Әкімшілік шығыстар есебі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 9
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ШЫҒЫСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 12
1.1 Шығыстар: мәні, мазмұны және түрлері 12
1.2 Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етудегі шығыстардың рөлі 17
2 МЕХАНИКАЛАНДЫРЫЛҒАН ЖҰМЫСТАР БАСҚАРМАСЫ ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ШЕКТЕУЛІ
СЕРІКТЕСТІГІНДЕГІ ШЫҒЫСТАР ЕСЕБІ 22
2.1 Өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығыстар есебі 22
2.2 Әкімшілік шығыстар есебі 37
2.3. Корпорациялық табыс салығы бойынша шығыстар есебі 43
3 КӘСІПОРЫН ШЫҒЫСТАРЫН АУДИТОРЛЫҚ ТЕКСЕРУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ 51
3.1 Аудиторлық тексеру жүргізу әдістемесі 51
3.2 Шығыстарды аудиторлық тексеру 64
ҚОРЫТЫНДЫ 81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 83
ҚОСЫМША А 85
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі күн Қазақстан үшін экономикалық
даму барысында әлемдік стандарттарға жақындаудың жаңа кезеңі болып
табылады. Еліміздің қазіргі даму кезеңінде бухгалтерлік есеп пен қаржы
есептілігі – экономиканың іргетасы, ал Халықаралық қаржы есептілігінің
стандартына көшу – ұйымдар қаржысы ағынының айқындығын, капиталдың
шоғырлануын және ел экономикасының жедел де, тұтастай дамуын қамтамасыз
ететін маңызды құрал болып табылады. Осыған байланысты, Қазақстанның
экономикасы мен әлеуметтік өміріндегі барлық салаларды жан-жақты
жетілдіруге байланысты алға қойылған мақсаттар мен міндеттерді іс жүзіне
асыруда бухгалтерлік есепті реттеу саласындағы өкілетті орган ретінде
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің атқаратын миссиясы меншіктің
барлық түріндегі ұйымдар бойынша қаржылық ақпараттардың транспаренттілігін
және салыстырмалылығын қамтамасыз ету жолымен Қазақстанды әлемдік
экономикаға кіріктіру процесін жеделдететін бухгалтерлік есеп жүйесін одан
әрі реформалау болып табылады.
Қазақстанда бухгалтерлік есеп пен қаржы есептелігінің жүйесін дамытуға
байланысты қол жеткен жетістіктермен қатар шешімін күткен бірқатар
мәселелер де бар. Олар бүгінгі күнге дейін ашық күйінде қалып отыр.
Жаңалықты қолданысқа ендіру процесін кешеуілдетіп отырған негізгі
факторлар: Халықаралық қаржы есептілік стандарттарын іс жүзінде игерген
білікті мамандардың жетіспеуі, ақпараттық қамтамасыз ету жөнінде орын алған
кемшіліктер, үйлестірілген мониторингтің болмауы, жекелеген ұйымдардың
халықаралық стандартқа көшу туралы заңнама талаптарын сақтамауы болып
табылады.
Халықаралық қатынастарды одан әрі дамыту мақсатында Қазақстан
Республикасының Қаржы министрлігі бухгалтерлік есеп пен аудит жүйесін
өркендетуге байланысты халықаралық процестерге белсенді түрде атсалысып
келеді.
Жалпы табыс пен кезең шығыстары арасындағы айырым негізгі қызмет
бойынша сальдоланған қаржылық нәтижені қамтып көрсетеді. Негізгі қызметтен
алынған табыс (немесе зиян) пен негізгі емес қызметтен алынған кәдуілгі
қызметтен алынғын табысты көрсетеді. Одан корпорациялық табыс салығы
шегерілгеннен кейін, салық салынғаннан кейінгі кәдімгі қызметтен алынған
табыс болады. Төтенше ахуалдардан болған зиянға түзетілген ол кәсіпорынның
таза табысы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі ұйымдағы шығыстар есебін зерттеп, оның
іс жүзінде ұйымдастырылуына талдау жүргізу және кемшіліктерін анықтау,
кәсіпорын қызметін жақсарту, пайданы барынша көбейтуге қатысты шешімдерді
қабылдаудағы маңыздылығымен түсіндіріледі.
Проблеманың зерттелу дәрежесі. Экономикалық әдебиеттерде сатылған
тауарларды есепке алу, тауарларды өткізумен байланысты шығыстар, талдау
және аудит саласында зерттеу жұмыстары К.К. Кеулімжаев, К.Ш. Дюсембаев,
М.С. Ержанов, Ж.С. Толпаков, З.Н. Әжібаева, А.Д. Шеремет, Қ.Ж. Оразалин,
Р.Қ. Ниязбеков, І.Ж. Нарғозиев және т.б. экономист-ғалымдардың ғылыми
еңбектері мен мақалаларында жан-жақты зерттеліп, қарастырылған.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі
мақсаты – ұйымдағы шығыстарды есепке алу, талдау және аудитін жетілдіру
болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер қойылады:
- Механикаландырылған жұмыстар басқармасы жауапкершілігі шектеулі
серіктестігінің техника-экономикалық көрсеткіштерін зерттеп, талдау
жасау;
- кәсіпорындағы шығыстардың есебін ұйымдастыру ерекшеліктерін анықтау;
- кәсіпорындағы шығыстар есебін ұйымдастыруды жетілдіру;
- кәсіпорындағы жұмыстарды орындаумен байланысты шығыстар есебіне аудит
жүргізу және талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі: Механикаландырылған жұмыстар
басқармасы жауапкершілігі шектеулі серіктестігі болып табылады.
Серіктестік қызметінің негізгі мақсаты тауарларды, жұмыстарды және
қызметтерді өндіру және өткізуден табыс алу болып табылады.
Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін серіктестік заңдарда тиым салынбаған
төмендегідей қызметтерді жүзеге асырады:
- құрылыс объектілерін салу;
- мұнай өнімдерін өткізу және тасымалдау;
- пластикалық терезелер салу;
- басқа Қазақстан Республикасының заңымен тиым салынбаған қызметтер.
Серіктестіктің негізгі техника-экономикалық көрсеткіштеріне талдау
жүргізу үшін оның 2010-2012 жылдардағы мәліметтер көздерін
пайдаланамыз.(Қосымша А).
Кез келген ұйым үшін бүкіл шаруашылық операцияларын анықтауға, талдауға
және жалпылама сипаттауға мүмкіндік беретін көрсеткіштер жиынтығы-негізгі
экономикалық көрсеткіштеріне талдау жүргізу аса маңызды. Ұйымның өндірістік
қызметінің жалпы сипаттамасын алу үшін негізгі технико-экономикалық
жағдайын бейнелейтін көрсеткіштер жүйесінде кешенді баға беру қажет,
олардың қатарына-өткізілген өнім және орындалған жұмыс көлемі, өткізілген
өнімнің өзіндік құны, өндірістік әлеуетті қамтамасыз етілу деңгейі,
пайдаланылу тиімділігі, еңбекақы қоры, орташа айлық жалақы, табыс көлемі,
табыстылық деңгейі, тағы басқа көрсеткіштерді жатқызуға болады.
Кесте мәліметтерінен көріп отырғанымыздай, өнімді өткізуден түскен
түсім сомасы жылдан-жылға азайып, 2012 жылды 2011 жылмен салыстырғанда
136489 мың теңгеге азайған. Бұл көрсеткіштің азаюының басты себебі, құрылыс-
монтаж жұмыстарын жүргізу көлемінің азаюымен байланысты. Осыған байланысты
өткізілген өнімнің өзіндік құны көрсеткіші де 2012 жылды 2011 жылмен
салыстырғанда 139221 мың теңгеге кеміген. Жалпы табыс мөлшері 2010 жылы –
37492 мың теңге, ал 2011 жылы 32586 мың теңге, 2012 жылы 35318 теңгені
құрап отыр. 2012 жылды 2011 жылмен салыстырғанда 2732 мың теңгеге көбейген.
Жалпы табыс көрсеткішінің өсуінің негізгі себебі өнімнің өзіндік құнының
төмендеуімен байланысты. 2010 жылы кәсіпорынның таза пайдасы – 4350 мың
теңге, 2011 жылы- 4691 мың теңге, ал 2012 жылы – 24044 мың теңге таза
пайдамен аяқтаған. 2012 жылы өткізу көлемінің азайғанына қарамастан 2011
жылмен салыстырғанда пайданың артуының басты себебі серіктестіктің кезең
шығыстар сомасын азайтумен байланысты нақты іс-шаралар жүргізіп, оның
жемісті болуын көрсетеді.
Өндірістік қызметті жүзеге асыру барысында қолданылатын негізгі
құралдар құны 2012 жылды 2011 жылмен салыстырғанда 2937мың теңгеге азайған.
Кәсіпорында еңбек ететін жұмысшы персоналдардың саны 2012 жылы 2011 жылға
қарағанда 15 бірлікке азайған. Жұмысшылардың орташа айлық еңбекақы мөлшері
1800 теңгеге көбеіп, еңбекақы қорының шығыны 7920 мың теңгеге кеміген.
Кәсіпорынның қалыпты әрі тиімді жұмыс жасауы еңбек өнімділігі, қор
қайтарымдылығы және қор сыйымдылығы көрсеткіштерімен айқындалады. Егер
өндірістің немесе кәсіпорынның қызметі жылдан-жылға артып, экономикалық
нәтиже әкелетін болса, онда еңбек өнімділігі, қор қайтарымдылығы
көрсеткіштері өседі, ал қор сыйымдылығы көрсеткішінің төмендеуі заңды
құбылыс. Серіктестіктің баланс мәліметтеріне сәйкес бұл көрсеткіштердің
барлығы қалыпты нормаға қарама-қайшы болып отыр, дегенмен серіктестік
қызметі пайдамен аяқталып, зерттеліп отырған 3 жыл ішінде де серіктестік
қызметі рентабельды болып отыр.
Зерттеу пәні. Кәсіпорындағы шығыстарды есепке алу, талдау және аудитін
ұйымдастыру және онымен байланысты бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру
ерекшеліктері болып табылады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі. Дипломдық жұмысты
орындау барысында отандық және шетелдік экономист-ғалымдардың шығыстар
есебі мен аудиті және талдау саласындағы зерттеу жүргізген теориялық және
әдістемелік деректері қолданылды.
Жүргізілген зерттеу барысында қазақстандық заң актілері мен нормативтік-
құқықтық актілері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан, кестелер
мен суреттерден тұрады. Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеу жұмысының
мақсаты мен міндеттеріне сәйкес анықталған және дипломдық жұмыстың
тақырыбын ашуға бағытталған.
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ШЫҒЫСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шығыстар: мәні, мазмұны және түрлері
Кәсіпорындарда шығыстар есебін жүргізуде бас шоттар жоспарының жетінші
шығыстар бөлімінің шоттары қолданылады:
7000 Өткізілген өнім мен көрсетілген қызметтердің өзіндік құны;
7100 Өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығыстар;
7200 Әкімшілік шығыстар;
7300 Қаржыландыруға шығыстар;
7400 Өзге шығыстар;
7500 Тоқтатылған қызметке байланысты шығыстар;
7600 Үлестік қатысу әдісімен есепке алынатын ұйымның шығын үлесі;
7700 Корпорациялық табыс салығы бойынша шығыстар.
Мекеменің өндірген өнімдерінің, орындаған жұмыстарының және көрсеткен
қызметтерінің өндірістік өзіндік құнына кірмейтін шығындары болады және
олар өздері болған есепті кезеңнің шығындары (есепті уақыт арасындағы
жасалған шығындар) ретінде танылады.
Кезең шығындарына мыналар жатады:
- әкімшілік шығыстар;
- өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығыстар;
- қаржыландыруға арналған шығыстар.
Әкімшілік шығыстар – бұл мекеменің жалпы және әкімшілік басқару
аппаратын ұстау және өндірістік-шаруашылық қызметін ұйымдастыру мен жалпы
жетекшілік етумен байланысты шығыстар [1, 23б]. Бұл шығыстарға мыналар
жатады: әкімшілік басқару аппараттың қызметкерлеріне және жұмысшыларға
жататын адамдардың, сондай-ақ кәсіпорындар мен шаруашылықтарға қызмет
көрсететін адамдардың еңбекақысын төлеу және осы еңбекақылардан тиісті
аударымдар (әлеуметтік салық, әлеуметтік сақтандыру аударымдар, зейнетақы
қоры және т.б.); материалдық-техникалық және көліктік қызмет көрсету
шығыстары; жалпы шаруашылық және әкімшілік мақсаттағы негізгі құралдарды
ұстау шығыстары және т.б. [1, 23б].
Өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығыстар – бұл
өнімдерді сақтау, өңдеу, сұрыптау, тиеу-түсіру, сататын орындарға
тасымалдау және сату, сондай-ақ осы операцияларды жасауға қызмет көрсету
бойынша шығыстар. Бұл шығыстарға мыналар жатады: өткізу бөлімі
жұмысшыларының еңбекақысы және одан ұстау мен аударымдар; өнімдерді сату
және қызмет көрсетуге пайдаланатын негізгі құралдарды ұстау және олардың
амортизациясы бойынша шығыстар; сату рыногын зерттеу және рынокқа дейін
өнімдерді апаруға (маркетингке шығындарды қоса), жарнама шығаруға,
әзірлеуге кеткен шығыстар; мүліктік және жеке сақтандыру бойынша шығыстар
[1,24б].
Қаржыландыруға арналған шығыстар – бұл банктердің несиелері мен сатып
алынған тауарлық-материалдық қорлар үшін жабдықтаушылар бойынша, сондай-ақ
активтерді жалға алу, алынған депозиттер мен бағалы қағаздар бойынша
сыйақылар төлеу шығындары [1, 24б].
Сурет 1. Кезең шығыстарының жіктелуі
Бұл шығыстардың айырмашылығы өндірістің көлеміне қатысты емес, тұрақты
шығыстар ретінде және өнімдерді сату немесе қызмет көрсетудің нақты
түрлеріне байланыссыз үнемі жұмсалатын шығын есебінде қаралады, сондықтан
мұны өнімдердің негізгі көлеміне емес уақыт кезеңдеріне байланысты есептеу
дұрыс болып табылады. Мекеме белгілі кезең бойында еш нәрсе сатпаған күннің
өзінде сол кезеңде жасалған шығындарды көрсетеді. Оларды бухгалтерлік есеп
пен қаржылық есептілікте көрсету тұрғысынан алып қарағанда өндірістік
өзіндік құнынан кезең шығындарының негізгі өзгешелігі олар сатылмаған
өнімнің және аяқталмаған өндірістің қалдықтарына жатқызылмайды да, өзі
туындаған есептік кезеңнің жиынтық табысын азайтуға есептен шығарылады.
Бұлар есепке алудың мұндай тәсілі нарықтық экономика жағдайында сәйкестік
сақтылығы қағидаттарынан пайда болады.
Сонымен, әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар
бойынша пайыздық шығыстар – бұл мекеменің қаржылық шаруашылық-қызметінің
қорытындысы туралы есептіліктің көрсеткіштері болып табылады, сондықтан
өндірістік шығындар ретінде алдымен тауарлық-материалдық қорларға қосылып,
мекеменің теңгерімінде (балансында) активтердің бөлігі ретінде көрсетіледі,
содан кейін ғана қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп
берудің көрсеткіші ретінде танылады [2, 47б].
Әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстар есепті кезең уақытындағы жасалған шығыстарына жатқызылады
және келесі кезеңдегі өткізілмеген өнімдер мен аяқталмаған өндірістің
қалдықтарына ауыстырылмайды. Бұл мекеменің баға саясатында негізгі шешімдер
қабылдауына маңызды. Сондықтан әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша
шығыстар, сыйақылар бойынша пайыздық шығыстар бақылауды күшейту және
олардың тиімділігін арттыру мүмкіндіктерін (резервтерін) анықтау мақсатында
жан-жақты, әрі терең талдау жүргізу үшін көрсетілген жинамалы
(синтетикалық) шоттарға қосымша әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша
шығыстар, сыйақылар бойынша пайыздық шығыстарының бекітілген баптар
тізбегіне сәйкес талдамалы шоттарын жүргізу қажет.
Әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстарының есептік баптарының тізбегі Қазақстан Республикасы
Қаржы Министрлігінің Бухгалтерлік есеп әдістемесі және аудит
департаментінің 1997жылғы қарашаның 24-індегі № 72 бұйрығымен бекітілген №
10 журнал-ордерінің № 5 мәлімет тізімдемесінде қарастырылған. Атап айту
керек, өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығыстар мен
әкімшілік шығыстары түрлерінің мазмұнын жан-жақты терең зерттеу олардың тек
қана өндіріс мекемелерінің өткізу бөлімдері қызметінің ерекшелігін
көрсетеді, алайда сауда қызметімен шұғылданатын мекемелердің қаржылық-
шаруашылық қызметінің ерекшеліктері есепке алынбаған [2, 25б].
Әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстарының талдамалы есебі.
Мекемелер мен кәсіпорындардың әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша
шығыстар, сыйақылар бойынша пайыздық шығыстарының бекітілген сметаларын
сақтауға бақылау жасауда шығындардың жинақтамалы есебінің маңызы өте зор,
бірақ қолма-қол басшылық ету, талдау шығындардың жекелеген түрлерінің
тиімділігін арттыру мүмкіншілігін (резервтерін) айқындау үшін шығындардың
түрлері бойынша нақты, әрі жан-жақты мәліметтер өте қажет.
Мұндай мәліметтерді 7110 Өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету
бойынша шығыстар, 7210 Әкімшілік шығыстар, 7310 Сыйақылар бойынша
шығыстар жинақтамалы шоттарға белгіленген есептік баптар тізбегіне сәйкес
жүргізілген талдамалы есептің көмегімен алуға болады. Нақты шығындарды
бекітілген сметамен салыстыруға, сондай-ақ сметаның орындалуына ұтымды
бақылау жүргізу жасалған шығындарды тиісті талдамалы шотқа (шығындар
бабына) дұрыс жатқызумен қамтамасыз етіледі. Сондықтан мекемелер мен
кәсіпорындардың бас бухгалтерлері жасаған шығындардың заңдылығы мен
экономикалық пайдалылығы және бастапқы құжаттармен дұрыс рәсімдеуін, сондай-
ақ шығындарды тиісті шоттар мен субшоттарға жатқызуға ғана емес, сонымен
бірге есептік тізбенің тиісті баптарына да жатқызуға алдын-ала бақылау
жасауға міндетті [2, 72б].
Әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстарының бухгалтерлік есебінің негізгі тіркелімі болып
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Бухгалтерлік есеп әдістемесі
және аудит департаментінің 1997 жылғы 24 қарашадағы № 7 бұйрығымен № 10
журнал-ордер мен оған № 5 тізімдемесі бекітілген. Бұларда алдын-ала
басылған шоттардың типтік корреспонденциясы шаруашылық операцияларының
дұрыс топтастырылуын қамтамасыз етеді.
№ 10 журнал-ордердің бірінші Есепті кезеңнің шығындары бөлімінде 7110
Өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығыстар, 7210
Әкімшілік шығыстар, 7310 Сыйақылар бойынша шығыстар шоттары бойынша
жинақтамалы мәліметтер жеке жолдармен көрсетіледі, оларды жазуға № 10
журнал-ордердің № 5 тізімдемесінің мәліметтері негіз болады.
Бұрын айтылғандай № 10 журнал-ордердің құрылымын және осы журнал-
ордердің № 5 тізімдемесінде келтірілген әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу
бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша пайыздық шығыстарының түрлерінің
мазмұнын жан-жақты терең зерттеу олардың тек қана өндіріс кәсіпорындарының
өткізу бөлімінің әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар,
сыйақылар бойынша пайыздық шығыстарының есепке алуға арналған және
қызметінің ерекшелігін көрсетеді, бірақ оларда саудамен шұғылданатын
мекемелердің қаржылық-шаруашылық қызметтерінің өзгешелік ерекшеліктері
есепке алынбаған [2, 73б].
Мекемелер мен кәспорындардың қаржылық-шаруашылық қызметтерінің
әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстарының талдамалы есебін осы тараудың алдынғы тармақтарында
жан-жақты терең қаралған есептік баптар тізбегі бойынша арнайы нысандағы
есептік тіркелімдерін жүргізу қарастырылады. Қол жұмысын пайдаланған кезде
талдамалы есепті жүргізу техникасы әртүрлі және нақты жағдайға байланысты
болуы мүмкін. Есептік тіркелімдердің ең мақсатқа лайықты және көп таралған
түрлері болып бухгалтерлік кітаптар, карточкалар мен жинақтауыш тізілімдер
есептеледі. Олардың әрбір бетінде тауарларды өткізу шығындарының есептік
баптары үшін жеке жолдар бөлінеді. Есептік тіркелімдерді толтыру және
пайдалануды жеңілдету мақсатында шығындардың есептік тізбесінің әрбір
бабына номерлер беріліп, соған сәйкес өнімдер мен тауарларды өткізу
шығыстарының талдамалы есебі жүргізіледі [2, 74б].
7210 Әкімшілік шығыстар, 7310 Сыйақылар бойынша шығыстар шоттары
бойынша әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар
бойынша пайыздық шығыстарының талдамалы есебін белгіленген есептік баптар
тізбегіне сәйкес арнайы нысандағы есептік тіркелімдерге жүргізу
қарастырылады. Оның құрылым нысандары төменде келтірілген. Есептік
тіркелімдерге жазу жүргізу тәртібі 7110 Өнімдерді өткізу мен қызметтерді
көрсету бойынша шығыстар шотынан талдамалы есебінің есептік тіркеліміне
жазу жүргізу тәртібіндей.
Есептік тіркелімдердің Барлық шығыстар атты жиынтық жолында
есептелген жалпы және әкімшілік шығыстар мен сыйақы бойынша шығыстардың
сомалары № 10 журнал-ордер Есептік кезеңнің шығыстары атты бірінші
бөлімнің тиісті жолдарына корреспондірленуші шоттары бойынша көшіріліп
жазылады.
№ 10 журнал-ордердің салыстырылып тексерілген жиынтығы ай соңында Бас
кітапқа көшіріледі.
Тиісті есептік тіркелімдерге жалпы және әкімшілік шығыстар мен сыйақы
бойынша шығыстардың талдамалы есебі есепті айда Жыл басынан бергі өсу
жиынтығын есептеп айқындаумен аяқталады [2, 77б].
Бас бухгалтерлердің мұқият тексеріп, қол қойған № 10 журнал-ордер мен
есептік тіркелімдер Бас кітапқа жүргізулер жазулар жүргізу мен қаржылық-
шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп берудің негізі болады.
Мекемелер мен кәсіпорындардың қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелері
туралы есеп беруде әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар,
сыйақылар бойынша пайыздық шығыстары жөніндегі ақпараттар жеке жолдармен:
әкімшілік шығыстар, өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша
шығыстары, сыйақы төлеу шығыстары деп белгіліеп көрсетілген. Қарастырылған
есептік нысандардағы келтірілген ақпараттар Қаржылық-шаруашылық қызметінің
нәтижесі туралы есептің көрсеткіштеріне дұрыс баға беру мен факторлық
талдау жүргізу арқылы шығыстардың жекеленген түрлерінің тиімділігін
арттыру резервтерін толық анықтау жөніндегі экономикалық негізделген
шешімдер қабылдауда мекемелер мен кәсіпорындарының ішкі мүддесіне қалай
қызмет етсе, осындай ақпараттарды пайдаланатын сырт ұйымдарға да (жоғары
сатыдағы ұйымдарға, инвесторларға, несие берушілерге, банкілерге, т.б.)
солай қызмет етеді. Мұның бәрі мекемелер мен кәсіпорындардың нарықтық
экономика жағдайында үнемдеу тәртібін күшейтуге, пайданы көбейтуге және
рентабельділікті (тиімділікті) көтеруге мүмкіндік туғызады [2, 80б].
1.2 Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етудегі шығыстардың рөлі
Республика экономикасының даму кезеңіндегі Елбасының алға қойған
талаптарына және де мемлекеттік бағдарламаға сәйкес, бүгінгі күні құрылыс
өндірісінің ауқымы кеңіп, көлемі күннен-күнге жоғарылауда. Осы құбылысқа
байланысты халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру заман талабына сай орындалуы
керек. Талапты орындау мақсатында нақты жүргізілген есеп қана нысанның
әрбір шаршы көлемін дұрыс бағалай алады.
Еліміздің нарықтық экономика жағдайында құрылыспен шұғылданатын
мекемелер мен кәсіпорындардың негізгі міндеттерінің бірі – шығыстардың
тиімділігін арттыру, өз шығыстарын өзі өтеуді қамтамасыз ету және табыс
табу, әрі мұнымен қоса халыққа құрылыс берілетін құрылыс объектілерінің
сапасын жақсарту және құрылыс салуға кететін уақытын үнемдеу болып
табылады.
Әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстардың тиімділігі олардың сомасының өнім (тауар) оралымына
қатынасы пайызбен көрсетіледі (шығындар деңгейі). Сонымен қатар, бұл
қорларды пайдалану көрсеткіштеріне сәйкес және шығындардың қайтарымын
көрсететін кері шама ретінде өнім (тауар) оралымы көлемінің шығындар
сомасына қатынасы түрінде көрсетіледі. Осыған қарағанда, кезең шығындарының
тиімділігін арттыру мекемелердің материалдық, еңбек пен қаржылай қорларды
ең аз мөлшерде жұмсап өнім (тауар) оралымының көлемінің өсуін көрсетеді.
Әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстардың тиімділігін арттыру мәселелерін шешуде бухгалтерлік
есеп аса маңызды рөл атқарады. Ол негізгі ақпарат көзі және экономикалық
мәліметтерді жеткі зуші болып табылады және де барлық өңделетін
экономикалық ақпараттың 90% бухгалтерлік есептің үлесіне тиеді. Бірақ атап
өту керек, қай есеп – бухгалтерлік, статистикалық және оперативтік – болсын
өздігінен шығындарды азайта алмайды, тек қана талдау мақсаттарын орындау
үшін тиісті жағдайлар туғызады, оның мағынасы шығындарды қайта азайту емес,
олар шығындардың тиімділігін арттыру жолдарын іздеуге көмектеседі.
Сондықтан бухгалтерлік есептің – негізгі ақпарат көздері ретінде -
әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстардың тиімділігін арттыру мәселелерін шешудегі рөлі, ең
алдымен, шаруашылық құралдардың және оларды қаржыландыру көздері немесе
міндеттемелер және меншікті капиталды, сондай-ақ мекемелердің қаржылық-
шаруашылық қызметін жан-жақты көрсететін экономикалық қорытынды
көрсеткіштері туралы жеткілікті толық, экономикалық негізделген және ең
шынайы ақпарат берумен айқындалады [3, 106б]. Сонымен бірге, бухгалтерлік
есеп материалдық, еңбек және қаржы қорларын пайдалану бойынша жасалған
шаруашылық операцияларын құжаттармен негіздеуді және үздіксіз (уақытында)
көрсетуді талап етеді, соның арқасында көптеген және әртекті шаруашылық
операциялары қорытындыланады және үйлесімді ақпараттық жөнінде көрсетіледі,
ол өз кезегінде әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар,
сыйақылар бойынша пайыздық шығыстардың тиімділігін арттыру мақсатында қолда
бар қорлардың сақталуын және ұтымды пайдалануын қатал қадағалайтын
бухгалтерлік есептің бақылау қызметін (функциясын) жүзеге асыруға мүмкіндік
береді.
Әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстары әкімшілік шығыстар, өнімдерді өткізу мен қызметтерді
көрсету бойынша шығыстар және қаржыландыруға арналған шығыстарынан
тұратындықтан әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар
бойынша пайыздық шығыстарының тиімділігін арттыру мәселелері оның құрамдас
бөліктерінің тиімділігін арттыру арқылы комплексті шешілуі керек. Сондықтан
кезе әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстарының тиімділігін арттыру мүмкіндіктерін анықтау үшін
бухгалтерлік есептің бақылау қызметтерін күшейту мақсатында әкімшілік
шығыстар, өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығыстар және
қаржыландыруға арналған шығындардың белгіленген есептік баптар тізбегіне
сәйкес олардың сметаларын жасау керек.
Көрсетілген шығыстардың сметаларын кәсіпорындардың өздері өткен есептік
кезеңдегі жетістіктер мөлшерімен және әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу
бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша пайыздық шығыстарының әрбір баптарының
одан әрі тиімділігін арттыру мүмкіндіктерін пайдалануды есепке ала отырып,
абсолюттік сомасы және пайыздық деңгейінде есептеп белгілейді [3, 101б].
Әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстарының сметасымен сақтауға қол жеткізу көп жағдайда бас
бухгалтер алдын-ала шығыстар болатын шаруашылық операцияларды жүргізгенге
дейін сметаларды, келісім-шарттарды, тауар және ақша құжаттарын тексеру
арқылы, сондай-ақ кәсіпорындардың жасаған барлық шығындарының құжаттарына
қол қою кезінде бақылау жүргізу барысында мүмкін болады. Ол бұл құжаттарға
алдағы болатын шығындарды белгіленген сметадағы лимиттермен салыстырғаннан
кейін ғана қол қоюы керек, сонымен ол алдын-ала артық шығындар болып кету
мүмкіндіктерін ескертеді. Бас бухгалтердің жасайтын алдын-ала бақылаусыз
бірде бір шығынның түрі жасалуға тиіс емес. Алдағы болатын шығындарды әр
бап бойынша белгіленген лимиттермен салыстыру арқылы бас бухгалтер тек осы
мақсатқа бекітілген қаржы мөлшерінде ғана шығыстар жасауға рұқсат беруге
тиіс және шығыс құжатына қол қояды, бұнымен ол жасалатын шығыстардың
заңдылығын, экономикалық және шаруашылық мақсатқа лайықтылығын анықтайды.
Бухгалтерлік құжаттардын дайындау кезінде нақты шығыстардың белгіленген
сметаларға сәйкестігін бақылап, сондай-ақ шығыстардың заңдылығын,
экономикалық және шаруашылық мақсатқа лайықтылығын тексере отырып, бас
бухгалтер шаруашылық операцияларды жүргізу барысында қорларды (қаржыларды)
ұтымсыз және ұқыпсыз жұмсау болатындай жағдайларды және артық шығыстардың
пайда болуын ескертіп қана қоюға тиіс емес, сонымен бірге ол сметада
қарастырылған шығындарды барынша үнемдеу үшін белсенді күрес жүргізуге және
шығыстардың тиімділігін арттырудың нақты мүмкіндіктерін (резервтерін) ашуы
керек. Атап кету керек, өнімдер мен тауарлардың өткізу шығыстарының барлық
түрлері тікелей өткізу кәсіпорындарының өзінде пайда болады және олар
өнімдер мен тауарларды тасымалдау, сақтау өңдеу буып-түю және өткізкізумен
байланысты, сондықтан бухгалтерлік есепте шығыстардың жекелеген түрлерінің
сомасы мен пайыздық деңгейіне әсерін тигізетін барлық факторлар қамтылып
көрсетілуге тиіс:өнім мен тауар оралымының көлемі мен құрылымы, материалдық
еңбек және қаржы қорларының пайдалану дәрежесі, тауарлық-материалдық
қорлардың сақталуы және басқалар. Мұнда бухгалтерлік есептің – негізгі
ақпарат көзінің – экономикалық өсу факторларын күшейтудегі рөлін көтеру
керек,бұған көлік құралдарын және негізгі қорларды пайдаланудың тиімділігін
арттыру, айналым қаражаттарының айналымын жеделдету, еңбек өнімділігін
арттыру, тауарларды өткізу шығындарының құрамындағы материалдық шығындарды
төмендету және т.б. жатады. Ол үшін есептік ақпараттарды компьютерлік өңдеу
негізінде бухгалтерлік есептің жеделдігін (оперативтілігін) көтеру, оның
талдамалылығын кеңейту және бақылау қызметтерін күшейту қажет. Сондай-ақ
мекемелер мен кәсіпорындардың материалдық, еңбек және қаржы қорларын үнемді
пайдалану мүмкіндіктерін уақытында айқындау мақсатында негізгі қорлардың,
айналым құралдарын және еңбек ресурстарын қолданудың нәтижелерін жедел және
терең экономикалық талдау жасап, мөлшерлерден тыс қорларды анықтап,
уақытында қолда бар барлық ресурстардың тиімді пайдалану жолдарын қарастыру
керек [3, 102б].
Атап кету қажет, кәсіпорындардағы қорлардың жетіспеушілігін, ұрлануын
(қымқыруын), ысырапталуын және пайдаланудағы иесіздік пен қанағатсыздық
фактілерді және басқа да әр түрлі шығындарды бухгалтерлік есептің қалушылық
пен жетілмегендігі және оның бақылау қызметінің нашарлауымен әділетті
байланыстырады, себебі мұндай жағдайда ол кәсіпорынның қорларына, ақша және
басқа да қаржыларына тиісті қорларына, ақша және басқа да қаржыларына
тиісті бақылау жасауды қамтамасыз ете алмайды. Былайша айтқанда, қорларды
пайдалану мақсатқа сәйкаесті және тиімді ме, өнім мен тауар айналымы
көлемінің өсуі оларды өткізу шығыстарының аз мөлшерімен қамтамасыз етіле
ме, немесе жасалған шығындардың тиімділігі артты ма және басқа да
мәселелерді тек бухгалтерлік ақпарат негізінде ғана бақылауға болады.
Өнімдер мен тауарларды өткізу шығыстарының тиімділігін арттыруда
бухгалтерлік есептің рөлін күшейту үшін аталған шығыстардың әрбір бабын
жеке күнделікті қатал есеп пен бақылауға алудың маңызы зор [3, 103б].
Өнімдер мен тауарларды өткізу шығыстарының құрамы көптеген факторлардың
әсерінен қалыптасатын болғандықтан, әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу
бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша пайыздық шығыстарының әрбір түрінің
тиімділігін арттыру мен үнемдеу жолдары өзгеше, сондықтан күнделікті қатал
бухгалтерлік бақылауды мынандай бағыттарда жасауға объективті қажеттілік
туындайды:
- жүк тиеу-түсіру және тасымалдау жұмыстарының көлеміне қосып жазуды
жою, автокөлікті қарқынды пайдалану (автомашинасының бос тұруын
қысқарту, оның жүк көтерімділігін пайдалану шамасын арттыру, жұмыс
уақытын ұзарту) арқылы көлік құралдарын пайдалану тиімділігін
арттыруды қамтамасыз ету үшін көлік құжаттырын дұрыс жасауды;
- құрылыспен шұғылданатын мекеме қызметкерлерінің еңбек өнімділігін
арттыруды, еңбекақы төлеу қорын дұрыс пайдалануды, белгіленген
тәртіп пен лауазымдық жалақыны сақтауды, еңбекті дұрыс бағалау және
оны еңбек жағдайының өзгеруіне қарай уақытында қайта қарауды, еңбек
қорларын пайдалануды жақсартуды;
- бекітілген ставка мен жалға беру келісім-шартқа сәйкес жалға
алынған жайлар үшін төйлеуге ұсынылған жал ақы сомасының дұрыстығын;
әрбір кәсіпорыны (дүкен, дүңгіршек, қойма, база, т.б.) бойынша
электр қуатын, отын және жайларды ұстауға байланысты жұмсалған
әртүрлі материалдық шығыстардың белгіленген сметаларын (нормаларын,
лимиттерін) бұзбауды;
- өнімдер мен тауарларды сақтау, өңдеу, сұрыптау, буып-түю және
таңбалауға жұмсалған материалдардың (орауыш қағаз, пакеттер, жіптер,
шегелер, жаңқалар, үгінділер, сабандар, сымдар және т.с.с.) және
тоңазытқыш жабдықтарды ұстау (электр қуаты, аммиак, фреон, жөндеуге
керек қосалқы бөлшектер және т.б. ) шығындарының белгіленген
сметаларын (нормаларын, лимиттерін) сақтауды (бұзбауды);
- қорлардың сақталуын қамтамасыз ету және тауарлық ысыраптарды,
технологиялық қалдықтарды, құрылыс материалдары бойынша шығындар мен
жоғалтуларды азайту мақсатында олардың күйін жақсарту, қозғалысы мен
айналымын жылдамдату [3, 104б].
Өнімдер мен тауарлырдың өткізу шығыстарының тиімділігін арттыру
мақсатындағы бухгалтерлік есептің жоғарыда қаралған міндеттерін ойдағыдай
орындау үшін қызметкерлердің материалдық қорларды белгіленген сметалардан
(нормалардын, лимиттерден) тыс жұмсағаны үшін материалдық жауапкершілік
жұмысын жасап енгізу қажет. Бұл жерде кәсіпорындардың қорларының, ақша және
басқа да ресурстарының сақталуын қамтамасыз ету мақсатында материалдық
жауапты тұлғалардың жауапкершіліктерін арттыру және зерделі еңбек тәртібін
күшейтуді, ұқыптылық пен үнемділік рухында тәрбиелік жұмыс жүргізу үшін
бухгалтерлік есеп ақпараттарын пайдалану өте маңызды.
Әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстарының тиімділігін арттыру үшін жалпы және әкімшілік
шығындар мен қаржыландыруға арналған шығындарын барынша азайтудың үлкен
маңызы бар. Көрсетілген шығыстарды барынша үнемдеу мақсатына жету үшін
кәсіпорындар жалпы және әкімшілік шығыстар мен қаржыландыруға арналған
шығыстардың белгіленген есептік баптар тізбегіне сәйкес смета жасап, оны
бекіту қажет және сметалық қаржылық тәртіпті сақтау үшін қатал бақылау қою
керек. Мұндайда бас бухгалтердің рөлі есепті ұйымдастырушы ретінде тек
сметадан тыс, артық шығыстар тыйым салумен ғана шектелмейді, ол сметамен
қарастырылған шығыстардың әрбір түрінің тиімділігін арттыруға және
мекемелердің жалпы және әкімшілік басқару аппаратын ұстау шығыстарын
барынша қысқартуға жасалған шаралардың орындалуы үшін белсенді күрес
жүргізуге тиіс. Жалпы және әкімшілік шығыстарының тиімділігін арттырудағы
бухгалтерлік есептің рөлін күшейту жолдары жоғарыда қаралған өнімдер мен
тауарларды өткізу шығындарындағыдай [4, 105б].
Әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстарының тиімділігін арттыру үшін банктер мен банк емес
ұйымдардың несиелеріне (қарыздарына) сыйақы төлеуде артық шығыстар
жасамауды ескерту мақсатында ықпалды шаралар қолдану қажет. Банктер мен
банк емес ұйымдардың несиелері үшін сыйақы төлеу шығыстарының үнемдеу
мақсатында бухгалтерлік есеп ақпараттары негізінде сатып алынған тауарлар
үшін төлемдерде меншікті қаржылардың қатысу үлесін көбейтуге, сондай-ақ
қорлар үшін есептесуді және тауар айналымын жылдамдату мақсатында оларды
жеткізу мен өткізуге жасалған келісім-шартқа сәйкес қорларды уақытында
алуға күнделікті қатал бақылау жасау керек. Бұның бәрі банктер мен банк
емес ұйымдардың берген несиелерді пайдалану мерзімін қысқартуды және
тиесінше берілген несиелер үшін сыйақы төлеу шығындарын азайтуға мүмкіндік
туғызады.
Әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстарының тиімділігін арттыруда келесі (кейіннен жүргізілетін)
бақылау ерекше рөл ойнайды. Ол бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша
экономикалық талдау, құжаттық тексеру және ведомстволық және банк, қаржы
және аудиторлық органдарының жүргізген тексерулері арқылы жүргізіледі.
Материалдық, еңбек және қаржы қорларын ұтымды пайдаланбау және иесіздік
фактлерін, өнімсіз (босқа кеткен) шығыстарды уақытында табу – кәсіпорындар
шығыстарының тиімділігін арттырудағы бухгалтерлік есептің негізгі
міндеттерінің бірі. Бухгалтерлік есеп кәсіпорынның жұмысындағы кемшіліктер
мен жіберген қателікерді (салақтылықты) ескерте отырып, мекемедегі
шығыстардың жекелеген түрлерінің тиімділігін арттыру мүмкіндіктерін
анықтауға көмектесетін экономикалық талдауға бағалы ақпарат береді [5,
15б].
Қорытынды экономикалық көрсеткіштерді көрсететін бухгалтерлік ақпараты
жасалған шаруашылық-қаржы операцияларының заңдылығын, кәсіпорын қызметінің
барысы мен нәтижелерін білуге көмектесе отырып, ол басқару мен бақылаудың
маңызды тәсілі және кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметінің
нәтижелілігін көтеруге белсенді ықпал жасайтын құрал болып табылады.
Көріп отырғандай, қазіргі еліміздің нарықтық экономика жағдайында
бухгалтерлік есептің рөлін шаруашылық операциялары мен кәсіпорынның
қаржылық-шаруашылық қызметінің көрсеткіштерін тек жай ғана тіркеу қызметін
атқарушы және басқа ішкі және сыртқы пайдаланушылар үшін экономикалық
ақпарат жеткізуші ретінде ғана қарауға болмайды. Бухгалтерлік есеп артық
кеткен шығыстарды, қорларды (қаржыларды) ұтымсыз жұмсау фактілерін
айқындауға белсене қатысуы қажет және оларды ескерте отырып, ол әкімшілік
кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелілігін жақсарту
мақсатында материал, еңбек және қаржы қорларын тиімді пайдалануға қысқа
қысқа және ұзақ мерзімді экономикалық әсерлі шешімдер қабылдауға мүмкіндік
туғызады [5, 16б].
Бухгалтерлік есептің осы және басқа да міндеттерін ойдағыдай орындау
үшін материалдық, еңбек және қаржы қорларын жұмсау жөніндегі шаруашылық
операцияларын рәсімдеудің бастапқы құжаттарын, оларды есептік тіркелімде
жүйелеу және әртүрлі есептеменің талдау мүмкіншіліктерін арттыра отырып,
қорытындылауды жетілдіру керек, сондай-ақ меншік түрі мен ведомстволық
бағынушылығына қарамастан кәсіпорындар шығыстарының жеке түрлерінің
(белгіленген есептік баптар тізбегіне сәйкес) бухгалтерлік есебінің
бірыңғай ғылыми негізделген әдістемесін қолдануы қажет. Мұның бәрі
шығыстардың тиімділігін арттыруға, жасалған шығыстардың өзін өзі өтеуді
қамтамасыз етуге және кәсіпорындардың шаруашылық қызметін қаржыландаруға,
халыққа қызмет көрсетуді мұнан әрі дамыту мен жақсартуға қажетті табыс
табуға мүмкіндік туғызады.
2 МЕХАНИКАЛАНДЫРЫЛҒАН ЖҰМЫСТАР БАСҚАРМАСЫ ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ШЕКТЕУЛІ
СЕРІКТЕСТІГІНДЕГІ ШЫҒЫСТАР ЕСЕБІ
2.1 Өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығыстар есебі
Өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығыстар шоты
бойынша талдамалы есеп жүргізу үшін бір жылға есептік тіркелім ашылады.
Есептік тіркелімнің өнімдер мен тауарларды өткізу шығыстарының есептік
баптар тізбегінің оң жағында бос бағандар берілген, олардың бірінші жолында
журнал-ордерлер, өңдеу (қосалқы топтастыру) тізімдерінің номері, ал екінші
жолында 7110 Өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығыстар
шотымен корреспондіруленуші шоттардың коды жазылады [5, 17б].
Есептік тіркелімдерге өнімдер мен тауарларды өткізу шығыстары туралы
жазулар корреспондірленуші шоттар бойынша тиісті бағандарда кредиттік нысан
бойынша жасалған өңдеу (қосалқы топтастыру) тізімдемелері негізінде
жүргізіледі. Көрсетілген тізімдемелер тек қажетті талдамалы мәліметтерді
тікелей журнал-ордерлерден алу қиын немесе оларды алу үшін журнал-
ордерлермен қамтылмаған біртекті немесе бір түрлі ұқсас шаруашылық
операциялар бойынша жасалған бастапқы құжаттардағы мәліметтерді алдын ала
топтастыру қажет болған жағдайда ғана жасалады. Сонымен бірге, бұрын қандай
болса да бір журнал-ордерде көрсетілген шығыстар (мысалы, кассадан; банктен
немесе есеп беруге міндетті адамдар арқылы жасалған түсіндіру парақтар
негізінде көрсетіледі. Олар жекелеген бастапқы және жиынтық құжаттардың
мәліметтері бойынша шаруашылық операцияларының қысқа мазмұнын және
шығыстардың баптар номерін көрсетіп жасалады. Содан соң есептік тіркелімнің
тиісті баптар жазылған жолға өңдеу (қосалқы топтастыру) тізілімдер мен
түсіндіру парақтарда көрсетілген шығыстардың жиынтық сомалары көшіріліп
жазылады. Есептік тіркелімнің басында тізімдер мен түсіндіру парақтардың
номерлері көрсетіледі, ол үшін тіркелімнің бағандарын сол көрсетілген әрбір
құжатқа жеке арнайы бекітіп қою қажет және әрбір бағанға тек бір құжат
бойынша ғана жазу жүргізу керек.
Әрбір өңдеу тізілімдер мен парақтарынан мәліметтерді жазған бойында
бірден бағандар бойынша жиынтық сомалар есептеледі. Шығыстардың әрбір
бабының жиынтық сомалары бір айдағы барлық көрсетілген құжаттар жазылғаннан
кейін есептеледі де, әрбір баптың жиынтық сомалары Айлық жиынтық бағанына
жазылады. Бұл бағанның Барлық шығыстар атты жиынтық жолдарында есептелген
барлық баптардың жалпы жиынтық сомасы өнімдер мен тауарларды өткізу
шығыстарының есепті айдағы барлық сомаларын көрсетеді. Есептік тіркелімнің
жиынытығын есептеген кезде алдын-ала құжаттардағы сомалардың жиынытығын
есептеу керек және анықталған соманы тіркелімнің есептелген жиынтық сомамен
салыстыру қажет, олар тепе-тең болуы керек.
Есептік тіркелімнің Барлық шығыстар атты жиынтық жолында есептелген
өнімдер мен тауарларды өткізу шығыстары сомалары № 10 журнал-ордердің
Есепті кезеңнің өткізу шығыстары атты бірінші бөлімнің тиісті жолдарына
корреспондірленуші шоттар бойынша көшіріліп жазылады [5, 18б].
Айдың соңында № 10 журнал-ордердің жиынтық сомалары Бас кітапқа
көшіріледі.
Есептік тіркелімде өнімдер мен тауарларды өткізу шығындарының талдамалы
есебі есепті айда Жыл басынан бергі жиынтық бағаны бойынша шығындардың
есептік баптарының жыл басынан бергі өсу жиынтығын есептеп айқындаумен
аяқталады.
Жыл басынан бергі жиынтық бағаны кәсіпорындармен әрбір бап бойынша
бағандағы өткен пайда көрсетілген сомасына есепті айдағы Айлық жиынтық
бағанында жазылған соманы қосу арқылы толтырылады.
Есепті жылдың соңында осы бағандағы шығыстардың барлық баптары бойынша
жалпы жиынтығы өнімдер мен тауарларды өткізу шығындарының есепті жылдағы
барлық сомасын көрсетеді. Және 7110 Өнімдерді өткізу мен қызметтерді
көрсету бойынша шығыстар шотының дебетіндегі айналым сомасымен
салыстырғаннан кейін олар мекемелердің қаржылық қорытындыларына аударылуға
жатады.
Бухгалтерлік есепті компьютеризациялағанда өнімдер мен тауарларды
өткізу шығыстары есептік баптары туралы талдамалы мәліметтер автоматты
түрде есептің қойылуын жобалау кезінде қарастырылған нысандары бойынша
қалыптасады. Олар әртүрлі болуы мүмкін, бірақ бухгалтерлік есептің журнал-
ордер нысанындағы пайдаланатын тіркелімдерге сәйкес болады.
Механикаландырылған жұмыстар басқармасы жауапкершілігі шектеулі
серіктестігінің негізгі қызметі құрылыс объектілерін салу, мұнай өнімдерін
өткізу және тасымалдау, пластикалық терезелерді сату, басқа Қазақстан
Республикасының заңымен тиым салынбаған қызметтер болып табылады.
Серіктестік осы аталған тауарларды үстеме баға қою арқылы қайта сатып,
пайда алады.
Табыстар және шығыстар бухгалтерлік есепте сәйкестілік принципіне
сәйкес танылады. Сәйкестілік принципі кез-келген есепті мерзімдегі табыс
танылғанда, осы табысты алу барысында жұмсалған шығындар танылуын талап
етеді [6, 152б].
Сәйкестілік принципінің мәні табыстар алынған уақытты белгілі активтер
тұтынылуы, сатылуы немесе қызметтер пайдаланылуы тиістілігіне негізделген.
Активтерді және қызметтерді пайдалану шығыстары есеп беруде онымен
байланысты табыстар танылған кезеңнің шығыстары ретінде танылуы және
көрсетілуі тиіс.
Табыстарды төмендегідей түрде жіктеуге болады:
1) Тікелей шығыстар - өткізілген тауардың, қызметтердің өзіндік құны.
Мұндай шығыстар бірдей операцияларды және әрекеттерді жүргізу барысында
тікелей және бірге пайда болатын табыстарды тану кезінде танылады.
2) Кезең шығыстары- өткізу процесімен байланысты шығындар, жалпы және
әкімшілік шығыстар, пайыздар төлеумен байланысты шығыстар. Бұл шығыстар
пайда болған мерзімі ішінде танылады.
3) Бөлінетін шығыстар – амортизация және сақтандыру сияқты шығыстар.
Бұл шығыстар сәйкесті активтер табыс әкеледі деп күтілетін мерзімдерге
жүйелі бөлінеді [7, 153б].
Тауар сатумен тікелей байланысты шығыстар:
- есепті мерзім ішінде өткізілетін тауарлар, шикізаттар қорын алу
шығыстары;
- сату бойынша комиссиондық сыйақылар, еңбекақы, жалгерлік,
тауарларды тасымалдыу шығыстары, түріндегі өткізу процесімен
байланысты шығыстар;
- сәйкестілік принципі бойынша тауар сатуға тікелей жатқызылатын
шығыстарды сатумен байланысты табыс танылған есепті мерзім ішіндегі
шығыстар ретінде тану қажет. Бухгалтерлік есеп мақсаттары үшін кейбір
шығыстарды табыстармен сәйкестендіру біршама қиындық туғызады. Мысалы,
нарқыт зерттеу, жарнама шығыстары кәсіпорынның тауарын өткізуді арттыру
үшін жасалады. Алайда бұл шығыстарды белгілі бір табыстармен байланыстыру
оңай емес. Бухгалтерлік есептің жалпы қабылданған принциптері мұндай
шығыстарды пайда болған уақыт шығыстары ретінде саналуын талап етеді.
Қызметтер көрсетумен тікелей байланысты шығыстарды мынадай түрде
жіктеуге болады:
- бастапқы тікелей шығыстар – тауарларды сату бойынша келісімдер
жүргізу және операцияны қамтамасыз етумен тікелей байланысты
шығыстар;
- қосымша тікелей шығыстар – тауарларды өткізумен байланысты
шығыстар.
Материаларды сатумен байланысты шығыстар есебі серіктестікте 7110
Өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығыстар шотында
жүргізіледі.
Өндірілген өнімдер мен шығарылған тауарларды сатумен шұғылданатын
мекемелердің әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар
бойынша пайыздық шығыстарының бухгалтерлік есебін дұрыс жүргізу және
бақылауды күшейту үшін өнімдер мен тауарларды сату шығындарының ғылыми
негізделген есептік баптарын қалыптастырудың үлкен маңызы бар.
Өнімдер мен тауарларды өткізу шығындарын тым егжей-тегжейлі бөлшектеу
есептік жазбаларды көбейтіп, есеп қызметкерлерінің еңбегін артық шығын
етеді. Ол тек қана есепші мұндай бөлшектеудің шын мәнінде керектігіне көз
жеткізсе ғана пайдалануға болады.
Сондықтан жоғарыда аталған Құрылыс қызметімен шұғылданатын
субъектілердегі мерзім шығындарын есепке алу атты оқу-тәжірибелік құралда
әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстары есептік бағдар тізбегін жасауда тауарлар өткізу
шығындары мен жалпы және әкімшілік шығыстарының баптарын бір-бірінен дұрыс
ажыратуға көңіл бөлінеді.
Әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстарының есептік бағдар тізбегі құрылыс мекемелеріне меншік
нысаны мен ведомстволық бағынушылығына (өзінің құрылымында сауда кәсіпорны
бар) қарамай пайдалануға арналған, сондықтан ол сауда ұйымдарының
материалдық , еңбек және қаржы ресурстарын тиімді және ұтымды пайдалануына
қатаң бақылау қою мақсатында нақты шығындардың уақытылы, толық және дұрыс
көрсетілуін қамтамасыз етеді.
Әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстарының біртұтас тізбегі мен баптарының мазмұнын сақтау,
біздің ойымызша, шаруашылық операцияларын кезең шығындарының ұсынылған
баптары бірдей және экономикалық дұрыс есепке алу мен аудан, облыс пен
бүкіл ел көлеміндегі құрылыс саласының әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу
бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша пайыздық шығыстардың жеке баптары
бойынша қорытынды жасау, терең (жан-жақты) және салыстырмалы талдау жүргізу
мен шығындарының тиімділігін арттыру резервтерін анықтау үшін қажетті
мәліметтермен қамтамасыз етеді [7, 15б].
Өнімдер мен тауарларды сату шығындарының тиімділігін арттыру мақсатында
оларды жоспарлау, есепке алу, қаржылық есеп беруде көрсету және талдау
жасау үшін құрылыспен шұғылданатын мекемелерге шығыстарды төмендегідей
баптар тізбегі бойынша талдау есебін жүргізу ұсынылады.
Ұсынылған шығыстар баптарының тізбегінің сақталуын және бір түрлі
шаруашылық операциялары тауар өткізу шығыстарының белгіленген баптары
бойынша бірдей және экономикалық дұрыс көрініс табу үшін шығыстардың әрбір
бабының экономикалық мазмұнын және бухгалтерлік есепте көрсету әдістемесі
түбегейлі қарастырылады. [7, 18б].
Өнімдер мен тауарларды өткізу шығыстарын есепке алу үшін бухгалтерлік
есеп шоттарының үлгілік жоспарында 7110 Өнімдерді өткізу мен қызметтерді
көрсету бойынша шығыстар шоты қарастырылған. Мұнда қорларды сатып алу,
тасымалдау, сақтау, өңдеу, сұрыптау, буып-түю және өткізу істерімен тікелей
байланысты жедел (оперативті) шығыстар есепке алынады.
Қазіргі уақытта еліміздің экономикасында жүргізілген жатқан
реформаларға сәйкес көптеген мекемелер (акционерлік қоғамдар,
жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер, фирамалар, кооперативтер, т.б.)
және тұтынушылар кооперациясының мекмелері көп салалық шаруашылық қызметін
атқарады: сауда, қоғамдық тамақтандыру, дайындау, т.б., сондықтан құрамында
аталған салалардың кәсіпорындары бар. Олар осы кәсіпорындарының шығындары
есебін жалпы иесіздік, көпшілік әдісімен жүргізеді [8, 20б].
Кесте 1
Өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығыстардың тізбесі
Бап-таШығындар баптарының атаулары
р
№
1 Тасымалдау-дайындау шығындары
2 Субъектінің басқару аппараты мен күзеттен басқа штаттағы
қызметкерлерінің еңбегіне ақы төлеу
3 Еңбекке ақы төлеуден аударымдар
4 Негізгі құралдары үшін жалақы төлеу, ұстау және пайдалану шығындары
5 Негізгі құралдардың тозуы
6 Негізгі құралдардың жөндеу шығындары
7 Қорларды сақтау, өңдеу, сұрыптау мен буып-түю және тоңазытқыш
жабдықтарды ұстау шығындары (штаттық қызметкерлерінің
еңбекақыларынан басқа)
8 Қорлардың табиғи кему мөлшері (нормалары) шегіндегі ысырапталуы
(жоғалуы) және техникалық қалдықтар
9 Терезелер бойынша шығындар мен ысыраптар
10 Тауарларды және өткізу нарықтарын зерттеу мен нарыққа шығару
шығындары
11 Арнайы пластикалық терезелер мен мұнай өнімдері бойынша шығындар
12 Мүліктік және жеке сақтандыру шығындары
13 Басқадай шығындар
Ескертпе - [2, 98б] әдебиеттен алынды.
Өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығыстарына шек қою,
бақылауды күшейту және тиімділігін арттыру резервтерін анықтау мақсатында
қорларды өткізу шығыстарын өнімдер мен тауарларды өндіріс орындарынан
тұтынушыларға жеткізумен шұғылданатын кәсіпорындар бойынша жекелеген есеп
жүргізу қажет. сондықтан Механикаландырылған жұмыстар басқармасы
жауапкершілігі шектеулі серіктестігінде 7110 Өнімдерді өткізу мен
қызметтерді көрсету бойынша шығыстар шотына мынадай аралық шоттар ашуды
ұсынамыз:
- 7111 Салынған құрылыс объектісін өткізу бойынша шығыстар аралық
шотында құрылыс объектілері қабылдау-өткізу актісі бойынша
өткізілгенге дейінгі шығыстар, құрылыс объектілерін сату бойынша
жарнамалық қызметті жүзеге асыру және т.б. есепке алынады;
- 7112 Мұнай өнімдерін сату бойынша шығыстар аралық шотында мұнай
өнімдерін цистерналарға жеткізу, оларды құю, оларды тасымалдау және
т.б. шыңыстар есепке алынады;
- 7113 Пластикалық өнімдерді сату бойынша шығыстар аралық шотында
дайын бұйым ретінде қоймаға кірістелген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 9
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ШЫҒЫСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 12
1.1 Шығыстар: мәні, мазмұны және түрлері 12
1.2 Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етудегі шығыстардың рөлі 17
2 МЕХАНИКАЛАНДЫРЫЛҒАН ЖҰМЫСТАР БАСҚАРМАСЫ ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ШЕКТЕУЛІ
СЕРІКТЕСТІГІНДЕГІ ШЫҒЫСТАР ЕСЕБІ 22
2.1 Өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығыстар есебі 22
2.2 Әкімшілік шығыстар есебі 37
2.3. Корпорациялық табыс салығы бойынша шығыстар есебі 43
3 КӘСІПОРЫН ШЫҒЫСТАРЫН АУДИТОРЛЫҚ ТЕКСЕРУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ 51
3.1 Аудиторлық тексеру жүргізу әдістемесі 51
3.2 Шығыстарды аудиторлық тексеру 64
ҚОРЫТЫНДЫ 81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 83
ҚОСЫМША А 85
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі күн Қазақстан үшін экономикалық
даму барысында әлемдік стандарттарға жақындаудың жаңа кезеңі болып
табылады. Еліміздің қазіргі даму кезеңінде бухгалтерлік есеп пен қаржы
есептілігі – экономиканың іргетасы, ал Халықаралық қаржы есептілігінің
стандартына көшу – ұйымдар қаржысы ағынының айқындығын, капиталдың
шоғырлануын және ел экономикасының жедел де, тұтастай дамуын қамтамасыз
ететін маңызды құрал болып табылады. Осыған байланысты, Қазақстанның
экономикасы мен әлеуметтік өміріндегі барлық салаларды жан-жақты
жетілдіруге байланысты алға қойылған мақсаттар мен міндеттерді іс жүзіне
асыруда бухгалтерлік есепті реттеу саласындағы өкілетті орган ретінде
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің атқаратын миссиясы меншіктің
барлық түріндегі ұйымдар бойынша қаржылық ақпараттардың транспаренттілігін
және салыстырмалылығын қамтамасыз ету жолымен Қазақстанды әлемдік
экономикаға кіріктіру процесін жеделдететін бухгалтерлік есеп жүйесін одан
әрі реформалау болып табылады.
Қазақстанда бухгалтерлік есеп пен қаржы есептелігінің жүйесін дамытуға
байланысты қол жеткен жетістіктермен қатар шешімін күткен бірқатар
мәселелер де бар. Олар бүгінгі күнге дейін ашық күйінде қалып отыр.
Жаңалықты қолданысқа ендіру процесін кешеуілдетіп отырған негізгі
факторлар: Халықаралық қаржы есептілік стандарттарын іс жүзінде игерген
білікті мамандардың жетіспеуі, ақпараттық қамтамасыз ету жөнінде орын алған
кемшіліктер, үйлестірілген мониторингтің болмауы, жекелеген ұйымдардың
халықаралық стандартқа көшу туралы заңнама талаптарын сақтамауы болып
табылады.
Халықаралық қатынастарды одан әрі дамыту мақсатында Қазақстан
Республикасының Қаржы министрлігі бухгалтерлік есеп пен аудит жүйесін
өркендетуге байланысты халықаралық процестерге белсенді түрде атсалысып
келеді.
Жалпы табыс пен кезең шығыстары арасындағы айырым негізгі қызмет
бойынша сальдоланған қаржылық нәтижені қамтып көрсетеді. Негізгі қызметтен
алынған табыс (немесе зиян) пен негізгі емес қызметтен алынған кәдуілгі
қызметтен алынғын табысты көрсетеді. Одан корпорациялық табыс салығы
шегерілгеннен кейін, салық салынғаннан кейінгі кәдімгі қызметтен алынған
табыс болады. Төтенше ахуалдардан болған зиянға түзетілген ол кәсіпорынның
таза табысы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі ұйымдағы шығыстар есебін зерттеп, оның
іс жүзінде ұйымдастырылуына талдау жүргізу және кемшіліктерін анықтау,
кәсіпорын қызметін жақсарту, пайданы барынша көбейтуге қатысты шешімдерді
қабылдаудағы маңыздылығымен түсіндіріледі.
Проблеманың зерттелу дәрежесі. Экономикалық әдебиеттерде сатылған
тауарларды есепке алу, тауарларды өткізумен байланысты шығыстар, талдау
және аудит саласында зерттеу жұмыстары К.К. Кеулімжаев, К.Ш. Дюсембаев,
М.С. Ержанов, Ж.С. Толпаков, З.Н. Әжібаева, А.Д. Шеремет, Қ.Ж. Оразалин,
Р.Қ. Ниязбеков, І.Ж. Нарғозиев және т.б. экономист-ғалымдардың ғылыми
еңбектері мен мақалаларында жан-жақты зерттеліп, қарастырылған.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі
мақсаты – ұйымдағы шығыстарды есепке алу, талдау және аудитін жетілдіру
болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер қойылады:
- Механикаландырылған жұмыстар басқармасы жауапкершілігі шектеулі
серіктестігінің техника-экономикалық көрсеткіштерін зерттеп, талдау
жасау;
- кәсіпорындағы шығыстардың есебін ұйымдастыру ерекшеліктерін анықтау;
- кәсіпорындағы шығыстар есебін ұйымдастыруды жетілдіру;
- кәсіпорындағы жұмыстарды орындаумен байланысты шығыстар есебіне аудит
жүргізу және талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі: Механикаландырылған жұмыстар
басқармасы жауапкершілігі шектеулі серіктестігі болып табылады.
Серіктестік қызметінің негізгі мақсаты тауарларды, жұмыстарды және
қызметтерді өндіру және өткізуден табыс алу болып табылады.
Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін серіктестік заңдарда тиым салынбаған
төмендегідей қызметтерді жүзеге асырады:
- құрылыс объектілерін салу;
- мұнай өнімдерін өткізу және тасымалдау;
- пластикалық терезелер салу;
- басқа Қазақстан Республикасының заңымен тиым салынбаған қызметтер.
Серіктестіктің негізгі техника-экономикалық көрсеткіштеріне талдау
жүргізу үшін оның 2010-2012 жылдардағы мәліметтер көздерін
пайдаланамыз.(Қосымша А).
Кез келген ұйым үшін бүкіл шаруашылық операцияларын анықтауға, талдауға
және жалпылама сипаттауға мүмкіндік беретін көрсеткіштер жиынтығы-негізгі
экономикалық көрсеткіштеріне талдау жүргізу аса маңызды. Ұйымның өндірістік
қызметінің жалпы сипаттамасын алу үшін негізгі технико-экономикалық
жағдайын бейнелейтін көрсеткіштер жүйесінде кешенді баға беру қажет,
олардың қатарына-өткізілген өнім және орындалған жұмыс көлемі, өткізілген
өнімнің өзіндік құны, өндірістік әлеуетті қамтамасыз етілу деңгейі,
пайдаланылу тиімділігі, еңбекақы қоры, орташа айлық жалақы, табыс көлемі,
табыстылық деңгейі, тағы басқа көрсеткіштерді жатқызуға болады.
Кесте мәліметтерінен көріп отырғанымыздай, өнімді өткізуден түскен
түсім сомасы жылдан-жылға азайып, 2012 жылды 2011 жылмен салыстырғанда
136489 мың теңгеге азайған. Бұл көрсеткіштің азаюының басты себебі, құрылыс-
монтаж жұмыстарын жүргізу көлемінің азаюымен байланысты. Осыған байланысты
өткізілген өнімнің өзіндік құны көрсеткіші де 2012 жылды 2011 жылмен
салыстырғанда 139221 мың теңгеге кеміген. Жалпы табыс мөлшері 2010 жылы –
37492 мың теңге, ал 2011 жылы 32586 мың теңге, 2012 жылы 35318 теңгені
құрап отыр. 2012 жылды 2011 жылмен салыстырғанда 2732 мың теңгеге көбейген.
Жалпы табыс көрсеткішінің өсуінің негізгі себебі өнімнің өзіндік құнының
төмендеуімен байланысты. 2010 жылы кәсіпорынның таза пайдасы – 4350 мың
теңге, 2011 жылы- 4691 мың теңге, ал 2012 жылы – 24044 мың теңге таза
пайдамен аяқтаған. 2012 жылы өткізу көлемінің азайғанына қарамастан 2011
жылмен салыстырғанда пайданың артуының басты себебі серіктестіктің кезең
шығыстар сомасын азайтумен байланысты нақты іс-шаралар жүргізіп, оның
жемісті болуын көрсетеді.
Өндірістік қызметті жүзеге асыру барысында қолданылатын негізгі
құралдар құны 2012 жылды 2011 жылмен салыстырғанда 2937мың теңгеге азайған.
Кәсіпорында еңбек ететін жұмысшы персоналдардың саны 2012 жылы 2011 жылға
қарағанда 15 бірлікке азайған. Жұмысшылардың орташа айлық еңбекақы мөлшері
1800 теңгеге көбеіп, еңбекақы қорының шығыны 7920 мың теңгеге кеміген.
Кәсіпорынның қалыпты әрі тиімді жұмыс жасауы еңбек өнімділігі, қор
қайтарымдылығы және қор сыйымдылығы көрсеткіштерімен айқындалады. Егер
өндірістің немесе кәсіпорынның қызметі жылдан-жылға артып, экономикалық
нәтиже әкелетін болса, онда еңбек өнімділігі, қор қайтарымдылығы
көрсеткіштері өседі, ал қор сыйымдылығы көрсеткішінің төмендеуі заңды
құбылыс. Серіктестіктің баланс мәліметтеріне сәйкес бұл көрсеткіштердің
барлығы қалыпты нормаға қарама-қайшы болып отыр, дегенмен серіктестік
қызметі пайдамен аяқталып, зерттеліп отырған 3 жыл ішінде де серіктестік
қызметі рентабельды болып отыр.
Зерттеу пәні. Кәсіпорындағы шығыстарды есепке алу, талдау және аудитін
ұйымдастыру және онымен байланысты бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру
ерекшеліктері болып табылады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі. Дипломдық жұмысты
орындау барысында отандық және шетелдік экономист-ғалымдардың шығыстар
есебі мен аудиті және талдау саласындағы зерттеу жүргізген теориялық және
әдістемелік деректері қолданылды.
Жүргізілген зерттеу барысында қазақстандық заң актілері мен нормативтік-
құқықтық актілері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан, кестелер
мен суреттерден тұрады. Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеу жұмысының
мақсаты мен міндеттеріне сәйкес анықталған және дипломдық жұмыстың
тақырыбын ашуға бағытталған.
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ШЫҒЫСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шығыстар: мәні, мазмұны және түрлері
Кәсіпорындарда шығыстар есебін жүргізуде бас шоттар жоспарының жетінші
шығыстар бөлімінің шоттары қолданылады:
7000 Өткізілген өнім мен көрсетілген қызметтердің өзіндік құны;
7100 Өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығыстар;
7200 Әкімшілік шығыстар;
7300 Қаржыландыруға шығыстар;
7400 Өзге шығыстар;
7500 Тоқтатылған қызметке байланысты шығыстар;
7600 Үлестік қатысу әдісімен есепке алынатын ұйымның шығын үлесі;
7700 Корпорациялық табыс салығы бойынша шығыстар.
Мекеменің өндірген өнімдерінің, орындаған жұмыстарының және көрсеткен
қызметтерінің өндірістік өзіндік құнына кірмейтін шығындары болады және
олар өздері болған есепті кезеңнің шығындары (есепті уақыт арасындағы
жасалған шығындар) ретінде танылады.
Кезең шығындарына мыналар жатады:
- әкімшілік шығыстар;
- өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығыстар;
- қаржыландыруға арналған шығыстар.
Әкімшілік шығыстар – бұл мекеменің жалпы және әкімшілік басқару
аппаратын ұстау және өндірістік-шаруашылық қызметін ұйымдастыру мен жалпы
жетекшілік етумен байланысты шығыстар [1, 23б]. Бұл шығыстарға мыналар
жатады: әкімшілік басқару аппараттың қызметкерлеріне және жұмысшыларға
жататын адамдардың, сондай-ақ кәсіпорындар мен шаруашылықтарға қызмет
көрсететін адамдардың еңбекақысын төлеу және осы еңбекақылардан тиісті
аударымдар (әлеуметтік салық, әлеуметтік сақтандыру аударымдар, зейнетақы
қоры және т.б.); материалдық-техникалық және көліктік қызмет көрсету
шығыстары; жалпы шаруашылық және әкімшілік мақсаттағы негізгі құралдарды
ұстау шығыстары және т.б. [1, 23б].
Өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығыстар – бұл
өнімдерді сақтау, өңдеу, сұрыптау, тиеу-түсіру, сататын орындарға
тасымалдау және сату, сондай-ақ осы операцияларды жасауға қызмет көрсету
бойынша шығыстар. Бұл шығыстарға мыналар жатады: өткізу бөлімі
жұмысшыларының еңбекақысы және одан ұстау мен аударымдар; өнімдерді сату
және қызмет көрсетуге пайдаланатын негізгі құралдарды ұстау және олардың
амортизациясы бойынша шығыстар; сату рыногын зерттеу және рынокқа дейін
өнімдерді апаруға (маркетингке шығындарды қоса), жарнама шығаруға,
әзірлеуге кеткен шығыстар; мүліктік және жеке сақтандыру бойынша шығыстар
[1,24б].
Қаржыландыруға арналған шығыстар – бұл банктердің несиелері мен сатып
алынған тауарлық-материалдық қорлар үшін жабдықтаушылар бойынша, сондай-ақ
активтерді жалға алу, алынған депозиттер мен бағалы қағаздар бойынша
сыйақылар төлеу шығындары [1, 24б].
Сурет 1. Кезең шығыстарының жіктелуі
Бұл шығыстардың айырмашылығы өндірістің көлеміне қатысты емес, тұрақты
шығыстар ретінде және өнімдерді сату немесе қызмет көрсетудің нақты
түрлеріне байланыссыз үнемі жұмсалатын шығын есебінде қаралады, сондықтан
мұны өнімдердің негізгі көлеміне емес уақыт кезеңдеріне байланысты есептеу
дұрыс болып табылады. Мекеме белгілі кезең бойында еш нәрсе сатпаған күннің
өзінде сол кезеңде жасалған шығындарды көрсетеді. Оларды бухгалтерлік есеп
пен қаржылық есептілікте көрсету тұрғысынан алып қарағанда өндірістік
өзіндік құнынан кезең шығындарының негізгі өзгешелігі олар сатылмаған
өнімнің және аяқталмаған өндірістің қалдықтарына жатқызылмайды да, өзі
туындаған есептік кезеңнің жиынтық табысын азайтуға есептен шығарылады.
Бұлар есепке алудың мұндай тәсілі нарықтық экономика жағдайында сәйкестік
сақтылығы қағидаттарынан пайда болады.
Сонымен, әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар
бойынша пайыздық шығыстар – бұл мекеменің қаржылық шаруашылық-қызметінің
қорытындысы туралы есептіліктің көрсеткіштері болып табылады, сондықтан
өндірістік шығындар ретінде алдымен тауарлық-материалдық қорларға қосылып,
мекеменің теңгерімінде (балансында) активтердің бөлігі ретінде көрсетіледі,
содан кейін ғана қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп
берудің көрсеткіші ретінде танылады [2, 47б].
Әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстар есепті кезең уақытындағы жасалған шығыстарына жатқызылады
және келесі кезеңдегі өткізілмеген өнімдер мен аяқталмаған өндірістің
қалдықтарына ауыстырылмайды. Бұл мекеменің баға саясатында негізгі шешімдер
қабылдауына маңызды. Сондықтан әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша
шығыстар, сыйақылар бойынша пайыздық шығыстар бақылауды күшейту және
олардың тиімділігін арттыру мүмкіндіктерін (резервтерін) анықтау мақсатында
жан-жақты, әрі терең талдау жүргізу үшін көрсетілген жинамалы
(синтетикалық) шоттарға қосымша әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша
шығыстар, сыйақылар бойынша пайыздық шығыстарының бекітілген баптар
тізбегіне сәйкес талдамалы шоттарын жүргізу қажет.
Әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстарының есептік баптарының тізбегі Қазақстан Республикасы
Қаржы Министрлігінің Бухгалтерлік есеп әдістемесі және аудит
департаментінің 1997жылғы қарашаның 24-індегі № 72 бұйрығымен бекітілген №
10 журнал-ордерінің № 5 мәлімет тізімдемесінде қарастырылған. Атап айту
керек, өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығыстар мен
әкімшілік шығыстары түрлерінің мазмұнын жан-жақты терең зерттеу олардың тек
қана өндіріс мекемелерінің өткізу бөлімдері қызметінің ерекшелігін
көрсетеді, алайда сауда қызметімен шұғылданатын мекемелердің қаржылық-
шаруашылық қызметінің ерекшеліктері есепке алынбаған [2, 25б].
Әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстарының талдамалы есебі.
Мекемелер мен кәсіпорындардың әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша
шығыстар, сыйақылар бойынша пайыздық шығыстарының бекітілген сметаларын
сақтауға бақылау жасауда шығындардың жинақтамалы есебінің маңызы өте зор,
бірақ қолма-қол басшылық ету, талдау шығындардың жекелеген түрлерінің
тиімділігін арттыру мүмкіншілігін (резервтерін) айқындау үшін шығындардың
түрлері бойынша нақты, әрі жан-жақты мәліметтер өте қажет.
Мұндай мәліметтерді 7110 Өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету
бойынша шығыстар, 7210 Әкімшілік шығыстар, 7310 Сыйақылар бойынша
шығыстар жинақтамалы шоттарға белгіленген есептік баптар тізбегіне сәйкес
жүргізілген талдамалы есептің көмегімен алуға болады. Нақты шығындарды
бекітілген сметамен салыстыруға, сондай-ақ сметаның орындалуына ұтымды
бақылау жүргізу жасалған шығындарды тиісті талдамалы шотқа (шығындар
бабына) дұрыс жатқызумен қамтамасыз етіледі. Сондықтан мекемелер мен
кәсіпорындардың бас бухгалтерлері жасаған шығындардың заңдылығы мен
экономикалық пайдалылығы және бастапқы құжаттармен дұрыс рәсімдеуін, сондай-
ақ шығындарды тиісті шоттар мен субшоттарға жатқызуға ғана емес, сонымен
бірге есептік тізбенің тиісті баптарына да жатқызуға алдын-ала бақылау
жасауға міндетті [2, 72б].
Әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстарының бухгалтерлік есебінің негізгі тіркелімі болып
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Бухгалтерлік есеп әдістемесі
және аудит департаментінің 1997 жылғы 24 қарашадағы № 7 бұйрығымен № 10
журнал-ордер мен оған № 5 тізімдемесі бекітілген. Бұларда алдын-ала
басылған шоттардың типтік корреспонденциясы шаруашылық операцияларының
дұрыс топтастырылуын қамтамасыз етеді.
№ 10 журнал-ордердің бірінші Есепті кезеңнің шығындары бөлімінде 7110
Өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығыстар, 7210
Әкімшілік шығыстар, 7310 Сыйақылар бойынша шығыстар шоттары бойынша
жинақтамалы мәліметтер жеке жолдармен көрсетіледі, оларды жазуға № 10
журнал-ордердің № 5 тізімдемесінің мәліметтері негіз болады.
Бұрын айтылғандай № 10 журнал-ордердің құрылымын және осы журнал-
ордердің № 5 тізімдемесінде келтірілген әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу
бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша пайыздық шығыстарының түрлерінің
мазмұнын жан-жақты терең зерттеу олардың тек қана өндіріс кәсіпорындарының
өткізу бөлімінің әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар,
сыйақылар бойынша пайыздық шығыстарының есепке алуға арналған және
қызметінің ерекшелігін көрсетеді, бірақ оларда саудамен шұғылданатын
мекемелердің қаржылық-шаруашылық қызметтерінің өзгешелік ерекшеліктері
есепке алынбаған [2, 73б].
Мекемелер мен кәспорындардың қаржылық-шаруашылық қызметтерінің
әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстарының талдамалы есебін осы тараудың алдынғы тармақтарында
жан-жақты терең қаралған есептік баптар тізбегі бойынша арнайы нысандағы
есептік тіркелімдерін жүргізу қарастырылады. Қол жұмысын пайдаланған кезде
талдамалы есепті жүргізу техникасы әртүрлі және нақты жағдайға байланысты
болуы мүмкін. Есептік тіркелімдердің ең мақсатқа лайықты және көп таралған
түрлері болып бухгалтерлік кітаптар, карточкалар мен жинақтауыш тізілімдер
есептеледі. Олардың әрбір бетінде тауарларды өткізу шығындарының есептік
баптары үшін жеке жолдар бөлінеді. Есептік тіркелімдерді толтыру және
пайдалануды жеңілдету мақсатында шығындардың есептік тізбесінің әрбір
бабына номерлер беріліп, соған сәйкес өнімдер мен тауарларды өткізу
шығыстарының талдамалы есебі жүргізіледі [2, 74б].
7210 Әкімшілік шығыстар, 7310 Сыйақылар бойынша шығыстар шоттары
бойынша әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар
бойынша пайыздық шығыстарының талдамалы есебін белгіленген есептік баптар
тізбегіне сәйкес арнайы нысандағы есептік тіркелімдерге жүргізу
қарастырылады. Оның құрылым нысандары төменде келтірілген. Есептік
тіркелімдерге жазу жүргізу тәртібі 7110 Өнімдерді өткізу мен қызметтерді
көрсету бойынша шығыстар шотынан талдамалы есебінің есептік тіркеліміне
жазу жүргізу тәртібіндей.
Есептік тіркелімдердің Барлық шығыстар атты жиынтық жолында
есептелген жалпы және әкімшілік шығыстар мен сыйақы бойынша шығыстардың
сомалары № 10 журнал-ордер Есептік кезеңнің шығыстары атты бірінші
бөлімнің тиісті жолдарына корреспондірленуші шоттары бойынша көшіріліп
жазылады.
№ 10 журнал-ордердің салыстырылып тексерілген жиынтығы ай соңында Бас
кітапқа көшіріледі.
Тиісті есептік тіркелімдерге жалпы және әкімшілік шығыстар мен сыйақы
бойынша шығыстардың талдамалы есебі есепті айда Жыл басынан бергі өсу
жиынтығын есептеп айқындаумен аяқталады [2, 77б].
Бас бухгалтерлердің мұқият тексеріп, қол қойған № 10 журнал-ордер мен
есептік тіркелімдер Бас кітапқа жүргізулер жазулар жүргізу мен қаржылық-
шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп берудің негізі болады.
Мекемелер мен кәсіпорындардың қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелері
туралы есеп беруде әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар,
сыйақылар бойынша пайыздық шығыстары жөніндегі ақпараттар жеке жолдармен:
әкімшілік шығыстар, өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша
шығыстары, сыйақы төлеу шығыстары деп белгіліеп көрсетілген. Қарастырылған
есептік нысандардағы келтірілген ақпараттар Қаржылық-шаруашылық қызметінің
нәтижесі туралы есептің көрсеткіштеріне дұрыс баға беру мен факторлық
талдау жүргізу арқылы шығыстардың жекеленген түрлерінің тиімділігін
арттыру резервтерін толық анықтау жөніндегі экономикалық негізделген
шешімдер қабылдауда мекемелер мен кәсіпорындарының ішкі мүддесіне қалай
қызмет етсе, осындай ақпараттарды пайдаланатын сырт ұйымдарға да (жоғары
сатыдағы ұйымдарға, инвесторларға, несие берушілерге, банкілерге, т.б.)
солай қызмет етеді. Мұның бәрі мекемелер мен кәсіпорындардың нарықтық
экономика жағдайында үнемдеу тәртібін күшейтуге, пайданы көбейтуге және
рентабельділікті (тиімділікті) көтеруге мүмкіндік туғызады [2, 80б].
1.2 Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етудегі шығыстардың рөлі
Республика экономикасының даму кезеңіндегі Елбасының алға қойған
талаптарына және де мемлекеттік бағдарламаға сәйкес, бүгінгі күні құрылыс
өндірісінің ауқымы кеңіп, көлемі күннен-күнге жоғарылауда. Осы құбылысқа
байланысты халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру заман талабына сай орындалуы
керек. Талапты орындау мақсатында нақты жүргізілген есеп қана нысанның
әрбір шаршы көлемін дұрыс бағалай алады.
Еліміздің нарықтық экономика жағдайында құрылыспен шұғылданатын
мекемелер мен кәсіпорындардың негізгі міндеттерінің бірі – шығыстардың
тиімділігін арттыру, өз шығыстарын өзі өтеуді қамтамасыз ету және табыс
табу, әрі мұнымен қоса халыққа құрылыс берілетін құрылыс объектілерінің
сапасын жақсарту және құрылыс салуға кететін уақытын үнемдеу болып
табылады.
Әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстардың тиімділігі олардың сомасының өнім (тауар) оралымына
қатынасы пайызбен көрсетіледі (шығындар деңгейі). Сонымен қатар, бұл
қорларды пайдалану көрсеткіштеріне сәйкес және шығындардың қайтарымын
көрсететін кері шама ретінде өнім (тауар) оралымы көлемінің шығындар
сомасына қатынасы түрінде көрсетіледі. Осыған қарағанда, кезең шығындарының
тиімділігін арттыру мекемелердің материалдық, еңбек пен қаржылай қорларды
ең аз мөлшерде жұмсап өнім (тауар) оралымының көлемінің өсуін көрсетеді.
Әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстардың тиімділігін арттыру мәселелерін шешуде бухгалтерлік
есеп аса маңызды рөл атқарады. Ол негізгі ақпарат көзі және экономикалық
мәліметтерді жеткі зуші болып табылады және де барлық өңделетін
экономикалық ақпараттың 90% бухгалтерлік есептің үлесіне тиеді. Бірақ атап
өту керек, қай есеп – бухгалтерлік, статистикалық және оперативтік – болсын
өздігінен шығындарды азайта алмайды, тек қана талдау мақсаттарын орындау
үшін тиісті жағдайлар туғызады, оның мағынасы шығындарды қайта азайту емес,
олар шығындардың тиімділігін арттыру жолдарын іздеуге көмектеседі.
Сондықтан бухгалтерлік есептің – негізгі ақпарат көздері ретінде -
әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстардың тиімділігін арттыру мәселелерін шешудегі рөлі, ең
алдымен, шаруашылық құралдардың және оларды қаржыландыру көздері немесе
міндеттемелер және меншікті капиталды, сондай-ақ мекемелердің қаржылық-
шаруашылық қызметін жан-жақты көрсететін экономикалық қорытынды
көрсеткіштері туралы жеткілікті толық, экономикалық негізделген және ең
шынайы ақпарат берумен айқындалады [3, 106б]. Сонымен бірге, бухгалтерлік
есеп материалдық, еңбек және қаржы қорларын пайдалану бойынша жасалған
шаруашылық операцияларын құжаттармен негіздеуді және үздіксіз (уақытында)
көрсетуді талап етеді, соның арқасында көптеген және әртекті шаруашылық
операциялары қорытындыланады және үйлесімді ақпараттық жөнінде көрсетіледі,
ол өз кезегінде әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар,
сыйақылар бойынша пайыздық шығыстардың тиімділігін арттыру мақсатында қолда
бар қорлардың сақталуын және ұтымды пайдалануын қатал қадағалайтын
бухгалтерлік есептің бақылау қызметін (функциясын) жүзеге асыруға мүмкіндік
береді.
Әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстары әкімшілік шығыстар, өнімдерді өткізу мен қызметтерді
көрсету бойынша шығыстар және қаржыландыруға арналған шығыстарынан
тұратындықтан әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар
бойынша пайыздық шығыстарының тиімділігін арттыру мәселелері оның құрамдас
бөліктерінің тиімділігін арттыру арқылы комплексті шешілуі керек. Сондықтан
кезе әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстарының тиімділігін арттыру мүмкіндіктерін анықтау үшін
бухгалтерлік есептің бақылау қызметтерін күшейту мақсатында әкімшілік
шығыстар, өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығыстар және
қаржыландыруға арналған шығындардың белгіленген есептік баптар тізбегіне
сәйкес олардың сметаларын жасау керек.
Көрсетілген шығыстардың сметаларын кәсіпорындардың өздері өткен есептік
кезеңдегі жетістіктер мөлшерімен және әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу
бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша пайыздық шығыстарының әрбір баптарының
одан әрі тиімділігін арттыру мүмкіндіктерін пайдалануды есепке ала отырып,
абсолюттік сомасы және пайыздық деңгейінде есептеп белгілейді [3, 101б].
Әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстарының сметасымен сақтауға қол жеткізу көп жағдайда бас
бухгалтер алдын-ала шығыстар болатын шаруашылық операцияларды жүргізгенге
дейін сметаларды, келісім-шарттарды, тауар және ақша құжаттарын тексеру
арқылы, сондай-ақ кәсіпорындардың жасаған барлық шығындарының құжаттарына
қол қою кезінде бақылау жүргізу барысында мүмкін болады. Ол бұл құжаттарға
алдағы болатын шығындарды белгіленген сметадағы лимиттермен салыстырғаннан
кейін ғана қол қоюы керек, сонымен ол алдын-ала артық шығындар болып кету
мүмкіндіктерін ескертеді. Бас бухгалтердің жасайтын алдын-ала бақылаусыз
бірде бір шығынның түрі жасалуға тиіс емес. Алдағы болатын шығындарды әр
бап бойынша белгіленген лимиттермен салыстыру арқылы бас бухгалтер тек осы
мақсатқа бекітілген қаржы мөлшерінде ғана шығыстар жасауға рұқсат беруге
тиіс және шығыс құжатына қол қояды, бұнымен ол жасалатын шығыстардың
заңдылығын, экономикалық және шаруашылық мақсатқа лайықтылығын анықтайды.
Бухгалтерлік құжаттардын дайындау кезінде нақты шығыстардың белгіленген
сметаларға сәйкестігін бақылап, сондай-ақ шығыстардың заңдылығын,
экономикалық және шаруашылық мақсатқа лайықтылығын тексере отырып, бас
бухгалтер шаруашылық операцияларды жүргізу барысында қорларды (қаржыларды)
ұтымсыз және ұқыпсыз жұмсау болатындай жағдайларды және артық шығыстардың
пайда болуын ескертіп қана қоюға тиіс емес, сонымен бірге ол сметада
қарастырылған шығындарды барынша үнемдеу үшін белсенді күрес жүргізуге және
шығыстардың тиімділігін арттырудың нақты мүмкіндіктерін (резервтерін) ашуы
керек. Атап кету керек, өнімдер мен тауарлардың өткізу шығыстарының барлық
түрлері тікелей өткізу кәсіпорындарының өзінде пайда болады және олар
өнімдер мен тауарларды тасымалдау, сақтау өңдеу буып-түю және өткізкізумен
байланысты, сондықтан бухгалтерлік есепте шығыстардың жекелеген түрлерінің
сомасы мен пайыздық деңгейіне әсерін тигізетін барлық факторлар қамтылып
көрсетілуге тиіс:өнім мен тауар оралымының көлемі мен құрылымы, материалдық
еңбек және қаржы қорларының пайдалану дәрежесі, тауарлық-материалдық
қорлардың сақталуы және басқалар. Мұнда бухгалтерлік есептің – негізгі
ақпарат көзінің – экономикалық өсу факторларын күшейтудегі рөлін көтеру
керек,бұған көлік құралдарын және негізгі қорларды пайдаланудың тиімділігін
арттыру, айналым қаражаттарының айналымын жеделдету, еңбек өнімділігін
арттыру, тауарларды өткізу шығындарының құрамындағы материалдық шығындарды
төмендету және т.б. жатады. Ол үшін есептік ақпараттарды компьютерлік өңдеу
негізінде бухгалтерлік есептің жеделдігін (оперативтілігін) көтеру, оның
талдамалылығын кеңейту және бақылау қызметтерін күшейту қажет. Сондай-ақ
мекемелер мен кәсіпорындардың материалдық, еңбек және қаржы қорларын үнемді
пайдалану мүмкіндіктерін уақытында айқындау мақсатында негізгі қорлардың,
айналым құралдарын және еңбек ресурстарын қолданудың нәтижелерін жедел және
терең экономикалық талдау жасап, мөлшерлерден тыс қорларды анықтап,
уақытында қолда бар барлық ресурстардың тиімді пайдалану жолдарын қарастыру
керек [3, 102б].
Атап кету қажет, кәсіпорындардағы қорлардың жетіспеушілігін, ұрлануын
(қымқыруын), ысырапталуын және пайдаланудағы иесіздік пен қанағатсыздық
фактілерді және басқа да әр түрлі шығындарды бухгалтерлік есептің қалушылық
пен жетілмегендігі және оның бақылау қызметінің нашарлауымен әділетті
байланыстырады, себебі мұндай жағдайда ол кәсіпорынның қорларына, ақша және
басқа да қаржыларына тиісті қорларына, ақша және басқа да қаржыларына
тиісті бақылау жасауды қамтамасыз ете алмайды. Былайша айтқанда, қорларды
пайдалану мақсатқа сәйкаесті және тиімді ме, өнім мен тауар айналымы
көлемінің өсуі оларды өткізу шығыстарының аз мөлшерімен қамтамасыз етіле
ме, немесе жасалған шығындардың тиімділігі артты ма және басқа да
мәселелерді тек бухгалтерлік ақпарат негізінде ғана бақылауға болады.
Өнімдер мен тауарларды өткізу шығыстарының тиімділігін арттыруда
бухгалтерлік есептің рөлін күшейту үшін аталған шығыстардың әрбір бабын
жеке күнделікті қатал есеп пен бақылауға алудың маңызы зор [3, 103б].
Өнімдер мен тауарларды өткізу шығыстарының құрамы көптеген факторлардың
әсерінен қалыптасатын болғандықтан, әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу
бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша пайыздық шығыстарының әрбір түрінің
тиімділігін арттыру мен үнемдеу жолдары өзгеше, сондықтан күнделікті қатал
бухгалтерлік бақылауды мынандай бағыттарда жасауға объективті қажеттілік
туындайды:
- жүк тиеу-түсіру және тасымалдау жұмыстарының көлеміне қосып жазуды
жою, автокөлікті қарқынды пайдалану (автомашинасының бос тұруын
қысқарту, оның жүк көтерімділігін пайдалану шамасын арттыру, жұмыс
уақытын ұзарту) арқылы көлік құралдарын пайдалану тиімділігін
арттыруды қамтамасыз ету үшін көлік құжаттырын дұрыс жасауды;
- құрылыспен шұғылданатын мекеме қызметкерлерінің еңбек өнімділігін
арттыруды, еңбекақы төлеу қорын дұрыс пайдалануды, белгіленген
тәртіп пен лауазымдық жалақыны сақтауды, еңбекті дұрыс бағалау және
оны еңбек жағдайының өзгеруіне қарай уақытында қайта қарауды, еңбек
қорларын пайдалануды жақсартуды;
- бекітілген ставка мен жалға беру келісім-шартқа сәйкес жалға
алынған жайлар үшін төйлеуге ұсынылған жал ақы сомасының дұрыстығын;
әрбір кәсіпорыны (дүкен, дүңгіршек, қойма, база, т.б.) бойынша
электр қуатын, отын және жайларды ұстауға байланысты жұмсалған
әртүрлі материалдық шығыстардың белгіленген сметаларын (нормаларын,
лимиттерін) бұзбауды;
- өнімдер мен тауарларды сақтау, өңдеу, сұрыптау, буып-түю және
таңбалауға жұмсалған материалдардың (орауыш қағаз, пакеттер, жіптер,
шегелер, жаңқалар, үгінділер, сабандар, сымдар және т.с.с.) және
тоңазытқыш жабдықтарды ұстау (электр қуаты, аммиак, фреон, жөндеуге
керек қосалқы бөлшектер және т.б. ) шығындарының белгіленген
сметаларын (нормаларын, лимиттерін) сақтауды (бұзбауды);
- қорлардың сақталуын қамтамасыз ету және тауарлық ысыраптарды,
технологиялық қалдықтарды, құрылыс материалдары бойынша шығындар мен
жоғалтуларды азайту мақсатында олардың күйін жақсарту, қозғалысы мен
айналымын жылдамдату [3, 104б].
Өнімдер мен тауарлырдың өткізу шығыстарының тиімділігін арттыру
мақсатындағы бухгалтерлік есептің жоғарыда қаралған міндеттерін ойдағыдай
орындау үшін қызметкерлердің материалдық қорларды белгіленген сметалардан
(нормалардын, лимиттерден) тыс жұмсағаны үшін материалдық жауапкершілік
жұмысын жасап енгізу қажет. Бұл жерде кәсіпорындардың қорларының, ақша және
басқа да ресурстарының сақталуын қамтамасыз ету мақсатында материалдық
жауапты тұлғалардың жауапкершіліктерін арттыру және зерделі еңбек тәртібін
күшейтуді, ұқыптылық пен үнемділік рухында тәрбиелік жұмыс жүргізу үшін
бухгалтерлік есеп ақпараттарын пайдалану өте маңызды.
Әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстарының тиімділігін арттыру үшін жалпы және әкімшілік
шығындар мен қаржыландыруға арналған шығындарын барынша азайтудың үлкен
маңызы бар. Көрсетілген шығыстарды барынша үнемдеу мақсатына жету үшін
кәсіпорындар жалпы және әкімшілік шығыстар мен қаржыландыруға арналған
шығыстардың белгіленген есептік баптар тізбегіне сәйкес смета жасап, оны
бекіту қажет және сметалық қаржылық тәртіпті сақтау үшін қатал бақылау қою
керек. Мұндайда бас бухгалтердің рөлі есепті ұйымдастырушы ретінде тек
сметадан тыс, артық шығыстар тыйым салумен ғана шектелмейді, ол сметамен
қарастырылған шығыстардың әрбір түрінің тиімділігін арттыруға және
мекемелердің жалпы және әкімшілік басқару аппаратын ұстау шығыстарын
барынша қысқартуға жасалған шаралардың орындалуы үшін белсенді күрес
жүргізуге тиіс. Жалпы және әкімшілік шығыстарының тиімділігін арттырудағы
бухгалтерлік есептің рөлін күшейту жолдары жоғарыда қаралған өнімдер мен
тауарларды өткізу шығындарындағыдай [4, 105б].
Әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстарының тиімділігін арттыру үшін банктер мен банк емес
ұйымдардың несиелеріне (қарыздарына) сыйақы төлеуде артық шығыстар
жасамауды ескерту мақсатында ықпалды шаралар қолдану қажет. Банктер мен
банк емес ұйымдардың несиелері үшін сыйақы төлеу шығыстарының үнемдеу
мақсатында бухгалтерлік есеп ақпараттары негізінде сатып алынған тауарлар
үшін төлемдерде меншікті қаржылардың қатысу үлесін көбейтуге, сондай-ақ
қорлар үшін есептесуді және тауар айналымын жылдамдату мақсатында оларды
жеткізу мен өткізуге жасалған келісім-шартқа сәйкес қорларды уақытында
алуға күнделікті қатал бақылау жасау керек. Бұның бәрі банктер мен банк
емес ұйымдардың берген несиелерді пайдалану мерзімін қысқартуды және
тиесінше берілген несиелер үшін сыйақы төлеу шығындарын азайтуға мүмкіндік
туғызады.
Әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстарының тиімділігін арттыруда келесі (кейіннен жүргізілетін)
бақылау ерекше рөл ойнайды. Ол бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша
экономикалық талдау, құжаттық тексеру және ведомстволық және банк, қаржы
және аудиторлық органдарының жүргізген тексерулері арқылы жүргізіледі.
Материалдық, еңбек және қаржы қорларын ұтымды пайдаланбау және иесіздік
фактлерін, өнімсіз (босқа кеткен) шығыстарды уақытында табу – кәсіпорындар
шығыстарының тиімділігін арттырудағы бухгалтерлік есептің негізгі
міндеттерінің бірі. Бухгалтерлік есеп кәсіпорынның жұмысындағы кемшіліктер
мен жіберген қателікерді (салақтылықты) ескерте отырып, мекемедегі
шығыстардың жекелеген түрлерінің тиімділігін арттыру мүмкіндіктерін
анықтауға көмектесетін экономикалық талдауға бағалы ақпарат береді [5,
15б].
Қорытынды экономикалық көрсеткіштерді көрсететін бухгалтерлік ақпараты
жасалған шаруашылық-қаржы операцияларының заңдылығын, кәсіпорын қызметінің
барысы мен нәтижелерін білуге көмектесе отырып, ол басқару мен бақылаудың
маңызды тәсілі және кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметінің
нәтижелілігін көтеруге белсенді ықпал жасайтын құрал болып табылады.
Көріп отырғандай, қазіргі еліміздің нарықтық экономика жағдайында
бухгалтерлік есептің рөлін шаруашылық операциялары мен кәсіпорынның
қаржылық-шаруашылық қызметінің көрсеткіштерін тек жай ғана тіркеу қызметін
атқарушы және басқа ішкі және сыртқы пайдаланушылар үшін экономикалық
ақпарат жеткізуші ретінде ғана қарауға болмайды. Бухгалтерлік есеп артық
кеткен шығыстарды, қорларды (қаржыларды) ұтымсыз жұмсау фактілерін
айқындауға белсене қатысуы қажет және оларды ескерте отырып, ол әкімшілік
кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелілігін жақсарту
мақсатында материал, еңбек және қаржы қорларын тиімді пайдалануға қысқа
қысқа және ұзақ мерзімді экономикалық әсерлі шешімдер қабылдауға мүмкіндік
туғызады [5, 16б].
Бухгалтерлік есептің осы және басқа да міндеттерін ойдағыдай орындау
үшін материалдық, еңбек және қаржы қорларын жұмсау жөніндегі шаруашылық
операцияларын рәсімдеудің бастапқы құжаттарын, оларды есептік тіркелімде
жүйелеу және әртүрлі есептеменің талдау мүмкіншіліктерін арттыра отырып,
қорытындылауды жетілдіру керек, сондай-ақ меншік түрі мен ведомстволық
бағынушылығына қарамастан кәсіпорындар шығыстарының жеке түрлерінің
(белгіленген есептік баптар тізбегіне сәйкес) бухгалтерлік есебінің
бірыңғай ғылыми негізделген әдістемесін қолдануы қажет. Мұның бәрі
шығыстардың тиімділігін арттыруға, жасалған шығыстардың өзін өзі өтеуді
қамтамасыз етуге және кәсіпорындардың шаруашылық қызметін қаржыландаруға,
халыққа қызмет көрсетуді мұнан әрі дамыту мен жақсартуға қажетті табыс
табуға мүмкіндік туғызады.
2 МЕХАНИКАЛАНДЫРЫЛҒАН ЖҰМЫСТАР БАСҚАРМАСЫ ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ШЕКТЕУЛІ
СЕРІКТЕСТІГІНДЕГІ ШЫҒЫСТАР ЕСЕБІ
2.1 Өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығыстар есебі
Өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығыстар шоты
бойынша талдамалы есеп жүргізу үшін бір жылға есептік тіркелім ашылады.
Есептік тіркелімнің өнімдер мен тауарларды өткізу шығыстарының есептік
баптар тізбегінің оң жағында бос бағандар берілген, олардың бірінші жолында
журнал-ордерлер, өңдеу (қосалқы топтастыру) тізімдерінің номері, ал екінші
жолында 7110 Өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығыстар
шотымен корреспондіруленуші шоттардың коды жазылады [5, 17б].
Есептік тіркелімдерге өнімдер мен тауарларды өткізу шығыстары туралы
жазулар корреспондірленуші шоттар бойынша тиісті бағандарда кредиттік нысан
бойынша жасалған өңдеу (қосалқы топтастыру) тізімдемелері негізінде
жүргізіледі. Көрсетілген тізімдемелер тек қажетті талдамалы мәліметтерді
тікелей журнал-ордерлерден алу қиын немесе оларды алу үшін журнал-
ордерлермен қамтылмаған біртекті немесе бір түрлі ұқсас шаруашылық
операциялар бойынша жасалған бастапқы құжаттардағы мәліметтерді алдын ала
топтастыру қажет болған жағдайда ғана жасалады. Сонымен бірге, бұрын қандай
болса да бір журнал-ордерде көрсетілген шығыстар (мысалы, кассадан; банктен
немесе есеп беруге міндетті адамдар арқылы жасалған түсіндіру парақтар
негізінде көрсетіледі. Олар жекелеген бастапқы және жиынтық құжаттардың
мәліметтері бойынша шаруашылық операцияларының қысқа мазмұнын және
шығыстардың баптар номерін көрсетіп жасалады. Содан соң есептік тіркелімнің
тиісті баптар жазылған жолға өңдеу (қосалқы топтастыру) тізілімдер мен
түсіндіру парақтарда көрсетілген шығыстардың жиынтық сомалары көшіріліп
жазылады. Есептік тіркелімнің басында тізімдер мен түсіндіру парақтардың
номерлері көрсетіледі, ол үшін тіркелімнің бағандарын сол көрсетілген әрбір
құжатқа жеке арнайы бекітіп қою қажет және әрбір бағанға тек бір құжат
бойынша ғана жазу жүргізу керек.
Әрбір өңдеу тізілімдер мен парақтарынан мәліметтерді жазған бойында
бірден бағандар бойынша жиынтық сомалар есептеледі. Шығыстардың әрбір
бабының жиынтық сомалары бір айдағы барлық көрсетілген құжаттар жазылғаннан
кейін есептеледі де, әрбір баптың жиынтық сомалары Айлық жиынтық бағанына
жазылады. Бұл бағанның Барлық шығыстар атты жиынтық жолдарында есептелген
барлық баптардың жалпы жиынтық сомасы өнімдер мен тауарларды өткізу
шығыстарының есепті айдағы барлық сомаларын көрсетеді. Есептік тіркелімнің
жиынытығын есептеген кезде алдын-ала құжаттардағы сомалардың жиынытығын
есептеу керек және анықталған соманы тіркелімнің есептелген жиынтық сомамен
салыстыру қажет, олар тепе-тең болуы керек.
Есептік тіркелімнің Барлық шығыстар атты жиынтық жолында есептелген
өнімдер мен тауарларды өткізу шығыстары сомалары № 10 журнал-ордердің
Есепті кезеңнің өткізу шығыстары атты бірінші бөлімнің тиісті жолдарына
корреспондірленуші шоттар бойынша көшіріліп жазылады [5, 18б].
Айдың соңында № 10 журнал-ордердің жиынтық сомалары Бас кітапқа
көшіріледі.
Есептік тіркелімде өнімдер мен тауарларды өткізу шығындарының талдамалы
есебі есепті айда Жыл басынан бергі жиынтық бағаны бойынша шығындардың
есептік баптарының жыл басынан бергі өсу жиынтығын есептеп айқындаумен
аяқталады.
Жыл басынан бергі жиынтық бағаны кәсіпорындармен әрбір бап бойынша
бағандағы өткен пайда көрсетілген сомасына есепті айдағы Айлық жиынтық
бағанында жазылған соманы қосу арқылы толтырылады.
Есепті жылдың соңында осы бағандағы шығыстардың барлық баптары бойынша
жалпы жиынтығы өнімдер мен тауарларды өткізу шығындарының есепті жылдағы
барлық сомасын көрсетеді. Және 7110 Өнімдерді өткізу мен қызметтерді
көрсету бойынша шығыстар шотының дебетіндегі айналым сомасымен
салыстырғаннан кейін олар мекемелердің қаржылық қорытындыларына аударылуға
жатады.
Бухгалтерлік есепті компьютеризациялағанда өнімдер мен тауарларды
өткізу шығыстары есептік баптары туралы талдамалы мәліметтер автоматты
түрде есептің қойылуын жобалау кезінде қарастырылған нысандары бойынша
қалыптасады. Олар әртүрлі болуы мүмкін, бірақ бухгалтерлік есептің журнал-
ордер нысанындағы пайдаланатын тіркелімдерге сәйкес болады.
Механикаландырылған жұмыстар басқармасы жауапкершілігі шектеулі
серіктестігінің негізгі қызметі құрылыс объектілерін салу, мұнай өнімдерін
өткізу және тасымалдау, пластикалық терезелерді сату, басқа Қазақстан
Республикасының заңымен тиым салынбаған қызметтер болып табылады.
Серіктестік осы аталған тауарларды үстеме баға қою арқылы қайта сатып,
пайда алады.
Табыстар және шығыстар бухгалтерлік есепте сәйкестілік принципіне
сәйкес танылады. Сәйкестілік принципі кез-келген есепті мерзімдегі табыс
танылғанда, осы табысты алу барысында жұмсалған шығындар танылуын талап
етеді [6, 152б].
Сәйкестілік принципінің мәні табыстар алынған уақытты белгілі активтер
тұтынылуы, сатылуы немесе қызметтер пайдаланылуы тиістілігіне негізделген.
Активтерді және қызметтерді пайдалану шығыстары есеп беруде онымен
байланысты табыстар танылған кезеңнің шығыстары ретінде танылуы және
көрсетілуі тиіс.
Табыстарды төмендегідей түрде жіктеуге болады:
1) Тікелей шығыстар - өткізілген тауардың, қызметтердің өзіндік құны.
Мұндай шығыстар бірдей операцияларды және әрекеттерді жүргізу барысында
тікелей және бірге пайда болатын табыстарды тану кезінде танылады.
2) Кезең шығыстары- өткізу процесімен байланысты шығындар, жалпы және
әкімшілік шығыстар, пайыздар төлеумен байланысты шығыстар. Бұл шығыстар
пайда болған мерзімі ішінде танылады.
3) Бөлінетін шығыстар – амортизация және сақтандыру сияқты шығыстар.
Бұл шығыстар сәйкесті активтер табыс әкеледі деп күтілетін мерзімдерге
жүйелі бөлінеді [7, 153б].
Тауар сатумен тікелей байланысты шығыстар:
- есепті мерзім ішінде өткізілетін тауарлар, шикізаттар қорын алу
шығыстары;
- сату бойынша комиссиондық сыйақылар, еңбекақы, жалгерлік,
тауарларды тасымалдыу шығыстары, түріндегі өткізу процесімен
байланысты шығыстар;
- сәйкестілік принципі бойынша тауар сатуға тікелей жатқызылатын
шығыстарды сатумен байланысты табыс танылған есепті мерзім ішіндегі
шығыстар ретінде тану қажет. Бухгалтерлік есеп мақсаттары үшін кейбір
шығыстарды табыстармен сәйкестендіру біршама қиындық туғызады. Мысалы,
нарқыт зерттеу, жарнама шығыстары кәсіпорынның тауарын өткізуді арттыру
үшін жасалады. Алайда бұл шығыстарды белгілі бір табыстармен байланыстыру
оңай емес. Бухгалтерлік есептің жалпы қабылданған принциптері мұндай
шығыстарды пайда болған уақыт шығыстары ретінде саналуын талап етеді.
Қызметтер көрсетумен тікелей байланысты шығыстарды мынадай түрде
жіктеуге болады:
- бастапқы тікелей шығыстар – тауарларды сату бойынша келісімдер
жүргізу және операцияны қамтамасыз етумен тікелей байланысты
шығыстар;
- қосымша тікелей шығыстар – тауарларды өткізумен байланысты
шығыстар.
Материаларды сатумен байланысты шығыстар есебі серіктестікте 7110
Өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығыстар шотында
жүргізіледі.
Өндірілген өнімдер мен шығарылған тауарларды сатумен шұғылданатын
мекемелердің әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар
бойынша пайыздық шығыстарының бухгалтерлік есебін дұрыс жүргізу және
бақылауды күшейту үшін өнімдер мен тауарларды сату шығындарының ғылыми
негізделген есептік баптарын қалыптастырудың үлкен маңызы бар.
Өнімдер мен тауарларды өткізу шығындарын тым егжей-тегжейлі бөлшектеу
есептік жазбаларды көбейтіп, есеп қызметкерлерінің еңбегін артық шығын
етеді. Ол тек қана есепші мұндай бөлшектеудің шын мәнінде керектігіне көз
жеткізсе ғана пайдалануға болады.
Сондықтан жоғарыда аталған Құрылыс қызметімен шұғылданатын
субъектілердегі мерзім шығындарын есепке алу атты оқу-тәжірибелік құралда
әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстары есептік бағдар тізбегін жасауда тауарлар өткізу
шығындары мен жалпы және әкімшілік шығыстарының баптарын бір-бірінен дұрыс
ажыратуға көңіл бөлінеді.
Әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстарының есептік бағдар тізбегі құрылыс мекемелеріне меншік
нысаны мен ведомстволық бағынушылығына (өзінің құрылымында сауда кәсіпорны
бар) қарамай пайдалануға арналған, сондықтан ол сауда ұйымдарының
материалдық , еңбек және қаржы ресурстарын тиімді және ұтымды пайдалануына
қатаң бақылау қою мақсатында нақты шығындардың уақытылы, толық және дұрыс
көрсетілуін қамтамасыз етеді.
Әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша
пайыздық шығыстарының біртұтас тізбегі мен баптарының мазмұнын сақтау,
біздің ойымызша, шаруашылық операцияларын кезең шығындарының ұсынылған
баптары бірдей және экономикалық дұрыс есепке алу мен аудан, облыс пен
бүкіл ел көлеміндегі құрылыс саласының әкімшілік шығыстар, өнімді өткізу
бойынша шығыстар, сыйақылар бойынша пайыздық шығыстардың жеке баптары
бойынша қорытынды жасау, терең (жан-жақты) және салыстырмалы талдау жүргізу
мен шығындарының тиімділігін арттыру резервтерін анықтау үшін қажетті
мәліметтермен қамтамасыз етеді [7, 15б].
Өнімдер мен тауарларды сату шығындарының тиімділігін арттыру мақсатында
оларды жоспарлау, есепке алу, қаржылық есеп беруде көрсету және талдау
жасау үшін құрылыспен шұғылданатын мекемелерге шығыстарды төмендегідей
баптар тізбегі бойынша талдау есебін жүргізу ұсынылады.
Ұсынылған шығыстар баптарының тізбегінің сақталуын және бір түрлі
шаруашылық операциялары тауар өткізу шығыстарының белгіленген баптары
бойынша бірдей және экономикалық дұрыс көрініс табу үшін шығыстардың әрбір
бабының экономикалық мазмұнын және бухгалтерлік есепте көрсету әдістемесі
түбегейлі қарастырылады. [7, 18б].
Өнімдер мен тауарларды өткізу шығыстарын есепке алу үшін бухгалтерлік
есеп шоттарының үлгілік жоспарында 7110 Өнімдерді өткізу мен қызметтерді
көрсету бойынша шығыстар шоты қарастырылған. Мұнда қорларды сатып алу,
тасымалдау, сақтау, өңдеу, сұрыптау, буып-түю және өткізу істерімен тікелей
байланысты жедел (оперативті) шығыстар есепке алынады.
Қазіргі уақытта еліміздің экономикасында жүргізілген жатқан
реформаларға сәйкес көптеген мекемелер (акционерлік қоғамдар,
жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер, фирамалар, кооперативтер, т.б.)
және тұтынушылар кооперациясының мекмелері көп салалық шаруашылық қызметін
атқарады: сауда, қоғамдық тамақтандыру, дайындау, т.б., сондықтан құрамында
аталған салалардың кәсіпорындары бар. Олар осы кәсіпорындарының шығындары
есебін жалпы иесіздік, көпшілік әдісімен жүргізеді [8, 20б].
Кесте 1
Өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығыстардың тізбесі
Бап-таШығындар баптарының атаулары
р
№
1 Тасымалдау-дайындау шығындары
2 Субъектінің басқару аппараты мен күзеттен басқа штаттағы
қызметкерлерінің еңбегіне ақы төлеу
3 Еңбекке ақы төлеуден аударымдар
4 Негізгі құралдары үшін жалақы төлеу, ұстау және пайдалану шығындары
5 Негізгі құралдардың тозуы
6 Негізгі құралдардың жөндеу шығындары
7 Қорларды сақтау, өңдеу, сұрыптау мен буып-түю және тоңазытқыш
жабдықтарды ұстау шығындары (штаттық қызметкерлерінің
еңбекақыларынан басқа)
8 Қорлардың табиғи кему мөлшері (нормалары) шегіндегі ысырапталуы
(жоғалуы) және техникалық қалдықтар
9 Терезелер бойынша шығындар мен ысыраптар
10 Тауарларды және өткізу нарықтарын зерттеу мен нарыққа шығару
шығындары
11 Арнайы пластикалық терезелер мен мұнай өнімдері бойынша шығындар
12 Мүліктік және жеке сақтандыру шығындары
13 Басқадай шығындар
Ескертпе - [2, 98б] әдебиеттен алынды.
Өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығыстарына шек қою,
бақылауды күшейту және тиімділігін арттыру резервтерін анықтау мақсатында
қорларды өткізу шығыстарын өнімдер мен тауарларды өндіріс орындарынан
тұтынушыларға жеткізумен шұғылданатын кәсіпорындар бойынша жекелеген есеп
жүргізу қажет. сондықтан Механикаландырылған жұмыстар басқармасы
жауапкершілігі шектеулі серіктестігінде 7110 Өнімдерді өткізу мен
қызметтерді көрсету бойынша шығыстар шотына мынадай аралық шоттар ашуды
ұсынамыз:
- 7111 Салынған құрылыс объектісін өткізу бойынша шығыстар аралық
шотында құрылыс объектілері қабылдау-өткізу актісі бойынша
өткізілгенге дейінгі шығыстар, құрылыс объектілерін сату бойынша
жарнамалық қызметті жүзеге асыру және т.б. есепке алынады;
- 7112 Мұнай өнімдерін сату бойынша шығыстар аралық шотында мұнай
өнімдерін цистерналарға жеткізу, оларды құю, оларды тасымалдау және
т.б. шыңыстар есепке алынады;
- 7113 Пластикалық өнімдерді сату бойынша шығыстар аралық шотында
дайын бұйым ретінде қоймаға кірістелген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz