Мемлекеттін наық жағдайы үшін жауапкешілігі
Жоспар
Кіріспе
4
1 Мемлекекттік әлеуметтік саясаттың теориясы және методикалық
негізі
1.1 Әлеуметтік саясат туралы түсінігі және манызы
6
1.2 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің экономикалық манызы
11
1.3 Халықты мемлекеттік әлеуметтік қорғаудың шетелдік тәжіребесі
13
2 Категориялар бойынша тұрғындарды әлеуметтік қорғау
саласындағы мемлекеттік әлеуметтік саясатты жасау және іске асыру
2.1 Халықты әлеуметтік қорғаудың заманауй жағдайы
17
2.2 Әлеуметтік саясат механизімін құру және оны қаржыландыру
23
2.3 Павлодар қаласында халықты әлеуметтік қорғау саласын
қаржымен қамтамасыз ету талдауы
36
2.4 Павлодар қаласында әлеуметтік саясатты жетілдіру бойынша
іс- шаралар
45
3 Халықты қорғау жүйесінің даму болашағы
3.1 Әлеуметтік саясаты жүеге асырудың проблемалары (Павлодар
қаласы мысалында)
56
3.2 Халықты қорғау жүйесінің даму перспективалары
58
Қорытынды
61
Қолданылған әдебиеттер тізімі
63
Кіріспе
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы категориялар бойынша тұрғындарды
әлеуметтік қорғау саласындағы мемлекеттік әлеуметтік саясатты жасау және
іске асыру деп аталады.
Жалпы Әлеуметтік корғау жалпы мағынада, мемлекеттін әлеуметтік
саясаттын мақсаттарымен басымды міндеттерін іске асыру бойынша қызметі
болып табылады, қоғамнын әр бір мүшесіне басты әлеуметтік құқықтарын
қамтамасыз ететін заннамамен бекітілген экономикалық, құқықтық және
әлеуметтік кепілдіктерін іске асыру бойынша. Тар мағынада бұл –
тұрғындардын ең әлеуметтік осал топтарын қолдау үшін экономикалық, құқықтық
және үйымдық белгілері бар мақсатты - нақты іс шаралар кешені.
Қазақстан Республикасынын қалыптасып және дамып отырған нарықтық
шаруашылығында мемлекеттін әлеуметтік бағытталған экономикасынын ең
ауқымды міңтеттері, мемлекеттін тиімді әлеуметтік саясаттын стратегиясын
жасау және қоғамның барлық санаттарын әлеуметтік қорғау бойынша қызметі
болып табылады. Онын жүзеге асыру нысыны болып, елдегі экономикалық
қатынастырынын бапрық салаларын қамтып алатын әлеуметтік саясат түріндегі
мелекеттін іс - әрекет бейнесі болып табылды
Әлеуметтік қорғаудын құқықтық негіздері әлеуметтік көмек жүйесін
реттеу шаралардың заңнамалық бөлімін жүзеге асырады: Кепіл, қағида,
міңдеттер, функцияларды үйлестіру. Әлеуметтік қорғау саясаты экономикалық
және бюджеттік саясатпен бірлесіп қарастырылады, ал әлеуметтік қорғау мен
жұмыс нарығынын механизиминін арасындаға байланыс әлеуметтік саясат
стратегиясын жүзеге асыру кезінде ескеріліп атырады.
Қазақстанның әлеуметтік саясатының стратегиялық мақсаты болып
әлеуметтік бағдарланған экономиканың қалыптасуы болып табылады.
Экономиканың әлеуметтік бағдары ең алдымен (тұтынушының) өндірістің
тұтынушыға бағынуын, халықтың көптеген қажеттіліктерін қамтамасыз етуді
білдіреді, дәл осы дамыған нарықтық механизмі бар экономикаға тән.
Сондықтан адам үшін экономиканы құрудың қажетті шарты нарықтық реформаны
жалғастыру болып табылады. Мемлекет халықтың материалды жағдайы үшін
жүргізілген реформалардың кері әсерлерін азайтуға және позитивті әсерлерін
күшейтуге ұмтылуы керек, ал бұл үшін реформалар жүйелі, әрбір кезеңнің
жүзеге асырылуынан алдын – ала саналған нәтижемен жүргізілуі қажет.
Мемлекеттік әлеуметтік саясаттың мәні – әлеуметтік топтар арасындағы
қарым-қатынастарды қолдау, қоғам мүшелерінің әл-ауқатын, өмірлік деңгейін
жоғарылату үшін жағдайлар жасау, қоғамдық өндіріске қатысу үшін
экономикалық ынталардың қалыптасуында әлеуметтік кепілдіктер құру. Осыған
байланысты, қоғамдық өндірістің шарттарын реттеу мақсатында мемлекет пен
жүргізілетін іс-шараның құрамды бөлігі ретінде жүзеге асатын мемлекеттің
әлеуметтік саясаты тұтасымен елдегі жалпы экономикалық ахуалмен тығыз
байланысты. Мемлекеттің әлеуметтік саясатын айта отырып, біз үкіметтің,
қоғамның әртүрлі мүшелері мен топтарының кірістерін үлестіруге және қайта
үлестіруге бағытталған іс-әрекетін түсінеміз. Осылай әлеуметтік саясатты
тар мағынада түсіндіруге болады. Ал кең мағынада әлеуметтік саясат бұл
қоғамның әлеуметтік тұрақтылығын қамтамасыз етуге негізделген
макроэкономикалық реттеу бағыттарының бірі.
Бұл дипломдық жұмыстын мақсаты болып – Павлодар қаласанда азаматтарды
әлеуметтік қорғаумен деңгейін көтеру мен табыстарды арттыру, мемлекет
тарапынан көрсетілетін көмек түрлерін анықтап, көрсету.
Дипломдық жұмыстын басты барысы:
- Әлеуметтік саясат дегеніміз не, қандай қызмет атқаратының анықтау;
- Категориялар бойынша тұрғындарды әлеуметтік қорғау саласындағы
мемлекеттік әлеуметтік саясатты жасау және іске асыруды анықтау;
- Халықты әлеуметтік қорғаудың заманауй жағдайын анықтау;
- Әлеуметтік саясаты жүеге асырудың проблемалары мен даму болашағын
анықтау.
1 Мемлекекттік әлеуметтік саясаттың теориясы және методикалық негізі
1.1 Әлеуметтік саясат туралы жалпы түсініктеме
Әлеуметтік саясат ол (ағылш. social politicy; лат. Socialis -
общеатенный; связанный с жизнью людей).
Халықтың, оның негізгі жіктерінің, топтары мен санаттарының тұрмыс
жағдайына ықпал етумен байланысты жалпы мемлекеттік саясат бөлігі. Қамтитын
тараулары: табысты реттеу, жұмыспен қамту, әлеуметтік қамсыздандыру
саясаты; білім беру және денсаулык сақтау аяларындағы саясат; тұрғын үй
саясаты, т. б. Әлеуметтік саясат адамға, оның халықаралық және ұлттық
заңнамада көзделген құқықтарын қорғауға бағдарланған. Әлеуметтік саясаттың
мақсаты — кез келген коғамныңжоғары құндылығы ретіндегі адамды қолдау және
дамыту. Әлеуметтік саясат үлгісінің нақты іске асырылуы саяси құрылысқа,
экономилық даму деңгейіне,меншік қатынастарына, басқару құрылымына,
мәдениетке, ағлаққа, тарих пен дәстүрлердің ерекшеліктеріне байланысты.
Әлеуметтік саясат өндірістік қоғамдық өнімді бөлуге негізделеді.
Әлеуметтік саясат – бұл тұрғындардың әлеуметтік жағдайын толығымен, сондай-
ақ оны құраушы класстарды, деңгейлерді (қабаттардың), әлеуметтік,
әлеуметтік–демографиялық, әлеуметтік професионалды топтарды, әлеуметтік
бірлестіктерді (жанұялар, халықтар, қала, аудан, аймақ тұрғындары) өзгерту
және сақтау мақсатындағы әлеуметтік топтардың өзара арақатынасы.
Әлеуметтік саясаттың басты нысаны – халық және халықтың әртүрлі
бөліктерінің әлеуметтік жағдайы.
Әлеуметтік жағдай – бұл тұрғындардың және оның құрама бөліктерінің
тіршілік әрекетінің негізгі мінездемесі.
Әлеуметтік жағдай тіршіліктің қоғамдық жағдайларын және қоғам
бөліктерінің құрылымдық дамуын қалыптастыратын жүйенің өте маңызды
факторларының әсері ретінде қалыптасады.
Әлеуметтік жағдайды қалыптастыратын қоғамдық жағдайлардың ішіндегі ең
маңыздылары мыналар:
- Қоғамдық құрылыс. Мұнда қоғамдық рольдердің негізгі үлестірімі
бірінші кезекте қанаушылар мен қаналушыларға бөлу, үстемдік ету мен бағыну
бекітілген.
- Қоғамдағы билік. Әлеуметтік тұрақтылықты ұстап тұрушы әдіс ретінде.
Тікелей диктатурадан әлеуметтік серіктестікке дейін өзгеретін биліктегі
үстемдік етуші топтың басымдылық немесе үстемдік үлгісі өте маңызды.
- Шаруашылықтағы билік. (меншік) Меншік – бұл әкімшіл-шаруашылық
қатынастар, яғни шаруашылықта маңызды шешімді қабылдаушылар мен оларды
орындаушыларға бөлу. Мүлікті бөлу билеуші мен бағынушылардың арасында
көрініс табады. Меншіктің негізгі анықтаушылары болып мүлік емес, әкімшіл-
шаруашылық қатынастар табылады.
- Экономикалық жағдай – тіршілік пен дамуды қамтамасыз ететін,
әлеуметтік топтар мен бірлестіктердің әлеуметтік жағдайларының қалыпты
эволюциясын суреттеуге қажетті жағдайлардың жиынтығы. Мұнда тек қана
кірістер емес, сондай-ақ білім, денсаулық сақтау, коммуналды – тұрмыстық
қызметтермен, үймен қамтамасыз ету, жабдықтау жағдайлары кіреді.
- Экологиялық қауіпсіздік – өндірістік сферадағы, тұрғылықты
жерлердегі, табиғи ортадағы экологиялық қауіпсіздік деңгейлері.
- Әлеуметтік қауіп - қатерден қорғану (әлеуметтік қорғаныс) –
қоғамдағы жағдайды сақтау мен жақсарту талаптарын қозғау кезіндегі
субьектілерге сүйемел болатын әлеуметтік тәртіп.
Әлеуметтік саясаттың мазмұнын ашу үшін кейбір маңызды аспектілердегі
өзара әрекеттерін суреттеу қажет. Ол аспектілер мыналар:
- Әлеуметтік саясатқа нақты қатысатындар, яғни оның шеңберінде нақты
әрекет етушілер мен әлеуметтік пассив субьектілерді анықтау.
- Ең беделді адамдар (класстардың, әлеуметтік топтардың).
- Субьектілердің әлеуметтік жағдайларын шешу жолдары.
- Субьектілердің қазіргі таңдағы ең маңызды әлеуметтік проблемалары
(мәселері).
Әлеуметтік саясаттағы мемлекеттің орны.
- Әлеуметтік саясаттың беделді субьектілердің мақсаттары,
стратегиялары және бағдарламалық приоритеттері.
- Әлеуметтік күштердің нақты тарихи арақатынасы.
- Әлеуметтік дамудың қалыптасқан тұрақты тенденциясы және бағыттары.
- Қоғамдағы әлеуметтік тұрақтылықтың деңгейі, оның тұрақтылығы мен
тұрақсыздығының маңызды факторлары (бұл әлеуметтік қауіпсіздік, тұрақтылық
мәселелері.
Әлеуметтік саясаттың пәні дегеніміз ғылымның құрамдас бөлігі,
заңдылықтар, қоғамның мазмұнды қарым – қатынасы, сонымен қатар қоғамдық
тәжірбиенің процестері мен факторлары. Мұнда әлеуметтік топтар жағдайына
байланысты қатынасқа түседі. Қазақстанның әлеуметтік дамуының мақсатын
саяси басқарумен анықтайды, ол жергілікті басқару органдары мен өндірістік
коллективтер көпшіліктің жағдайын жақсартуға байланысты, әлеуметтік – саяси
тұрақтылықты сақтауға байланысты қоғамдағы әлеуметтік серіктестікті
жоғарылатуға байланысты әлеуметтік мақсат пен нәтижелерге жетуге
бағытталады.
Субьективті – обьективті жағынан қарасақ әлеуметтік саясат термині
көп вариантты. Көп авторлардың көзқарасы бойынша бұл мемлекеттің әлеуметтік
сферадағы қызметі. Басқалар болса бұл түсінікке басқаша қарайды - өзі
әрекет етуші көпшіліктің барлық субьектілерінің қатынасы, шаруашылық,
басқарушылық құрылымдарының заңда негізделген мақсат пен міндетінің болуы.
Әлеуметтік саясаттың обьективті – субьективті қатынасында өзі қызмет етуші
көпшіліктің барлығы қатысады, бөлек азаматтар, белгілі – бір деңгейдің
әлеуметтік қауымдастығы. Әлеуметтік саясаттың субьектілері мемлекеттік
билік органдары, ұйымдары мен кәсіпорындары, сонымен қатар әлеуметтік
сферада қызмет ететін мемлекетік емес ұйымдар, азаматтардың қоғамдық
құрылымы мен инициативалары. Әлеуметтік саясаттың субьектілеріне мыналарды
жатқызуға болады: құқық беруші; атқарушы; сот жүйесі. Олар қоғамның
қатысуымен мемлекеттің әлеуметтік саясатының мақсатын, міндетін анықтайды
және оны жүзеге асыруға қатысады.
Кейбір зерттеушілердің ойынша обьект – бұл бағынушы, пассивті, екінші
деңгейлі басқарылушы құрылым. Оның өзінің белсенділігі мен инициативасы
болмайды. Бұл көп жағдайда олай емес, өйткені ол қоғамның өмірімен
байланысты.
Бұл контексте әлеуметтік саясаттың обьектілері қоғамның әлеуметтік
және әлеуметтік еңбек саласында кездеседі. Оның негізгі көрсеткіштеріне -
- көпшіліктің білім алуы
- денсаулығы
- жағдайы
- әлеуметтік топтардың қарым – қатынасының конструктивтілігі және
әлеуметтік тұрақтылық жатады.
Әлеуметтік саясаттың субьектілері – бұл дербес әрекет ететін
әлеуметтік топтар, олардың органдары, ұйымдары, институттары, құрылымы.
Бұл әлеуметтік категоиялы топтардан басқа әлеуметтік саясаттың
субьектілеріне осы әлеуметтік топттың мүдделеріне ұйымдық құрылымдар
жатады. Яғни, субьектілер 2-ге бөлінеді. Бастапқы субьектілер -
әлеуметтік топтардың өздері. Ал қосымша бұл олардың мүдделерін көрсететін
ұйымдық құрылымдар.
Әлеуметтік саясаттың субьектілері – бұл әлеуметтік топттар мен
азаматтар, олардың институттары, бұйымдар мен билік органдары. Ал олар
азаматтар мен әлеуметтік топтардың мүдделерін қалыптастырады, көрсетеді
және қорғайды.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты-қоғам өмірінің әлеуметтік-экономикалық
жағдайларын реттеу бойынша мемлекеттің қызмет бағыттарының бірі.
Мемлекеттік әлеуметтік саясаттың мәні – әлеуметтік топтар арасындағы
қарым-қатынастарды қолдау, қоғам мүшелерінің әл-ауқатын, өмірлік деңгейін
жоғарылату үшін жағдайлар жасау, қоғамдық өндіріске қатысу үшін
экономикалық ынталардың қалыптасуында әлеуметтік кепілдіктер құру. Осыған
байланысты, қоғамдық өндірістің шарттарын реттеу мақсатында мемлекет пен
жүргізілетін іс-шараның құрамды бөлігі ретінде жүзеге асатын мемлекеттің
әлеуметтік саясаты тұтасымен елдегі жалпы экономикалық ахуалмен тығыз
байланысты. Мемлекеттің әлеуметтік саясатын айта отырып, біз үкіметтің,
қоғамның әртүрлі мүшелері мен топтарының кірістерін үлестіруге және қайта
үлестіруге бағытталған іс-әрекетін түсінеміз. Осылай әлеуметтік саясатты
тар мағынада түсіндіруге болады. Ал кең мағынада әлеуметтік саясат бұл
қоғамның әлеуметтік тұрақтылығын қамтамасыз етуге негізделген
макроэкономикалық реттеу бағыттарының бірі.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты бұл - өзінің мақсаты ретінде
кірістердің дифференциасын әлсіретуді, нарықтық экономикаға қатысушылары
арасындағы қарама-қайшылықты жұмсартуды және экономикалық салдарда
әлеуметтік қақтығысты болдырмауды мемлекеттің мақсатты бағытталған қызметі,
бұл халықты жұмыссыздықтан, бағаның өсуінен қорғауға бағытталған
мемлекеттің, кәсіпорынның, ұйымның, үкіметтің жергілікті мүшелерінің
әлеуметтік-экономикалық тәсілдер кешені.
Қазақстанның әлеуметтік саясатының стратегиялық мақсаты болып
әлеуметтік бағдарланған экономиканың қалыптасуы болып табылады.
Экономиканың әлеуметтік бағдары ең алдымен (тұтынушының) өндірістің
тұтынушыға бағынуын, халықтың көптеген қажеттіліктерін қамтамасыз етуді
білдіреді, дәл осы дамыған нарықтық механизмі бар экономикаға тән.
Сондықтан адам үшін экономиканы құрудың қажетті шарты нарықтық реформаны
жалғастыру болып табылады. Мемлекет халықтың материалды жағдайы үшін
жүргізілген реформалардың кері әсерлерін азайтуға және позитивті әсерлерін
күшейтуге ұмтылуы керек, ал бұл үшін реформалар жүйелі, әрбір кезеңнің
жүзеге асырылуынан алдын – ала саналған нәтижемен жүргізілуі қажет.
Әлеуметтік саясаттың бағыттары: Әлеуметтік саясат төрт бөліктен
тұрады: - Қоғам мүшелерінің әртүрлі қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін
әлеуметтік сфера ұйымдарына құқықтық, ұйымдастырушылық, қаржылық жағдай
жасау. - Өмір сүру деңгейін қажетті деңгейде сақтап қалу үшін азаматтарға
өз еркімен табыс табуына құқықтық, ұйымдастырушылық, өндірістік алғышарттар
жасау. - Мемлекеттің немесе муниципалды басқару органдары қолындағы
жәненемесе меншігіндегі әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту жолымен халықтың
қажеттіліктерін қанағаттандыруға жағдай жасау - Мемлекеттің немесе
муниципалды басқару органдары қолындағы жәненемесе меншігіндегі әлеуметтік
сфераның өндірістік кәсіпорындары мен мекемелеріндегі өндірісті
ұйымдастыру, бөлек тауарлар мен қызметтерді бөлу және тұтыну.
Әлеуметтік саясат модельдері: Әлеуметтік саясат моделі – бұл
әлеуметтік саясаттың маңызды элементтерінің жалпы сызбасы, оның мақсаттары,
міндеттері, құралдары, оның экономикалық, демографиялық, саяси және басқа
да факторлармен өзара байланыста шарттасылған жүзеге асыру нысандары
түсіндіріледі. Соңғы он жылдықта әртүрлі елдерде қолданылған әлеуметтік
саясаттың кейбір моделдерін қарастырайық. Әлеуметтік саясаттың
потерналистік моделі директивті экономикада және социолистік елдерде іске
асады. Я. Корнайдый анықтауы бойынша потернализм моделі дегеніміз - бұл
орталық басшылықтың экономикалық жағдайға толық жауапкершілікті өзіне алуы
және сол уақытта оған неғұрлым мақсатқа сәйкес болып көрінетін әкімшіліктік
құралдар арсеналынан қандай болмасын құралын қолдануға ұмтылады. - Бір
жағынан қарағанда, мемлекет әлеуметтік және экономикалық дамуы үшін қажетті
ресурстардың негізгі массасын өз қолында шоғырландырады, жинайды,
топтастырады және қоғам мүшелерінің неғұрлым елеулі қажеттіліктері бойынша
оларды үлестіреді. Алайда, тоталитаризмдік басқару жағдайында потернализм
озбырлыққа, бақыланбайтын бюрократияға айналады, ол өз кезегінде
жемқорлықтың пайда болуына, тиімсіз шешімдердің қабылдануына, азаматтардың
жеке өмірлеріне мемлекеттің басып енуіне алғышарт жасайтын болады.
Потернализмнің бұдан да жаман зардабы азаматтардың әлеуметтік
енжарлылығының өсуі, бүкіл әлеуметтік проблеманы шешуде “жоғарғы инстанция”
ретінде мемелектке үміттенуі; - Потернализм моделінің тағы бір сипаты-
өндірісті қатаң директивті реттеу, әлеуметтік игіліктер мен қызметтерді
бөлу мен айырбастау; - Потернализм моделінің үшінші сипаты-этатизм, яғни
әлеуметтік сфераны, оның бөлек салалары мен мекемелерін мемлекеттендіру.
Этатизм потернализмнің жалғасы болып табылады және әлеуметтік сфераның
қызмет етуіне тікелей араласады, сонымен қатар бәсекелес немесе әлеуметтік
проблеманы шешуде ынтымақтастықты ұсынатын қандай болмасын субъектіні
ығыстырып шығарады; - Төртінші сипаты-әлеуметтік сфера салаларындағы
нарықтық қатынастардың мүлдем әлсіз дамуы, көбінесе болмауы. Болса да даму
деңгейімен салалар бойынша айрықшаланауы. Білім беру, денсаулық сақтау,
әлеуметтік қамтамасыздандыру салаларында төлем нысандары кездеспейді және
олардың дамуы үшін ресурстар мемлекеттік, жергілікті бюджеттен және
кәсіпорын қаржысынан бағытталады. Мәдениет, байланыс, дене шынықтыру,
жолаушылар көлігінде нарықтық қатынастар модифицирленген, яғни түрленген
нысанды иеленді. Бұл жерде төлем нысаны ескерілді, бірақ та бұл салалардағы
қызметтердің өзіндік құнымен салыстырғанда төмен бағалар орнатылды.
Салалардың үшінші тобында-сауда, қоғамдық тамақтандыру, тұрмыстық қызмет
көрсетуде жекеменшіктің үлесі болғандықтан нақты нарықтық элементтері
тарихи сақталған болатын, ал бұл салалардағы ерекше белсенді нарықтық
қатынастар “көлеңкелі” экономика нысанында болуы, “қара” және “сұр”
нарықтарының қызмет түрінде дамуы; - Бесінші сипаты-эгалитаризм –
материалдық игіліктер мен қызметтерді тұтынудағы теңділік. Маңызды
әлеуметтік игіліктен мен жұрттың қолы жететіндіктей қамтамасыздандыруда оң
рөлді иеленеді. Біздің елімізде оның негізінде жалпыға бірдей сауаттылық,
миллиондаған адамдарға тұрмыс жағдайының жақсаруы, көптеген аурулар бойынша
ауыршаңдылықтың төмендеуі, өмір сүру деңгейінің өсуіне қол жеткізілуі; -
Алтыншы сипаты-кепілденген жаппай жұмыспен қамту. Жалпы айтқанда, қоғам
дамуының белгілі кезеңінде әлеуметтік саясаттың потерналистік моделі
әлеуметтік-экономикалық қатынастарды жетілдірудің тежеуіші болып саналады.
Саясат мемлекет қызметінің барлық бағыттарын қамтиды. Саяси ықпал
жасаудың элементі болып табылатын қоғамдық қатынастардың сферасына қарай
экономикалық немесе әлеуметтік, мәдени немесе техникалық, қаржы немесе
кредит, ішкі немесе сыртқы саясат туралы айтады.
1.2 Категориялар бойынша Қазақстан Республикасында тұрғындарды
әлеуметтік қорғаудың ерекшелігі
"Балалы отбасыларға берілетін мемелекеттік жәрдемақылар тұралы"
Қазақстан Республикасының 2005 жылғы Заныңа сәйкес әзірленді және он сегіз
жасқа дейінгі балаларға тағайындалатын ай сайынғы мемлекеттік жәрдемақы,
Павлодар қаласында тіркелген және отбасылық жиынтық табыстың осы кварталға
аспайтын азаматтарға беріледі. Павлодар қаласында 2010 жылға Балала
жәрдемақысын төлеуге 2300 мын теңге қарастырылды, 2011 жылы 28000,0 мың
теңге қарастырылды, 2012 жылы 29600,0 мың теңге қарастырылды, Астана
қаласында 2010 жылға балалар жәрдемақысын төлеуге 2950 мын теңге
қарастырылды, 2011 жылы 30000,0 мың теңге қарастырылды, 2012 жылы 31200,0
мың теңге қарастырылды.Алматы қаласында 2010 жылға балалар жәрдемақысын
төлеуге 3100 мын теңге қарастырылды, 2011 жылы 29000,0 мың теңге
қарастырылды, 2012 жылы 31100,0 мың теңге қарастырылды. Қарағанды қаласында
2010 жылға балалар жәрдемақысын төлеуге 2150 мын теңге қарастырылды, 2011
жылы 27000,0 мың теңге қарастырылды, 2012 жылы 30500,0 мың теңге
қарастырылды, Көкшетау қаласында 2010 жылға балалар жәрдемақысын төлеуге
2010 жылы 2550 мын теңге қарастырылды, 2011 жылы 38000,0 мың теңге
қарастырылды, 2012 жылы 21600,0 мың теңге қарастырылды.
Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы 2001 ж. 17 шілдедегі N 246-
II Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес, мемлекеттік атаулы әлеуметтік
көмек (бұдан әрі - атаулы әлеуметтік көмек) - жан басына шаққандағы орташа
айлық табысы облыстарда (республикалық маңызы бар қалада, астанада)
белгіленген кедейлік шегінен төмен адамдарға (отбасыларына) мемлекет
ақшалай нысанда берілетін төлем. Жан басына шаққандағы орташа табысы
кедейлік шегінен аспайтын Қазақстан Республикасы азаматтарының,
оралмандардың, босқын статусына ие адамдардың, шетелдіктердің, Қазақстан
Республикасында тұруға ықтиярхаты бар және тұрақты тұратын азаматтығы жоқ
адамдардың атаулы әлеуметтік көмек алуға құқығы бар.
Мүгедектерді және стационарлық емделуде бір айдан астам уақыт
кезеңінде болатын адамдарды, магистратура мен аспирантураны қоса алғанда,
күндізгі оқыту нысанында оқитын оқушылар мен студенттерді, тыңдаушылар мен
курсанттарды, сондай-ақ I және II топтағы мүгедектерді, сексен жастан асқан
адамдарды, жеті жасқа дейінгі балаларды бағып-күтумен айналысатын
азаматтарды қоспағанда, жұмыспен қамту мәселелері жөніндегі уәкілетті
органдарда тіркелмеген жұмыссыздарға атаулы әлеуметтік көмек
тағайындалмайды. Павлодар қаласында 2010 жылға мемлекеттік атаулы
әлеуметтік көмек төлеуге 51000 мын теңге қарастырылды, 2011 жылы 55000,0
мың теңге қарастырылды, 2012 жылы 55000,0 мың теңге қарастырылды, Астана
қаласында 2010 жылға балалар жәрдемақысын төлеуге 55000 мын теңге
қарастырылды, 2011 жылы 60000,0 мың теңге қарастырылды, 2012 жылы 59200,0
мың теңге қарастырылды.Алматы қаласында 2010 жылға балалар жәрдемақысын
төлеуге 3100 мын теңге қарастырылды, 2011 жылы 29000,0 мың теңге
қарастырылды, 2012 жылы 31100,0 мың теңге қарастырылды. Қарағанды қаласында
2010 жылға балалар жәрдемақысын төлеуге 2150 мын теңге қарастырылды, 2011
жылы 27000,0 мың теңге қарастырылды, 2012 жылы 30500,0 мың теңге
қарастырылды, Көкшетау қаласында 2010 жылға балалар жәрдемақысын төлеуге
2010 жылы 2550 мын теңге қарастырылды, 2011 жылы 38000,0 мың теңге
қарастырылды, 2012 жылы 21600,0 мың теңге қарастырылды.
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 сәуірдегі Тұрғын үй
қатынастары туралы № 94 Заңына, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009
жылғы 14 сәуірдегі Әлеуметтік тұрғыдан қорғалатын азаматтарға
телекоммуникация қызметтерін көрсеткені үшін абоненттік төлемақы тарифінің
көтерілуіне өтемақы төлеудің кейбір мәселелері туралы № 512, 2009 жылғы
30 желтоқсандағы Тұрғын үй көмегін ұсыну Ережесін бекіту туралы № 2314
қаулысына сәйкес жасалды. Павлодар қаласында 2010 жылға тұрғын үй көмегі
төлеуге 66000 мын теңге қарастырылды, 2011 жылы 70000,0 мың теңге
қарастырылды, 2012 жылы 70000,0 мың теңге қарастырылды, Астана қаласында
2010 жылға тұрғын үй көмегі төлеуге 75000 мын теңге қарастырылды, 2011 жылы
80000,0 мың теңге қарастырылды, 2012 жылы 83200,0 мың теңге қарастырылды.
Алматы қаласында 2010 жылға тұрғын үй көмегі төлеуге 83100 мын теңге
қарастырылды, 2011 жылы 89000,0 мың теңге қарастырылды, 2012 жылы 91100,0
мың теңге қарастырылды. Қарағанды қаласында 2010 жылға тұрғын үй көмегі
төлеуге 82150 мын теңге қарастырылды, 2011 жылы 67000,0 мың теңге
қарастырылды, 2012 жылы 60500,0 мың теңге қарастырылды, Көкшетау қаласында
2010 жылға балалар жәрдемақысын төлеуге 2010 жылы 65550 мын теңге
қарастырылды, 2011 жылы 68000,0 мың теңге қарастырылды, 2012 жылы 51600,0
мың теңге қарастырылды.
Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 13 сәуірдегі Қазақстан
Республикасында мүгедектердi әлеуметтiк қорғау туралы Заңына, Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 7 сәуірдегі № 394 қаулысымен бекітілген
Жергiлiктi өкiлетті органдардың шешiмдерi бойынша мұқтаж азаматтардың
жекелеген санаттарына әлеуметтiк көмек тағайындау және төлеу мемлекеттік
қызмет стандартына сәйкес, Павлодар қалалық мәслихатының шешімімен келесі
көмек түрлеріне Павлодар қаласында 2010 жылға мүгедектерге жәрдемақы
төлеуге 36000 мын теңге қарастырылды, 2011 жылы 40000,0 мың теңге
қарастырылды, 2012 жылы 40000,0 мың теңге қарастырылды, Астана қаласында
2010 жылға мүгедектерге жәрдемақы 55000 мын теңге қарастырылды, 2011 жылы
70000,0 мың теңге қарастырылды, 2012 жылы 70200,0 мың теңге қарастырылды.
Алматы қаласында 2010 жылға мүгедектерге жәрдемақы төлеуге 50100 мын теңге
қарастырылды, 2011 жылы 62000,0 мың теңге қарастырылды, 2012 жылы 62100,0
мың теңге қарастырылды. Қарағанды қаласында 2010 жылға мүгедектерге
жәрдемақы 62150 мын теңге қарастырылды, 2011 жылы 67000,0 мың теңге
қарастырылды, 2012 жылы 70500,0 мың теңге қарастырылды, Көкшетау қаласында
2010 жылға мүгедектерге жәрдемақы төлеуге 2010 жылы 75550 мын теңге
қарастырылды, 2011 жылы 78000,0 мың теңге қарастырылды, 2012 жылы 80000,0
мың теңге қарастырылды.
2007 жылдың 17 қаңтарынан № 52657 Жергілікті өкілетті органдардың
шешімі бойынша мұқтаж азаматтардың санаттарына әлеуметтік көмек (бұдан әрі-
Бағдарлама) көрсету шешіміне сәйкес, Павлодар қаласында 2010 жылға
әлеуметтік көмек төлеуге 80000 мын теңге қарастырылды, 2011 жылы 85000,0
мың теңге қарастырылды, 2012 жылы 90000,0 мың теңге қарастырылды, Астана
қаласында 2010 жылға әлеуметтік көмек төлеуге 85000 мын теңге қарастырылды,
2011 жылы 85000,0 мың теңге қарастырылды, 2012 жылы 90200,0 мың теңге
қарастырылды. Алматы қаласында 2010 жылға әлеуметтік көмек төлеуге 87100
мын теңге қарастырылды, 2011 жылы 88000,0 мың теңге қарастырылды, 2012 жылы
92100,0 мың теңге қарастырылды. Қарағанды қаласында 2010 жылға әлеуметтік
көмек төлеуге 71150 мын теңге қарастырылды, 2011 жылы 77000,0 мың теңге
қарастырылды, 2012 жылы 79500,0 мың теңге қарастырылды, Көкшетау қаласында
2010 жылға әлеуметтік көмек төлеуге 2010 жылы 88550 мын теңге қарастырылды,
2011 жылы 90000,0 мың теңге қарастырылды, 2012 жылы 91000,0 мың теңге
қарастырылды.
1.3 Халықты мемлекеттік әлеуметтік қорғаудың шетелдік тәжіребесі
Қазақстан жыл сайын бiр ұранның, бiр науқанның аясында өмiр сүредi.
Бұл арқылы алдағы саяси даму жолын айқындауға талпынатын сыңайлы. Соңғы
жылдары сөзiмiздiң бiсмiлдасын өркениеттi 50 елдiң қатарынан орын алсақ
деп бастайтын болдық. Бұны, тiптi, мемлекеттiң негiзгi идеологиясы деп
қабылдайтындар да бар. Құқықтық әлеуметтік мемлекет болып табылатын
көптеген европа елдерінің тәжіребесінде, олардың әлеуметтік – экономикалық
тәжіребесінде келесі манызды принциптер жатқаның анық байқауға болады:
- Адамның экономикалық бостандығы және кәсіп рын иелері мен жалдау
жұмыстағы тұлғалардың, осымен қоса әлеуметтік серіктестік негізінде
тарифтік автономияда белгіленген пофсоюздық құқықтарды әлеуметтік
серіктестік негізінде мойындау;
- Нарық рөлін реттейтін, "сұраным-ұсыныс" арқылы жүзеге асырылатын
еркін баға қалыптасуы және бәсекелестік;
- Мемлекеттін наық жағдайы үшін жауапкешілігі. Азаматтардың
берекелігін сақтау үшін экономикалық және әлеуметтік өмірдін жағдайын
тұрақтандыру;
- Қоғамдық және мемлекеттік өмірде жұмыскерлердін өндіріс басқаруда
қатысуы: Елу елдiң қатарынан орын алу, әрине, асқақ мәртебе. Бiрақ қалай?
Бұған келгенде күмiлжiп қалатынымыз анық.
Елу елдiң қатарына қосылу үшiн бiздегi қазiргi жағдай мүмкiндiк
бермейтiндiгiн көп ретте ескере бермеймiз. Неге? Ең алдымен, Қазақстанда
өндiрушi сектор дамымаған, ауыл шаруашылығы бәсекелестiкке төтеп бере
алмайды. Ауыр өнеркәсiп те, жеңiл өнеркәсiп те, зауыт-фабрикалар да аз.
Тiптi, сонау Кеңес одағы заманынан қалған зауыт-фабрикаларымыздың көбi
жабылып қалды. Есесiне, қайтадан ашылғаны тым аз. Дүниежүзi сауда ұйымына
мүше болуымызға да осы шикiзаттық және тұтынушы мемлекет ретiнде қалып
отырғанымыз басты кедергi. Қазақстанда қай өнеркәсiптi дамытамыз десеңiз де
мүмкiндiк бар. Бiрақ, тәуелсiздiк жылдарында бiз отандық тауардан гөрi
импортқа иек арттық. Бар байлығымызды шетке шығаруға асықтық. Бүгiнде
бiздiң екi ұртымыз осы қазба байлығымыз бен астығымыздың арқасында майланып
отыр. Сондай-ақ, қолымызда бар өндiрiс, кен орындарын шетелдiктерге
мейлiнше сатып жiбердiк. Қазiр бiздiң байлыққа шетел инвесторлары ие. Аса
дамыған елдер қатарынан орын алу үшiн, елiмiзде орта шаруа, яғни ұлттық
буржуазия қалыптасуы керек едi. Өкiнiшке орай, бiзде әлi күнге дейiн орта
буын қалыптасқан жоқ. Қазақстандағы халықтың өте аз бөлiгi аса байып,
тiптi, әлемдiк миллиардерлердiң қатарын толықтырып жатса, көбi тақыр
кедейге айналып барады.
Польша елінде төлем төлеудін келесі деңгейлері бар:
- Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы;
- Әлеуметтік сақтандыру жәрдемақысы;
- өз еркімен жеке сақтандыру есебінен қаржыландыру.
Әлеуметтік сақтандыру төлемдері әлеуметтік сақтандыру қоры қамтамасыз
етеді, отбасылық жәдемақылар мемлекеттік бюджет төлейді, жұмыссыз ретінде
жәрдемақы еңбек қорғау қоры төлейді.
Мүгідектігі үшін жәрдемақы алушылар жәрдемақы мөлшерін төмендетпей –
ақ, орташа еңбекақының мөлшерінен 70 % мөлшерінде жәрдемақы ала алады,
жәрдемақы мүгідектін табысыорташа еңбекақының 130 % мөлшерінен асатын
жағдайда тоқтатылады.
Азаматтар мүгедектігі бойынша және жас бойынша зейнетақы мөлшері
арасынан тандай алады, себебі көптеген жағдайларда мүгідектігі бойынша
алатын жәдемақы мөлшері әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесіндегі зейнетақы
мөлшерінен жоғары болуы мүмкін.
Польша елінде мемлекеттік бюджеттен алатын жәдемақысымен бірге басқа
қорлардан жәрдемақы алу құқығына ие.
Шведция елінде - Атаулы әлеуметтік көмек алу тағайындау кезде жан
басына шаққандағы орташа табысы кедейлік шегінен аспайтын азаматтарының,
оралмандардың, босқын статусына ие адамдардың, шетелдіктердің, елде тұруға
ықтиярхаты бар және тұрақты тұратын азаматтығы жоқ адамдардың атаулы
әлеуметтік көмек алуға құқығы бар. Мүгедектерді және стационарлық емделуде
бір айдан астам уақыт кезеңінде болатын адамдарды, магистратура мен
аспирантураны қоса алғанда, күндізгі оқыту нысанында оқитын оқушылар мен
студенттерді, тыңдаушылар мен курсанттарды, сондай-ақ I және II топтағы
мүгедектерді, сексен жастан асқан адамдарды, жеті жасқа дейінгі балаларды
бағып-күтумен айналысатын азаматтарды қоспағанда, жұмыспен қамту мәселелері
жөніндегі уәкілетті органдарда тіркелмеген жұмыссыздарға атаулы әлеуметтік
көмек тағайындалмайды.
Латвия елінің әлеуметтік қорғау жүйесінің ерекшелігі болып мыналар
табылады:
- Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алатын азаматтар, мемлекеттік
әлеуметтік сақтандыру қорынан ешқандай төлемдерді ала алмайды;
- Мемлекеттік әлеуметтік жәдемақы алуға тек қана толық мемлекет
қарауында болатын және Латвияда уақытша өмір сүруге рұқсат берілген
азаматтарға ғана тиесілі.
Контененталдық жүйе: Германия. Контененталдық жүйе әлеуметтік қорғау
деңгейі мен кәсіби іс - әрекет арасынан тығыз байланыс оналастырады.
Германияда сақтандырудын үш саласы бар: Қарттық және мүгедектік
сақтандыруы, сырқаты және жұмыс орында апаттық жағдайкезінде. Берілген
жүйенін басты прринциптері Австралия, франция, бенилюкс елдерінде да кен
тараған.
Англосоксондық жүйе: Великобритания. Англосоксондық жүйе
Великобритания және Ирландия елдеінде кенінен тараған, бұл жүйе герман
жүйесінен түбегейлі өзгеше болып келеді.
Берілген жүиенін басты идеясы болып белсенді халық құрамына жатпай- ақ
барлық азамат минималды әлеуметтіктартып алыңбайтын қорғауға құқығы бар.
Берілген әлеуметтік қорғау жүйесі сақтандыру қаражаттарынын есебінен да,
осымен қоса қоғамдық салық салудан да қаржыланады.
Отбасылық және деңсаулыққа жәрдемақылар мемлекеттік бюджет қаражатының
есебінен қаржыландырылады, ал қалған әлеуметтік жәдемақылар жал бойынша
жұмыс істейтін және жұмыс берушілердін сақтандыру қорларының есебінен
қаржыландырылады.
Онтүстік – европалық жүйе: Италия, Испания, Греция, Португалия
әлеуметтік қорғаудың онтүстік – европалық жүйесін ұсынады.
Берілген жүйенін әлеуметтік қамтамасыздандырылуы тиісінше төмен, ал
әлеуметтік қорғау туыстары мен отбасының қамқорлық жүйесіне жатады. Сол
себепті отбасы және басқа азаматтық қоғамдық институттар манызды рол алады.
Зейнетақы жүйесі әр бір елде бар мысалға алсақ АҚШ, Франция, Швеция
және Ұлыбритания елдерінен айырмашылығы – кәсіптік әлеуметтік жәрдем іс
жүзінде ұжымдық келісімдердің мазмұнымен байланысты емес. Қазақстанда
зейнетақымен қамтамасыз етуде жұмыс істеушілердің әртүрлі категорияларының
айырмашылығы жоқ.
Қалыпты зейнетақы жасын анықтауда мемлекеттік емес бағдарламалар
қолданылып жүрген заңдылық нормаларын көбінесе жаңартып отырады. АҚШ пен
Канадада ер адамдар мен әйелдер үшін мұндай жас – 65, Францияда – 60,
Германияда – 65, Жапонияда – 55, Ұлыбританяда ер адамдар үшін 65, әйелдер
үшін 60.
Салыстыру үшін № 1 кестені қарауға болады.
№1 кесте. Өмір Өмір сүрудің Зейнетақыға шығу Зейнетақы
сүрудің болжамдыболжамды ұзақтығы, жасы кезіндегі болжамды
ұзақтығы. жас өмір сүру
Елдер ұзақтығы, жасы
ерлер әйелдер ерлер әйелдер ерлер әйелдер
Австрия 73,8 80,3 65 60 8,8 20,3
Бельгия 74,0 80,7 65 65 9,7 20
Ұлыбритания 74,7 80 65 60 9,7 20
Германия 74,1 80,3 60 65 9,1 20,3
Греция 75,7 80,8 67 67 8,7 13,8
Италия 75,2 81,3 61 56 14,2 25,3
Канада 76,2 81,9 65 65 11,2 16,9
Нидерланды 75,1 80,8 65 65 10,1 15,8
Норвегия 75,4 81,3 67 67 8,4 14,3
Португалия 72 78,9 65 65 7 13,9
Ресей 60,7 72,9 60 55 0,7 17,9
АҚШ 73,5 80,2 65 65 8,5 15,2
Турция 66,8 72 60 55 6,8 17
Финляндия 73,2 80,8 65 65 8,2 15,8
Франция 74,4 82,1 60 60 14,4 12,1
Швейцария 75,5 81,9 65 62 10,5 19,9
Жапония 76,9 83,0 65 65 11,9 18
Қазақстан 59 74,4 63 58 -4 12,4
Ерлер арасында ең ұзақ өмір жасы Жапонияда (76,9 жас) және Канадада
(76,2 жас) байқалады, әйелдер арасында ең ұзақ өмір жасы – Жапонияда (83
жас), Францияда (82,1 жас) және Канадада (81,9 жас) байқалады.
Зейнетақы кезіндегі ер адамдардың ең ұзақ өмір сүруі Францияда (14,4
жас) және Италияда (14,2 жас), ал әйелдер арасында - Италияда (25,3 жыл)
және Швейцарияда (19,9 жыл) байқалады.
2 Әлеуметтік қорғау саласындағы іс – шараларды қаржыландырумен
қамтамасыз ету талдауы
2.1 Халықты әлеуметтік қорғаудың заманауй жағдайы
Тәуелсіздікке ие болған 20 жыл аралығында Қазақстан демократиялық
саяси жүйесі құрылған, азаматтық қоғамы үдемелі даму үстіндегі нарық
экономикасы бағытын ұстанған табысты әрі әлеуетті мемлекеттердің бірі
ретінде қалыптасып үлгерді. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың алғашқы күннен
бастап-ақ стратегиялық бағытты дұрыс айқындап, осы бойынша жедел де жүйелі
жұмыстар жүргізуінің нәтижесінде әлемдік қауымдастық танып мойындаған
көшбасшы елдердің қатарынан да көріне бастадық. Қай кезде болсын халықты
әлеуметтік қорғау және халықтың тұрмыс жағдайын жақсарту мәселелері
мемлекеттің басты міндеттерінің бірі болып табылады. Ата Заңымыздың 28-
бабының 1-тармағына сәйкес, Қазақстан Республикасының азаматы жасы келген,
науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда және өзге де
заңды негіздерде оған ең төменгі жалақы мен зейнетақының мөлшерінде
әлеуметтік қамсыздандырылуына кепілдік беріледі. Сондықтан Ата Заң аясында
әрбір азаматымыз мемлекет назарынан тыс қалмайды. Бұған Елбасы Нұрсұлтан
Назарбаевтың түрлі салада мемлекеттің өсіп-өркендеуі үшін жылдар бойы терін
төккен зейнеткерлердің әлеуметтік жағдайын үнемі назарынан тыс қалдырмай,
оларды қамқорлығына алу саясаты ықпал етері анық. Бүгінгі күні қоғамның қай
саласын алмайық, жүргізіліп отырған реформалар өзінің нәтижелі жемісін
беріп келеді. Ондай реформалардан әлеуметтік салада қалыс қалған емес.
Мемлекет басшысының әлеуметтік саладағы салиқалы саясатының басты
мақсаты да халықтың тұрмыс жағдайын жақсарту, өмір сүру деңгейін тұрақты
түрде арттырып отыруға негізделген. Осыған орай халықты әлеуметтік қорғау
және оны мемлекет тарапынан қолдап отыру еліміздің ішкі саясатының басым
бағыттарының бірі ретінде қалыптасып отыр. Әлеуметтік саланың даму
кезеңдеріне назар аударатын болсақ, Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында ауыр
жағдайдың қалыптасқаны рас. Мәселен, 2009 жылмен салыстырғанда 2013 жылы
жалпы ішкі өнім көлемі – 38,6 пайызға, халықтың нақты еңбекақысының көлемі
– 69,9 пайызға, зейнетақы көлемі 77,3 пайызға төмендеп кеткен еді. 2010-
2013 жылдар аралығында Қазақстаннан 2,5 миллионға жуық адам көшіп кетті.
Елден сыртқа кеткен халықтың басым бөлігін еңбек жасындағы адамдар құрады.
Бұл еңбек рыногының жағдайына кері әсер етті. Еңбекке қабілеттілер азайып,
жасы еңбек жасынан асқан немесе еңбекке жарамсыз адамдар саны көбейе түсті.
Елбасымыздың алдымен – экономика, содан кейін – саясат деген қағиданы
басшылыққа ала отырып, жұмыс істеуінің нәтижесінде еліміздің экономикасы
жедел қарқынмен өсті. Бұл өз кезегінде әлеуметтік саланың оңтайлануына
айтарлықтай ықпал етті. Экономикамыз қалыпты өсе бастаған соңғы 3 жылдың
ішінде төменгі зейнетақы мөлшері 8000 теңгеден 24 047 теңгеге дейін өсіп,
жеті есе; орташа зейнетақы көлемі 8720 теңгеден 36 205 теңгеге дейін жетіп,
сегіз есе; ал жоғары деңгейдегі зейнетақы көлемі 9330 теңгеден 52 226
теңгеге дейін өсіп, 6,4 есе артты. Осы мерзімде халықтың жан басына
шаққандағы табысы да бірнеше есе өсіп, халықтың әлсіз топтарын қолдайтын
түрлі әлеуметтік төлемдер іске қосылды. Нәтижесінде бүгінгі күні Қазақстан
Орталық Азияда ғана емес, ТМД елдері арасында да халықтың әлеуметтік
жағдайы тұрғысынан көш басындағы мемлекеттердің қатарында келеді.
Бүгінгі таңда экономикамыз дамып, мемлекеттің күш-қуаты артуына
байланысты Елбасы Үкіметтің алдына халықты еңбекпен қамтудың жаңа
стратегиялық бағдарламасын жасауды тапсырды. Осының негізінде Жұмыспен
қамту-2020 бағдарламасы әзірленді. Оның негізгі мақсаты тұрақты және
өнімді жұмыспен қамтылуды ұйымдастыру арқылы халықтың табысын арттыру болып
табылады. Бағдарламаның тағы бір үлкен мәні – еліміздегі кедейлік деңгейін
төмендету. Қазіргі уақытта оған қол жеткізудің тиімді өлшемдері әзірленді.
Мәселен, қазіргі кедейлік деңгейі немесе ел халқының ішіндегі кедей
адамдардың үлес салмағы 8,2 пайызды құрайтын болса, 2016 жылға қарай оны 6
пайызға дейін төмендету көзделіп отыр. Сондай-ақ осы аралықта еліміздегі
жұмыссыздық деңгейі – 5,5 пайызға дейін, өзін-өзі жұмыспен қамтып отырған
халықтың үлес салмағы қазіргі 33,3 пайыздан 26 пайызға дейін төмендейтін
болады. Бағдарлама аясында еңбек өнімділігін 20 пайызға арттыруға қол
жеткізіледі.
Осыған орай жұмыссыздық, жұмыс орындары жоқтығыннан кедейшілікті
жоғарылай бастайды. Қазіргі кезде жұмыстылық 2020 бағдарламасына сәйкес
көптеген шаралар қамтылып жатыр.
Әлеуметтік осал топ әлсіз, мұқтаж халықты қорғауға жататын келесі
категорияларды атап кетуге болады: Олар Жұмыссыздар, көп балалы аналар,
жалғыз басты тәрбиелейтін аналар, мүгідектер (1,2,3 топ), зейнеткерлер,
әлсіз халық қорғалуға мұқтаж топтары жатады.
Өмір сүрудің ең төменгі деңгейінен аз табысы бар халықтың үлесі төрт
есеге азайды. Халық денсаулығының негізгі көрсеткіштері жақсарды. Күтілетін
өмір ұзақтығы 65-тен 68 жасқа дейін ұлғайды. Ана өлімі екі есеге азайды,
бала туу бір жарым есеге өсті.ҚР Күнкөріс минимумы туралы Заңында
кедейшілік шегі ұғымына анықтама беріледі, ол халықтың ең төменгі
қажеттіліктерін қанғаттандыру үшін қажет табыстың шегі ретінде
түсіндіріледі. Осы кедейшілік шегі аз қамтамасыздандырылғандарға яғни
табысы аздарға мемлекеттің атаулы әлеуметтік көмегін көрсетудің критерийі
болып табылады және ол мемлекеттің экономикалық мүмкіндіктеріне қарай
белгіленеді. Кедейшілік шегін анықтау тәртібі туралы Үкімет Қаулысына
сәйкес ҚР еңбек және халықты әлеуметтік қорғау Министрлігі 2010-2011
жылдарда республика бойынша кедейшілік шегін күнкөріс минимумының 38%
деңгейінде белгіледі (немесе 2010 жылы 1522,6 теңге және 2011 жылы 1746,5
теңге). 2012 жылы ол күнкөріс минимумының 40 % -ын (немесе 1904 теңге)
құрады.
Қазақстан үшін халықтың кедейшілік индексінің (ХКИ) есептеулері мынаны
көрсетеді, 2010 жылы ел халқының 31%, 2011 жылы –28,1 %, ал 2012 жылы 23,9%
қазақстандықтар ХКИ –дің төрт құрамдас бөлігі бойынша үлестен құр қалды.
Кесте 2 – 2010-2012 жылдардағы Қазақстандағы халықтың кедейшілік индексі
2010 жыл 2011 жыл 2012 жыл
Барлығы Еркектер Әйелдер Барлығы Еркектер Әйелдер
Ақмола 27,7 24,9 22,6 23,1 22,8
Ақтөбе 23,2 21,8 24,8 24,2 23,5
Алматы 30,5 31,8 28,1 26,1 21,2
Атырау 34,8 34,5 30,1 27,4 26,8
Шығыс Қазақстан21,7 21,5 22,5 22,6 22,0
Жамбыл 31,4 32,7 32,7 26,2 23,5
Батыс Қазақстан24,7 21,1 24,3 25,3 22,8
Қарағанды 22,9 23,0 23,6 23,2 22,6
Қостанай 22,8 23,1 23,5 22,4 22,0
Қызылорда 36,6 34,7 28,5 24,8 22,7
Маңғыстау 28,0 39,5 31,9 29,5 24,3
Павлодар 33,1 21,4 21,5 22,2 21,3
3 кестеніңжалғасы
Солтүстік 24,7 21,7 21,3 22,2 22,0
Қазақстан
Оңтүстік 36,5 34,9 27,5 22,0 21,4
Қазақстан
Астана қаласы 19,1 24,4 22,7 16,7 16,5
Алматы қаласы 18,8 18,0 17,8 16,6 16,6
Қаза26,5 25,3 23,9 22,4 21,3
қста
н
Респ
убли
касы
1 2 3 4 5 6
5 кестенің жалғасы.
1 Жерлеуге арналған 345 2010 ж 9347,0 Қалалық бюджет
біржолғы
әлеуметтік көмекті 360 2011 ж 11112,0
тағайындау және 360 2012 ж 12487,0
төлеу
2 Жалғызбасты және 550 2010 ж 2129,0 Қалалық бюджет
жалғыз тұратын
зейнеткерлер мен 588 2011 ж 2250,0
мүгедектерге,
біржолғы леуметтік 593 2012 ж 2408,0
көмекті тағайындау
және төлеу
3 Жан басына 15 2010 ж 225,0 Қалалық бюджет
шаққандағы орташа
табысы ең төменгі 15 2011 ж 300,0
зейнетақы
мөлшерінен төмен 18 2012 ж 375,0
жедел хирургиялық
немесе жоспарлы
операция
4 Өтініш берушінің 20 2010 ж 311,0 Қалалық бюджет
отбасының жан
басына шаққандағы 30 2011 ж 389,0
орташа табысы ең
төменгі күнкөріс 30 2012 ж 416,0
деңгейінен төмен
болатын жүктілігі
бойынша есепте
тұратын жүкті
әйелдерге алты
айлық есептік
көрсеткіш мөлшері
біржолғы.
әлеуметтік. көмек
көрсету
5 9 Мамыр мерекесі 6000 2010 ж 40713,0 Қалалық бюджет
қарсаңында жыл 7215 2011 ж 37351,0
сайынғы ә.көмек 7411 2012 ж 46357,0
5 кестенің жалғасы
6 Тұрғын үй және үй 18 2010 ж 1246,0 Қалалық бюджет
керек-жарақтары
жартылай 25 2011 ж 1722,0
зақымдалған кезінде
және төтенше 30 2012 ж 2259,0
жағдайлар, табиғи
апаттар, өрт
салдарынан зардап
шеккен тұлғаларға
біржолғы әлеуметтік
көмекті тағайындау
және төлеу
7 Қыйын дертке 1280 2010 ж 21410,0 Қалалық бюджет
шалдыққындар
(Онкологиялық 1300 2011 ж 21410,0
аурумен,
туберкулезбен, ЖҚТБ1518 2012 ж 21410,0
– мен ауыратындар,)
тұлғаларға,
отбасылардың құрамы
мен табысын есепке
алмай Біржолғы
әлеуметтік көмек
тағайындау және
төлеу
8 Әлеуметтік 200 2010 ж 3900,0 Қалалық бюджет
сауықтыру және
бейімделуге 220 2011 ж 4500,0
балалардың
церебральды сал 260 2012 ж 4800,0
ауруымен ауыратын
мүгедек балалары
бар отбасыларға Бір
әлеуметтік көмек
тағайындау және
төлеу
5 кестенің жалғасы.
9 Отан қорғаушылар 550 2010 ж 4890,0 Қалалық бюджет
күніне жыл сайынғы
ә.көмек: 560 2011 ж 5204,0
Ауғанстандағы соғыс
қимылдарының, ЧАЭ 565 2012 ж 5530,0
Сапаты салдарын
жоюға қатысушылары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
4
1 Мемлекекттік әлеуметтік саясаттың теориясы және методикалық
негізі
1.1 Әлеуметтік саясат туралы түсінігі және манызы
6
1.2 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің экономикалық манызы
11
1.3 Халықты мемлекеттік әлеуметтік қорғаудың шетелдік тәжіребесі
13
2 Категориялар бойынша тұрғындарды әлеуметтік қорғау
саласындағы мемлекеттік әлеуметтік саясатты жасау және іске асыру
2.1 Халықты әлеуметтік қорғаудың заманауй жағдайы
17
2.2 Әлеуметтік саясат механизімін құру және оны қаржыландыру
23
2.3 Павлодар қаласында халықты әлеуметтік қорғау саласын
қаржымен қамтамасыз ету талдауы
36
2.4 Павлодар қаласында әлеуметтік саясатты жетілдіру бойынша
іс- шаралар
45
3 Халықты қорғау жүйесінің даму болашағы
3.1 Әлеуметтік саясаты жүеге асырудың проблемалары (Павлодар
қаласы мысалында)
56
3.2 Халықты қорғау жүйесінің даму перспективалары
58
Қорытынды
61
Қолданылған әдебиеттер тізімі
63
Кіріспе
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы категориялар бойынша тұрғындарды
әлеуметтік қорғау саласындағы мемлекеттік әлеуметтік саясатты жасау және
іске асыру деп аталады.
Жалпы Әлеуметтік корғау жалпы мағынада, мемлекеттін әлеуметтік
саясаттын мақсаттарымен басымды міндеттерін іске асыру бойынша қызметі
болып табылады, қоғамнын әр бір мүшесіне басты әлеуметтік құқықтарын
қамтамасыз ететін заннамамен бекітілген экономикалық, құқықтық және
әлеуметтік кепілдіктерін іске асыру бойынша. Тар мағынада бұл –
тұрғындардын ең әлеуметтік осал топтарын қолдау үшін экономикалық, құқықтық
және үйымдық белгілері бар мақсатты - нақты іс шаралар кешені.
Қазақстан Республикасынын қалыптасып және дамып отырған нарықтық
шаруашылығында мемлекеттін әлеуметтік бағытталған экономикасынын ең
ауқымды міңтеттері, мемлекеттін тиімді әлеуметтік саясаттын стратегиясын
жасау және қоғамның барлық санаттарын әлеуметтік қорғау бойынша қызметі
болып табылады. Онын жүзеге асыру нысыны болып, елдегі экономикалық
қатынастырынын бапрық салаларын қамтып алатын әлеуметтік саясат түріндегі
мелекеттін іс - әрекет бейнесі болып табылды
Әлеуметтік қорғаудын құқықтық негіздері әлеуметтік көмек жүйесін
реттеу шаралардың заңнамалық бөлімін жүзеге асырады: Кепіл, қағида,
міңдеттер, функцияларды үйлестіру. Әлеуметтік қорғау саясаты экономикалық
және бюджеттік саясатпен бірлесіп қарастырылады, ал әлеуметтік қорғау мен
жұмыс нарығынын механизиминін арасындаға байланыс әлеуметтік саясат
стратегиясын жүзеге асыру кезінде ескеріліп атырады.
Қазақстанның әлеуметтік саясатының стратегиялық мақсаты болып
әлеуметтік бағдарланған экономиканың қалыптасуы болып табылады.
Экономиканың әлеуметтік бағдары ең алдымен (тұтынушының) өндірістің
тұтынушыға бағынуын, халықтың көптеген қажеттіліктерін қамтамасыз етуді
білдіреді, дәл осы дамыған нарықтық механизмі бар экономикаға тән.
Сондықтан адам үшін экономиканы құрудың қажетті шарты нарықтық реформаны
жалғастыру болып табылады. Мемлекет халықтың материалды жағдайы үшін
жүргізілген реформалардың кері әсерлерін азайтуға және позитивті әсерлерін
күшейтуге ұмтылуы керек, ал бұл үшін реформалар жүйелі, әрбір кезеңнің
жүзеге асырылуынан алдын – ала саналған нәтижемен жүргізілуі қажет.
Мемлекеттік әлеуметтік саясаттың мәні – әлеуметтік топтар арасындағы
қарым-қатынастарды қолдау, қоғам мүшелерінің әл-ауқатын, өмірлік деңгейін
жоғарылату үшін жағдайлар жасау, қоғамдық өндіріске қатысу үшін
экономикалық ынталардың қалыптасуында әлеуметтік кепілдіктер құру. Осыған
байланысты, қоғамдық өндірістің шарттарын реттеу мақсатында мемлекет пен
жүргізілетін іс-шараның құрамды бөлігі ретінде жүзеге асатын мемлекеттің
әлеуметтік саясаты тұтасымен елдегі жалпы экономикалық ахуалмен тығыз
байланысты. Мемлекеттің әлеуметтік саясатын айта отырып, біз үкіметтің,
қоғамның әртүрлі мүшелері мен топтарының кірістерін үлестіруге және қайта
үлестіруге бағытталған іс-әрекетін түсінеміз. Осылай әлеуметтік саясатты
тар мағынада түсіндіруге болады. Ал кең мағынада әлеуметтік саясат бұл
қоғамның әлеуметтік тұрақтылығын қамтамасыз етуге негізделген
макроэкономикалық реттеу бағыттарының бірі.
Бұл дипломдық жұмыстын мақсаты болып – Павлодар қаласанда азаматтарды
әлеуметтік қорғаумен деңгейін көтеру мен табыстарды арттыру, мемлекет
тарапынан көрсетілетін көмек түрлерін анықтап, көрсету.
Дипломдық жұмыстын басты барысы:
- Әлеуметтік саясат дегеніміз не, қандай қызмет атқаратының анықтау;
- Категориялар бойынша тұрғындарды әлеуметтік қорғау саласындағы
мемлекеттік әлеуметтік саясатты жасау және іске асыруды анықтау;
- Халықты әлеуметтік қорғаудың заманауй жағдайын анықтау;
- Әлеуметтік саясаты жүеге асырудың проблемалары мен даму болашағын
анықтау.
1 Мемлекекттік әлеуметтік саясаттың теориясы және методикалық негізі
1.1 Әлеуметтік саясат туралы жалпы түсініктеме
Әлеуметтік саясат ол (ағылш. social politicy; лат. Socialis -
общеатенный; связанный с жизнью людей).
Халықтың, оның негізгі жіктерінің, топтары мен санаттарының тұрмыс
жағдайына ықпал етумен байланысты жалпы мемлекеттік саясат бөлігі. Қамтитын
тараулары: табысты реттеу, жұмыспен қамту, әлеуметтік қамсыздандыру
саясаты; білім беру және денсаулык сақтау аяларындағы саясат; тұрғын үй
саясаты, т. б. Әлеуметтік саясат адамға, оның халықаралық және ұлттық
заңнамада көзделген құқықтарын қорғауға бағдарланған. Әлеуметтік саясаттың
мақсаты — кез келген коғамныңжоғары құндылығы ретіндегі адамды қолдау және
дамыту. Әлеуметтік саясат үлгісінің нақты іске асырылуы саяси құрылысқа,
экономилық даму деңгейіне,меншік қатынастарына, басқару құрылымына,
мәдениетке, ағлаққа, тарих пен дәстүрлердің ерекшеліктеріне байланысты.
Әлеуметтік саясат өндірістік қоғамдық өнімді бөлуге негізделеді.
Әлеуметтік саясат – бұл тұрғындардың әлеуметтік жағдайын толығымен, сондай-
ақ оны құраушы класстарды, деңгейлерді (қабаттардың), әлеуметтік,
әлеуметтік–демографиялық, әлеуметтік професионалды топтарды, әлеуметтік
бірлестіктерді (жанұялар, халықтар, қала, аудан, аймақ тұрғындары) өзгерту
және сақтау мақсатындағы әлеуметтік топтардың өзара арақатынасы.
Әлеуметтік саясаттың басты нысаны – халық және халықтың әртүрлі
бөліктерінің әлеуметтік жағдайы.
Әлеуметтік жағдай – бұл тұрғындардың және оның құрама бөліктерінің
тіршілік әрекетінің негізгі мінездемесі.
Әлеуметтік жағдай тіршіліктің қоғамдық жағдайларын және қоғам
бөліктерінің құрылымдық дамуын қалыптастыратын жүйенің өте маңызды
факторларының әсері ретінде қалыптасады.
Әлеуметтік жағдайды қалыптастыратын қоғамдық жағдайлардың ішіндегі ең
маңыздылары мыналар:
- Қоғамдық құрылыс. Мұнда қоғамдық рольдердің негізгі үлестірімі
бірінші кезекте қанаушылар мен қаналушыларға бөлу, үстемдік ету мен бағыну
бекітілген.
- Қоғамдағы билік. Әлеуметтік тұрақтылықты ұстап тұрушы әдіс ретінде.
Тікелей диктатурадан әлеуметтік серіктестікке дейін өзгеретін биліктегі
үстемдік етуші топтың басымдылық немесе үстемдік үлгісі өте маңызды.
- Шаруашылықтағы билік. (меншік) Меншік – бұл әкімшіл-шаруашылық
қатынастар, яғни шаруашылықта маңызды шешімді қабылдаушылар мен оларды
орындаушыларға бөлу. Мүлікті бөлу билеуші мен бағынушылардың арасында
көрініс табады. Меншіктің негізгі анықтаушылары болып мүлік емес, әкімшіл-
шаруашылық қатынастар табылады.
- Экономикалық жағдай – тіршілік пен дамуды қамтамасыз ететін,
әлеуметтік топтар мен бірлестіктердің әлеуметтік жағдайларының қалыпты
эволюциясын суреттеуге қажетті жағдайлардың жиынтығы. Мұнда тек қана
кірістер емес, сондай-ақ білім, денсаулық сақтау, коммуналды – тұрмыстық
қызметтермен, үймен қамтамасыз ету, жабдықтау жағдайлары кіреді.
- Экологиялық қауіпсіздік – өндірістік сферадағы, тұрғылықты
жерлердегі, табиғи ортадағы экологиялық қауіпсіздік деңгейлері.
- Әлеуметтік қауіп - қатерден қорғану (әлеуметтік қорғаныс) –
қоғамдағы жағдайды сақтау мен жақсарту талаптарын қозғау кезіндегі
субьектілерге сүйемел болатын әлеуметтік тәртіп.
Әлеуметтік саясаттың мазмұнын ашу үшін кейбір маңызды аспектілердегі
өзара әрекеттерін суреттеу қажет. Ол аспектілер мыналар:
- Әлеуметтік саясатқа нақты қатысатындар, яғни оның шеңберінде нақты
әрекет етушілер мен әлеуметтік пассив субьектілерді анықтау.
- Ең беделді адамдар (класстардың, әлеуметтік топтардың).
- Субьектілердің әлеуметтік жағдайларын шешу жолдары.
- Субьектілердің қазіргі таңдағы ең маңызды әлеуметтік проблемалары
(мәселері).
Әлеуметтік саясаттағы мемлекеттің орны.
- Әлеуметтік саясаттың беделді субьектілердің мақсаттары,
стратегиялары және бағдарламалық приоритеттері.
- Әлеуметтік күштердің нақты тарихи арақатынасы.
- Әлеуметтік дамудың қалыптасқан тұрақты тенденциясы және бағыттары.
- Қоғамдағы әлеуметтік тұрақтылықтың деңгейі, оның тұрақтылығы мен
тұрақсыздығының маңызды факторлары (бұл әлеуметтік қауіпсіздік, тұрақтылық
мәселелері.
Әлеуметтік саясаттың пәні дегеніміз ғылымның құрамдас бөлігі,
заңдылықтар, қоғамның мазмұнды қарым – қатынасы, сонымен қатар қоғамдық
тәжірбиенің процестері мен факторлары. Мұнда әлеуметтік топтар жағдайына
байланысты қатынасқа түседі. Қазақстанның әлеуметтік дамуының мақсатын
саяси басқарумен анықтайды, ол жергілікті басқару органдары мен өндірістік
коллективтер көпшіліктің жағдайын жақсартуға байланысты, әлеуметтік – саяси
тұрақтылықты сақтауға байланысты қоғамдағы әлеуметтік серіктестікті
жоғарылатуға байланысты әлеуметтік мақсат пен нәтижелерге жетуге
бағытталады.
Субьективті – обьективті жағынан қарасақ әлеуметтік саясат термині
көп вариантты. Көп авторлардың көзқарасы бойынша бұл мемлекеттің әлеуметтік
сферадағы қызметі. Басқалар болса бұл түсінікке басқаша қарайды - өзі
әрекет етуші көпшіліктің барлық субьектілерінің қатынасы, шаруашылық,
басқарушылық құрылымдарының заңда негізделген мақсат пен міндетінің болуы.
Әлеуметтік саясаттың обьективті – субьективті қатынасында өзі қызмет етуші
көпшіліктің барлығы қатысады, бөлек азаматтар, белгілі – бір деңгейдің
әлеуметтік қауымдастығы. Әлеуметтік саясаттың субьектілері мемлекеттік
билік органдары, ұйымдары мен кәсіпорындары, сонымен қатар әлеуметтік
сферада қызмет ететін мемлекетік емес ұйымдар, азаматтардың қоғамдық
құрылымы мен инициативалары. Әлеуметтік саясаттың субьектілеріне мыналарды
жатқызуға болады: құқық беруші; атқарушы; сот жүйесі. Олар қоғамның
қатысуымен мемлекеттің әлеуметтік саясатының мақсатын, міндетін анықтайды
және оны жүзеге асыруға қатысады.
Кейбір зерттеушілердің ойынша обьект – бұл бағынушы, пассивті, екінші
деңгейлі басқарылушы құрылым. Оның өзінің белсенділігі мен инициативасы
болмайды. Бұл көп жағдайда олай емес, өйткені ол қоғамның өмірімен
байланысты.
Бұл контексте әлеуметтік саясаттың обьектілері қоғамның әлеуметтік
және әлеуметтік еңбек саласында кездеседі. Оның негізгі көрсеткіштеріне -
- көпшіліктің білім алуы
- денсаулығы
- жағдайы
- әлеуметтік топтардың қарым – қатынасының конструктивтілігі және
әлеуметтік тұрақтылық жатады.
Әлеуметтік саясаттың субьектілері – бұл дербес әрекет ететін
әлеуметтік топтар, олардың органдары, ұйымдары, институттары, құрылымы.
Бұл әлеуметтік категоиялы топтардан басқа әлеуметтік саясаттың
субьектілеріне осы әлеуметтік топттың мүдделеріне ұйымдық құрылымдар
жатады. Яғни, субьектілер 2-ге бөлінеді. Бастапқы субьектілер -
әлеуметтік топтардың өздері. Ал қосымша бұл олардың мүдделерін көрсететін
ұйымдық құрылымдар.
Әлеуметтік саясаттың субьектілері – бұл әлеуметтік топттар мен
азаматтар, олардың институттары, бұйымдар мен билік органдары. Ал олар
азаматтар мен әлеуметтік топтардың мүдделерін қалыптастырады, көрсетеді
және қорғайды.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты-қоғам өмірінің әлеуметтік-экономикалық
жағдайларын реттеу бойынша мемлекеттің қызмет бағыттарының бірі.
Мемлекеттік әлеуметтік саясаттың мәні – әлеуметтік топтар арасындағы
қарым-қатынастарды қолдау, қоғам мүшелерінің әл-ауқатын, өмірлік деңгейін
жоғарылату үшін жағдайлар жасау, қоғамдық өндіріске қатысу үшін
экономикалық ынталардың қалыптасуында әлеуметтік кепілдіктер құру. Осыған
байланысты, қоғамдық өндірістің шарттарын реттеу мақсатында мемлекет пен
жүргізілетін іс-шараның құрамды бөлігі ретінде жүзеге асатын мемлекеттің
әлеуметтік саясаты тұтасымен елдегі жалпы экономикалық ахуалмен тығыз
байланысты. Мемлекеттің әлеуметтік саясатын айта отырып, біз үкіметтің,
қоғамның әртүрлі мүшелері мен топтарының кірістерін үлестіруге және қайта
үлестіруге бағытталған іс-әрекетін түсінеміз. Осылай әлеуметтік саясатты
тар мағынада түсіндіруге болады. Ал кең мағынада әлеуметтік саясат бұл
қоғамның әлеуметтік тұрақтылығын қамтамасыз етуге негізделген
макроэкономикалық реттеу бағыттарының бірі.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты бұл - өзінің мақсаты ретінде
кірістердің дифференциасын әлсіретуді, нарықтық экономикаға қатысушылары
арасындағы қарама-қайшылықты жұмсартуды және экономикалық салдарда
әлеуметтік қақтығысты болдырмауды мемлекеттің мақсатты бағытталған қызметі,
бұл халықты жұмыссыздықтан, бағаның өсуінен қорғауға бағытталған
мемлекеттің, кәсіпорынның, ұйымның, үкіметтің жергілікті мүшелерінің
әлеуметтік-экономикалық тәсілдер кешені.
Қазақстанның әлеуметтік саясатының стратегиялық мақсаты болып
әлеуметтік бағдарланған экономиканың қалыптасуы болып табылады.
Экономиканың әлеуметтік бағдары ең алдымен (тұтынушының) өндірістің
тұтынушыға бағынуын, халықтың көптеген қажеттіліктерін қамтамасыз етуді
білдіреді, дәл осы дамыған нарықтық механизмі бар экономикаға тән.
Сондықтан адам үшін экономиканы құрудың қажетті шарты нарықтық реформаны
жалғастыру болып табылады. Мемлекет халықтың материалды жағдайы үшін
жүргізілген реформалардың кері әсерлерін азайтуға және позитивті әсерлерін
күшейтуге ұмтылуы керек, ал бұл үшін реформалар жүйелі, әрбір кезеңнің
жүзеге асырылуынан алдын – ала саналған нәтижемен жүргізілуі қажет.
Әлеуметтік саясаттың бағыттары: Әлеуметтік саясат төрт бөліктен
тұрады: - Қоғам мүшелерінің әртүрлі қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін
әлеуметтік сфера ұйымдарына құқықтық, ұйымдастырушылық, қаржылық жағдай
жасау. - Өмір сүру деңгейін қажетті деңгейде сақтап қалу үшін азаматтарға
өз еркімен табыс табуына құқықтық, ұйымдастырушылық, өндірістік алғышарттар
жасау. - Мемлекеттің немесе муниципалды басқару органдары қолындағы
жәненемесе меншігіндегі әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту жолымен халықтың
қажеттіліктерін қанағаттандыруға жағдай жасау - Мемлекеттің немесе
муниципалды басқару органдары қолындағы жәненемесе меншігіндегі әлеуметтік
сфераның өндірістік кәсіпорындары мен мекемелеріндегі өндірісті
ұйымдастыру, бөлек тауарлар мен қызметтерді бөлу және тұтыну.
Әлеуметтік саясат модельдері: Әлеуметтік саясат моделі – бұл
әлеуметтік саясаттың маңызды элементтерінің жалпы сызбасы, оның мақсаттары,
міндеттері, құралдары, оның экономикалық, демографиялық, саяси және басқа
да факторлармен өзара байланыста шарттасылған жүзеге асыру нысандары
түсіндіріледі. Соңғы он жылдықта әртүрлі елдерде қолданылған әлеуметтік
саясаттың кейбір моделдерін қарастырайық. Әлеуметтік саясаттың
потерналистік моделі директивті экономикада және социолистік елдерде іске
асады. Я. Корнайдый анықтауы бойынша потернализм моделі дегеніміз - бұл
орталық басшылықтың экономикалық жағдайға толық жауапкершілікті өзіне алуы
және сол уақытта оған неғұрлым мақсатқа сәйкес болып көрінетін әкімшіліктік
құралдар арсеналынан қандай болмасын құралын қолдануға ұмтылады. - Бір
жағынан қарағанда, мемлекет әлеуметтік және экономикалық дамуы үшін қажетті
ресурстардың негізгі массасын өз қолында шоғырландырады, жинайды,
топтастырады және қоғам мүшелерінің неғұрлым елеулі қажеттіліктері бойынша
оларды үлестіреді. Алайда, тоталитаризмдік басқару жағдайында потернализм
озбырлыққа, бақыланбайтын бюрократияға айналады, ол өз кезегінде
жемқорлықтың пайда болуына, тиімсіз шешімдердің қабылдануына, азаматтардың
жеке өмірлеріне мемлекеттің басып енуіне алғышарт жасайтын болады.
Потернализмнің бұдан да жаман зардабы азаматтардың әлеуметтік
енжарлылығының өсуі, бүкіл әлеуметтік проблеманы шешуде “жоғарғы инстанция”
ретінде мемелектке үміттенуі; - Потернализм моделінің тағы бір сипаты-
өндірісті қатаң директивті реттеу, әлеуметтік игіліктер мен қызметтерді
бөлу мен айырбастау; - Потернализм моделінің үшінші сипаты-этатизм, яғни
әлеуметтік сфераны, оның бөлек салалары мен мекемелерін мемлекеттендіру.
Этатизм потернализмнің жалғасы болып табылады және әлеуметтік сфераның
қызмет етуіне тікелей араласады, сонымен қатар бәсекелес немесе әлеуметтік
проблеманы шешуде ынтымақтастықты ұсынатын қандай болмасын субъектіні
ығыстырып шығарады; - Төртінші сипаты-әлеуметтік сфера салаларындағы
нарықтық қатынастардың мүлдем әлсіз дамуы, көбінесе болмауы. Болса да даму
деңгейімен салалар бойынша айрықшаланауы. Білім беру, денсаулық сақтау,
әлеуметтік қамтамасыздандыру салаларында төлем нысандары кездеспейді және
олардың дамуы үшін ресурстар мемлекеттік, жергілікті бюджеттен және
кәсіпорын қаржысынан бағытталады. Мәдениет, байланыс, дене шынықтыру,
жолаушылар көлігінде нарықтық қатынастар модифицирленген, яғни түрленген
нысанды иеленді. Бұл жерде төлем нысаны ескерілді, бірақ та бұл салалардағы
қызметтердің өзіндік құнымен салыстырғанда төмен бағалар орнатылды.
Салалардың үшінші тобында-сауда, қоғамдық тамақтандыру, тұрмыстық қызмет
көрсетуде жекеменшіктің үлесі болғандықтан нақты нарықтық элементтері
тарихи сақталған болатын, ал бұл салалардағы ерекше белсенді нарықтық
қатынастар “көлеңкелі” экономика нысанында болуы, “қара” және “сұр”
нарықтарының қызмет түрінде дамуы; - Бесінші сипаты-эгалитаризм –
материалдық игіліктер мен қызметтерді тұтынудағы теңділік. Маңызды
әлеуметтік игіліктен мен жұрттың қолы жететіндіктей қамтамасыздандыруда оң
рөлді иеленеді. Біздің елімізде оның негізінде жалпыға бірдей сауаттылық,
миллиондаған адамдарға тұрмыс жағдайының жақсаруы, көптеген аурулар бойынша
ауыршаңдылықтың төмендеуі, өмір сүру деңгейінің өсуіне қол жеткізілуі; -
Алтыншы сипаты-кепілденген жаппай жұмыспен қамту. Жалпы айтқанда, қоғам
дамуының белгілі кезеңінде әлеуметтік саясаттың потерналистік моделі
әлеуметтік-экономикалық қатынастарды жетілдірудің тежеуіші болып саналады.
Саясат мемлекет қызметінің барлық бағыттарын қамтиды. Саяси ықпал
жасаудың элементі болып табылатын қоғамдық қатынастардың сферасына қарай
экономикалық немесе әлеуметтік, мәдени немесе техникалық, қаржы немесе
кредит, ішкі немесе сыртқы саясат туралы айтады.
1.2 Категориялар бойынша Қазақстан Республикасында тұрғындарды
әлеуметтік қорғаудың ерекшелігі
"Балалы отбасыларға берілетін мемелекеттік жәрдемақылар тұралы"
Қазақстан Республикасының 2005 жылғы Заныңа сәйкес әзірленді және он сегіз
жасқа дейінгі балаларға тағайындалатын ай сайынғы мемлекеттік жәрдемақы,
Павлодар қаласында тіркелген және отбасылық жиынтық табыстың осы кварталға
аспайтын азаматтарға беріледі. Павлодар қаласында 2010 жылға Балала
жәрдемақысын төлеуге 2300 мын теңге қарастырылды, 2011 жылы 28000,0 мың
теңге қарастырылды, 2012 жылы 29600,0 мың теңге қарастырылды, Астана
қаласында 2010 жылға балалар жәрдемақысын төлеуге 2950 мын теңге
қарастырылды, 2011 жылы 30000,0 мың теңге қарастырылды, 2012 жылы 31200,0
мың теңге қарастырылды.Алматы қаласында 2010 жылға балалар жәрдемақысын
төлеуге 3100 мын теңге қарастырылды, 2011 жылы 29000,0 мың теңге
қарастырылды, 2012 жылы 31100,0 мың теңге қарастырылды. Қарағанды қаласында
2010 жылға балалар жәрдемақысын төлеуге 2150 мын теңге қарастырылды, 2011
жылы 27000,0 мың теңге қарастырылды, 2012 жылы 30500,0 мың теңге
қарастырылды, Көкшетау қаласында 2010 жылға балалар жәрдемақысын төлеуге
2010 жылы 2550 мын теңге қарастырылды, 2011 жылы 38000,0 мың теңге
қарастырылды, 2012 жылы 21600,0 мың теңге қарастырылды.
Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы 2001 ж. 17 шілдедегі N 246-
II Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес, мемлекеттік атаулы әлеуметтік
көмек (бұдан әрі - атаулы әлеуметтік көмек) - жан басына шаққандағы орташа
айлық табысы облыстарда (республикалық маңызы бар қалада, астанада)
белгіленген кедейлік шегінен төмен адамдарға (отбасыларына) мемлекет
ақшалай нысанда берілетін төлем. Жан басына шаққандағы орташа табысы
кедейлік шегінен аспайтын Қазақстан Республикасы азаматтарының,
оралмандардың, босқын статусына ие адамдардың, шетелдіктердің, Қазақстан
Республикасында тұруға ықтиярхаты бар және тұрақты тұратын азаматтығы жоқ
адамдардың атаулы әлеуметтік көмек алуға құқығы бар.
Мүгедектерді және стационарлық емделуде бір айдан астам уақыт
кезеңінде болатын адамдарды, магистратура мен аспирантураны қоса алғанда,
күндізгі оқыту нысанында оқитын оқушылар мен студенттерді, тыңдаушылар мен
курсанттарды, сондай-ақ I және II топтағы мүгедектерді, сексен жастан асқан
адамдарды, жеті жасқа дейінгі балаларды бағып-күтумен айналысатын
азаматтарды қоспағанда, жұмыспен қамту мәселелері жөніндегі уәкілетті
органдарда тіркелмеген жұмыссыздарға атаулы әлеуметтік көмек
тағайындалмайды. Павлодар қаласында 2010 жылға мемлекеттік атаулы
әлеуметтік көмек төлеуге 51000 мын теңге қарастырылды, 2011 жылы 55000,0
мың теңге қарастырылды, 2012 жылы 55000,0 мың теңге қарастырылды, Астана
қаласында 2010 жылға балалар жәрдемақысын төлеуге 55000 мын теңге
қарастырылды, 2011 жылы 60000,0 мың теңге қарастырылды, 2012 жылы 59200,0
мың теңге қарастырылды.Алматы қаласында 2010 жылға балалар жәрдемақысын
төлеуге 3100 мын теңге қарастырылды, 2011 жылы 29000,0 мың теңге
қарастырылды, 2012 жылы 31100,0 мың теңге қарастырылды. Қарағанды қаласында
2010 жылға балалар жәрдемақысын төлеуге 2150 мын теңге қарастырылды, 2011
жылы 27000,0 мың теңге қарастырылды, 2012 жылы 30500,0 мың теңге
қарастырылды, Көкшетау қаласында 2010 жылға балалар жәрдемақысын төлеуге
2010 жылы 2550 мын теңге қарастырылды, 2011 жылы 38000,0 мың теңге
қарастырылды, 2012 жылы 21600,0 мың теңге қарастырылды.
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 сәуірдегі Тұрғын үй
қатынастары туралы № 94 Заңына, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009
жылғы 14 сәуірдегі Әлеуметтік тұрғыдан қорғалатын азаматтарға
телекоммуникация қызметтерін көрсеткені үшін абоненттік төлемақы тарифінің
көтерілуіне өтемақы төлеудің кейбір мәселелері туралы № 512, 2009 жылғы
30 желтоқсандағы Тұрғын үй көмегін ұсыну Ережесін бекіту туралы № 2314
қаулысына сәйкес жасалды. Павлодар қаласында 2010 жылға тұрғын үй көмегі
төлеуге 66000 мын теңге қарастырылды, 2011 жылы 70000,0 мың теңге
қарастырылды, 2012 жылы 70000,0 мың теңге қарастырылды, Астана қаласында
2010 жылға тұрғын үй көмегі төлеуге 75000 мын теңге қарастырылды, 2011 жылы
80000,0 мың теңге қарастырылды, 2012 жылы 83200,0 мың теңге қарастырылды.
Алматы қаласында 2010 жылға тұрғын үй көмегі төлеуге 83100 мын теңге
қарастырылды, 2011 жылы 89000,0 мың теңге қарастырылды, 2012 жылы 91100,0
мың теңге қарастырылды. Қарағанды қаласында 2010 жылға тұрғын үй көмегі
төлеуге 82150 мын теңге қарастырылды, 2011 жылы 67000,0 мың теңге
қарастырылды, 2012 жылы 60500,0 мың теңге қарастырылды, Көкшетау қаласында
2010 жылға балалар жәрдемақысын төлеуге 2010 жылы 65550 мын теңге
қарастырылды, 2011 жылы 68000,0 мың теңге қарастырылды, 2012 жылы 51600,0
мың теңге қарастырылды.
Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 13 сәуірдегі Қазақстан
Республикасында мүгедектердi әлеуметтiк қорғау туралы Заңына, Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 7 сәуірдегі № 394 қаулысымен бекітілген
Жергiлiктi өкiлетті органдардың шешiмдерi бойынша мұқтаж азаматтардың
жекелеген санаттарына әлеуметтiк көмек тағайындау және төлеу мемлекеттік
қызмет стандартына сәйкес, Павлодар қалалық мәслихатының шешімімен келесі
көмек түрлеріне Павлодар қаласында 2010 жылға мүгедектерге жәрдемақы
төлеуге 36000 мын теңге қарастырылды, 2011 жылы 40000,0 мың теңге
қарастырылды, 2012 жылы 40000,0 мың теңге қарастырылды, Астана қаласында
2010 жылға мүгедектерге жәрдемақы 55000 мын теңге қарастырылды, 2011 жылы
70000,0 мың теңге қарастырылды, 2012 жылы 70200,0 мың теңге қарастырылды.
Алматы қаласында 2010 жылға мүгедектерге жәрдемақы төлеуге 50100 мын теңге
қарастырылды, 2011 жылы 62000,0 мың теңге қарастырылды, 2012 жылы 62100,0
мың теңге қарастырылды. Қарағанды қаласында 2010 жылға мүгедектерге
жәрдемақы 62150 мын теңге қарастырылды, 2011 жылы 67000,0 мың теңге
қарастырылды, 2012 жылы 70500,0 мың теңге қарастырылды, Көкшетау қаласында
2010 жылға мүгедектерге жәрдемақы төлеуге 2010 жылы 75550 мын теңге
қарастырылды, 2011 жылы 78000,0 мың теңге қарастырылды, 2012 жылы 80000,0
мың теңге қарастырылды.
2007 жылдың 17 қаңтарынан № 52657 Жергілікті өкілетті органдардың
шешімі бойынша мұқтаж азаматтардың санаттарына әлеуметтік көмек (бұдан әрі-
Бағдарлама) көрсету шешіміне сәйкес, Павлодар қаласында 2010 жылға
әлеуметтік көмек төлеуге 80000 мын теңге қарастырылды, 2011 жылы 85000,0
мың теңге қарастырылды, 2012 жылы 90000,0 мың теңге қарастырылды, Астана
қаласында 2010 жылға әлеуметтік көмек төлеуге 85000 мын теңге қарастырылды,
2011 жылы 85000,0 мың теңге қарастырылды, 2012 жылы 90200,0 мың теңге
қарастырылды. Алматы қаласында 2010 жылға әлеуметтік көмек төлеуге 87100
мын теңге қарастырылды, 2011 жылы 88000,0 мың теңге қарастырылды, 2012 жылы
92100,0 мың теңге қарастырылды. Қарағанды қаласында 2010 жылға әлеуметтік
көмек төлеуге 71150 мын теңге қарастырылды, 2011 жылы 77000,0 мың теңге
қарастырылды, 2012 жылы 79500,0 мың теңге қарастырылды, Көкшетау қаласында
2010 жылға әлеуметтік көмек төлеуге 2010 жылы 88550 мын теңге қарастырылды,
2011 жылы 90000,0 мың теңге қарастырылды, 2012 жылы 91000,0 мың теңге
қарастырылды.
1.3 Халықты мемлекеттік әлеуметтік қорғаудың шетелдік тәжіребесі
Қазақстан жыл сайын бiр ұранның, бiр науқанның аясында өмiр сүредi.
Бұл арқылы алдағы саяси даму жолын айқындауға талпынатын сыңайлы. Соңғы
жылдары сөзiмiздiң бiсмiлдасын өркениеттi 50 елдiң қатарынан орын алсақ
деп бастайтын болдық. Бұны, тiптi, мемлекеттiң негiзгi идеологиясы деп
қабылдайтындар да бар. Құқықтық әлеуметтік мемлекет болып табылатын
көптеген европа елдерінің тәжіребесінде, олардың әлеуметтік – экономикалық
тәжіребесінде келесі манызды принциптер жатқаның анық байқауға болады:
- Адамның экономикалық бостандығы және кәсіп рын иелері мен жалдау
жұмыстағы тұлғалардың, осымен қоса әлеуметтік серіктестік негізінде
тарифтік автономияда белгіленген пофсоюздық құқықтарды әлеуметтік
серіктестік негізінде мойындау;
- Нарық рөлін реттейтін, "сұраным-ұсыныс" арқылы жүзеге асырылатын
еркін баға қалыптасуы және бәсекелестік;
- Мемлекеттін наық жағдайы үшін жауапкешілігі. Азаматтардың
берекелігін сақтау үшін экономикалық және әлеуметтік өмірдін жағдайын
тұрақтандыру;
- Қоғамдық және мемлекеттік өмірде жұмыскерлердін өндіріс басқаруда
қатысуы: Елу елдiң қатарынан орын алу, әрине, асқақ мәртебе. Бiрақ қалай?
Бұған келгенде күмiлжiп қалатынымыз анық.
Елу елдiң қатарына қосылу үшiн бiздегi қазiргi жағдай мүмкiндiк
бермейтiндiгiн көп ретте ескере бермеймiз. Неге? Ең алдымен, Қазақстанда
өндiрушi сектор дамымаған, ауыл шаруашылығы бәсекелестiкке төтеп бере
алмайды. Ауыр өнеркәсiп те, жеңiл өнеркәсiп те, зауыт-фабрикалар да аз.
Тiптi, сонау Кеңес одағы заманынан қалған зауыт-фабрикаларымыздың көбi
жабылып қалды. Есесiне, қайтадан ашылғаны тым аз. Дүниежүзi сауда ұйымына
мүше болуымызға да осы шикiзаттық және тұтынушы мемлекет ретiнде қалып
отырғанымыз басты кедергi. Қазақстанда қай өнеркәсiптi дамытамыз десеңiз де
мүмкiндiк бар. Бiрақ, тәуелсiздiк жылдарында бiз отандық тауардан гөрi
импортқа иек арттық. Бар байлығымызды шетке шығаруға асықтық. Бүгiнде
бiздiң екi ұртымыз осы қазба байлығымыз бен астығымыздың арқасында майланып
отыр. Сондай-ақ, қолымызда бар өндiрiс, кен орындарын шетелдiктерге
мейлiнше сатып жiбердiк. Қазiр бiздiң байлыққа шетел инвесторлары ие. Аса
дамыған елдер қатарынан орын алу үшiн, елiмiзде орта шаруа, яғни ұлттық
буржуазия қалыптасуы керек едi. Өкiнiшке орай, бiзде әлi күнге дейiн орта
буын қалыптасқан жоқ. Қазақстандағы халықтың өте аз бөлiгi аса байып,
тiптi, әлемдiк миллиардерлердiң қатарын толықтырып жатса, көбi тақыр
кедейге айналып барады.
Польша елінде төлем төлеудін келесі деңгейлері бар:
- Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы;
- Әлеуметтік сақтандыру жәрдемақысы;
- өз еркімен жеке сақтандыру есебінен қаржыландыру.
Әлеуметтік сақтандыру төлемдері әлеуметтік сақтандыру қоры қамтамасыз
етеді, отбасылық жәдемақылар мемлекеттік бюджет төлейді, жұмыссыз ретінде
жәрдемақы еңбек қорғау қоры төлейді.
Мүгідектігі үшін жәрдемақы алушылар жәрдемақы мөлшерін төмендетпей –
ақ, орташа еңбекақының мөлшерінен 70 % мөлшерінде жәрдемақы ала алады,
жәрдемақы мүгідектін табысыорташа еңбекақының 130 % мөлшерінен асатын
жағдайда тоқтатылады.
Азаматтар мүгедектігі бойынша және жас бойынша зейнетақы мөлшері
арасынан тандай алады, себебі көптеген жағдайларда мүгідектігі бойынша
алатын жәдемақы мөлшері әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесіндегі зейнетақы
мөлшерінен жоғары болуы мүмкін.
Польша елінде мемлекеттік бюджеттен алатын жәдемақысымен бірге басқа
қорлардан жәрдемақы алу құқығына ие.
Шведция елінде - Атаулы әлеуметтік көмек алу тағайындау кезде жан
басына шаққандағы орташа табысы кедейлік шегінен аспайтын азаматтарының,
оралмандардың, босқын статусына ие адамдардың, шетелдіктердің, елде тұруға
ықтиярхаты бар және тұрақты тұратын азаматтығы жоқ адамдардың атаулы
әлеуметтік көмек алуға құқығы бар. Мүгедектерді және стационарлық емделуде
бір айдан астам уақыт кезеңінде болатын адамдарды, магистратура мен
аспирантураны қоса алғанда, күндізгі оқыту нысанында оқитын оқушылар мен
студенттерді, тыңдаушылар мен курсанттарды, сондай-ақ I және II топтағы
мүгедектерді, сексен жастан асқан адамдарды, жеті жасқа дейінгі балаларды
бағып-күтумен айналысатын азаматтарды қоспағанда, жұмыспен қамту мәселелері
жөніндегі уәкілетті органдарда тіркелмеген жұмыссыздарға атаулы әлеуметтік
көмек тағайындалмайды.
Латвия елінің әлеуметтік қорғау жүйесінің ерекшелігі болып мыналар
табылады:
- Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алатын азаматтар, мемлекеттік
әлеуметтік сақтандыру қорынан ешқандай төлемдерді ала алмайды;
- Мемлекеттік әлеуметтік жәдемақы алуға тек қана толық мемлекет
қарауында болатын және Латвияда уақытша өмір сүруге рұқсат берілген
азаматтарға ғана тиесілі.
Контененталдық жүйе: Германия. Контененталдық жүйе әлеуметтік қорғау
деңгейі мен кәсіби іс - әрекет арасынан тығыз байланыс оналастырады.
Германияда сақтандырудын үш саласы бар: Қарттық және мүгедектік
сақтандыруы, сырқаты және жұмыс орында апаттық жағдайкезінде. Берілген
жүйенін басты прринциптері Австралия, франция, бенилюкс елдерінде да кен
тараған.
Англосоксондық жүйе: Великобритания. Англосоксондық жүйе
Великобритания және Ирландия елдеінде кенінен тараған, бұл жүйе герман
жүйесінен түбегейлі өзгеше болып келеді.
Берілген жүиенін басты идеясы болып белсенді халық құрамына жатпай- ақ
барлық азамат минималды әлеуметтіктартып алыңбайтын қорғауға құқығы бар.
Берілген әлеуметтік қорғау жүйесі сақтандыру қаражаттарынын есебінен да,
осымен қоса қоғамдық салық салудан да қаржыланады.
Отбасылық және деңсаулыққа жәрдемақылар мемлекеттік бюджет қаражатының
есебінен қаржыландырылады, ал қалған әлеуметтік жәдемақылар жал бойынша
жұмыс істейтін және жұмыс берушілердін сақтандыру қорларының есебінен
қаржыландырылады.
Онтүстік – европалық жүйе: Италия, Испания, Греция, Португалия
әлеуметтік қорғаудың онтүстік – европалық жүйесін ұсынады.
Берілген жүйенін әлеуметтік қамтамасыздандырылуы тиісінше төмен, ал
әлеуметтік қорғау туыстары мен отбасының қамқорлық жүйесіне жатады. Сол
себепті отбасы және басқа азаматтық қоғамдық институттар манызды рол алады.
Зейнетақы жүйесі әр бір елде бар мысалға алсақ АҚШ, Франция, Швеция
және Ұлыбритания елдерінен айырмашылығы – кәсіптік әлеуметтік жәрдем іс
жүзінде ұжымдық келісімдердің мазмұнымен байланысты емес. Қазақстанда
зейнетақымен қамтамасыз етуде жұмыс істеушілердің әртүрлі категорияларының
айырмашылығы жоқ.
Қалыпты зейнетақы жасын анықтауда мемлекеттік емес бағдарламалар
қолданылып жүрген заңдылық нормаларын көбінесе жаңартып отырады. АҚШ пен
Канадада ер адамдар мен әйелдер үшін мұндай жас – 65, Францияда – 60,
Германияда – 65, Жапонияда – 55, Ұлыбританяда ер адамдар үшін 65, әйелдер
үшін 60.
Салыстыру үшін № 1 кестені қарауға болады.
№1 кесте. Өмір Өмір сүрудің Зейнетақыға шығу Зейнетақы
сүрудің болжамдыболжамды ұзақтығы, жасы кезіндегі болжамды
ұзақтығы. жас өмір сүру
Елдер ұзақтығы, жасы
ерлер әйелдер ерлер әйелдер ерлер әйелдер
Австрия 73,8 80,3 65 60 8,8 20,3
Бельгия 74,0 80,7 65 65 9,7 20
Ұлыбритания 74,7 80 65 60 9,7 20
Германия 74,1 80,3 60 65 9,1 20,3
Греция 75,7 80,8 67 67 8,7 13,8
Италия 75,2 81,3 61 56 14,2 25,3
Канада 76,2 81,9 65 65 11,2 16,9
Нидерланды 75,1 80,8 65 65 10,1 15,8
Норвегия 75,4 81,3 67 67 8,4 14,3
Португалия 72 78,9 65 65 7 13,9
Ресей 60,7 72,9 60 55 0,7 17,9
АҚШ 73,5 80,2 65 65 8,5 15,2
Турция 66,8 72 60 55 6,8 17
Финляндия 73,2 80,8 65 65 8,2 15,8
Франция 74,4 82,1 60 60 14,4 12,1
Швейцария 75,5 81,9 65 62 10,5 19,9
Жапония 76,9 83,0 65 65 11,9 18
Қазақстан 59 74,4 63 58 -4 12,4
Ерлер арасында ең ұзақ өмір жасы Жапонияда (76,9 жас) және Канадада
(76,2 жас) байқалады, әйелдер арасында ең ұзақ өмір жасы – Жапонияда (83
жас), Францияда (82,1 жас) және Канадада (81,9 жас) байқалады.
Зейнетақы кезіндегі ер адамдардың ең ұзақ өмір сүруі Францияда (14,4
жас) және Италияда (14,2 жас), ал әйелдер арасында - Италияда (25,3 жыл)
және Швейцарияда (19,9 жыл) байқалады.
2 Әлеуметтік қорғау саласындағы іс – шараларды қаржыландырумен
қамтамасыз ету талдауы
2.1 Халықты әлеуметтік қорғаудың заманауй жағдайы
Тәуелсіздікке ие болған 20 жыл аралығында Қазақстан демократиялық
саяси жүйесі құрылған, азаматтық қоғамы үдемелі даму үстіндегі нарық
экономикасы бағытын ұстанған табысты әрі әлеуетті мемлекеттердің бірі
ретінде қалыптасып үлгерді. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың алғашқы күннен
бастап-ақ стратегиялық бағытты дұрыс айқындап, осы бойынша жедел де жүйелі
жұмыстар жүргізуінің нәтижесінде әлемдік қауымдастық танып мойындаған
көшбасшы елдердің қатарынан да көріне бастадық. Қай кезде болсын халықты
әлеуметтік қорғау және халықтың тұрмыс жағдайын жақсарту мәселелері
мемлекеттің басты міндеттерінің бірі болып табылады. Ата Заңымыздың 28-
бабының 1-тармағына сәйкес, Қазақстан Республикасының азаматы жасы келген,
науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда және өзге де
заңды негіздерде оған ең төменгі жалақы мен зейнетақының мөлшерінде
әлеуметтік қамсыздандырылуына кепілдік беріледі. Сондықтан Ата Заң аясында
әрбір азаматымыз мемлекет назарынан тыс қалмайды. Бұған Елбасы Нұрсұлтан
Назарбаевтың түрлі салада мемлекеттің өсіп-өркендеуі үшін жылдар бойы терін
төккен зейнеткерлердің әлеуметтік жағдайын үнемі назарынан тыс қалдырмай,
оларды қамқорлығына алу саясаты ықпал етері анық. Бүгінгі күні қоғамның қай
саласын алмайық, жүргізіліп отырған реформалар өзінің нәтижелі жемісін
беріп келеді. Ондай реформалардан әлеуметтік салада қалыс қалған емес.
Мемлекет басшысының әлеуметтік саладағы салиқалы саясатының басты
мақсаты да халықтың тұрмыс жағдайын жақсарту, өмір сүру деңгейін тұрақты
түрде арттырып отыруға негізделген. Осыған орай халықты әлеуметтік қорғау
және оны мемлекет тарапынан қолдап отыру еліміздің ішкі саясатының басым
бағыттарының бірі ретінде қалыптасып отыр. Әлеуметтік саланың даму
кезеңдеріне назар аударатын болсақ, Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында ауыр
жағдайдың қалыптасқаны рас. Мәселен, 2009 жылмен салыстырғанда 2013 жылы
жалпы ішкі өнім көлемі – 38,6 пайызға, халықтың нақты еңбекақысының көлемі
– 69,9 пайызға, зейнетақы көлемі 77,3 пайызға төмендеп кеткен еді. 2010-
2013 жылдар аралығында Қазақстаннан 2,5 миллионға жуық адам көшіп кетті.
Елден сыртқа кеткен халықтың басым бөлігін еңбек жасындағы адамдар құрады.
Бұл еңбек рыногының жағдайына кері әсер етті. Еңбекке қабілеттілер азайып,
жасы еңбек жасынан асқан немесе еңбекке жарамсыз адамдар саны көбейе түсті.
Елбасымыздың алдымен – экономика, содан кейін – саясат деген қағиданы
басшылыққа ала отырып, жұмыс істеуінің нәтижесінде еліміздің экономикасы
жедел қарқынмен өсті. Бұл өз кезегінде әлеуметтік саланың оңтайлануына
айтарлықтай ықпал етті. Экономикамыз қалыпты өсе бастаған соңғы 3 жылдың
ішінде төменгі зейнетақы мөлшері 8000 теңгеден 24 047 теңгеге дейін өсіп,
жеті есе; орташа зейнетақы көлемі 8720 теңгеден 36 205 теңгеге дейін жетіп,
сегіз есе; ал жоғары деңгейдегі зейнетақы көлемі 9330 теңгеден 52 226
теңгеге дейін өсіп, 6,4 есе артты. Осы мерзімде халықтың жан басына
шаққандағы табысы да бірнеше есе өсіп, халықтың әлсіз топтарын қолдайтын
түрлі әлеуметтік төлемдер іске қосылды. Нәтижесінде бүгінгі күні Қазақстан
Орталық Азияда ғана емес, ТМД елдері арасында да халықтың әлеуметтік
жағдайы тұрғысынан көш басындағы мемлекеттердің қатарында келеді.
Бүгінгі таңда экономикамыз дамып, мемлекеттің күш-қуаты артуына
байланысты Елбасы Үкіметтің алдына халықты еңбекпен қамтудың жаңа
стратегиялық бағдарламасын жасауды тапсырды. Осының негізінде Жұмыспен
қамту-2020 бағдарламасы әзірленді. Оның негізгі мақсаты тұрақты және
өнімді жұмыспен қамтылуды ұйымдастыру арқылы халықтың табысын арттыру болып
табылады. Бағдарламаның тағы бір үлкен мәні – еліміздегі кедейлік деңгейін
төмендету. Қазіргі уақытта оған қол жеткізудің тиімді өлшемдері әзірленді.
Мәселен, қазіргі кедейлік деңгейі немесе ел халқының ішіндегі кедей
адамдардың үлес салмағы 8,2 пайызды құрайтын болса, 2016 жылға қарай оны 6
пайызға дейін төмендету көзделіп отыр. Сондай-ақ осы аралықта еліміздегі
жұмыссыздық деңгейі – 5,5 пайызға дейін, өзін-өзі жұмыспен қамтып отырған
халықтың үлес салмағы қазіргі 33,3 пайыздан 26 пайызға дейін төмендейтін
болады. Бағдарлама аясында еңбек өнімділігін 20 пайызға арттыруға қол
жеткізіледі.
Осыған орай жұмыссыздық, жұмыс орындары жоқтығыннан кедейшілікті
жоғарылай бастайды. Қазіргі кезде жұмыстылық 2020 бағдарламасына сәйкес
көптеген шаралар қамтылып жатыр.
Әлеуметтік осал топ әлсіз, мұқтаж халықты қорғауға жататын келесі
категорияларды атап кетуге болады: Олар Жұмыссыздар, көп балалы аналар,
жалғыз басты тәрбиелейтін аналар, мүгідектер (1,2,3 топ), зейнеткерлер,
әлсіз халық қорғалуға мұқтаж топтары жатады.
Өмір сүрудің ең төменгі деңгейінен аз табысы бар халықтың үлесі төрт
есеге азайды. Халық денсаулығының негізгі көрсеткіштері жақсарды. Күтілетін
өмір ұзақтығы 65-тен 68 жасқа дейін ұлғайды. Ана өлімі екі есеге азайды,
бала туу бір жарым есеге өсті.ҚР Күнкөріс минимумы туралы Заңында
кедейшілік шегі ұғымына анықтама беріледі, ол халықтың ең төменгі
қажеттіліктерін қанғаттандыру үшін қажет табыстың шегі ретінде
түсіндіріледі. Осы кедейшілік шегі аз қамтамасыздандырылғандарға яғни
табысы аздарға мемлекеттің атаулы әлеуметтік көмегін көрсетудің критерийі
болып табылады және ол мемлекеттің экономикалық мүмкіндіктеріне қарай
белгіленеді. Кедейшілік шегін анықтау тәртібі туралы Үкімет Қаулысына
сәйкес ҚР еңбек және халықты әлеуметтік қорғау Министрлігі 2010-2011
жылдарда республика бойынша кедейшілік шегін күнкөріс минимумының 38%
деңгейінде белгіледі (немесе 2010 жылы 1522,6 теңге және 2011 жылы 1746,5
теңге). 2012 жылы ол күнкөріс минимумының 40 % -ын (немесе 1904 теңге)
құрады.
Қазақстан үшін халықтың кедейшілік индексінің (ХКИ) есептеулері мынаны
көрсетеді, 2010 жылы ел халқының 31%, 2011 жылы –28,1 %, ал 2012 жылы 23,9%
қазақстандықтар ХКИ –дің төрт құрамдас бөлігі бойынша үлестен құр қалды.
Кесте 2 – 2010-2012 жылдардағы Қазақстандағы халықтың кедейшілік индексі
2010 жыл 2011 жыл 2012 жыл
Барлығы Еркектер Әйелдер Барлығы Еркектер Әйелдер
Ақмола 27,7 24,9 22,6 23,1 22,8
Ақтөбе 23,2 21,8 24,8 24,2 23,5
Алматы 30,5 31,8 28,1 26,1 21,2
Атырау 34,8 34,5 30,1 27,4 26,8
Шығыс Қазақстан21,7 21,5 22,5 22,6 22,0
Жамбыл 31,4 32,7 32,7 26,2 23,5
Батыс Қазақстан24,7 21,1 24,3 25,3 22,8
Қарағанды 22,9 23,0 23,6 23,2 22,6
Қостанай 22,8 23,1 23,5 22,4 22,0
Қызылорда 36,6 34,7 28,5 24,8 22,7
Маңғыстау 28,0 39,5 31,9 29,5 24,3
Павлодар 33,1 21,4 21,5 22,2 21,3
3 кестеніңжалғасы
Солтүстік 24,7 21,7 21,3 22,2 22,0
Қазақстан
Оңтүстік 36,5 34,9 27,5 22,0 21,4
Қазақстан
Астана қаласы 19,1 24,4 22,7 16,7 16,5
Алматы қаласы 18,8 18,0 17,8 16,6 16,6
Қаза26,5 25,3 23,9 22,4 21,3
қста
н
Респ
убли
касы
1 2 3 4 5 6
5 кестенің жалғасы.
1 Жерлеуге арналған 345 2010 ж 9347,0 Қалалық бюджет
біржолғы
әлеуметтік көмекті 360 2011 ж 11112,0
тағайындау және 360 2012 ж 12487,0
төлеу
2 Жалғызбасты және 550 2010 ж 2129,0 Қалалық бюджет
жалғыз тұратын
зейнеткерлер мен 588 2011 ж 2250,0
мүгедектерге,
біржолғы леуметтік 593 2012 ж 2408,0
көмекті тағайындау
және төлеу
3 Жан басына 15 2010 ж 225,0 Қалалық бюджет
шаққандағы орташа
табысы ең төменгі 15 2011 ж 300,0
зейнетақы
мөлшерінен төмен 18 2012 ж 375,0
жедел хирургиялық
немесе жоспарлы
операция
4 Өтініш берушінің 20 2010 ж 311,0 Қалалық бюджет
отбасының жан
басына шаққандағы 30 2011 ж 389,0
орташа табысы ең
төменгі күнкөріс 30 2012 ж 416,0
деңгейінен төмен
болатын жүктілігі
бойынша есепте
тұратын жүкті
әйелдерге алты
айлық есептік
көрсеткіш мөлшері
біржолғы.
әлеуметтік. көмек
көрсету
5 9 Мамыр мерекесі 6000 2010 ж 40713,0 Қалалық бюджет
қарсаңында жыл 7215 2011 ж 37351,0
сайынғы ә.көмек 7411 2012 ж 46357,0
5 кестенің жалғасы
6 Тұрғын үй және үй 18 2010 ж 1246,0 Қалалық бюджет
керек-жарақтары
жартылай 25 2011 ж 1722,0
зақымдалған кезінде
және төтенше 30 2012 ж 2259,0
жағдайлар, табиғи
апаттар, өрт
салдарынан зардап
шеккен тұлғаларға
біржолғы әлеуметтік
көмекті тағайындау
және төлеу
7 Қыйын дертке 1280 2010 ж 21410,0 Қалалық бюджет
шалдыққындар
(Онкологиялық 1300 2011 ж 21410,0
аурумен,
туберкулезбен, ЖҚТБ1518 2012 ж 21410,0
– мен ауыратындар,)
тұлғаларға,
отбасылардың құрамы
мен табысын есепке
алмай Біржолғы
әлеуметтік көмек
тағайындау және
төлеу
8 Әлеуметтік 200 2010 ж 3900,0 Қалалық бюджет
сауықтыру және
бейімделуге 220 2011 ж 4500,0
балалардың
церебральды сал 260 2012 ж 4800,0
ауруымен ауыратын
мүгедек балалары
бар отбасыларға Бір
әлеуметтік көмек
тағайындау және
төлеу
5 кестенің жалғасы.
9 Отан қорғаушылар 550 2010 ж 4890,0 Қалалық бюджет
күніне жыл сайынғы
ә.көмек: 560 2011 ж 5204,0
Ауғанстандағы соғыс
қимылдарының, ЧАЭ 565 2012 ж 5530,0
Сапаты салдарын
жоюға қатысушылары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz