы тұжырымдалғаннан кейін,
кәсіпорын сол бизнес-идеясын жүзеге асыры ала ма деген сұрақ туады. Ол үшін
кәсіпорынның тиісті экономикалық саласының жағдайы мен сала шеңберіндегі
кәсіпорынның салыстырмалы жағдайын талдау керек. Батыстық жобаларды талдау
тіжірибесінде төмендегі критерийлерді қолданады:
– саланың жетілуі;
– кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігі (оның нарықтағы жағдайы).
Саланың жетілуін оны даму жағдайының 4 түрінің біреуіне жатқызу арқылы
талдау қалыптасқан: эмбрионалдық, өспелілік, жетілген немесе ескірген.
Екінші критерийге сәйкес, кәсіпорынның тиісті сала шеңберінде оның
бәсеке қабілеттілігін орнату керек. Басқаша айтқанда, тауар мен қызмет
көрсетудің мақсатты нарығында берілген кәсіпорынның басқа кәсіпорындармен
салыстырмалы жағдайын анықтау.
Кәсіпорынның жетілу критерийі мен бәсекелік қабілетін салыстыру арқылы
кәсіпорынның өмір сүру циклының матрицасын құруға болады және ол матрица
конструктивті сипатқа ие болады: кәсіпорынның жағдайын қалыптастырып қана
қоймай, ары қарай дамуы бойынша қағидалық кеңестер береді [2, 57 б.].
Жобаның көп түрлiлiгiне қapaмaстaн, оларды талдау әдетте кейбiр жалпы
сызбаға сәйкес келедi, ол жобаның коммерциялық, техникалық, қаржылық,
экономикалық және институционалдық орындалуын бaғалайтын арнайы
бөлiмшелерден тұрады. Стратегиялық инвестордың көзқарасы бойынша, дұрыс
жоба тәуекелдi талдаумен аяқталуы керек. Сызбада қолданылатын жоба
қабылданбайды резолюциясы шарттық сипаттa болатынын атап өткен жөн.
Шыңдығында да жоба бастапқы қалпымен қабылданбауы қажет. Сонымен қатар
жобаның түpi, мысалы, оның техникалық орындалмауы жағынан өзгеруi мүмкiн
және жаңартылған жобаны талдау басынан басталуы керек [3, 67 б.].
Жобаны алдын-ала әзірлеу және талдау кезеңі: Болашақ инвестициялық
жобаның бизнес-идеясын тұжырымдаған соң,бұл идеяны кәсіпорын іс жүзінде
іске асыра алады ма деген сұрақ туады. Бұл сұраққа жауап беру үшін
кәсіпорынның қарасты экономика саласын талдау қажет. Мұндай талдау
инвестициялық жобаны алдын-ала әзірлеу және талдау мазмұнын құрайды. Батыс
елдерінің практикасында келесі критерилерді қолданады:
– саланың кемелділігі;
– кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі (оның нарықтағы орны).
Саланың кемелділігін анализдеуді оның дамудың мына төрт жағдайының
біреуіне жатқызып қарастырады: эмбриональді, өсуші, кемелдік және
қартайған.
Екінші критерий бойынша, кәсіпорынның қандай салаға жататынына сәйкес
сол саладағы бәсекеге қабілеттілігін анықтау қажет. Басқа сөзбен айтсақ,
бұл кәсіпорынды заттар мен қызметтер нарығындағы басқа кәсіпорындармен
салыстырады. Кәсіпорынның негізі алты жағдайын қолданады: басымдық,
күштілігі, қолайлығы, тұрақсыздығы, әлсіздігі, тіршілік етуге
қабілетсіздігі. Саланың кәмелеттік және бәсекеге қабілеттілігін салыстырып
кәсіпорынның тіршілік циклінің қалыптамасын құруға болады, ол құрылымды
сипатты болып тек кәсіпорынның жағдайын белгілеп қана қоймай, сондай-ақ ары
қарай дамуының қағидалық ұсыныстарын жасайды.
Жобаны алдын ала талдау кезеңінің соңғы нәтижесі – көрсетілген
критерийлер бойынша нақты кәсіпорынның жағдайын белгілеу болып табылады,
яғни, кәсіпорынның қалыптамадағы нақты орнын көрсету.
Алдын ала талдау кезеңі аса ұзақ болмауы тиіс, ал нәтижелер оның
алдындағы кезеңде шығарылады да, сапалы бағаларда негізделеді. Бұл кезең
кем дегенде мына екі себептермен қажет:
– стратегиялық инвестормен ары қарай жұмыс істегенде саланың
кемелдігі және кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі туралы
мәселелер міндетті түрде қарастырылады, сондықтан оған алдын-
ала дайын болу қажет;
– егер кәсіпорын менеджерлері талдауды қолға алмаса, оны
стратегиялық инвестордың өзі жасайды, ал оның нәтижелері
қолайлы болмауы мүмкін.
Жобаның коммерциялық орындалуын бағалау - инвестиция алдындағы зерттеу
жүргізуде қорытынды звеносы. Ол барлық өткен этаптардан алынған және
талдаудан өткен ақпараттарға негізделуі керек. Коммерциялық бағалау
инвестициялық жобаның интегралдық жағдайын көрсетуі қажет [1, 49-58 бб.].
Инвестициялық жобаның коммерциялық қызығушылығында екі критерий бар:
– қаржылық дербестігі (қаржылық баға);
– тиімділік (экономикалық баға).
Бірінші жағдайда, жобаны іске асыру барысында өтімділік талданады
(төлем қабілеттілігі). Екіншіден жобаның сатып алушылық құндылығының сақтап
қалуында, салынған қаражаттар және де олардың қайтадамып өсуі. 1-суретте
әрбір критерий бойынша бірнеше әдіс берілген.
Сурет 1 - Инвестициялық жобаның коммерциялық бағалануы
Ескерту – [1] әдебиетінен алынған
Мамандардың көпшілігі инвестициялық жобалардың тиімділігін басқарудың
және бағалаудың бірнеше әдістерін уақыт факторын есептей отырып анықтайды:
– статистикалық әдіс (уақыт есептелмейді);
– динамикалық әдістер;
– ақша ағымдарын дисконттауға негізделген.
Завлин П.Н., Васиьев А.В., Кноль А.И., және де Сироткин В.Б.
жұмыстарында бұл класификация топтастырылатын көрсеткіштер түріне қарай
келесі бағалау әдістеріне ұсынған:
– натуралды, құндық;
– абсолютті, қатынасты;
– уақытты, комплексті;
– бірліктік.
Тәжірибеде әртүрлі әдістер жиынтығы жекелеп қолданылмайды, олар бір-
бірін толықтыра отырып пайдалынады, ол жоба туралы жан жақты мәлімет алуға
мүмкіндік береді.
Капиталдық салымдардың негізгілері ретінде келесі критерийлер
пайдалынады:
– таза дисконтталған табыс;
– табыстылық индексі;
– қайтарымдылық мерзімі.
Біздің ойымызша, сәйкес келетін термин – абсолютті көрсеткіш,
өйткені ол көрсеткіштің мағынасын едәуір нақты айқындап тұр [4, 126-127
бб.].
Стратегиялық тұрғыдан инвестициялар кәсіпорындардың дамуын, техникалық
жарақтануын және экономикалық өсуін анықтайтын негізгі буын болып табылады.
Елімізде болған соңғы жылдардағы өзгерістерге байланысты кәсіпорындар үшін
де біршама қолайлы инвестициялық жағдай қалыптасты. 2003жылы 8-қаңтарда
қабылданған Қазақстан Республикасының Инвестициялар туралы Заңы
инвестицияларды ынталандырудың экономикалық негіздері мен принциптерін
анықтап, еліміздегі инвестициялық жағдайды одан әрі жақсартуға бағытталған.
Сонымен қатар отандық кәсіпорындардың инвестициялық қызметін жетілдіруге
кедергі болатын бірқатар, әлі де болса шешуін таппаған, мәселелер бар:
– ұлттық экономиканың шикізат көздеріне бағытталғандығы;
– өңдеуші өнеркәсіптің өнімділік деңгейінің төмендігі;
– ішкі нарықтағы тауарларға деген тұтынушылық сұраныстың төмендігі;
– өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымның жете дамымағандығы;
– кәсіпорындардың жалпы техникалық және технологиялық жағынан артта
қалғандығы;
ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарға жұмсалатын
инвестициялық шығындардың төмен деңгейі және т.с.с.
1.2 Инвестициялық жобалар және оларды талдау
Қазіргі уақыттағы саяси-экономикалық тұрақсыздық пен макроэкономикалық
жағдайлар, инфляцияның жоғары қарқыны инвестициялық жобаларды жүзеге
асыруға қиындықтар туғызып отыр.
Жоба бастапқы қалпымен қабылданбауы қажет. Сонымен қатар жобаның түрі,
мысалы, оның техникалық орындалмауы жағынан өзгеруі мүмкін және жаңартылған
жобаны талдау басынан басталуы керек [5, 34 б.].
Жобалық талдау келесі бөліктерден тұрады:
– жобалық талдауды маркетингтік тұрғыдан қарастыру;
– жобалық талдаудың техникалық қырларын анықтау;
– жобаның қаржылық талдауын және экономикалык талдауын
айқындау;
– жобаның институцноналдық талдау жолдарын көрсету
– жобаны тәуекелді талдау арқылы сараптау.
Жобаны маркетингтік талдау. Маркетингтік талдауда да, тұтынушыпар мен
бәсекелестерді талдау болуы қажет. Тұтынушыларды талдау тұтынушылардың
сұранымын, нарықтың потенциалды сегменттері мен сатып алу процесінің
сипатын анықтауы керек. Ол үшін жобаны жасаушы нарықты мұқият зерттеп, оған
әсер ететін институционалды шектеулер мен нарық құрылымының шеңберінде
негізгі бәсекелестерін талдау керек. Маркетинггік талдау нәтижесінің
негізінде маркетингтік жоспар құрылады. Ол жоспарда өнімді әзірлеу
стратегиясы, баға белгілеу, тауардың нарыққа жылжуы мен өтуі анықталуы
тиіс. Бұл аралас маркетинг элементтері тұтасқа бірігіп, нарықта өнімге
неғұрлым бәсекеге ыңғайлы жағдай жасауы керек. Маркетингтік жоспар фирманың
басқа да шығаратын өнімдерінің бар болуын және фирма қызметінің
ұйымдастырушылық, қаржылық, өндірістік және жабдықтау аспектілерін есепке
алу керек. Маркетингтік жоспар шеңберінде мүмкіндігінше бәсекелестерінің
әрекеттерін және оның осы жоспардың орындалу мүмкіндігіне тигізетін әсерін
болжау керек.
Маркетингтік талдау сұранысты алдын ала болжауды қамтиды. Инвестициялық
жобаны даярлау барысында жобаның дәлдігін қалаулы дәлдікке жету
шығындарымен салыстыра отырып анықтау керек. Шешім қабылдау процесі
белгісіздік жағдайында іске асса да, дұрыс болжау осы белгісіздік дәрежесін
азайтады.
Инвестициялық жобалаудың барлық маркетингтік аспектілерін қарастырудың
мүмкін еместігін түсіне отырып, маркетингтің негізгі мағыналық бөлімдеріне
тоқталайық. Маркетингтің барлық сұрақтарының түйісуі келесі
блоктарды атап көрсетуге мүмкіндік береді: нарықты талдау, бәсекелік
ортаны талдау, өнімнің маркетингтік жоспарын жасау. Аталған бөлімдердің
қажетті шарты қолданылатын ақпараттардың шынайылығы болып табылады. Төменде
көрсетілген блоктардың қысқаша сипаттамасы көрсетілген.
Нарықты зерттеу мақсаты - тұтынушылардың сұранымын анықтау, маркетинг
бойынша шешім қабылдауды жеделдету және сапаны жоғарылату үшін нарық
сегменттері мен сатып алу процесін анықтау. Сұрыныс пен өнімді өткізуді
талдауда келесі сұрақтар қарастырылуы керек:
Потенциалды сатып алушы кім? Өнімді сатып алу себептері қандай? Сатып
алу қалай жүргізіледі? Қандай ақпараттар керек және оларды қалай жинауға
болады?
Нарықты құрылымдық зерттеуді мемлекеттік немесе жеке кәсіпорындардың,
жергілікті, ұлттық немесе халықаралық компаниялардың, дәстүрлі немесе жаңа,
маркіленген немесе маркіленбеген өнімдердің бәсекелестерін анықтаудан
бастау керек. Нарыққа енген жаңа қатысушылардың (болашақ бәсекелестер)
мүмкіндіктері мен мәнін және тауар алмастырушылар тарапынан (мысалы, мақта
мен синтетика, алкагольсыз сусындар мен жеміс-жидек шырындары) бәсекені
бағалау керек [6, 65 б.].
Техникалық талдау. Инвестициялық жобаны техникалық талдау міндетіне
мыналар жатады:
– жоба мақсаттарының көзқарастарына неғұрлым сәйкес келетін
технологияларды анықтау;
– жергілікті жағдайларды талдау, оның ішінде шикізатқа, энергияға, жұмыс
күшіне қол жеткізуді және оның құнын;
– жобаның іске асуы мен жоспарлаудың потенциалды мүмкіндіктерін тексеру;
Техникалық талдауды, әдетте, кәсіпорынның жеке сарапшылар тобы арнайы
мамандарды шақыру арқылы жүргізеді. Техникалық талдаудың стандартты
процедурасы қолда бар жеке технологияларды талдаудан басталады. Сонымен
қатар келесі критерийлерді басшылыққа алу керек:
– технология өзін алдын ала жақсы жағынан көрсетуі тиіс, яғни
стандартты болу керек;
– технология импорттық қондырғылар мен шикізаттарға бағытталмауы
керек.
Егер өз технологиясын қолдану мүмкін болмаса, онда төмендегі
схемалардың бірі бойынша біреуімен шетелдік технология мен қондырғыларды
тарту мүмкіндігіне талдау жүргізіледі:
– шетел фирмасымен бірлескен кәсіпорын – бөлшектеп инвестицияландыру және
барлық технологиялармен қамтамасыз ету;
– технологиялық ноу-хауды іске асыратын жаңа қондырғыны сатып алу;
– Turn-kеу - қондырғы сатып алу, зауыт салу, технологиялық процесті
қалыптастыру;
– Рrоduct-in-hand - turn-kеу + кәсіпорынның қажетті дайын өнім
шығарғанға дейін персоналды оқыту;
– өндіріс үшін лицензиялар сатып алу;
– шетелдік технолог тарапынан техникалық көмек. Технология таңдау
ережесі кейбір альтернативті технологияларды кешендік талдауды және
қандай да бір агрегатталған критерийдің негізінде жақсы вариантты
таңдауды қарастырады.
Альтернативті технологиялардың ішінен таңдаудың негізгі факторлары
технологияны қолдануының келесі аспектілеріне негізделеді:
– сәйкес масштабтарда таңдалған технологияларды бұрынғы бойынша қолдану
(нақты бір нарық үшін масштабтар аса үлкен болуы мүмкін).
– шикізатқа қол жеткізушілік (потенциалды жабдықтаушылардың саны қанша,
олардың өндірістік қуаттылығы қандай, шикізаттың сапасы, шикізатты
басқа тұтынушылардың саны қанша, шикізаттың құны, жеткізудің әдісі мен
құны, қоршаған ортаға қатысты тәуекелі).
– коммуникациялар мен коммуналды қызметтер.
– технологияларды сатып отырған ұйымның патенті мен лицензиясы бар
екендігіне көз жеткізу керек.
– ең болмағанда технологияны сатушының өндіріспен серіктесе жүруі.
– технологияның жергілікті жағдайларына бейімделуі (температура,
ылғалдылық, т.с.с.).
– жүктемелік фактор (пайыз түрінде номиналды қуаттылықтан жобаның
жағдайларымен) және толық өнімділікке сәйкес, тұрақты жағдайына шығу үшін
уақыттың керектігі.
– экология мен қауіпсіздік.
– капиталдық және өндірістік шығындары.
Ең үздік техникалық шешімді таңдау үлгісі.
Жалпыланған критерий мына формула бойынша есептеледі:
G ω= ω1 G1 + ω2 G2+...+ ωn Gn
(1)
мұндағы:
ω – жеке критерийдің салмағы;
Gk – жеке критерийдің шамасы [6, 132 б.].
Критерийдің жоғарғы мәніне ие техникалық жоба ең жақсысы болып
саналады. Қарастырған мысалымызда А және D техникалық баламалары бірдей
дерлік, бірақ D басымырақ.
Қаржылық талдау. Инвестициялық жобаның бұл бөлімінің көлемді және еңбек
сыйымдылығы жоғары. Қаржылық талдаудың өзара байланысты мәселелер кешенін
қарастырайық. Инвестициялық жобалаудың қаржылық бөлімінің жалпы нұсқасы
қарапайым тізбекке негізделген:
– кәсіпорын қызметінің соңғы 3 (дұрысы 5 жыл) жыл ішіндегі
– қаржылық жағдайына талдау жасау;
– инвестициялық жобаны дайындау кезеңіндегі кәсіпорынның қаржылық
жағдайына талдау жасау;
– негізгі өнім өндірісінің залалсыздығына талдау жасау;
– инвестициялық жобаны жүзеге асыру барысындағы пайда мен
– ақша ағымдарын болжамдау;
– инвестициялық жобаның тиімділік бағасы.
Кәсіпорынның бұдан бұрынғы қызметі мен ағымдағы жағдайына
қаржылық талдау жасау әдетте кәсіпорынның пайдалылығы мен оның басқару
тиімділігін, несие қабілеттілігін, өтемпаздығын көрсететін негізгі қаржылық
коэффициенттерінің интерпретациясы мен есептеулеріне келтіріледі.
Қаржылық бөлімде кәсіпорынның өткен жылдардағы негізгі қаржылық есебін
беру және негізгі көрсеткіштерді салыстыру аса қажет. Егер инвестициялық
жоба батыстық стратегиялық инвесторды тарту үшін дайындалса, онда қаржылық
есепті беруін инвесторды тартқан батыс мемлекеттің форматтарына келтіру
керек.
Шығынсыздықты талдау негізгі өнімдерді шығару мен өткізудің өзіндік құн
құрылымын талдау бойынша жүйелік жұмыстарды және барлық шығындарының
айнымалылар (өндіріс көлемі мен сату көлемінің өзгеруіне орай өзгереді) мен
тұрақтыға (өндіріс көлемі өзгеруіне байланысты өзгермейтін) бөлінуін
қамтиды. Шығынсыздықты талдаудың негізгі мақсаты – шығынсыздық нүктесін
анықтау, яғни пайданың нольдік мәніне сәйкес келетін тауар көлемін сату.
Шығынсыздықты талдаудың маңыздылығы нақты немесе жоспарланған пайданы
инвестициялық жоба процесінде шығынсыздық нүктесі мен кәсіпорынның пайданы
алып келетін іскерлігі сенімінің кейінгі бағасымен салыстыруға негізделген.
Жобаның қаржы бөлімінің неғұрлым жауапкершілігі мол бөлігі оның
инвестициялық бөлігі болып табылады, ол мыналарды қамтиды:
– жоба бойынша кэсіпорынның инвестициялық қажеттіліктерін анықтау;
– инвестициялық қажеттіліктердің қайнар көздерін белгілеу
(және ары қарайғы ізденіс);
– инвестициялық жобаны іске асыру үшін тартылған капиталдың құнын
бағалау;
– жобаның іске асуы есебінен түсетін пайда мен ақша ағымдарын болжау;
– жоба көрсеткіштерінің тиімділігінің бағасы.
Жобаның іске асу мерзімінде оның өтелімділігін бағалау мәселесі
әдістемелік тұрғыдан өте қиын. Жобаны іске асыру нәтижесінде пайда болатын
ақша ағымының көлемі, ақшаның құны уақыт өтуіне қарай деген қағиданы
есепке ала отырып сомалық инвестиция шамасын жабуы керек. Бұл
принцип бойынша: Доллардың қазіргі құны бір жылдан кейінгі алынған
доллардың құнынан үлкен, яғни бір жыл кейін алынған әрбір жаңа ақша ағымы
бір жыл ерте алынған оған көлемі тең ақша ағымынан төмен мәнге ие.
Ақша ағымының уақытты мәнділігін өлшейтін сипаттамсы ретінде
инвестициялық жобаны іске асыру нәтижесінде алынған ақша ағымын
инвесициялаудан түскен түсімнің нормасы көрінеді.
Экономикалык талдау. Экономикалық талдау жобаның мемлекеттік байлығын
ұлғайтуға әсер етуін бағалаудан тұрады.
Экономикалық талдау міндеті қойылымының мысалын қарастырайық. С
компаниясы кез келген бір тауарды келесі шарттармен өндірсін:
– компанияға шикізатты арзан бағамен мемлекеттік ұйым сатсын;
– импортталатын қосалқы элементтерді де компанияға мемлекет
халықаралық бағалардан төмен сатсын;
– кәсіпорын өзінің жұмысшыларына еңбек ақысын мемлекеттік
стандартының деңгейінде төлесін;
– нәтижесінде кәсіпорын тауарларды мемлекеттік кәсіпорындарға
шетелдің еркін нарығындағы бағадан едәуір төмен бағамен сатады.
Міндет – мемлекеттің осындай жобаны іске асырудан табатын пайдасын
төменде көрсетілген нұсқалармен салыстыра отырып анықтау:
– комианияға шикізат пен қосалқы бөлшектерді нарықтық бағамен сату,
жұмысшыларға еңбекақыны әлемдік стандарттар бойынша төлеу, содан соң
компаниялардан тауарларды еркін бағамен сатып алу;
– ұқсас тауарларды шетелден сатып алу.
Осылайша, экономикалық талдау процесіңде бұл жобаның іске асуының
нәтижесінде түскен кәсіпорын иелерінің пайдасын емес, мемлекеттің пайдасын
анықтау керек.
Егер жобаның қаржылық үлесі белгілі болса да, экономикалық үлес өте
сирек бағаланады. Сондықтан да ірі инвестициялық жобалар үшін олардың
қаржылық тиімділігінен гөрі, экономикалық тиімділігі мен экономикалық
тартымдылығын талдау қалыптасқан. Инвестициялық жобаның экономикалық
тартымдылығын өлшеу келесі нұсқау бойынша іске асуы мүмкін.
1 қадам. Мақсаттарды таңдап, оларды өлшейді.
2 қадам. Альтернативті жобалардың әрқайсысына әр мақсатқа жету үшін
сандық өлшемін анықтайды (абсолютті мәнде немесе жақсысына қарай пайыздық
қатынаста). Әр жоба үшін кешендік (комплекстік) критерийдің салмақталған
мәнін есептейді:
G0 = 0,3 • ω1 + 0,2 • ω2+ 0,15 • ω3+ 0,2 • ω4 +0,15
ω5 (2)
3 қадам. Үздік вариантты таңдауы жалпыланған критерийдің максимум
критерийі бойынша жүргізіледі [6, 133 б.].
Экономикалық тиімділік дайын өнім мен ресурстардың мүмкін болатын сатып
алу құнымен, ішкі бағамен және мемлекеттің айырықша ерекшелігі болып
табылатын және әлемдік бағалармен және қағидалармен сәйкес келмейтін тағы
басқа нәрселерді есепке ала отырып бағаланады.
Экономикалық тиімділікті бағалаудың іріленген процедурасы мынадай түрге
ие:
– қаржылық талдаудың қорытындысын ұсыну;
– экономикалық талдау тұрғысынан шығындар мен табыстың
жаңа жіктелуін жасау;
– қаржылық мәндерді экономикалық мәндерге ауыстыру (олар сыртқы
және ішкі нарық бағасы мен шығындардың үйлеспеуіне
байланысты);
– ресурстарды қолдану және өнімдер алу үшін басқа
мүмкіндіктердің құнын бағалау;
– ішкі төлемдер бойынша барлық есептеулерді шығарып тастау
(өйткені олар мемлекеттің жалпы байлығын өзгертпейді);
– жыл сайынғы экономикалық құралдар ағымын инвестицияның бастапқы
көлемімен салыстыру (бұл нәтиже болады).
Институцноналдық талдау. Институционалдық талдау инвестициялық жобаның
ұйымдастырушылық, құқықтық, саяси және әкімшілік тұрғыда есепке алынуы мен
сәттілікпен орындалу мүмкіндігін бағалайды. Инвестициялық жобаның осы
бөлімі сандық та, қаржылық та емес болып табылады. Оның негізгі мақсаты –
инвестициялық жобамен бірге жүретін сыртқы және ішкі факторларының
жиынтығын бағалау [7, 72 б.].
Ішкі факторларды бағалау әдетте келесі нұсқау бойынша жүреді.
1. Өндірістік менеджмент мүмкіндігін талдау. Менеджменттің нашар
болуы кез келген, тіпті жақсы жобаны күйретуі мүмкін екені белгілі.
2. Еңбек ресурстарын талдау. Жобаны іске асыру үшін тартылатын
еңбек ресурстары, жобаның ішінде қолданылатын технологиялардың деңгейіне
сәйкес болуы керек. Кәсіпорын үшін жаңа отандық немесе шетелдік
технологияны қолданған жағдайда бұл мәселе өзекті болып табылады.
Кәсіпорындағы өндіріс мәдениеті жасалған жобаға сәйкес келмейтін жағдайлар
қалыптасуы мүмкін, сол кезде не жұмысшыларды оқыту, не жаңа жұмысшыларды
жалдауға тура келеді.
3. Ұйымдастырушылық құрылымын талдау. Инвестициялық жобаның осы бөлімі
неғұрлым қиын, өйткені бұл мәселе бойынша қазақстандық кәсіпорындарда
тәжірибе толығымен жоқ. Кәсіпорында қабылданған ұйымдастырушылық құрылым
жобаның дамуын ұстап қалмауы керек. Кәсіпорында шешім қабылдау процесі
қалай жүріп жатқаны мен оларды орындау жауапкершілігінің бөлінуі қалай
жүзеге асып отырғанын талдау қажет. Әзірленіп жатқан инвестициялық жобаны
басқаруды дербес басқару құрылымына бөлуіміз керек екендігін ұмытпаумыз
керек, яғни кәсіпорын бойынша иерахиялық құрылымнан матрицалық иерархиялық
басқару құрылымына тұтас өту керек.
Сыртқы факторларды талдағанда негізгі басымдылықтар келесі аспектімен
шарттасылған.
1. Мемлекеттік саясат, мұнда нақтырақ талдау үшін келесі позициялар
бөлінеді:
– тауарлар мен шикізатты импорттау және экспорттау шарттары;
– шетелдік инвесторлар үшін құралдарды салу және тауарларды
экспорттау мүмкіндіктері;
– еңбек туралы заңдар;
– қаржылық және банктік реттеудің негізгі ережелері;
– бұл позициялар батыстық стратегиялық инвесторлардың тартылуын керек
ететін жобалар үшін неғұрлым маңызды болады.
2. Мемлекеттің мақұлдауы. Берілген факторды мемлекеттің
экономикалық масштабтарының маңызды міндеттерін шешуге бағытталған ірі
инвестициялық жобалар үшін қарастыру қажет. Бұл жерде мақұлдау үшін уақыт
факторы неғұрлым маңызды. Кейде жоба техникалық, қаржылық және
экономикалық жағынан мінсіз болса да, жобаға ақшаларын қазір салуға дайын
инвесторлардың болғанымен, мемлекеттік шешім 1-2 жылға тоқтатылған
немесе кешіктірілген жағдайы ең қауіпті болып көрінеді. Нәтижесінде
инвестор ақшасын басқа жобаға салады.
Тәуекелді талдау. Тәуекелді талдаудың мәні мынада. Жіберілген сапасына
тәуелсіз болашақтың әрқашанда белгісіздік элементі бар. Мысалы,
керекті мәліметтердің көп бөлігі қаржылық талдау үшін (шығындар
элементтері, бағалар, өнімнің сатылу көлемі және т.с.с.) белгісіз болып
табылады. Болашақта болжаудың жақсы жаққа да, жаман жаққа (пайданың
төмендеуі) да өзгеруі мүмкін. Тәуекелді талдау барлық өзгерістерді, қай
жағына болса да, есепке алуды қажет етеді.
Жобаны іске асыру процесінде келесі элементтер өзгеріске ұшырауға
бейім: шикізат пен қосалқы бөлшектердің құны, капиталдық шығындардың құны,
қызмет етудің құны, сатудың құны, бағаның құны және т.с.с. Нәтижесінде
шығатын параметр, мысалы, пайда кездейсоқ болады. Тәуекел ықтималдық таралу
мен ықтималдықтар түсінігін қолданады. Сонымен тәуекел теріс пайда алу,
яғни залал шегу ықтималдығына тең. Жоба факторларының өзгеріс диапазоны
қаншалықты кең болса, жоба тәуекелділігі соншалықты жоғары.
Кейде тәуекелді талдау процесінде төмендегі нұсқау бойынша жүргізілуі
мүмкін сценарийді талдаумен шектеледі.
Инвестициялық жобаның неғұрлым белгісіз параметрлерін таңдайды.
Әр параметрдің шектік мәні үшін жоба тиімділігіне талдау жүргізеді.
Инвестициялық жобада үш сценарий ұсынылады:
– базалық;
– белсендігі неғұрлым төмен;
– белсендігі неғұрлым жоғары (міндетті түрде емес).
1.3 Инвестициялық қызметті басқару ұғымы және олардың жіктелуі
Кез келген кәсіпорынның қаржыны басқару жүйесіндегі маңызды салалардың
бірі инвестициялық қызмет болып табылады. Кәсіпорынның қаржылық ресурстары
ағымды шығындарды қаржыландыруға және инвестицияларға жұмсалады.
Инвестициялық қызметтің негізгі мақсаты, түптеп келгенде, кәсіпкерлік
табысқа немесе капитал өсіміне қол жеткізу болып табылады. Қазақстан
Республикасының заңнамасына сәйкес инвестиция дегеніміз – бұл табыс табу
мақсатында кәсіпкерлік қызмет объектілеріне салынатын ақша қаражаттары,
құнды қағаздар, мүліктер, мүліктік құқықтар, басқа да құқықтар болып
табылады.
Инвестициялар кәсіпорындардың тұрақты дамуын қамтамасыз етеді және
келесідей мәселелерді шешуге мүмкіндік береді:
– қаржылық және материалдық ресурстарды жинақтау арқылы өздерінің
кәсіпкерлік қызметін кеңейту;
– жаңа кәсіпорындарды сатып алу;
– бизнестің жаңа түрлерін меңгеру нәтижесінде өз қызметін
әртараптандыру.
Инвестицияланатын қаражаттардың меншік белгісіне қарай жеке және
мемлекеттік инвестицияларды бөліп көрсетуге болады. Жеке инвестициялар
жеке тұлғалар мен мемлекеттік меншік нысанындағы емес кәсіпорындардың
капитал салымдарын сипаттайды. Мемлекеттік инвестициялар – бұл мемлекеттік
кәсіпорындардың, сондай-ақ мемлекеттік бюджеттің және мемлекеттік бюджеттен
тыс қорлардың капитал салымдары болып табылады.
Инвестициялық жобалардың бөлінуі сан алуан негіздерге байланысты
болады. Оны 2-суреттен көруге болады.
Сурет 2 - Инвестициялық жобалардың бөліну белгілері
Ескерту – [8] әдебиетінен алынған
Кәсіпорынның инвестиция барысына қатысу сипатына қарай тікелей және
тікелей емес инвестициялар болады. Тікелей инвестициялар жағдайында
инвестор-кәсіпорынның капитал салу объектілерін таңдауда тікелей қатысуын
түсінуге болады (өзге кәсіпорындардың жарғылық қорына, құнды қағаздардың
кейбір түрлеріне капитал салу).
Тікелей емес инвестициялар барысында инвестициялау объектілерін таңдау
кезінде қаржылық дәнекершілер (брокерлік-дилерлік компаниялар) немесе
инвестициялық қорлар қатыса алады.
Кей жобалар өз-өзінен шығынға толы болса да қосымша табысты алып
келеді, ол кәсіпорынды шикізатпен қамтамасыз ету мен жартылай фабрикаттарды
алу, шикізаттың жаңа нарықтарына шығу, кей әлеуметтік әсерге қол жеткізу,
басқа жобалардың шығындарын азайту.
Болашақ инвестициялық жобаның бизнес идеясы тұжырымдалғаннан кейін,
кәсіпорын сол бизнес-идеянысын іске асыра ала ма деген сауал туындайды. Бұл
сұраққа жауап беру үшін кәсіпорынның тиісті экономикалық саласының жағдайы
мен сала шеңберіндегі кәсіпорынның салыстырмалы жағдайын талдау керек.
Жобаның көптүрлілігіне қарамастан, оларды талдау әдетте кейбір жалпы
сызбаға сәйкес келеді, ол жобаның коммерциялық, техникалық, қаржылық,
экономикалық және институционалдық орындалуын бағалайтын арнайы
бөлімшелерден тұрады. Стратегиялық инвестордың көзқарасы бойынша, дұрыс
жоба тәуекелді талдаумен аяқталуы керек.
Инвестициялық жобаның өміршендік кезеңі уақытпен өлшенеді, бұл уақытта
инвестициялық жоба жүзеге асырылады. Шетел тәжірибесінде инвестициялық
жобаның жүзеге асуы он жылдан аспайды, себебі неғұрлым инвестиция көп уақыт
жүзеге асырылса, соғұрлым оның жоспарлану кезеңі аз кепілдік береді.
Бүкіл инвестициялық қызметті басқару жүйесі кәсіпорынның инвестициялық
саясатымен негізделеді. Инвестициялық саясатты әзірлеу барысына
кәсіпорынның басқару аппараты мен қаржы бөлімінің қызметкерлері, сондай-ақ
маркетингтік, өндірістік және басқа да бөлімшелердің қызметкерлері
қатысады. Бұл өз кезегінде, кәсіпорынның бетке алған инвестициялық
бағытының келешекте дұрыс сарында жұмыс істеуіне септігін тигізеді [9, 245
б.].
Кәсіпорындар өзінің инвестициялық қызметі барысында белгілі бір
инвестициялық саясатты бетке алады. Кәсіпорынның инвестициялық саясаты
дегеніміз – бұл кәсіпорынның өз инвестициялық қызметін тиімді жүзеге асыру
арқылы табыс табуға немесе өндіріс көлемін кеңейтуге бағытталған
шараларының жиынтығы болып табылады.
Кәсіпорынның инвестициялық саясаты капитал салымдарының тиімді
объектілерге салынуын, олардың өндіріс барысын сенімді ақша ағындарымен
қамтамасыз етуге, нәтижесінде кәсіпорынның жалпы экономикалық қызметінің
тиімділігін қамтамасыз етуге арналған. Демек, инвестициялық саясат өз
кезегінде кәсіпорынның экономикалық саясатының құрамдас бөлігі болып
табылады.
Кесте 2 - Инвестициялық жобаларды дайындау және жүзеге асару
Қаржыландыруды ұйымдастыру мен инвестициялық жобаны дайындау
ИнвестициялаудАлдын-ала Бөлшектік Инвестициялық Келісім шартты
ың техника-экономтехника-экономмема рандумды бекітудегі
мүмкіндіктеріникалық бағалауикалық зерттеудайындау инвесторлармен
анықтау келісім
Жобалау мен құрылыс
Жобалау Құрылыс, құрал-жаабдықтыЖөндеу жұмыстары
сатып алу мен жөндеу
Пайдалану фазасы
Өндірісті иемдену Интенсивті эксплуатация Сату
Ескерту – [1] әдебиетінен алынған
Бірінші фазада жобаны дайындау және оны қаржыландыру көздері
қарастырылады. Ол инвестициялық жобаның мәнін айқын ашады, сонымен қатар
оның болашақтағы мүмкіндіктерін белгілейді. Бірінші фазадағы сатылай жоба
келесі суретте көрсетілген.
Сурет 3 - Инвестициялық жобаның сатылары
Ескерту – [1] әдебиетінен алынған
Жобалардың сан алуандығына қарамастан, оларды анализдеу біршама жалпы
сызба нұсқа бойынша жасалады, ол жобаның коммерциялық, техникалық,
қаржылық, экономикалық және институционалды орындалуын бақылаутын арнайы
бөлімдерден тұрады. Стратегиялық инвестордың пікірі бойынша дұрыс жоба
тәуекел анализімен аяқталуы тиіс. 3-суреттегі Жоба қабылданбайды
қарарының қолданылуы шартты сипатты болып келетіні ескеру қажет. Жоба
бастапқы түрінде қабылданбауы тиіс еді. Сондай-ақ жобаның мысалы, оның
техникалық орындалмауына байланысты түрі өзгертілуі мүмкін, өзгертілген
жобаның анализі басынан қайта басталуы тиісті.
Кәсіпорындар аталған міндеттерін жүзеге асыру үшін өзінің инвестициялық
саясатын белгілі принциптерге сүйене отырып жүргізу керек. Кәсіпорынның
инвестициялық саясатының әлемдік тәжірибеде қалыптасқан принциптері
келесідей:
– капитал салымдарын қаржыландыру көздерінінің алуан түрлі болуы;
– іріктеушілік және ұқыптылық – инвестициялық жобаларды жан-жақты талдау
нәтижесінде іріктеп, таңдап алу;
– мақсаттылық – инвестициялық бағдарламаның түпкі қажетті нәтижелерді
қамтамасыз ету мақсатында бағытталуы;
– жүйелілік – инвестициялық бағдарламаны жүзеге асыруға қажетті шаралардың
жиынтығын жалпы ұлттық экономиканың даму деңгейімен байланыстыра отырып
қалыптастыру;
Кесте 3 - Инвестициялық жобаларды қаржыландыру көздері
Қаржыландыру түрлері Қаржыландыру көздері
1 2
Жеке қаржылық ресурстар Таза пайда
Амортизациялық аударымдар
Кәсіпорындарда жоғалту түрінде
берілетін қор
Акциялардың шығарылымы
Инвесторлардың ішкі шаруащылықтық Таза пайда
резервтері
Амортизациялық аударымдар
Жинақтар
Заемдік қаржылай қорлрар Облигациялық заемдер
Банк несиесі
Бюджет несиесі
Лизингтік қаржыландыру Қаржылық лизинг
Оперативті лизинг
Қайтару лизингі
Инвестиялық ассигнация ҚР мемлекеттік бюджеті
Жергілікті бюджеты
Бюджеттен тыс қор
Шетел инвестициясы Заңгерлер мен шетел азаматтардың
капиталы
Халықаралық инвестициялар Әлемдік банк несиесі
Ескерту – [8] әдебиетінен алынған
– қамтамасыз етушілік – кез келген инвестициялық жоба қажетті ресурстардың
барлық түрімен (қаржылық, еңбектік, ақпараттық, материалдық)және қажетті
мөлшерде қамтамасыз етілуі тиіс;
– өтелімділік – салынған қаржы-қаражаттардың барынша үлкен өсіммен
қайтарылуы;
– инвестициялық белсенділікке ықпал ету мақсатында экономикалық және
ұйымдастырушылық құралдарды қолдану.
Әлемдік тәжірибеде инвестициялық жобалардың тиімділігін басқаруда
негізгі ұстанымдар ретінде келесі қағидалар саналады.
– өнім ағымын тексеру, ресурс тар мен ақша қаражаттарын басқару;
– нарық талдауларының нәтижелерін санау;
– экономикалық, әлеуметтік жобаларды жасау;
– инфляцияны есептеу;
– тәуекелділікті бағалау.
Негізгі экспортталатын тауарлардың арқасында және жалпы экономикалық
жағдайдың жақсаруына байланысты мемлекетте және отандық субьекттерде
отандық экономиканың өсуі мен дамуына және жеке өндірісінің дамуына көбірек
қаражат салуға мүмкіндіктер туды.
Инвестицияларды дұрыс басқара білу кәсіпорынның экономикалық
тиімділігіне, қаржылық тұрақтылығына, оның өз бизнес саласындағы
өміршеңдігіне айтарлықтай әсер ететіні сөзсіз. Сондықтан да, инвестициялық
қызметті басқару кәсіпорындағы қаржы менеджментінің маңызды да жауапты
міндеттерінің бірі болып табылады.
Инвестицияларды басқарудың құрамына келесілер кіреді:
– инвестицияларды мемлекеттік деңгейде басқару – бұл инвестициялық
қызметті заңды түрде реттеуді, бақылауды және ынталандыруды қажет
етеді;
– жеке инвестициялық жобаларды басқару – бұл қазіргі заман талаптарына
сай әдістер мен басқару техникасын қолдану арқылы инвестициялық жобаны
жүзеге асыру барысын жоспарлауды, ұйымдастыруды және бақылауды
қамтиды;
– жеке кәсіпорынның инвестициялық қызметін басқару – бұл кәсіпорын
тарапынан инвестициялау объектілерін таңдаумен және инвестиция барысын
бақылаумен сипатталады.
Кәсіпорын деңгейінде инвестицияларды басқарудың бірінші кезеңі – бұл
елдегі инвестициялық жағдайды (климатты) талдау. Ол келесідей
көрсеткіштерді ескереді:
– жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ), ұлттық табыстың және өнеркәсіптік
тауарлардың өндіріс көлемінің динамикасы;
– ұлттық табысты бөлудің динамикасы;
– мемлекеттің инвестициялық қызметті заңды түрде реттеуі, бақылауы және
ынталандыруы;
– инвестициялық нарықтардың, бірінші кезекте несие нарығы мен құнды
қағаздар нарығының, даму деңгейі.
Кәсіпорын деңгейінде инвестицияларды басқару капитал салымдарының ең
тиімді нұсқаларын жүзеге асыруға бағытталады. Осы орайда кәсіпорындардың
инвестицияларды басқару барысына толығырақ тоқтала кетелік (4-сурет).
Сурет - 4 Инвестицияларды басқару барысы
Ескерту – [10] әдебиетінен алынған
Келесі кезең – кәсіпорынның экономикалық даму стратегиясын ескере
отырып, оның инвестициялық қызметінің нақты бағыттарын анықтау. Бұл кезеңде
кәсіпорын инвестициялық қызметінің салалық бағытын, сонымен қатар өз
қызметінің жекелеген кезеңдеріндегі инвестициялаудың негізгі нысандарын
анықтайды.
Бұл үшін экономиканың жекелеген салаларының инвестициялық тартымдылығы,
яғни олардың конъюнктурасы, осы салалардың өнімдеріне деген сұраныстың
динамикасы мен болашағы зерттеледі.
Экономика салаларының инвестициялық тартымдылығын зерттеу барысында
жүргізілген талдау жұмыстары келесідей маңызды сұрақтарға жауап табуға
мүмкіндік береді:
– осы саланың елдегі және әлемдегі дамуының тарихи негіздері;
– бәсекелестік шарттары – салаға кіру кезіндегі бөгеттердің болуы,
саладағы бәсеклестердің өзара қатынастары, солардың өнімі тәріздес
тауарлардың пайда болу мүмкіндігі;
– өндірушілердің өндірістік қабілеті мен сатып алушылардың төлем
қабілеттілігі;
– осы салаға байланысты қолданыстағы заңнаманың негіздері.
Аталған мәліметтер бойынша осы саладағы кәсіпорындарға инвестициялар
салудың тиімділігі мен болашағы туралы қорытындылар қалыптасады.
Келесі кезең, яғни инвестициялар салудың нақты объектілерін таңдау,
инвестициялық нарықтағы ұсынысты талдаудан басталады. Содан кейін
кәсіпорынның инвестициялық қызметінің негізгі бағыттарына және экономикалық
стратегиясына сәйкес келетін жекелеген инвестициялық жобалар таңдап
алынады. Барлық таңдап алынған инвестициялық объектілер олардың
экономикалық тиімділігі жағынан талдауға алынады. Осы талдаудың қорытындысы
бойынша инвестициялық жобалар экономикалық тиімділігі (табыстылығы) бойынша
сараланып, солардың ішінен неғұрлым үлкен табыс алып келетін жобалар таңдап
алынады.
Инвестицияларды басқарудың келесі кезеңі – инвестициялардың өтімділігін
анықтау. Инвестициялық қызметті жүзеге асыру барысында кәсіпорындар
жекелеген инвестициялық объектілер бойынша инвестициялық жағдайдың өзгеруі
нәтижесінде болжамдалған табыс мөлшері күрт төмендеп кетуі мүмкін екендігін
ескерулері қажет. Сондықтан да барлық өзгерістерді жан-жақты қадағалап,
инвестициялық бағдарламадан шығып кету және капиталды қайта инвестициялау
туралы шешімдерді қажет уақытында қабылдай білу керек.
Осындай жағдайлардың пайда болу мүмкіндігін ескере отырып, әрбір
инвестициялық объект бойынша алдын-ала инвестициялардың өтімділігін
бағалап, солардың ішінен өтімділік деңгейі жоғары бағаланатын
инвестицияларды жүзеге асырған абзал.
Инвестицияларды басқарудың тағы да бір өте маңызды кезеңі –
инвестициялық ресурстардың қажетті көлемін анықтау және оларды қаржыландыру
көздерін іздестіру болып табылады. Бұл кезеңде кәсіпорынның жоспарлы
бағыттары бойынша инвестициялық қызметті жүзеге асыруға қажетті қаржылық
ресурстардың жалпы көлемі анықталады. Инвестициялық ресурстарға деген
мұқтаждықтарға сүйене отырып, оларды қаржыландыру көздері анықталады.
Кәсіпорынның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz