Уақытша еңбекке жарамсыздығына төлем
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорындарда еңбек ақы есебін
ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1Еңбек ақы ұғымы,мәні және оны ұйымдастыру жүйелері,есептеу,түрлері...10
1.2Қазақстан Республикасында еңбекке ақы төлеу нысандары мен
жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 Еңбек ақының аналитикалық және синтетикалық
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ..22
2 ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ШЕКТЕУЛІ СЕРІКТЕСТІК OIL TRADE CENTER-ДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ЕНБЕК АҚЫ ЕСЕБІ
2.1.Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық жағдайына сипаттама ... ... ... ... .26
2.2.Ұйымда бухгалтерлік есепті және есеп саясатын
ұйымдастыру ... ... ... ...28
2.3.Жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы және жұмыс уақытын
пайдалану
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..31
2.4.Қызметкерлермен еңбек ақысы бойынша есеп айырысу
есебі ... ... ... ... ..40
3 КӘСІПОРЫНДА Еңбек ақы шығындарын жедел бақылау, талдау және аудиттеу
3.1.Кәсіпорында еңбек ақы төлеу шығындарын жедел бақылаудың мақсаты мен
міндеттері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
3.2.Кәсіпорында еңбек ақыны есептеу және одан ұсталынатын ұсталымдардың
есебі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.3.Демалыс ақысын,еңбекке жарамсыздығы бойынша,сыйақыны,жұмыс берушінің
есебінен төленетін еңбекақыны
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.4. Аудит негіздері және оны атқаратын
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..58
3.5. Қызметкерлермен еңбекке ақы төлеу бойынша аудиттеу, аудиторлық
тексеру, аудиторлық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...66
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...77
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі - жұмысшылар мен қызметкерлермен
уақытылы дұрыс есеп айырыс,уақытылы төлеу. Кәсіпорынға жедел басшылық жасау
тиісті мәліметтер алу. Еңбек және еңбекақы жайлы статистикалық және
бухгалтерлік қорытынды есепті беру.Еңбекақы төлеу шығындарын
есептеп,аудиттеу.
Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу- Қазіргі экономикалық жағдайда
әрбір ұйымның қызмет ету процесіне нарықтық қатынастарға қатысушы мүдделі
тұлғалар үлкен көңіл аударатыны белгілі. Сол себепті олар есеп
мәліметтеріне сүйене отырып, ұйымның қаржылық жағдайын бағалауға ұмтылады.
Бухгалтерлік есеп нарықтық экономика жағдайында ұйым жөнінде жан –
жақты қамтылған ақпарат алудың бірден – бір көзі болып табылады. Оның
көмегімен ұйымның төлем қабілеттілігн, өндірістік қызметінің тиімділігі мен
табыстылығын, даму перспективаларын сипаттауға мүмкіндік мол.
Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу- Нарықтық қатынасқа көшу, ақшалай
табысты алудың жаңа көздерін туғызады, кәсіпорын мүлігіне еңбек ұжымының
мүшелеріне салымдар мен акциялар бойынша төлемдерді аударылған
(дивиденттер, пайыздар) сомалар болып табылады. Сөйтіп, әрбір жұмыскердің
еңбек табысы жеке үлесі бойынша анықталады, кәсіпорыннның жұмыстарының
соңғы қорытындысын қосқанда, салықтармен реттеледі және максималды салықпен
шектелмейді.
Еңбек есебі мен еңбекақы бойынша есеп айырысу кәсіпорындағы барлық есеп
жүйесіндегі ең ірі және маңызды саласы болып табылады.
Ғылыми жанашылдылық- кәсіпорынның тиімді дамуы үшін бақылауға
рационалды жүйені жетілдіруі керек, басқарушылық және ақпараттық жүйені
құрып, ішкі аудиттің орны мен рөлін анықтау қажет. Бұл фирма жетекшілеріне
буындарды, кәсіпорындарды тиімді басқауға көмектеседі.
Еңбекке ақы төлеу бойынша қызметкерлермен есептесудің есебі мен
аудиті бухгалтерлік есеп аспектілерінде ең маңыздылардың бірі, сондай-ақ
бұл шығындар кәсіпорында үлкен орынға ие. Сондықтан да бұл шығындарға
арнап ішкі бақылауды үлкейту керек.
Қазақстан Республикасы Еңбек туралы заңының 5–бабына сәйкес жұмыс
беруші мен жұмысшылардың арасындағы еңбек қатынасы нормативті-құқықтық
актілермен реттеледі. Ал еңбекақы мөлшері Қазақстан Республикасының Еңбек
туралы Заңының 71–бабына сәйкес ең аз шамадағы еңбекақы мөлшерінен аз
болмауы керек.2012 жылы көптеген бухгалтерлік заңдарға толықтырулар мен
өзгертулер енгізді.Айта кетсек Бухгалтерлік есеп тіркелімдерінің нысандарын
бекіту туралы Қазақстан Республикасы қаржы министірлігінің 2007 жылғы 21
маусымдағы № 215 бұйрығының күші жойырылуй деп тануы туралызаң 2012 жылы
26 желтоқсанда өзгертулер мен толықтыруларенгізілді. Елбасымыздың
Қазақстан-2050 стратегиясы еліміздің алға қарай өркендеуіне,дамуына
арналған бірден бір стратегия болып табылады. 30 елдің қатарына кірсек
елімізде еңбекақы мөлшері көбейіп,халқымыздың жағдайы жақсару мүмкін.
Практикалық маңыздылығы- кез-келген мемлекеттің еңбек ақысына және
өмір сүру кезеңіне байланысты болып келеді. Еңбек ақы көпшілік адамдардың
негізгі табыс көзі болып есептелінеді. Сол себепті еңбек ақымен байланысты
мәселелер маңызды болып есептелінеді.
Зерттеудің ахуалдылығын бағалау- Біздің елде еңбекақы төлеу екі жақты
функцияны атқарады: бір жағынан жұыскердің табысының негізгі көзі және
олардың өмірлік деңгейін көтеру, басқа жағынан - өндірістік тиімділігін
арттыру болып табылады.
Бұл диплом жұмысының мақсаты – зерттеу объектісі ретінде алынған еңбек
ақы төлеуді ұйымдастыру жүйесін жан-жақты қарастырып талдап оны жетілдіру
жолдарын және нарықтық талаптарға сай жағдайға әкелу бағыттарын зерделеу
болып табылады. Нарықтық қатынастардың дамуымен бірге әртүрлі меншік
нысанындағы еңбекке ақы төлеу мәселесі де басты орынға шықты.
Осы тақырыпты таңдап алудағы негізгі міндеттер:
• Еңбекақы қорын және жұмыс уақытын пайдаланып, жұмыс мөлшерінің
орындалуын, еңбектің саны мен сапасын бақылау;
• Бастапқы құжаттарды уақытылы және дұрыс рәсімдеу, еңбекақы қорынан
жалақыны ұстап қалу;
• Ұйымның әрбір жұмысшысына жалақыны уақытылы және дұрыс есептеу:
• Белгіленген мерзімде еңбекақы бойынша есеп айырысу;
• Жалақы бойынша шығынды өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құнына
дұрыс әрі уақытылы қосу керек.
Ал, дипломдық жұмыстың негізгі міндеті – кәсіпорынмен өндірілетін
өнімдер мен істелінетін жұмысқа кеткен еңбек пен оған төленетін еңбекақы
мөлшерін, еңбек өнімділігін дұрыс бағалау, сонымен қатар жұмсалған еңбектің
саны мен сапасын, жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу үшін
еңбекақы қорынан, қоғамдық тұтыну қорынан және тағы басқа қорлардан
бөлінетін қаржыларды бақылау болып табылады.
Алға қойылған міндеттерді шешу үшін ЖШС Oil Trade Center 2012-2013
жылдардағы есеп мәліметтері,сондай–ақ Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есеп саласындағы нормативтік–құқықтық ақпараттары,
бухгалтерлік есеп әдебиеттері пайдаланылды. [32]
Зерттеу обьектісі-еңбекақының өз уақытында беруін қадағалау,стандарт
бойынша жүріп жатқаның тексеру, еңбекақының шығындарын тексеріп,қорытынды
жасау.
Елбасының Қазақстан-2050 стратегиясы ортақ Отанымыздың гүлденуіне
қызмет ететін стратегия болып табылады. Қазақстан-2050 бағдарламасы да
алдыңғы саяси бағыт тәрізді қуатты қарқынмен орындалуы керек.
Қазақстан-2050 стратегиясын да біз алдыңғы саяси бағыт тәрізді
қуатты қарқынмен іске асыруымыз керек. Себебі, бұл стратегия ортақ
Отанымыздың гүлденуіне қызмет ететін құжат. Отанымыз гүлденіп, әлемдегі ең
ірі 30 елдің жанынан орын алу үшін біз ел болып еңбек етуіміз керек деп
ойлаймын.
Әлемдік экономикадағы қолайсыз ахуалды ескере отырып, біз инфляциядан
әрбір қазақстандықтың кірістерін қорғауды қамтамасыз ететін және
экономикалық өсім үшін лайықты деңгейін ұстап тұратын боламыз. Бұл жай ғана
макроэкономикалық мәселе емес, бұл елдің әлеуметтік қауіпсіздігінің
мәселесі. Және де бұл–2013 жылдың өзінен бастап Ұлттық Банк пен Үкімет
жұмысының басты мәселесі және бұл стратегияға бухгалтерияныңда көмегі
зор.Нақтылы жұмысын орындап,пайданы есептеп еліміздің экономикасының өсуіне
көмектесу.[1]
Қазіргі экономикалық жағдайда әрбір ұйымның қызмет ету процесіне
нарықтық қатынастарға қатысушы мүдделі тұлғалар үлкен көңіл аударатыны
белгілі. Сол себепті олар есеп мәліметтеріне сүйене отырып, ұйымның
қаржылық жағдайын бағалауға ұмтылады.
Бухгалтерлік есеп нарықтық экономика жағдайында ұйым жөнінде жан –
жақты қамтылған ақпарат алудың бірден – бір көзі болып табылады. Оның
көмегімен ұйымның төлем қабілеттілігн, өндірістік қызметінің тиімділігі мен
табыстылығын, даму перспективаларын сипаттауға мүмкіндік мол.
Экономикалық нарықтық жолмен дамуы барысында ұйымдар қызметінің
қаржылық мәселелері күшейе түсуде. Осыған сәйкес ұйымның басшылығының
ерекше көңілі бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуына мән беріп отыр.
Әсіресе, елімізде халықаралық стандартына сәйкес жаңа бухгалтерлік есеп
стандартының енгізілуі ел экономикасының дамуына оң әсерін тигізуде. Бұл
еліміздің қазіргі даму кезеңінде ол шет ел инвесторларымен қарым-
қатынасының нығаюы кезеңінде маңызды болып саналады.
Еңбекті қалыптастыру барысында жалақы жетекші орын алады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметкерлері мен жұмыскерлернің жалақылары
ақшалай көріністегі ұлттық табысты жеке тұтыну қорындағы олардың үлесі
болып табылады. Біздің елде еңбекақы төлеу екі жақты функцияны атқарады:
бір жағынан жұыскердің табысының негізгі көзі және олардың өмірлік деңгейін
көтеру, басқа жағынан - өндірістік тиімділігін арттыру болып табылады.
Елдің әлеуметті және экономикалық дамуындағы өзгерістеріне сәйкес нарықтық
шаруашылықта шаруашылықтану жүйесіне ауысу жағдайында еңбекақы төлеу
салалырының саясаты да және жұмыскерлердің әлеуметтік қорғауда жеке қолдауы
да өзгереді. Осы саясаттың жүзеге асырылуы бойынша мемлекеттің көптеген
функциялары тікелей кәсіпорынға беріледі, яғни өз еріктерімен еңбекақының
мөлшері мен жүйесін, оның нәтижесін материалды ынталандыруды бекітеді.
Еңбек және еңбекақы есебі–жұмысшылар санынынң өзгеруі, жұмыс
уақытының шығындары, жұмысшылар категориялары, өндірістік шығын сияқты
мағлұматар түгел қамтылатын дәл әрі оперативтік деректерді талап ететін аса
маңызды да күрделі жұмыстардың бірі болып табылады.
Нарықтық қатынасқа көшу ақшалай табысты алудың жаңа көздерін туғызады,
кәсіпорын мүлігіне еңбек ұжымының мүшелеріне салымдар мен акциялар бойынша
төлемдерді аударылған (дивиденттер, пайыздар) сомалар болып табылады.
Сөйтіп, әрбір жұмыскердің еңбек табысы жеке үлесі бойынша анықталады,
кәсіпорыннның жұмыстарының соңғы қорытындысын қосқанда, салықтармен
реттеледі және максималды салықпен шектелмейді.
Еңбек есебі мен еңбекақы бойынша есеп айырысу кәсіпорындағы барлық
есеп жүйесіндегі ең ірі және маңызды саласы болып табылады. Жаңа
шаруашылықтанудың шарттарындағы маңызды міндеттер мыналар: еңбекке ақы
төлеу бойынша кәсіпорын персоналдармен есептесудің белгіленген мерзімінде
орындау, жалақыға аударылған сомалардың өнімдердің өзіндік құнына дұрыс
қосылуы және дер кезінде, басшылық үшін жалақы төлемі мен еңбек бойынша
көрсеткіштерді біріктіріп, жинау және қажетті есеп беруді құру, сондай-ақ
зейнеткерлік қорлармен есептесу.
Еңбек ақы–жұмысшының өз еңбегінің нәтижелі болуына, жұмышылардың
нақтылы жұмысқа келуі,жұмысын нақтылы істеу. Ол күрделі экономикалық қарым-
қатынастардың жиынтығын сипаттайды. Айталық, біріншіден, бұл -жұмысшы мен
жалпы қоғам арасындағы қарым-қатынас. Еңбек ақы төңірегіндегі, ең төменгі
жалақы мөлшерін белгілеу, ұжымдық келісім–шартты бекіту секілді мемлекеттік
саясаттың қажеттілігі, яғни мемлекеттік реттеу қызметі. Екіншіден, еңбек
ұжымы мен құрылыс ұйымы арасындағы қарым-қатынас,басқаша айтқанда, еңбек
ақы мөлшерінің құрылыс ұйымының қаржы -шаруашылық есебімен тығыз
байланыстылығы. Еңбек ақының мәні, оның қызметімен анықталады. Ол
жұмысшының материалдық және мәдени қажеттілігін қанағаттандыру үшін
жеткілікті болуы тиіс.
Экономикасы дамыған елдердің тәжірибесін зерттеу, еңбек ақыны
нарықтық реттеудің механизмі өзіне келесілерді қамтитынын көрсетті:
- еңбек келісім шартын бекіту кезінде барлық мүдделі тараптардың мүддесін
толық көрсетуге мүмкіндік беретін көп деңгейлі ұжымдық–келісім шарттық
жүйені;
- жеке табыс салығын реттеудің салықтық жүйесін, сондай-ақ жұмыс берушінің
жұмыс күшіне жұмсайтын шығындарын;
- еңбекке ақы төлеудің жекелеген шарттарын ең төменгі кепілдік жалақы
түрінде мемлекеттік реттеу.
Қазіргі жағдайда жұмысшыларға еңбек ақы төлеу нысаны, жүйесі мен
мөлшері, сонымен қатар басқа да табыс түрлері құрылыс ұйымының шешімімен
белгіленеді. Бірақ, кәсіпорындар меншік түрі мен ұйымдық–құқықтық нысанына
қарамастан міндетті түрде еңбекке ақы төлеудің ең төменгі мөлшерін және
жұмысшыларды әлеуметтік қорғаудың заңмен бекітілген шарттарын қамтамасыз
етуі тиіс.
1 Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорындарда еңбек ақы есебін
ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Еңбек ақы ұғымы, мәні және оны ұйымдастыру жүйелері
Еңбек ақы ұғымы көптеген экономистер арасында қызу пікірталас тудырып
отырғын ұғым, олардың бірқатары еңбек ақы ұғымының орнына еңбек табысы
ұғымын қолдануды ұсынады.Бірқатар экономистердің ұстанатын қағидасы жаңа
терминологиялық сөзді емес, керісінше еңбек ақы экономикалық
категориясының мәні мен қасиетін тану. Еңбек ақыны жұмысшылар арасында
атқарған еңбегіне қарай бөлінетін қоғамдық өнімнің (жиынтық қоғамдық өнім,
ұлттық табыс) бір бөлігі ретінде түсіну нарық талабына қайшы. Бұл жерде тек
еңбек ақының пайда болу көзі ғана белгіленіп отыр, сондай – ақ еңбек ақы
тек еңбектің саны мен сапасына қарай емес, ұйымның соңғы қаржылық
нәтижесіне, жұмысшының нақты еңбектік үлесіне қарай бөлінеді.
Экономикалық теорияда еңбек ақының жаратылысын анықтайтын екі негізгі
тұжырым бар:
- еңбек ақы – бұл еңбектің бағасы. Оның шамасы және динамикасы нарықтық
факторларға, ең алдымен, сұраныс пен ұсынысқа тәуелді;
- еңбек ақы–бұл тауар құнының ақшалай көрінісі,жұмыс күшінемесе жұмыс
күші тауарының құнының өзгертілген нысаны.Оның шамасы өндіріс шарттарымен
және нарықтық факторлармен–сұраныс және ұсыныс анықталады. Осылардың
ықпалымен еңбек ақы жұмыс күшінің құнынан ауытқиды.
Еңбек ақының еңбек бағасы ретіндегі тұжырымын А.Смит пен Д.Рикардо
берді. Олар еңбек тауар ретінде көрініс тауып, табиғи бағаға, яғни табиғи
еңбек ақы ие болады деп санады. Ол өндіріс шығындарымен анықталады, оның
құрамына А.Смит жұмысшы мен оның отбасының өмір сүруіне жеткілікті
қаражаттардың құнын қосты.
Еңбек ақы – тауардың ақшалай көрінісі тұжырымдамасын К .Маркс жасады.
Оның негізіне ол еңбек пен жұмыс күші түсініктерінің айырмашылықтарын
салды және еңбектің тауар бола алмайтындығын және оның құны жоқ екендігін
негіздеді. Тауар болып еңбек етуге қабілетті жұмыс күші танылады, ал
еңбек ақы осы тауардың ақшалай түрдегі құны болып табылады. Жұмысшы бүкіл
еңбегіне емес, тек керекті еңбекке ғана ақы алады. Еңбек ақының
экономикалық жаратылысы мынада, оның есебінен жұмыс күшінің ұдайы өндіріс
процесін қамтамасыз ететін материалдық және рухани қажеттілігі
қанағаттандырылады. К. Маркс еңбек ақының шамасы тіршілік ету қаражатына
емес, қоғамның экономикалық, әлеуметтік мәдени деңгейіне, сондай еңбек
өнімділігінің деңгейіне тәуелді екенін анықтады.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің өндірген өнімдері мен істеген
жұмыстарына толтырлған алғашқы құжаттар мен жұмыс уақытының табельдері
оларға еңбекақы есептеу және оны төлеу үшін ұйымның цехынан,
бөлімшелерінен, бригадаларынан кәсіпорынның әкімшілігі белгіленген мерзімде
бухгалтерияға келіп түседі. Еңбекақы есептеу үшін толтырылатын алғашқы
құжаттар мен табельдердің дұрыс толтырылуы, лауазымды тұлғалардың
қолдарының қойылуы мұқият тексеріледі. Сондай ақ бұл құжаттағы еңбек
бағасының дұрыс қойылуы олардың жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы
төлеу және сыйақы есептеу қағидаларына сәйкес келуі және шифраларының дұрыс
қойылуы тексеріледі. Тексеріліп болғаннан кейін бұл құжаттар бойынша
кәсіпорынның жұмысшылар мен қызметкерлеріне еңбекақы есептелінеді.
Еңбек ақы негізгі және қосымша болып бөлінеді. Негізгі-еңбек ақыны
қызметкерге фактілі істелген уақыты мен кәсіпорында орындалған барлық
жұмыстар үшін шағады. Қосымша- кәсіпорында орындалмаған уақытқа, заңмен
негізделген, еңбек демалысы, жұмыстан шығу кезіндегі жәрдем ақы тағы
басқалар.Еңбек ақы–бұл ұжым еңбегінің соңғы нәтижесіне тәуелді болатын және
жұмысшылар арасында жұмсалынған жұмыс саны мен сапасына, әрбір жұмысшының
нақты қосқан үлесіне қарай бөлінетін тұтынуға бағытталған қаражаттардың
негізгі бөлігі.
Еңбек ақы–жұмысшының өз еңбегінің нәтижелі болуына, жұмысының көлемі
мен сапасын көтеруге мүдделілігін арттырудағы ең басты құрал.Ол күрделі
экономикалық қарым-қатынастардың жиынтығын сипаттайды. Айталық, біріншіден,
бұл-жұмысшы мен жалпы қоғам арасындағы қарым-қатынас.Еңбек ақы
төңірегіндегі,ең төменгі жалақы мөлшерін белгілеу, ұжымдық келісім–шартты
бекіту секілді мемлекеттік саясаттың қажеттілігі, яғни мемлекеттік реттеу
қызметі.Екіншіден, еңбек ұжымы мен құрылыс ұйымы арасындағы қары
–қатынас,басқаша айтқанда, еңбек ақы мөлшерінің құрылыс ұйымының қаржы-
шаруашылық есебімен тығыз байланыстылығы.
Еңбек ақының мәні оның қызметімен анықталады.Ол жұмысшының
материалдық және мәдени қажеттілігін қанағаттандыру үшін жеткілікті болуы
тиіс.
Экономикасы дамыған елдердің тәжірибесін зерттеу, еңбек ақыны
нарықтық реттеудің механизмі өзіне келесілерді қамтитынын көрсетті:
- еңбек келісім шартын бекіту кезінде барлық мүдделі тараптардың мүддесін
толық көрсетуге мүмкіндік беретін көп деңгейлі ұжымдық – келісім шарттық
жүйені;
- жеке табыс салығын реттеудің салықтық жүйесін, сондай-ақ жұмыс берушінің
жұмыс күшіне жұмсайтын шығындарын;
- еңбекке ақы төлеудің жекелеген шарттарын ең төменгі кепілдік жалақы
түрінде мемлекеттік реттеу.
Қазіргі жағдайда жұмысшыларға еңбек ақы төлеу нысаны, жүйесі мен
мөлшері,сонымен қатар басқа да табыс түрлері ұйымының шешімімен
белгіленеді. Бірақ, кәсіпорындар, меншік түрі мен ұйымдық–құқықтық нысанына
қарамастан, міндетті түрде, еңбекке ақы төлеудің ең төменгі мөлшерін және
жұмысшыларды әлеуметтік қорғаудың заңмен бекітілген шарттарын қамтамасыз
етуі тиіс.Еңбек ақы жұмысшы мен жұмыс беруші арасындағы өзара келісімге
қарай төленеді.Еңбек ақының сметалық деңгейі жұмыс беруші үшін еңбек ақы
шығындарының экономикалық тиімді шегін анықтайды.
Жұмысшылардың еңбек ақысын есептеу кәсіпорында қабылданған еңбекке
ақы төлеу жүйесі мен нысандарына, ұжымдық келісім шарттарына, материалдық
ынталандыру ережелеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Ұйымда еңбекті ұйымдастырудың негізгі ережелері 10 желтоқсан 2002 жылғы
№493-1Қазақстан Республикасындағы Еңбек туралы заңымен бекітілген.
Еңбек ақының негізгі көзі-еқбекке ақы төлеу қоры. Сонымен бірге
жалақының екінші түріне жұмысшыларға ұжым еңбегіне қосқан жеке нәтижелері
үшін төленетін әртүрлі төлемдер жатқызылады. Бұл кезде жұмысшыларға сыйақы
беру орындалған жұмыстың сапасын бағалай отырып, ынталандыру қорын еңбекке
араласу коэффициентінің көмегімен жұмысшылардың арасында бөлу арқылы жүзеге
асырылады
Еңбекке ақы төлеу жүйесіндегі сыйақының маңызды белгілері мыналар
болып табылады: біріншіден, олар негізгі еңбек ақы түріндегі тарифтен
(оклад) бөлек еңбекке ақы төлеудің қосымша нысаны ретінде көрініс табады;
екіншіден, сыйақы еңбекке ақы төлеудің айнымалы бөлігі болып табылады, ал
тариф (оклад) немесе келісімді бағалар салыстырмалы түрде тұрақты сипатқа
ие;үшіншіден негізгі еңбек ақыға қарағанда, сыйақы әртүрлі көздерден
(өзіндік құн,пайда есебінен құралған көтермелеу қоры, материалдық
ресурстарды үнемдеу есебінен) құралады; Төртіншіден, негізгі еңбек ақымен
салыстырғанда сыйақы жоғарғы органдар тарапынан көп реттеле бермейді.Бұдан
өзге, біздің ойымызша, сыйақыны тек ынталандыру құралы ретінде ғана емес,
технологиялық және еңбек тәртібін бұзғаны үшін жауапкершілікке тарту құралы
ретінде де пайдалану керек.
Еңбек ақыны ұйымдастырудың негізгі міндеттері:
- ұйым жұмысшыларына еңбек ақы төлеу нысандары мен жүйесін анықтау;
-ұйым жұмысшылары мен мамандарының қол жеткізген нәтижелеріне төленетін
қосымша ақының критерийлері мен мөлшерін белгілеу;
- қызметкерлер мен мамандардың қызметтік жалақы жүйесін белгілеу;
- қызметкерлерге сыйақы беру жүйесі мен көрсеткіштерін негіздеу.
Еңбек ақыны мемлекеттік реттеу мыналарды қамтиды:
1.Қазақстан Республикасында еңбек ақының ең төменгі мөлшерін белгілеу және
өзгерту заңдылықтары;
2.Ұйымның еңбек ақы төлеуге бағытталған қаражаттарын, жеке тұлғалардың
табыстарын салықтық реттеу;
3. Аудандық коэффициенттер мен үстемелік пайыздарды бекіту;
4. Еңбек ақы жөніндегі мемлекеттік кепілді бекіту.
Еңбекке қарай бөлудің нақтылы нысандары еңбек ақы және жалақы арқылы
жүзеге асады. Жалақы еңбекпен жасалған қажетті өнімнің негізгі бөлігі.
Еңбек төлемінің әр алуан нысандарында және жүйелерінде есеп айырысуды
ұйымдастыру тәртібін қарастырсақ, олар мынандай жүйелерде болады.
Кесімді еңбек ақы жүйесі - жұмысшы қызметкерлердің еңбек өнімділігін
өсіруде еңбек уақытын қысқарту мақсатында қолданылады.
Жеке кесімді еңбек ақы жүйесі. Мұндай жүйеде еңбек ақы әрбір
жұмысшылардың нәтижелеріне байланысты. Оны белгіленген бағаны жұмысшының
дайындаған бұйымдарының санына көбейту арқылы анықтайды.
Бригадалық кесімді еңбек ақы жүйесі.Жұмысшылардың еңбек ақысын
біржүйеде бригада учаске жұмысшының нәтижелері бойынша анықтайды.
Еңбек ақы жөніндегі бағалар жекелей (әрбір жеке кәсіп үшін) және
кешенді (бригаданың бүкіл ұжымы үшін) болуы мүмкін. Жекелеген бағаларды
қолданғанда әрбір жұмысшы еңбек ақысының жұмыс үшін белгіленген бағаларды
бүкіл бригада (учаске,цех) болып дайындалған бұйымдардың санына көбейту
арқылы табылады. Кешенді бағаларды қолданғанда жұмысшы еңбек ақыны былай
анықтайды. Алдымен кешенді бағаны бүкіл ұжым болып дайындаған бұйымдардың
санына көбейту арқылы бүкіл ұжымға (бригадаға, учаскеге) тиісті еңбек
ақысын есептеп шығарады. Есептеп шығарған еңбек ақыны әрбір жұмысшының
жұмыс істеген уақытына және оған берілген тарифтік разрядқа сәйкес ұжым
мүшелеріне бөлінеді. Оны бөлгенде қосымша еңбек ақының коэффициенттері,
коэффициент сағаттар немесе коэффициент күндер пайдаланылады.Қосымша еңбек
ақы коэффициентін анықтағанда ұжым құрамына енетін әрбір жұмысшының
сағаттық немесе күндік төлем мөлшерін жұмыс істеген уақытына көбейтеді де
оның тарифтік мөлшері бойынша төлемін тауып алады.Содан кейін бүкіл ұжымның
кесімді еңбек ақысын тарифтік төлем мөлшеріне бөліп, бригаданың еңбек
ақысының орташа коэффициентін табады.Әрбір жұмысшының тарифтік еңбек ақысын
еңбек төлемін қосымша еңбек ақы коэффициентіне көбейту арқылы әрбір
жұмысшының нақты кесімді еңбек ақысы анықталады.Сағаттық немесе күндік
тарифтік коэффициенттерді қолданғанда да еңбек ақысын бөлу жөніндегі есеп
айырысуды осылай жасайды.
Жанама кесімді еңбек ақы жүйесі – мұнда көмекші және басқа
жұмысшылардың еңбек ақысын қызмет көрсетіп отырған учаскенің,цехтың негізгі
жұмысшыларының төлеміне шаққан пайызбен анықталады.
Еңбек ақының кесімді-сыйлықтық жүйесі-өндірілген өнімнің (жұмыстың)
санына төленетін төлемнен өзгеде жұмысшыға белгіленген сандық және сапалық
көрсеткіштерге қол жеткізгені үшін (өндірістік жоспарларды, нормаланған
тапсырмаларды өндірім нормаларын орындағаны үшін және асыра орындағаны өнім
сапасын арттырғаны үшін шикізаттарды, материалдарды, отындарды үнемдегені
үшін жабдықтың техникалық жұмыс режимін сақтағаны үшін) сыйлық төлейді.
Үдемелі кесімді еңбек ақы жүйесі бойынша–еңбек ақының бұл жүйесінде
кесімді жұмысшылардың белгіленген нормалардан артық өндірген өнімі үшін
көтермелеу көзделеді. Норма мөлшерінде дайындалған өнім үшін жұмысшыларға
төлемді тікелей кесімді бағалар бойынша есептейді, ал нормадан асыра
дайындалған өнім үшін проогрессивті үдемелі бағалар бойынша есептейді.
Еңбек ақының аккордтық жүйесі–бұл жүйеде жұмысшылардың еңбек ақысын
жұмыс көлемінің орындалуы бойынша анықтайды, онда нормаланған тапсырма
(уақыт, өндірім нормалары) және баға алдын-ала анықталған. Еңбек ақының бұл
жүйесі жұмысшылардың бөлек топтары немесе бригаданы, бригадалардың бөлек
ұжымдары үшін еңбек өнімділігін арттыруда және жұмыстың орындалу мерзімін
қысқартуда олардың материалдық ынталылығын күшейту мақсатымен
қолданылады.Еңбек төлемінің аккордтық мөлшерін қолданыстағы нормаланған
тапсырмалар (уақыт өндірім нормалары) мен бағалар негізінде белгілейді, ал
олар болмаған жағдайда осындай жұмыстар үшін қолданылатын нормаланған
тапсырмалармен бағаларды шығарып белгілейді. Еңбек ақының бұл жүйесі
бойынша тапсырма мерзімдерінің қысқартылғаны үшін сыйлық беру тәртібін
енгізуге болады. Болашақта өндірісті кешенді түрде механикаландыру мен
автоматтандырудың даму,жұмысшылардың мамандықтары жетіліп еңбек ақысында
нақты сараланудың кемуі нәтижесінде кесімді жүйенің қолданыс аясы қысқарады
да, ал жұмысшылардың еңбек ақысының мерзімдік-ұжымдық және мерзімдік
сыйлықтық жүйесімен алмастыратын болады.Қарапайым мерзімді еңбек ақы. Еңбек
төлемін сағаттық,күндік, айлық, тарифтік төлем мөлшері немес айлық еңбек
ақы бойынша есептейді.Оның көлемін жұмыс істеген уақыт санына белгіленген
тарифтік төлем мөлшеріне көбейту арқылы анықтайды.Бұл жүйені негізінен
басшы қызметкерлердің, мамандардың, кіші қызмет көрсететін адамдардың еңбек
төлемі үшін қолданылады.
Еңбек ақының мерзімдік-сыйлықтық жүйесі – бұл жүйеде еңбек төлемін
еңбек ақының қарапайым мерзімдік жүйесіндегідей жасайды,бірақ жұмыс істеп
жүргендер сыйлықты белгілі бір сандық және сапалық көрсеткіштерге қол
жеткізгендері үшін алады.
Жұмысшыларға жұмыстың негізгі нәтижелері үшін сыйлық беру еңбек ақы
қорынан мынадай және тұтыну қорынан мынадай көрсеткіштер (ережелер) бойынша
жүзеге асырылады:өндірістік тапсырмалар және жеке тапсырмалардың,техникалық
тұрғыдан негізделген өндірім нормаларының, нормаланған тапсырмалардың
орындалуы және асыра орындалуы, еңбек өнімділігінің,өндірімнің
өсуі,бұйымдардың нормаланатын көп жұмыстылығының төмендеуі өндірім
(уақыттың және қызмет көрсетудің) жаңа нормаларының игерілуі өндіріс
бригадасының учаскесінің,цехының шаруашылық қызметінің соңғы нәтижелерінің
жақсартылуы және тағы басқа. Сыйлықтардың мөлшері істеген жұмыстарының
маңыздылығы мен күрделілігіне қарай жұмысшылардың кәсіптері мен топтары
бойынша сараланып белгілейді.Бригада ұжымдары бүкіл бригада ұжымының жұмыс
нәтижелері үшін төленілетін қаражат мөлшеріне бригаданың әрбір мүшесіне
жұмыстың жалпы нәтижелеріне қосқан нақты үлесін,еңбек тәртібі мен ішкі
тәртіп ережелерін сақталуын ескере отырып, сыйлықтардың мөлшерін анықтауға
құқылы. Сыйлық әдетте айлық жұмыс нәтижелері бойынша беріледі.
Еңбек ақы өнімнің өзіндік құнының негізгі элементтерінің бірі болып
табылады: оның есебін дұрыс ұйымдастыру еңбек өнімділігінің өсуіне өнімнің
өзіндік құнын төмендеуіне және халықтың өмір сүру деңгейінің жоғарылауына
септігін тигізеді.Әрбір қызметкердің еңбек ақысы жұмыстың соңғы
нәтижелерімен қызметкердің жеке өзінің қосқан үлестерімен анықталуға тиіс
және ең көп мөлшерімен шектелмейді.
Жалпы жұмысшы қызметкерлерге есептелетін еңбек ақы негізгі және
қосымша болып бөлінеді.
Негізгі төлем–қызметкерлерге нақты жұмыс істеген уақыты үшін істелген
жұмыстардың немесе берілген баға немесе айлық еңбек ақы бойынша өндірілген
өнімнің саны мен сапасы үшін есептелген еңбек ақысы
Қосымша төлем – еңбек туралы заңға сәйкес қызметкерлерге кәсіпорында
жұмыс істелген уақыты үшін есептелетін еңбек ақысы. Оған кезекті демалыстар
төлемі, мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді және тағы басқа.Орындалғаны
үшін берілетін төлемдер, түнгі немесе мерзімнен тыс уақыттарда істегені
үшін төленетін төлемдер және тағы басқа жатқызылады.Экономиканың барлық
салаларындағы және меншіктің барлық түрлеріндегі шаруашылық
субъектілеріндегі еңбек төлемінің негізінен тарифтік төлем мөлшері алынады.
Олар қызметкерлердің мамандық топтары бойынша сараланған. Экономиканың
барлық салаларындағы қызметкерлердің бірыңғай тарифтік кестені құруға
тарифтік төлем мөлшерін және қызмет орындарының айлық еңбек ақыларын
есептеуге тұтастай республика бойынша заң жүзінде белгіленген жалақының ең
аз мөлшері негіз болып табылады. Ол 2012 жылы 12000 теңгені құрайды. Еңбек
ақы төлемі ақшалай немесе заттай есептеліп төленуге тиіс. Ақшалай еңбекақы
еңбекақысының қолданыстағы жүйесіне сәйкес есептелген сомалар.
Заттай еңбек ақы-төлем ретінде заттай берілген өнімнің құны, тегін
немесе төмендетілген бағамен тамақтандыру, қызметкерлерге берілетін немесе
қоғамдық жолаушылар тасымалының үшін қосалқы шаруашылықтардан бөлінетін
өнімнің жұмыстың және көрсетілген қызметтік баға айырмашылығына орнын
толтыру және тағы басқа.
Еңбек ақының құрамына қызметкерлердің дивиденттер мен проценттер
түріндегі табыстары енгізілмейді. ҚР-сының 2000 жылдың 1 қаңтарында жүзеге
асырылған Қазақстан Республикасындағы 1999 жылғы 10-12 № 493 Еңбек туралы
заңы(2001 жылғы 06. 12. № 260 )Қазақстан Республикасы Заңымен енгізген
өзгертулер мен толықтырулармен азаматтардың Қазақстан Республикасындағы
еңбек бостандығына Конституциялық құқығын іске асыру процесіндегі
туындайтын еңбек қатынастарын реттейді.Сондай-ақ Қазақстан Республикасының
Еңбек туралы конституцияға негізделеді және осы Заң мен қызметкерлердің
жекелеген санаттарының еңбек қатынастарын реттейтін нормалары осы Заңның
нормаларынан кем бола алмайтын өзге де нормативтік құқықтық актілерден
тұрады.Егер конституцияда заңда және Қазақстан Республикасы бекіткен
халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе осы Заңның күші Қазақстан
Республикасының аумағында еңбек қызметін жүзеге асыратын шетелдіктерге және
азаматтығы жоқ адамдарға да қолданылады. және де әркімнің де өзінің еңбек
құқықтарын іске асыруға тең мүмкіндіктері бар. Егер де шет ел азаматтары
және азаматтығы жоқ адамдар өздерінің еңбек қатынастарын (Қазақстан
Республикасының аумағында жүзеге асырса және заңда конституцияда)Қазақстан
Республикасы бекіткен халықаралық шарттарда басқаша көзделмесе еңбек
қатынасына қатысушыларға мемлекеттің араласуын шектеп көптеген бостандықтар
беріледі.
Еңбекке қатысатын жас мөлшері, яғни жеке еңбек шартын он алты жасқа
толған адамдармен жасауға жол беріледі. Ал жұмысқа қабылдаудың ең төменгі
шегі ата-анасының біреуінің келісімімен 14(он төрт) жастан басталады.
Сондай-ақ табиғи және климат жағдайларына байланысты бүкіл күнтізбелік
жылдан немесе айдан аспайтын белгілі бір кезең (маусым) ішінде жұмыс
атқаратын қызметкерлер маусымдық қызмкеткерлер болып танылады.Мұндай
қызметкерлерді жұмысқа қабылдау кезінде қызметкердің оған тапсырылатын
жұмысқа сәйкестігін тексеру мақсатымен сынақ белгіленбейді.Сондай-ақ жұмыс
беруші мен өзінің материалдарымен және өзіндегі немесе жұмыс беруші бөлетін
немесе жұмыс берушінің қаражаты есебінен сатып алынатын жабдықтарды құрал-
саймандармен тетіктерін пайдалана отырып жұмысты үйінде өз еңбегімен
орындау туралы жеке шартын жасасқан адамдар үйде жұмыс істейтін
қызметкерлерге жатады.
Қызметкерлердің өзге де санаттарының еңбек қатынастарын реттеуге осы
заңға және қызметкерлердің жекелеген санаттарының айқындайтын өзге де заң
актілерге сәйкес жүзеге асырылады.
Кәсіпорындағы еңбек ақыны ұйымдастыру үнемі өзара байланысты және
өзара тәуелді элементтермен атап айтқанда тарифтік жүйемен еңбекті
нормалаумен және еңбек ақы төлеудің түрлерімен анықталады.Тарифтік жүйе
еңбекті сапасына қарай бағалауға, нормалау жұмсалған еңбек төлемін есепке
алуға ал тәртібін анықтауға мүмкіндік береді.Тарифтік жүйе жұмысшыларға
еңбек ақыны ұйымдастырудың негізгі ретінде қызмет етеді.Сонымен қатар
жұмысшылардың біліктілігіне еңбек ақы төлеу түрлері мен маңызына тәуелді
түрде құрылады.
Тарифтік жүйеге мыналар кіреді:
- Бір күнге немесе бір сағатқа төленетін еңбек ақыны анықтайтын тарифтік
ставка;
- Әртүрлі жұмыстармен біліктілігімен разрядтары арсында еңбек ақының
қатынасын көрсететін тарифтік сетка;
- Тарифтік сеткаға сәйкес жұмыс пен жұмысшының разрядтарын анықтауға
болатын тарифтік біліктілік анықталады.
Қарапайым жұмыстарды орындау бірінші разрядты жұмысшының тарифтік
ставкасы бойынша төленеді. Басқа разрядтағы жұмысшылардың ставкасы бұл
көлемінен олардың еңбек біліктілігін деңгейіне былайша айтқанда
тағайындалған тарифтік разрядқа немесе белгіленген тарифтік разряд әрбір
өндірістік операцияға әрбір жұмысқы тағайындалады.Сондықтан тарифтік ставка
орындау уақыт нормасын есепке ала отырып кесімді бағаларды есептеуге
пайдаланады.
Кәсіпорындар еңбек ақы төлеу түрлерімен жүйелерін тарифтік
ставкаларымен окладтарымен жүйесін құрудың негізі болып Қазақстан
Республикасында Үкіметі белгіленген Ең төменгі еңбек ақы есептеледі.
Анығырақ айтқанда заң негізінде белгіленген орташа айлық жұмыс уақытының
ұзақтығы мен ең төменгі еңбек ақыдан барып бір разрядтың сағаттық тарифтік
ставкасының ең төменгі мөлшері және орташа айдағы жалақы уақыты тарифтік
ставканың ең төменгі мөлшерімен есептеледі.Тарифтік кестеде тарифтік еңбек
ақының кесімді және мерзімді еңбек ақы деп аталатын еңбек ақының түрлері
бойынша есептелетін жұмысшы қызметкерлерге қарастырған тарифтік еңбек ақы
мөлшері бір сағатқа белгіленеді.Ол уақыт мөлшеріне немесе өндірілетін өнім
көлеміне және орындалатын жұмыс көлеміне қарай бағасын анықтауға
пайдаланады.Кесімді еңбек бағасы белгілі тарифтік баға бойынша 1 сағатқа
белгіленген еңбек ақы мөлшерін сол сағатта өндірілген өнім көлеміне немесе
орындалған жұмыстың мөлшеріне бөлу арқылы табылады.
1.2 Қазақстан Республикасында еңбекке ақы төлеу нысандары мен
жүйелері
Еңбекақының нысандары мен жүйелері Еңбек және халықты әлеуметтік
қорғау министірлігінің 15.05.2000ж.№111 Қызметкерлерге еңбекақы төлеу
мәселелері бойынша әдістемелік ұсыныс Бұйрығында белгіліенген және
жұмысшыларға еңбекақы есептеудің әр түрлі тәсілін анықтайды.
Жұмышылар мен қызметкерлеге төленетін еңбекақыны негізгі және қосымша
деп бөледі.
Негізгі еңбек ақы-бұл атқарылған уақыт және орындалған жұмыс саны
үшін есептелген еңбек ақы.Оған: тарифтік ставка, оклад, мерзімнен тыс және
түнгі уақытта жұмыс істегені үшін төлемдер жатады.
Қосымша еңбек ақыға атқарылмаған уақытқа төленетін төлемдер жатады:
кезекті еңбек демалысы ақысы, мемлекеттік және қоғамдық жұмыстарды
орындағаны үшін төлем, жүктілігіне байланысты демалыс ақысы, жәрдемақылар
кіреді.Бухгалтерлік есептің №7 Тауарлы-материалдық қорлар есебі
стандартының әдістемелік нұсқауларына сәйкес ұйымдардағы қосымша еңбек
ақының құрамына төмендегі төлем түрлері енгізіледі:
• жұмысшылардың атмосфералық жағдайлардың салдарынан бос тұрып қалған
уақыттағы жалақылары;
• жұмысшылардың еңбек демалыстарын төлеу үшін резервке алынған сомалар;
• жас жұмысшылардың жұмыс мөлшерін төмен орындауымен байланысты
қосымшалар;
• жоғарғы және арнайы орта оқу орындарында, сырттай аспирантурада оқитын
жұмысшылар мен қызметкерлерге берілетін оқу демалыстарының
қолданыстағы заңдылықтарға сәйкес төлемдері;
• жасөспірімдердің жеңілдік сағаттарының төлемдері;
• жүкті әйелдерге орташа жалақыға дейін төлемдер;
• тамақтандыратын әйелдердің жұмыстағы үзілістеріне төлемдер;
• демалыстық жәрдемақы;
• жұмысшыларға заңмен қарастырылған жағдайларда тегін немесе жеңілдік
шарттарымен ұсынылатын қызметтер бойынша шығындар;
Жұмысшылардың еңбегі мерзімдік еңбекақымен,кесімді еңбекақымен немесе
басқа еңбекақы жүйелері бойынша төленеді.Төлем жеке және ұжымдық еңбектің
нәтежелері үшін берілуі мүмкін.
Жалақының нысандары өз кезегінде бірнеше жүйеден құрылады.
Сызба 1- Жалақының нысандары*
Жалақының нысандары
* Ескерту: Х.Мұрысова Еңбекақы төлеу есебі Астана 2008-21бет
Ұйымдарда еңбекақыны есептеудің нысандарына мерзімді және кесімді
еңбек ақы жатады.
Мерзімді еңбекақы-жұмыс істеген күндік еңбекақы мөлшері бойынша өнім
өндіргені немесе өндірмегені қарамастан жұмыста болған уақытына төленеді.
Мерзімді еңбекақы инженерлік-техникалық жұмыстағы жұмысшылар мен
қызметкерлерге еңбекақы төлеуге негізделген.Өндірген өнімі мен істеген
жұмысын мөлшерлеуге болмайтын, яғни атқарған жұмысының көлемі мен сенын
анықтау мүмкін емес жұмысшылар мен қызметкерлерге мерзімдік еңбекақы
төленеді.
Мерміздік ақы мынадай жағдайларда төленеді:
-жұмысшы өнім шығарылымын арттыруға тікелей ыкпал ете алмағанда;
-кесімді бағалауды анықтауға қажетті өнімділіктің толық көрсеткіші
болмағанда;
-жұмыс уақытын пайдалануға қатаң бақылау ұйымдастырылып.жасалған жұмыс
уақытына нақты қатаң бақылау жүргізілгенде;
-қызметкерлердің еңбекақысы үшін;[3]
Мерзімді еңбек ақыны төлеу екі жүйеге бөлінеді: жай мерзімді және
мерзімді – сыйақылы.
Жай мерзімді еңбек ақыны төлеген кезде жалақы сағаттық, күндік, айлық
тарифтік ставкалар бойынша немесе нақты атқарған уақыты үшін оклад бойынша
есептеледі.
Еңбекті төлеудің мерзімді-сыйақылық жүйесі кезінде жұмысшылар мен
қызметкерлерге олардың тарифте немесе штатта көрсетілген тұрақты
еңбекақысына қосымша олардың өндірген өнімдерінің көлеміне, санына,
сапасына және тағы да басқа көрсеткіштердің өсуіне қарай сыйақы беріледі.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік Oil Trade Center-де еңбекке ақы
төлеудің мерзімді – сыйақылы жүйесі әкімшілік, көмекші өндіріс және жағар
май материалдарларын және жанар-жағармай майларын сатушыларға
беріліді.Сыйақы мен көрсеткіштердің мөлшері серіктестікте жасалған Еңбекке
ақы төлеу туралы ережеге сай анықталады.
Кесімді еңбек ақыны төлеу кезінде өндірілген өнімнің, орындалған
жұмыстың және көрсетілген қызметтің сапасын ескере отырып, жұмыс бірлігіне
төленеді. Кесімді еңбекақы - жұмысшылардың еңбек өнімділігін өсіруге,
өнімді өндіруге кеткен еңбек уақытын қысқартуға ынталандыру мақсатында
қолданылады. Еңбекақыны есептеудің және төлеудің кесімді түрін қолданғанда
жұмысшылар мен қызметкерлерге тиісті еңбекақы, олардың өндірген өнімінің
көлемін немесе санын тариф бойынша белгіленген өлшем бірлігіне
қарастырылған, яғни белгіленген кесімді бағаға көбейту арқылы
табылады.Кесімді баға белгіленген жұмыс уақытында өндірілуге тиісті
өнім көлемі мен сапасына негізделіп белгіленеді.Уақыт мөлшері бір
жұмысты орындауға керекті, яғни қажет болатын, адамсағат, адамкүн
өлшемінде көрсетілген уақыт болып саналады.Өнім өндіру мөлшері
жұмысшылар мен қызметкерлердің белгілі бір уақыт ішінде жасап
шығарылатын, өндірілетін өнімінің саны және көлемімен анықталады.
Оның жүйелері:тікелей кесімді, кесімді-сыйақылы,кесімді–үдемелі,
аккордты, жанама кесімді.
Тікелей кесімді еңбек ақыны төлеу тұрақты, кесімді баға негізінде
өндірілген өнім бірлігінің саны үшін жүргізіледі. Бұл кезде тұрақты кесімді
баға өндірілген өнім санына көбейтіледі.
Кесімді–сыйақылы еңбек ақыны төлеу кезінде өндірілген өнімнің санына
есептелген еңбек ақы сомасына белгілі бір сапалы көрсеткіштерге қол
жеткізгені үшін төленетін сыйақы қосылады.Ұйымда жұмысшылар мен
қызметкерлерге кесімді-сыйақылы еңбек ақы өндірісте өнім өндіруді
санымен сапалық жағынан артығымен орындағаны, өнім өндіру барысында
шикізаттар мен материалдарды, отындар мен энергияны үнемді де ұтымды
пайдаланғаны үшін оларға төлеуге тиісті еңбекақысына қосымша сыйақы
ретінде төленеді.Ұйымда немесе оның бөлімшелерінде жұмысшылар мен
қызметкерлерге сыйақы төлеу және сыйақының қандай жағдайда берілу
керектігі жайлы ереже болуы қажет.
Кесімді-үдемелі еңбек ақыны төлеу кезінде норма шегінде өндірілген
өнім тұрақты баға бойынша, ал нормадан артық өндірілгені үдемелі өспелі
баға бойынша (ол 2 еседен аспауы тиіс) жүргізіледі.Ұйымда жұмысшылар мен
қызметкерлерге кесімді еңбекақыны есептеудің кесімді-үдемелі жүйесі
бойынша төлем - өнім өндіруге белгілі бір мөлшерден артық көлемде
өндірген өнімдері үшін қосымша сыйақы ретінде төленеді.Бұл жүйе көп
жағдайда қиын да күрделі, ауыр болып саналатын операциялармен
жұмыстарды орындағандары үшін және еңбек өнімділігін белгілі бір
дәрежеден артық орындау қиынға түсетін өндіріс орындарында
қолданылады.Жалпы бұл жүйе кез келген ұйымда қолданыла бермейді.
Аккордты еңбек ақыны төлеу алдын–ала нормаланған тапсырма және бағасы
анықталған жұмыс көлемінің орындалуы бойынша анықталады.Кесімді
еңбекақының бұл жүйесі жоғары сапалы өндірген өнімнің және
орындаған жұмыстың санына,көлеміне қарай алдын ала кесімді баға
қоюды қажет етеді.Сондай-ақ,бұл жүйе бойынша еңбек ақы төлеу үшін
алдын ала атқарылатын жұмыстың көлемі мен сапасы анықталуы
тиіс.Кесімді еңбекақының аккордтық жүйесі бойынша жұмысшылар мен
қызметкерлерге еңбекақы есептеу көбіне құрылыста,жөндеу жұмысымен
айналысатын ұйымдарда және жүктерді тиеп-түсірумен айналысатын
өнеркәсіп орындарында қолданылады.Бұл жүйе бойынша еңбекақы есептеу
шаруашылықта жұмысшылар мен қызметкерлер санын қысқартып, еңбек
өнімділігін арттыруға мүмкіншілік береді.
Кәсіпорында жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді еңбекақы
есептеудің тағы бір жүйесі–жанама кесімді жүйе болып табылады.Бұл
жүйе бойынша қосымша еңбекақы шаруашылықтың негізгі жұмысшылары мен
қызметкерлеріне емес,оларға қызмет ететін көмекші өндірістің жұмысшыларына
төленеді, яғни бұл жүйе бойынша еңбекақы шаруашылық субьектісіндегі
станокткрдың, жабдықтардың, тағы да басқа құралдардың тоқтамай жұмыс
істеп,белгіленген мөлшерден артық өнім өндіргені үшін слесарьларға,
операторларға,жөндейтін және оларды жұмысқа дайындайтын басқа да
жұмысшыларға төленеді.Еңбекке ақы төлеудің кесімді нысаны кезінде есеп
айырысу еңбек өнімділігі жөнінде құжаттар бойынша жүзеге асырылады.Әрбір
жұмысшының бригада жұмысының нәтижесіне қосқан еңбектік үлесінің мейлінше
толық есебі үшін оның мүшелерінің келісімімен ЕҚК(еңбекке қатысу
коэффициенті) және еңбек ақыға қосымша коэффициентті қолданады.
Еңбекке ақы төлеудің нысандарын, жүйелерін және мөлшерін ұйым өзі
тағайындайды.Мерзімдік еңбекақыға жұмысшылар мен қызметкерлердің түнгі
уақытта істеген жұмысына есептелетін қосымша төлем,мерзімнен тыс уақытта
істеген жұмысына есептелінетін қосымша төлем, демалыс немесе қосымша мейрам
күніне төленетін төлемдер, жұмыстың ауырлығы мен зияндығына төленетін
қосымша төлем, өнім өндірудегі ақауға байланысты төлемдер, біреудің орнына
жұмысты атқарғаны үшін төленетін төлем,тағы басқа төлемдер және өзіне
белгіленген жұмыс уақытында істегеніне есептелінетін төлемдер жатқызылады.
Кәсіпорында қызметкерлерге төленетін мерзімдік еңбекақы толтырылған
табельдердің негізінде ай бойындағы қызмет атқарған уақытқа есептеледі.
Негізінде мерзімдік еңбекақы бойынша есеп айырысатын уақыт есебіне
каленьдарлық ай, күн немесе сағат алынады. Егер тұрақты еңбекақы алатын
жұмысшы қызметкерлер толық бір ай қызмет атқаратын немесе жұмыс істеген
болса, онда оларға штаттық кестеде қаралған немесе шаруашылық ұйымның
басшылығы бекіткен мөлшерде еңбекақы сомасы толығымен төленеді. Егер ай
сайын тұрақты мөлшерде еңбекақы алатын жұмыскерлер мен қызметкерлер есепті
айда бірнеше күн жұмысқа немесе қызметке келе алмай қалған болса, онда
оларға төленуге тиісті еңбекақы сомасы ол жұмысшылар мен қызметкерлердің
толық ай жұмыс істеуіне тиісті белгіленген соманы сол айдағы жұмыс
күндерінің санына бөліп алынған нәтижені, яғни сол айдағы бір күнге тиісті
еңбекақы сомасын сол айдағы жұмысшы–қызметкердің жұмыс істеген күндерінің
санына көбейту арқылы табылады. Мысалы:сәуір айында 22 жұмыс күні бар,
айына 11000 теңге тұрақты еңбекақы алатын жұмысшы, сол айдағы 15 күн жұмыс
істеп,4 күн ауырып қалған және 3 күн қоғамдық жұмыс атқарған делік.18 күн
үшін (15 күн жұмыс +3 күн қоғамдық жұмыс атқарғаны) еңбекақы ұйымның
есебінен төленеді.Бұл соманы анықтау үшін бір айға белгіленген тұрақты
еңбекақы мөлшерін, яғни 11000 теңгені осы айдағы жұмыс күнінің санына яғни
22 күнге бөлеміз. Содан кейін алынған нәтижені жұмыс істеген және қоғамдық
жұмыс атқарған күндері сандарының қосындысына көбейтеміз.Бұл жағдайда
жоғарыдағы мысалымызда көрсетілген жұмысшының сәуір айында тиісті мерзімді
еңбекақы сомасы 9000 теңге болады (500 х (15+3))=9000 теңге. Ұйымда
жұмысшылар мен қызметкерлерге мерзімдік еңбекақы жұмыс істеген күні мен
сағатына байланысты төленетін жағдайларда,олардың бір күнге немесе бір
сағатқа белгіленген сомасын нақтылы жұмыс істеген күндері мен қоғамдық
жұмыстағы басқалай қосымша еңбекқаы төленуге тиісті күндердің немесе
сағаттардың жұмысына көбейту арқылы табылады.
Кәсіпорында кесімді еңбекақы төлеу жүйесі бойынша–қызметкерлердің
еңбекақысы өндірілген өнімдер мен істелінген жұмыстың саны мен көлемдері
жайлы жазылған алғашқы құжаттар бойынша есептелінеді. Ол үшін алғашқы
құжаттарда көрсетілген өндіріліп шығарылған өнімдер мен істелінген
жұмыстардың және дайындалған тетіктердің, сондай-ақ тағы да басқа
операциялардың жалпы саны мен көлемі,олардың бір данасын жасап шығаруға,
өндіруге белгілеген бағаға көбейтеді. Кәсіпорында тапсырманы басынан аяғына
дейін жеке бір адам орындағанымен жұмысшының бригада бойынша істеген
жұмысына қарай төленетін жағдайда жоғарыда аталған алғашқы құжаттарға әр
жұмысшының жұмыс істеген уақыттары, мамандық дәрежелері, бригада болып
өндірген өнімдері мен істеген жұмыстарының көлемі мен сандары және олардың
бір данасын жасауға, өндіруге белгіленген бағасы көрсетіліп жазылады. Жалпы
бригада бойынша өндірілген өнімдер мен істелінген жұмыстардың сандары мен
көлемдерін, олардың бір данасын өндіріп шығаруға (жасап шығаруға,
орындауға) белгіленген бағаға көбейту арқылы сол бригада мүшелерінің
еңбекақысы есептеліп шығарылады. Бригаданың жалпы табысы жұмысшылар мен
қызметкерлердің арасында олардың мамандық дәрежесіне және жұмыс істеген
уақытына сәйкес бөлінеді. Ол үшін алдымен барлық бригада мүшелерінің
жұмысқа қатысқан уақыты (ай, күн, сағат) табылады. Содан соң жұмысшы
қызметкерлердің мамандық дәрежесіне сәйкес тариф бойынша бір сағатқа
белгіленген еңбекақы мөлшері олардың жұмыс істеген сағатының санына
көбейтіледі.Осының нәтижесінде бригада мүшелерінің әрқайсысының жалпы
сомасы табылады. Алғашқы құжаттар бойынша есептелінген бригада мүшелеріне
тиісті еңбекақы сомасының жоғары да көрсетілген тариф бойынша есептелінген
еңбекақының жалпы сомаларының қосындысына қатынасы қосымша табыс
коэффициенті болып табылады. Осыдан кейін тариф бойынша жұмысшы
қызметкерлердің әрқайсысына есептелінген еңбекақы сомасы осы коэффициентке
көбейтіліп,әр жұмысшы–қызметкерлердің орындаған жұмыстары мен өндірген
өнімдерінің саны мен оның мамандық дәрежесіне байланысты еңбекақысы
табылады.
Қосымша еңбек ақыны төлеу мәселесі ұжымдық шартта әрбір жұмысшымен жекелей
жасалған еңбек шартында қаралады.Қосымша ақы еңбек туралы заңға сәйкес
жүргізіледі.
Ұйымдарда мейрам күнінің алдындағы жұмыс күні бір сағатқа
қысқартылады. Және қысқартылған жұмыс күні үшін толық жұмыс күніне
белгіленген мөлшердегіше төленуі тиіс.
Мереке күнгі жұмыс үшін екі есе сағаттық немес күндік ставка
мөлшерінде айлық оклад алатын жұмысшыларға окладынан тыс 1,5 есе сағаттық
немес күндік ставканың мөлшерінде төленеді.Түнгі уақытқа сағат түнгі 22-ден
азанғы 6–ға дейінгі уақыт саналады. Түнгі уақыттағы жұмысы үшін жұмысшылар
мен қызметкерлерге әрбір сағатына 1,5 еседен кем емес мөлшерде төленуі
тиіс.
Мерзімнен тыс жұмыс деп белгіленген уақыт ұзақтығынан тыс уақытта
орындалған жұмысты айтады.Істеген күніне қарай (мерзімді) еңбек ақы алатын
жұмысшылар мерзімнен тыс жұмысқа ақыны алғашқы екі сағат үшін 1,5 есе
мөлшерде, ал одан кейінгі сағаттар үшін екі есе мөлшерде тарифтік ставка
немесе оклад есебімен алады.
Oil Trade Center серіктестігінде қосымша еңбек ақының есептелуі
орташа еңбек ақы бойынша жүргізіледі. Орташа еңбек ақы дегеніміз өткен
уақыт ішінде нақты алынған еңбек ақы негізінде есептелген еңбек ақысы.
Серіктестікте орташа еңбек ақы бойынша мынадай төлемдер
жүргізіледі:
• Демалыс жәрдем ақысы;
• Кезекті және қосымша демалыс ақысы;
• Оқу уақытындағы демалыс ақысы;
• Уақытша еңбекке жарамсыздығына төлем;
• Басқа жұмысқа ауысу кезінде.
Еңбек ақысы ай сайын өзгеріп тұратын жұмысшылардың орташа жалақысы
төленетін айдың алдындағы жұмыс істеген күнтізбелік екі айдың есебінен
анықталады.Серіктестікте еңбек демалысы қызметкерлер мен жұмысшыларға жұмыс
жылында (күнтізбелік емес) бір рет беріледі. Еңбек демалысы жұмысқа
қабылданған күннен бастап есептеледі. Еңбек демалысын төлеу үшін демалысқа
кететін айдың алдындағы 12 күнтізбелік айдағы орташа жалақыдан, осы кезеңге
бекітілген үстемелер, қосымшалар және сыйақының орташа мөлшерін есепке ала
отырып есептейді. Демалысқа төленетін ақыны есептеу үшін қабылданған еңбек
ақы сомасы 12-ге (ай саны) және 25,4 – ке (орташа жұмыс күнінің саны)
бөлінеді. Орташа жалақыны есептеуге уақытша еңбекке жарамсыздығы бойынша
жәрдемақы да қосылады. Алынған орташа күндік еңбек ақы мөлшерін демалыс
күніне көбейтеді.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің кезекті еңбек демалысына ақы төлеу
үшін серіктестікте резерв құрылады, өйткені жұмысшыларға демалыс жыл бойы
біркелкі берілмейді және демалыс ақысмын төлеу шығындары сол айда
атқарылған жұмыстардың өзінді құнына жатқызу өзіндік құнды өзгертеді.[3]
1.3 Еңбек ақының аналитикалық және синтетикалық есебі
Еңбек ақы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорындарда еңбек ақы есебін
ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1Еңбек ақы ұғымы,мәні және оны ұйымдастыру жүйелері,есептеу,түрлері...10
1.2Қазақстан Республикасында еңбекке ақы төлеу нысандары мен
жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 Еңбек ақының аналитикалық және синтетикалық
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ..22
2 ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ШЕКТЕУЛІ СЕРІКТЕСТІК OIL TRADE CENTER-ДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ЕНБЕК АҚЫ ЕСЕБІ
2.1.Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық жағдайына сипаттама ... ... ... ... .26
2.2.Ұйымда бухгалтерлік есепті және есеп саясатын
ұйымдастыру ... ... ... ...28
2.3.Жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы және жұмыс уақытын
пайдалану
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..31
2.4.Қызметкерлермен еңбек ақысы бойынша есеп айырысу
есебі ... ... ... ... ..40
3 КӘСІПОРЫНДА Еңбек ақы шығындарын жедел бақылау, талдау және аудиттеу
3.1.Кәсіпорында еңбек ақы төлеу шығындарын жедел бақылаудың мақсаты мен
міндеттері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
3.2.Кәсіпорында еңбек ақыны есептеу және одан ұсталынатын ұсталымдардың
есебі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.3.Демалыс ақысын,еңбекке жарамсыздығы бойынша,сыйақыны,жұмыс берушінің
есебінен төленетін еңбекақыны
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.4. Аудит негіздері және оны атқаратын
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..58
3.5. Қызметкерлермен еңбекке ақы төлеу бойынша аудиттеу, аудиторлық
тексеру, аудиторлық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...66
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...77
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі - жұмысшылар мен қызметкерлермен
уақытылы дұрыс есеп айырыс,уақытылы төлеу. Кәсіпорынға жедел басшылық жасау
тиісті мәліметтер алу. Еңбек және еңбекақы жайлы статистикалық және
бухгалтерлік қорытынды есепті беру.Еңбекақы төлеу шығындарын
есептеп,аудиттеу.
Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу- Қазіргі экономикалық жағдайда
әрбір ұйымның қызмет ету процесіне нарықтық қатынастарға қатысушы мүдделі
тұлғалар үлкен көңіл аударатыны белгілі. Сол себепті олар есеп
мәліметтеріне сүйене отырып, ұйымның қаржылық жағдайын бағалауға ұмтылады.
Бухгалтерлік есеп нарықтық экономика жағдайында ұйым жөнінде жан –
жақты қамтылған ақпарат алудың бірден – бір көзі болып табылады. Оның
көмегімен ұйымның төлем қабілеттілігн, өндірістік қызметінің тиімділігі мен
табыстылығын, даму перспективаларын сипаттауға мүмкіндік мол.
Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу- Нарықтық қатынасқа көшу, ақшалай
табысты алудың жаңа көздерін туғызады, кәсіпорын мүлігіне еңбек ұжымының
мүшелеріне салымдар мен акциялар бойынша төлемдерді аударылған
(дивиденттер, пайыздар) сомалар болып табылады. Сөйтіп, әрбір жұмыскердің
еңбек табысы жеке үлесі бойынша анықталады, кәсіпорыннның жұмыстарының
соңғы қорытындысын қосқанда, салықтармен реттеледі және максималды салықпен
шектелмейді.
Еңбек есебі мен еңбекақы бойынша есеп айырысу кәсіпорындағы барлық есеп
жүйесіндегі ең ірі және маңызды саласы болып табылады.
Ғылыми жанашылдылық- кәсіпорынның тиімді дамуы үшін бақылауға
рационалды жүйені жетілдіруі керек, басқарушылық және ақпараттық жүйені
құрып, ішкі аудиттің орны мен рөлін анықтау қажет. Бұл фирма жетекшілеріне
буындарды, кәсіпорындарды тиімді басқауға көмектеседі.
Еңбекке ақы төлеу бойынша қызметкерлермен есептесудің есебі мен
аудиті бухгалтерлік есеп аспектілерінде ең маңыздылардың бірі, сондай-ақ
бұл шығындар кәсіпорында үлкен орынға ие. Сондықтан да бұл шығындарға
арнап ішкі бақылауды үлкейту керек.
Қазақстан Республикасы Еңбек туралы заңының 5–бабына сәйкес жұмыс
беруші мен жұмысшылардың арасындағы еңбек қатынасы нормативті-құқықтық
актілермен реттеледі. Ал еңбекақы мөлшері Қазақстан Республикасының Еңбек
туралы Заңының 71–бабына сәйкес ең аз шамадағы еңбекақы мөлшерінен аз
болмауы керек.2012 жылы көптеген бухгалтерлік заңдарға толықтырулар мен
өзгертулер енгізді.Айта кетсек Бухгалтерлік есеп тіркелімдерінің нысандарын
бекіту туралы Қазақстан Республикасы қаржы министірлігінің 2007 жылғы 21
маусымдағы № 215 бұйрығының күші жойырылуй деп тануы туралызаң 2012 жылы
26 желтоқсанда өзгертулер мен толықтыруларенгізілді. Елбасымыздың
Қазақстан-2050 стратегиясы еліміздің алға қарай өркендеуіне,дамуына
арналған бірден бір стратегия болып табылады. 30 елдің қатарына кірсек
елімізде еңбекақы мөлшері көбейіп,халқымыздың жағдайы жақсару мүмкін.
Практикалық маңыздылығы- кез-келген мемлекеттің еңбек ақысына және
өмір сүру кезеңіне байланысты болып келеді. Еңбек ақы көпшілік адамдардың
негізгі табыс көзі болып есептелінеді. Сол себепті еңбек ақымен байланысты
мәселелер маңызды болып есептелінеді.
Зерттеудің ахуалдылығын бағалау- Біздің елде еңбекақы төлеу екі жақты
функцияны атқарады: бір жағынан жұыскердің табысының негізгі көзі және
олардың өмірлік деңгейін көтеру, басқа жағынан - өндірістік тиімділігін
арттыру болып табылады.
Бұл диплом жұмысының мақсаты – зерттеу объектісі ретінде алынған еңбек
ақы төлеуді ұйымдастыру жүйесін жан-жақты қарастырып талдап оны жетілдіру
жолдарын және нарықтық талаптарға сай жағдайға әкелу бағыттарын зерделеу
болып табылады. Нарықтық қатынастардың дамуымен бірге әртүрлі меншік
нысанындағы еңбекке ақы төлеу мәселесі де басты орынға шықты.
Осы тақырыпты таңдап алудағы негізгі міндеттер:
• Еңбекақы қорын және жұмыс уақытын пайдаланып, жұмыс мөлшерінің
орындалуын, еңбектің саны мен сапасын бақылау;
• Бастапқы құжаттарды уақытылы және дұрыс рәсімдеу, еңбекақы қорынан
жалақыны ұстап қалу;
• Ұйымның әрбір жұмысшысына жалақыны уақытылы және дұрыс есептеу:
• Белгіленген мерзімде еңбекақы бойынша есеп айырысу;
• Жалақы бойынша шығынды өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құнына
дұрыс әрі уақытылы қосу керек.
Ал, дипломдық жұмыстың негізгі міндеті – кәсіпорынмен өндірілетін
өнімдер мен істелінетін жұмысқа кеткен еңбек пен оған төленетін еңбекақы
мөлшерін, еңбек өнімділігін дұрыс бағалау, сонымен қатар жұмсалған еңбектің
саны мен сапасын, жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу үшін
еңбекақы қорынан, қоғамдық тұтыну қорынан және тағы басқа қорлардан
бөлінетін қаржыларды бақылау болып табылады.
Алға қойылған міндеттерді шешу үшін ЖШС Oil Trade Center 2012-2013
жылдардағы есеп мәліметтері,сондай–ақ Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есеп саласындағы нормативтік–құқықтық ақпараттары,
бухгалтерлік есеп әдебиеттері пайдаланылды. [32]
Зерттеу обьектісі-еңбекақының өз уақытында беруін қадағалау,стандарт
бойынша жүріп жатқаның тексеру, еңбекақының шығындарын тексеріп,қорытынды
жасау.
Елбасының Қазақстан-2050 стратегиясы ортақ Отанымыздың гүлденуіне
қызмет ететін стратегия болып табылады. Қазақстан-2050 бағдарламасы да
алдыңғы саяси бағыт тәрізді қуатты қарқынмен орындалуы керек.
Қазақстан-2050 стратегиясын да біз алдыңғы саяси бағыт тәрізді
қуатты қарқынмен іске асыруымыз керек. Себебі, бұл стратегия ортақ
Отанымыздың гүлденуіне қызмет ететін құжат. Отанымыз гүлденіп, әлемдегі ең
ірі 30 елдің жанынан орын алу үшін біз ел болып еңбек етуіміз керек деп
ойлаймын.
Әлемдік экономикадағы қолайсыз ахуалды ескере отырып, біз инфляциядан
әрбір қазақстандықтың кірістерін қорғауды қамтамасыз ететін және
экономикалық өсім үшін лайықты деңгейін ұстап тұратын боламыз. Бұл жай ғана
макроэкономикалық мәселе емес, бұл елдің әлеуметтік қауіпсіздігінің
мәселесі. Және де бұл–2013 жылдың өзінен бастап Ұлттық Банк пен Үкімет
жұмысының басты мәселесі және бұл стратегияға бухгалтерияныңда көмегі
зор.Нақтылы жұмысын орындап,пайданы есептеп еліміздің экономикасының өсуіне
көмектесу.[1]
Қазіргі экономикалық жағдайда әрбір ұйымның қызмет ету процесіне
нарықтық қатынастарға қатысушы мүдделі тұлғалар үлкен көңіл аударатыны
белгілі. Сол себепті олар есеп мәліметтеріне сүйене отырып, ұйымның
қаржылық жағдайын бағалауға ұмтылады.
Бухгалтерлік есеп нарықтық экономика жағдайында ұйым жөнінде жан –
жақты қамтылған ақпарат алудың бірден – бір көзі болып табылады. Оның
көмегімен ұйымның төлем қабілеттілігн, өндірістік қызметінің тиімділігі мен
табыстылығын, даму перспективаларын сипаттауға мүмкіндік мол.
Экономикалық нарықтық жолмен дамуы барысында ұйымдар қызметінің
қаржылық мәселелері күшейе түсуде. Осыған сәйкес ұйымның басшылығының
ерекше көңілі бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуына мән беріп отыр.
Әсіресе, елімізде халықаралық стандартына сәйкес жаңа бухгалтерлік есеп
стандартының енгізілуі ел экономикасының дамуына оң әсерін тигізуде. Бұл
еліміздің қазіргі даму кезеңінде ол шет ел инвесторларымен қарым-
қатынасының нығаюы кезеңінде маңызды болып саналады.
Еңбекті қалыптастыру барысында жалақы жетекші орын алады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметкерлері мен жұмыскерлернің жалақылары
ақшалай көріністегі ұлттық табысты жеке тұтыну қорындағы олардың үлесі
болып табылады. Біздің елде еңбекақы төлеу екі жақты функцияны атқарады:
бір жағынан жұыскердің табысының негізгі көзі және олардың өмірлік деңгейін
көтеру, басқа жағынан - өндірістік тиімділігін арттыру болып табылады.
Елдің әлеуметті және экономикалық дамуындағы өзгерістеріне сәйкес нарықтық
шаруашылықта шаруашылықтану жүйесіне ауысу жағдайында еңбекақы төлеу
салалырының саясаты да және жұмыскерлердің әлеуметтік қорғауда жеке қолдауы
да өзгереді. Осы саясаттың жүзеге асырылуы бойынша мемлекеттің көптеген
функциялары тікелей кәсіпорынға беріледі, яғни өз еріктерімен еңбекақының
мөлшері мен жүйесін, оның нәтижесін материалды ынталандыруды бекітеді.
Еңбек және еңбекақы есебі–жұмысшылар санынынң өзгеруі, жұмыс
уақытының шығындары, жұмысшылар категориялары, өндірістік шығын сияқты
мағлұматар түгел қамтылатын дәл әрі оперативтік деректерді талап ететін аса
маңызды да күрделі жұмыстардың бірі болып табылады.
Нарықтық қатынасқа көшу ақшалай табысты алудың жаңа көздерін туғызады,
кәсіпорын мүлігіне еңбек ұжымының мүшелеріне салымдар мен акциялар бойынша
төлемдерді аударылған (дивиденттер, пайыздар) сомалар болып табылады.
Сөйтіп, әрбір жұмыскердің еңбек табысы жеке үлесі бойынша анықталады,
кәсіпорыннның жұмыстарының соңғы қорытындысын қосқанда, салықтармен
реттеледі және максималды салықпен шектелмейді.
Еңбек есебі мен еңбекақы бойынша есеп айырысу кәсіпорындағы барлық
есеп жүйесіндегі ең ірі және маңызды саласы болып табылады. Жаңа
шаруашылықтанудың шарттарындағы маңызды міндеттер мыналар: еңбекке ақы
төлеу бойынша кәсіпорын персоналдармен есептесудің белгіленген мерзімінде
орындау, жалақыға аударылған сомалардың өнімдердің өзіндік құнына дұрыс
қосылуы және дер кезінде, басшылық үшін жалақы төлемі мен еңбек бойынша
көрсеткіштерді біріктіріп, жинау және қажетті есеп беруді құру, сондай-ақ
зейнеткерлік қорлармен есептесу.
Еңбек ақы–жұмысшының өз еңбегінің нәтижелі болуына, жұмышылардың
нақтылы жұмысқа келуі,жұмысын нақтылы істеу. Ол күрделі экономикалық қарым-
қатынастардың жиынтығын сипаттайды. Айталық, біріншіден, бұл -жұмысшы мен
жалпы қоғам арасындағы қарым-қатынас. Еңбек ақы төңірегіндегі, ең төменгі
жалақы мөлшерін белгілеу, ұжымдық келісім–шартты бекіту секілді мемлекеттік
саясаттың қажеттілігі, яғни мемлекеттік реттеу қызметі. Екіншіден, еңбек
ұжымы мен құрылыс ұйымы арасындағы қарым-қатынас,басқаша айтқанда, еңбек
ақы мөлшерінің құрылыс ұйымының қаржы -шаруашылық есебімен тығыз
байланыстылығы. Еңбек ақының мәні, оның қызметімен анықталады. Ол
жұмысшының материалдық және мәдени қажеттілігін қанағаттандыру үшін
жеткілікті болуы тиіс.
Экономикасы дамыған елдердің тәжірибесін зерттеу, еңбек ақыны
нарықтық реттеудің механизмі өзіне келесілерді қамтитынын көрсетті:
- еңбек келісім шартын бекіту кезінде барлық мүдделі тараптардың мүддесін
толық көрсетуге мүмкіндік беретін көп деңгейлі ұжымдық–келісім шарттық
жүйені;
- жеке табыс салығын реттеудің салықтық жүйесін, сондай-ақ жұмыс берушінің
жұмыс күшіне жұмсайтын шығындарын;
- еңбекке ақы төлеудің жекелеген шарттарын ең төменгі кепілдік жалақы
түрінде мемлекеттік реттеу.
Қазіргі жағдайда жұмысшыларға еңбек ақы төлеу нысаны, жүйесі мен
мөлшері, сонымен қатар басқа да табыс түрлері құрылыс ұйымының шешімімен
белгіленеді. Бірақ, кәсіпорындар меншік түрі мен ұйымдық–құқықтық нысанына
қарамастан міндетті түрде еңбекке ақы төлеудің ең төменгі мөлшерін және
жұмысшыларды әлеуметтік қорғаудың заңмен бекітілген шарттарын қамтамасыз
етуі тиіс.
1 Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорындарда еңбек ақы есебін
ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Еңбек ақы ұғымы, мәні және оны ұйымдастыру жүйелері
Еңбек ақы ұғымы көптеген экономистер арасында қызу пікірталас тудырып
отырғын ұғым, олардың бірқатары еңбек ақы ұғымының орнына еңбек табысы
ұғымын қолдануды ұсынады.Бірқатар экономистердің ұстанатын қағидасы жаңа
терминологиялық сөзді емес, керісінше еңбек ақы экономикалық
категориясының мәні мен қасиетін тану. Еңбек ақыны жұмысшылар арасында
атқарған еңбегіне қарай бөлінетін қоғамдық өнімнің (жиынтық қоғамдық өнім,
ұлттық табыс) бір бөлігі ретінде түсіну нарық талабына қайшы. Бұл жерде тек
еңбек ақының пайда болу көзі ғана белгіленіп отыр, сондай – ақ еңбек ақы
тек еңбектің саны мен сапасына қарай емес, ұйымның соңғы қаржылық
нәтижесіне, жұмысшының нақты еңбектік үлесіне қарай бөлінеді.
Экономикалық теорияда еңбек ақының жаратылысын анықтайтын екі негізгі
тұжырым бар:
- еңбек ақы – бұл еңбектің бағасы. Оның шамасы және динамикасы нарықтық
факторларға, ең алдымен, сұраныс пен ұсынысқа тәуелді;
- еңбек ақы–бұл тауар құнының ақшалай көрінісі,жұмыс күшінемесе жұмыс
күші тауарының құнының өзгертілген нысаны.Оның шамасы өндіріс шарттарымен
және нарықтық факторлармен–сұраныс және ұсыныс анықталады. Осылардың
ықпалымен еңбек ақы жұмыс күшінің құнынан ауытқиды.
Еңбек ақының еңбек бағасы ретіндегі тұжырымын А.Смит пен Д.Рикардо
берді. Олар еңбек тауар ретінде көрініс тауып, табиғи бағаға, яғни табиғи
еңбек ақы ие болады деп санады. Ол өндіріс шығындарымен анықталады, оның
құрамына А.Смит жұмысшы мен оның отбасының өмір сүруіне жеткілікті
қаражаттардың құнын қосты.
Еңбек ақы – тауардың ақшалай көрінісі тұжырымдамасын К .Маркс жасады.
Оның негізіне ол еңбек пен жұмыс күші түсініктерінің айырмашылықтарын
салды және еңбектің тауар бола алмайтындығын және оның құны жоқ екендігін
негіздеді. Тауар болып еңбек етуге қабілетті жұмыс күші танылады, ал
еңбек ақы осы тауардың ақшалай түрдегі құны болып табылады. Жұмысшы бүкіл
еңбегіне емес, тек керекті еңбекке ғана ақы алады. Еңбек ақының
экономикалық жаратылысы мынада, оның есебінен жұмыс күшінің ұдайы өндіріс
процесін қамтамасыз ететін материалдық және рухани қажеттілігі
қанағаттандырылады. К. Маркс еңбек ақының шамасы тіршілік ету қаражатына
емес, қоғамның экономикалық, әлеуметтік мәдени деңгейіне, сондай еңбек
өнімділігінің деңгейіне тәуелді екенін анықтады.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің өндірген өнімдері мен істеген
жұмыстарына толтырлған алғашқы құжаттар мен жұмыс уақытының табельдері
оларға еңбекақы есептеу және оны төлеу үшін ұйымның цехынан,
бөлімшелерінен, бригадаларынан кәсіпорынның әкімшілігі белгіленген мерзімде
бухгалтерияға келіп түседі. Еңбекақы есептеу үшін толтырылатын алғашқы
құжаттар мен табельдердің дұрыс толтырылуы, лауазымды тұлғалардың
қолдарының қойылуы мұқият тексеріледі. Сондай ақ бұл құжаттағы еңбек
бағасының дұрыс қойылуы олардың жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы
төлеу және сыйақы есептеу қағидаларына сәйкес келуі және шифраларының дұрыс
қойылуы тексеріледі. Тексеріліп болғаннан кейін бұл құжаттар бойынша
кәсіпорынның жұмысшылар мен қызметкерлеріне еңбекақы есептелінеді.
Еңбек ақы негізгі және қосымша болып бөлінеді. Негізгі-еңбек ақыны
қызметкерге фактілі істелген уақыты мен кәсіпорында орындалған барлық
жұмыстар үшін шағады. Қосымша- кәсіпорында орындалмаған уақытқа, заңмен
негізделген, еңбек демалысы, жұмыстан шығу кезіндегі жәрдем ақы тағы
басқалар.Еңбек ақы–бұл ұжым еңбегінің соңғы нәтижесіне тәуелді болатын және
жұмысшылар арасында жұмсалынған жұмыс саны мен сапасына, әрбір жұмысшының
нақты қосқан үлесіне қарай бөлінетін тұтынуға бағытталған қаражаттардың
негізгі бөлігі.
Еңбек ақы–жұмысшының өз еңбегінің нәтижелі болуына, жұмысының көлемі
мен сапасын көтеруге мүдделілігін арттырудағы ең басты құрал.Ол күрделі
экономикалық қарым-қатынастардың жиынтығын сипаттайды. Айталық, біріншіден,
бұл-жұмысшы мен жалпы қоғам арасындағы қарым-қатынас.Еңбек ақы
төңірегіндегі,ең төменгі жалақы мөлшерін белгілеу, ұжымдық келісім–шартты
бекіту секілді мемлекеттік саясаттың қажеттілігі, яғни мемлекеттік реттеу
қызметі.Екіншіден, еңбек ұжымы мен құрылыс ұйымы арасындағы қары
–қатынас,басқаша айтқанда, еңбек ақы мөлшерінің құрылыс ұйымының қаржы-
шаруашылық есебімен тығыз байланыстылығы.
Еңбек ақының мәні оның қызметімен анықталады.Ол жұмысшының
материалдық және мәдени қажеттілігін қанағаттандыру үшін жеткілікті болуы
тиіс.
Экономикасы дамыған елдердің тәжірибесін зерттеу, еңбек ақыны
нарықтық реттеудің механизмі өзіне келесілерді қамтитынын көрсетті:
- еңбек келісім шартын бекіту кезінде барлық мүдделі тараптардың мүддесін
толық көрсетуге мүмкіндік беретін көп деңгейлі ұжымдық – келісім шарттық
жүйені;
- жеке табыс салығын реттеудің салықтық жүйесін, сондай-ақ жұмыс берушінің
жұмыс күшіне жұмсайтын шығындарын;
- еңбекке ақы төлеудің жекелеген шарттарын ең төменгі кепілдік жалақы
түрінде мемлекеттік реттеу.
Қазіргі жағдайда жұмысшыларға еңбек ақы төлеу нысаны, жүйесі мен
мөлшері,сонымен қатар басқа да табыс түрлері ұйымының шешімімен
белгіленеді. Бірақ, кәсіпорындар, меншік түрі мен ұйымдық–құқықтық нысанына
қарамастан, міндетті түрде, еңбекке ақы төлеудің ең төменгі мөлшерін және
жұмысшыларды әлеуметтік қорғаудың заңмен бекітілген шарттарын қамтамасыз
етуі тиіс.Еңбек ақы жұмысшы мен жұмыс беруші арасындағы өзара келісімге
қарай төленеді.Еңбек ақының сметалық деңгейі жұмыс беруші үшін еңбек ақы
шығындарының экономикалық тиімді шегін анықтайды.
Жұмысшылардың еңбек ақысын есептеу кәсіпорында қабылданған еңбекке
ақы төлеу жүйесі мен нысандарына, ұжымдық келісім шарттарына, материалдық
ынталандыру ережелеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Ұйымда еңбекті ұйымдастырудың негізгі ережелері 10 желтоқсан 2002 жылғы
№493-1Қазақстан Республикасындағы Еңбек туралы заңымен бекітілген.
Еңбек ақының негізгі көзі-еқбекке ақы төлеу қоры. Сонымен бірге
жалақының екінші түріне жұмысшыларға ұжым еңбегіне қосқан жеке нәтижелері
үшін төленетін әртүрлі төлемдер жатқызылады. Бұл кезде жұмысшыларға сыйақы
беру орындалған жұмыстың сапасын бағалай отырып, ынталандыру қорын еңбекке
араласу коэффициентінің көмегімен жұмысшылардың арасында бөлу арқылы жүзеге
асырылады
Еңбекке ақы төлеу жүйесіндегі сыйақының маңызды белгілері мыналар
болып табылады: біріншіден, олар негізгі еңбек ақы түріндегі тарифтен
(оклад) бөлек еңбекке ақы төлеудің қосымша нысаны ретінде көрініс табады;
екіншіден, сыйақы еңбекке ақы төлеудің айнымалы бөлігі болып табылады, ал
тариф (оклад) немесе келісімді бағалар салыстырмалы түрде тұрақты сипатқа
ие;үшіншіден негізгі еңбек ақыға қарағанда, сыйақы әртүрлі көздерден
(өзіндік құн,пайда есебінен құралған көтермелеу қоры, материалдық
ресурстарды үнемдеу есебінен) құралады; Төртіншіден, негізгі еңбек ақымен
салыстырғанда сыйақы жоғарғы органдар тарапынан көп реттеле бермейді.Бұдан
өзге, біздің ойымызша, сыйақыны тек ынталандыру құралы ретінде ғана емес,
технологиялық және еңбек тәртібін бұзғаны үшін жауапкершілікке тарту құралы
ретінде де пайдалану керек.
Еңбек ақыны ұйымдастырудың негізгі міндеттері:
- ұйым жұмысшыларына еңбек ақы төлеу нысандары мен жүйесін анықтау;
-ұйым жұмысшылары мен мамандарының қол жеткізген нәтижелеріне төленетін
қосымша ақының критерийлері мен мөлшерін белгілеу;
- қызметкерлер мен мамандардың қызметтік жалақы жүйесін белгілеу;
- қызметкерлерге сыйақы беру жүйесі мен көрсеткіштерін негіздеу.
Еңбек ақыны мемлекеттік реттеу мыналарды қамтиды:
1.Қазақстан Республикасында еңбек ақының ең төменгі мөлшерін белгілеу және
өзгерту заңдылықтары;
2.Ұйымның еңбек ақы төлеуге бағытталған қаражаттарын, жеке тұлғалардың
табыстарын салықтық реттеу;
3. Аудандық коэффициенттер мен үстемелік пайыздарды бекіту;
4. Еңбек ақы жөніндегі мемлекеттік кепілді бекіту.
Еңбекке қарай бөлудің нақтылы нысандары еңбек ақы және жалақы арқылы
жүзеге асады. Жалақы еңбекпен жасалған қажетті өнімнің негізгі бөлігі.
Еңбек төлемінің әр алуан нысандарында және жүйелерінде есеп айырысуды
ұйымдастыру тәртібін қарастырсақ, олар мынандай жүйелерде болады.
Кесімді еңбек ақы жүйесі - жұмысшы қызметкерлердің еңбек өнімділігін
өсіруде еңбек уақытын қысқарту мақсатында қолданылады.
Жеке кесімді еңбек ақы жүйесі. Мұндай жүйеде еңбек ақы әрбір
жұмысшылардың нәтижелеріне байланысты. Оны белгіленген бағаны жұмысшының
дайындаған бұйымдарының санына көбейту арқылы анықтайды.
Бригадалық кесімді еңбек ақы жүйесі.Жұмысшылардың еңбек ақысын
біржүйеде бригада учаске жұмысшының нәтижелері бойынша анықтайды.
Еңбек ақы жөніндегі бағалар жекелей (әрбір жеке кәсіп үшін) және
кешенді (бригаданың бүкіл ұжымы үшін) болуы мүмкін. Жекелеген бағаларды
қолданғанда әрбір жұмысшы еңбек ақысының жұмыс үшін белгіленген бағаларды
бүкіл бригада (учаске,цех) болып дайындалған бұйымдардың санына көбейту
арқылы табылады. Кешенді бағаларды қолданғанда жұмысшы еңбек ақыны былай
анықтайды. Алдымен кешенді бағаны бүкіл ұжым болып дайындаған бұйымдардың
санына көбейту арқылы бүкіл ұжымға (бригадаға, учаскеге) тиісті еңбек
ақысын есептеп шығарады. Есептеп шығарған еңбек ақыны әрбір жұмысшының
жұмыс істеген уақытына және оған берілген тарифтік разрядқа сәйкес ұжым
мүшелеріне бөлінеді. Оны бөлгенде қосымша еңбек ақының коэффициенттері,
коэффициент сағаттар немесе коэффициент күндер пайдаланылады.Қосымша еңбек
ақы коэффициентін анықтағанда ұжым құрамына енетін әрбір жұмысшының
сағаттық немесе күндік төлем мөлшерін жұмыс істеген уақытына көбейтеді де
оның тарифтік мөлшері бойынша төлемін тауып алады.Содан кейін бүкіл ұжымның
кесімді еңбек ақысын тарифтік төлем мөлшеріне бөліп, бригаданың еңбек
ақысының орташа коэффициентін табады.Әрбір жұмысшының тарифтік еңбек ақысын
еңбек төлемін қосымша еңбек ақы коэффициентіне көбейту арқылы әрбір
жұмысшының нақты кесімді еңбек ақысы анықталады.Сағаттық немесе күндік
тарифтік коэффициенттерді қолданғанда да еңбек ақысын бөлу жөніндегі есеп
айырысуды осылай жасайды.
Жанама кесімді еңбек ақы жүйесі – мұнда көмекші және басқа
жұмысшылардың еңбек ақысын қызмет көрсетіп отырған учаскенің,цехтың негізгі
жұмысшыларының төлеміне шаққан пайызбен анықталады.
Еңбек ақының кесімді-сыйлықтық жүйесі-өндірілген өнімнің (жұмыстың)
санына төленетін төлемнен өзгеде жұмысшыға белгіленген сандық және сапалық
көрсеткіштерге қол жеткізгені үшін (өндірістік жоспарларды, нормаланған
тапсырмаларды өндірім нормаларын орындағаны үшін және асыра орындағаны өнім
сапасын арттырғаны үшін шикізаттарды, материалдарды, отындарды үнемдегені
үшін жабдықтың техникалық жұмыс режимін сақтағаны үшін) сыйлық төлейді.
Үдемелі кесімді еңбек ақы жүйесі бойынша–еңбек ақының бұл жүйесінде
кесімді жұмысшылардың белгіленген нормалардан артық өндірген өнімі үшін
көтермелеу көзделеді. Норма мөлшерінде дайындалған өнім үшін жұмысшыларға
төлемді тікелей кесімді бағалар бойынша есептейді, ал нормадан асыра
дайындалған өнім үшін проогрессивті үдемелі бағалар бойынша есептейді.
Еңбек ақының аккордтық жүйесі–бұл жүйеде жұмысшылардың еңбек ақысын
жұмыс көлемінің орындалуы бойынша анықтайды, онда нормаланған тапсырма
(уақыт, өндірім нормалары) және баға алдын-ала анықталған. Еңбек ақының бұл
жүйесі жұмысшылардың бөлек топтары немесе бригаданы, бригадалардың бөлек
ұжымдары үшін еңбек өнімділігін арттыруда және жұмыстың орындалу мерзімін
қысқартуда олардың материалдық ынталылығын күшейту мақсатымен
қолданылады.Еңбек төлемінің аккордтық мөлшерін қолданыстағы нормаланған
тапсырмалар (уақыт өндірім нормалары) мен бағалар негізінде белгілейді, ал
олар болмаған жағдайда осындай жұмыстар үшін қолданылатын нормаланған
тапсырмалармен бағаларды шығарып белгілейді. Еңбек ақының бұл жүйесі
бойынша тапсырма мерзімдерінің қысқартылғаны үшін сыйлық беру тәртібін
енгізуге болады. Болашақта өндірісті кешенді түрде механикаландыру мен
автоматтандырудың даму,жұмысшылардың мамандықтары жетіліп еңбек ақысында
нақты сараланудың кемуі нәтижесінде кесімді жүйенің қолданыс аясы қысқарады
да, ал жұмысшылардың еңбек ақысының мерзімдік-ұжымдық және мерзімдік
сыйлықтық жүйесімен алмастыратын болады.Қарапайым мерзімді еңбек ақы. Еңбек
төлемін сағаттық,күндік, айлық, тарифтік төлем мөлшері немес айлық еңбек
ақы бойынша есептейді.Оның көлемін жұмыс істеген уақыт санына белгіленген
тарифтік төлем мөлшеріне көбейту арқылы анықтайды.Бұл жүйені негізінен
басшы қызметкерлердің, мамандардың, кіші қызмет көрсететін адамдардың еңбек
төлемі үшін қолданылады.
Еңбек ақының мерзімдік-сыйлықтық жүйесі – бұл жүйеде еңбек төлемін
еңбек ақының қарапайым мерзімдік жүйесіндегідей жасайды,бірақ жұмыс істеп
жүргендер сыйлықты белгілі бір сандық және сапалық көрсеткіштерге қол
жеткізгендері үшін алады.
Жұмысшыларға жұмыстың негізгі нәтижелері үшін сыйлық беру еңбек ақы
қорынан мынадай және тұтыну қорынан мынадай көрсеткіштер (ережелер) бойынша
жүзеге асырылады:өндірістік тапсырмалар және жеке тапсырмалардың,техникалық
тұрғыдан негізделген өндірім нормаларының, нормаланған тапсырмалардың
орындалуы және асыра орындалуы, еңбек өнімділігінің,өндірімнің
өсуі,бұйымдардың нормаланатын көп жұмыстылығының төмендеуі өндірім
(уақыттың және қызмет көрсетудің) жаңа нормаларының игерілуі өндіріс
бригадасының учаскесінің,цехының шаруашылық қызметінің соңғы нәтижелерінің
жақсартылуы және тағы басқа. Сыйлықтардың мөлшері істеген жұмыстарының
маңыздылығы мен күрделілігіне қарай жұмысшылардың кәсіптері мен топтары
бойынша сараланып белгілейді.Бригада ұжымдары бүкіл бригада ұжымының жұмыс
нәтижелері үшін төленілетін қаражат мөлшеріне бригаданың әрбір мүшесіне
жұмыстың жалпы нәтижелеріне қосқан нақты үлесін,еңбек тәртібі мен ішкі
тәртіп ережелерін сақталуын ескере отырып, сыйлықтардың мөлшерін анықтауға
құқылы. Сыйлық әдетте айлық жұмыс нәтижелері бойынша беріледі.
Еңбек ақы өнімнің өзіндік құнының негізгі элементтерінің бірі болып
табылады: оның есебін дұрыс ұйымдастыру еңбек өнімділігінің өсуіне өнімнің
өзіндік құнын төмендеуіне және халықтың өмір сүру деңгейінің жоғарылауына
септігін тигізеді.Әрбір қызметкердің еңбек ақысы жұмыстың соңғы
нәтижелерімен қызметкердің жеке өзінің қосқан үлестерімен анықталуға тиіс
және ең көп мөлшерімен шектелмейді.
Жалпы жұмысшы қызметкерлерге есептелетін еңбек ақы негізгі және
қосымша болып бөлінеді.
Негізгі төлем–қызметкерлерге нақты жұмыс істеген уақыты үшін істелген
жұмыстардың немесе берілген баға немесе айлық еңбек ақы бойынша өндірілген
өнімнің саны мен сапасы үшін есептелген еңбек ақысы
Қосымша төлем – еңбек туралы заңға сәйкес қызметкерлерге кәсіпорында
жұмыс істелген уақыты үшін есептелетін еңбек ақысы. Оған кезекті демалыстар
төлемі, мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді және тағы басқа.Орындалғаны
үшін берілетін төлемдер, түнгі немесе мерзімнен тыс уақыттарда істегені
үшін төленетін төлемдер және тағы басқа жатқызылады.Экономиканың барлық
салаларындағы және меншіктің барлық түрлеріндегі шаруашылық
субъектілеріндегі еңбек төлемінің негізінен тарифтік төлем мөлшері алынады.
Олар қызметкерлердің мамандық топтары бойынша сараланған. Экономиканың
барлық салаларындағы қызметкерлердің бірыңғай тарифтік кестені құруға
тарифтік төлем мөлшерін және қызмет орындарының айлық еңбек ақыларын
есептеуге тұтастай республика бойынша заң жүзінде белгіленген жалақының ең
аз мөлшері негіз болып табылады. Ол 2012 жылы 12000 теңгені құрайды. Еңбек
ақы төлемі ақшалай немесе заттай есептеліп төленуге тиіс. Ақшалай еңбекақы
еңбекақысының қолданыстағы жүйесіне сәйкес есептелген сомалар.
Заттай еңбек ақы-төлем ретінде заттай берілген өнімнің құны, тегін
немесе төмендетілген бағамен тамақтандыру, қызметкерлерге берілетін немесе
қоғамдық жолаушылар тасымалының үшін қосалқы шаруашылықтардан бөлінетін
өнімнің жұмыстың және көрсетілген қызметтік баға айырмашылығына орнын
толтыру және тағы басқа.
Еңбек ақының құрамына қызметкерлердің дивиденттер мен проценттер
түріндегі табыстары енгізілмейді. ҚР-сының 2000 жылдың 1 қаңтарында жүзеге
асырылған Қазақстан Республикасындағы 1999 жылғы 10-12 № 493 Еңбек туралы
заңы(2001 жылғы 06. 12. № 260 )Қазақстан Республикасы Заңымен енгізген
өзгертулер мен толықтырулармен азаматтардың Қазақстан Республикасындағы
еңбек бостандығына Конституциялық құқығын іске асыру процесіндегі
туындайтын еңбек қатынастарын реттейді.Сондай-ақ Қазақстан Республикасының
Еңбек туралы конституцияға негізделеді және осы Заң мен қызметкерлердің
жекелеген санаттарының еңбек қатынастарын реттейтін нормалары осы Заңның
нормаларынан кем бола алмайтын өзге де нормативтік құқықтық актілерден
тұрады.Егер конституцияда заңда және Қазақстан Республикасы бекіткен
халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе осы Заңның күші Қазақстан
Республикасының аумағында еңбек қызметін жүзеге асыратын шетелдіктерге және
азаматтығы жоқ адамдарға да қолданылады. және де әркімнің де өзінің еңбек
құқықтарын іске асыруға тең мүмкіндіктері бар. Егер де шет ел азаматтары
және азаматтығы жоқ адамдар өздерінің еңбек қатынастарын (Қазақстан
Республикасының аумағында жүзеге асырса және заңда конституцияда)Қазақстан
Республикасы бекіткен халықаралық шарттарда басқаша көзделмесе еңбек
қатынасына қатысушыларға мемлекеттің араласуын шектеп көптеген бостандықтар
беріледі.
Еңбекке қатысатын жас мөлшері, яғни жеке еңбек шартын он алты жасқа
толған адамдармен жасауға жол беріледі. Ал жұмысқа қабылдаудың ең төменгі
шегі ата-анасының біреуінің келісімімен 14(он төрт) жастан басталады.
Сондай-ақ табиғи және климат жағдайларына байланысты бүкіл күнтізбелік
жылдан немесе айдан аспайтын белгілі бір кезең (маусым) ішінде жұмыс
атқаратын қызметкерлер маусымдық қызмкеткерлер болып танылады.Мұндай
қызметкерлерді жұмысқа қабылдау кезінде қызметкердің оған тапсырылатын
жұмысқа сәйкестігін тексеру мақсатымен сынақ белгіленбейді.Сондай-ақ жұмыс
беруші мен өзінің материалдарымен және өзіндегі немесе жұмыс беруші бөлетін
немесе жұмыс берушінің қаражаты есебінен сатып алынатын жабдықтарды құрал-
саймандармен тетіктерін пайдалана отырып жұмысты үйінде өз еңбегімен
орындау туралы жеке шартын жасасқан адамдар үйде жұмыс істейтін
қызметкерлерге жатады.
Қызметкерлердің өзге де санаттарының еңбек қатынастарын реттеуге осы
заңға және қызметкерлердің жекелеген санаттарының айқындайтын өзге де заң
актілерге сәйкес жүзеге асырылады.
Кәсіпорындағы еңбек ақыны ұйымдастыру үнемі өзара байланысты және
өзара тәуелді элементтермен атап айтқанда тарифтік жүйемен еңбекті
нормалаумен және еңбек ақы төлеудің түрлерімен анықталады.Тарифтік жүйе
еңбекті сапасына қарай бағалауға, нормалау жұмсалған еңбек төлемін есепке
алуға ал тәртібін анықтауға мүмкіндік береді.Тарифтік жүйе жұмысшыларға
еңбек ақыны ұйымдастырудың негізгі ретінде қызмет етеді.Сонымен қатар
жұмысшылардың біліктілігіне еңбек ақы төлеу түрлері мен маңызына тәуелді
түрде құрылады.
Тарифтік жүйеге мыналар кіреді:
- Бір күнге немесе бір сағатқа төленетін еңбек ақыны анықтайтын тарифтік
ставка;
- Әртүрлі жұмыстармен біліктілігімен разрядтары арсында еңбек ақының
қатынасын көрсететін тарифтік сетка;
- Тарифтік сеткаға сәйкес жұмыс пен жұмысшының разрядтарын анықтауға
болатын тарифтік біліктілік анықталады.
Қарапайым жұмыстарды орындау бірінші разрядты жұмысшының тарифтік
ставкасы бойынша төленеді. Басқа разрядтағы жұмысшылардың ставкасы бұл
көлемінен олардың еңбек біліктілігін деңгейіне былайша айтқанда
тағайындалған тарифтік разрядқа немесе белгіленген тарифтік разряд әрбір
өндірістік операцияға әрбір жұмысқы тағайындалады.Сондықтан тарифтік ставка
орындау уақыт нормасын есепке ала отырып кесімді бағаларды есептеуге
пайдаланады.
Кәсіпорындар еңбек ақы төлеу түрлерімен жүйелерін тарифтік
ставкаларымен окладтарымен жүйесін құрудың негізі болып Қазақстан
Республикасында Үкіметі белгіленген Ең төменгі еңбек ақы есептеледі.
Анығырақ айтқанда заң негізінде белгіленген орташа айлық жұмыс уақытының
ұзақтығы мен ең төменгі еңбек ақыдан барып бір разрядтың сағаттық тарифтік
ставкасының ең төменгі мөлшері және орташа айдағы жалақы уақыты тарифтік
ставканың ең төменгі мөлшерімен есептеледі.Тарифтік кестеде тарифтік еңбек
ақының кесімді және мерзімді еңбек ақы деп аталатын еңбек ақының түрлері
бойынша есептелетін жұмысшы қызметкерлерге қарастырған тарифтік еңбек ақы
мөлшері бір сағатқа белгіленеді.Ол уақыт мөлшеріне немесе өндірілетін өнім
көлеміне және орындалатын жұмыс көлеміне қарай бағасын анықтауға
пайдаланады.Кесімді еңбек бағасы белгілі тарифтік баға бойынша 1 сағатқа
белгіленген еңбек ақы мөлшерін сол сағатта өндірілген өнім көлеміне немесе
орындалған жұмыстың мөлшеріне бөлу арқылы табылады.
1.2 Қазақстан Республикасында еңбекке ақы төлеу нысандары мен
жүйелері
Еңбекақының нысандары мен жүйелері Еңбек және халықты әлеуметтік
қорғау министірлігінің 15.05.2000ж.№111 Қызметкерлерге еңбекақы төлеу
мәселелері бойынша әдістемелік ұсыныс Бұйрығында белгіліенген және
жұмысшыларға еңбекақы есептеудің әр түрлі тәсілін анықтайды.
Жұмышылар мен қызметкерлеге төленетін еңбекақыны негізгі және қосымша
деп бөледі.
Негізгі еңбек ақы-бұл атқарылған уақыт және орындалған жұмыс саны
үшін есептелген еңбек ақы.Оған: тарифтік ставка, оклад, мерзімнен тыс және
түнгі уақытта жұмыс істегені үшін төлемдер жатады.
Қосымша еңбек ақыға атқарылмаған уақытқа төленетін төлемдер жатады:
кезекті еңбек демалысы ақысы, мемлекеттік және қоғамдық жұмыстарды
орындағаны үшін төлем, жүктілігіне байланысты демалыс ақысы, жәрдемақылар
кіреді.Бухгалтерлік есептің №7 Тауарлы-материалдық қорлар есебі
стандартының әдістемелік нұсқауларына сәйкес ұйымдардағы қосымша еңбек
ақының құрамына төмендегі төлем түрлері енгізіледі:
• жұмысшылардың атмосфералық жағдайлардың салдарынан бос тұрып қалған
уақыттағы жалақылары;
• жұмысшылардың еңбек демалыстарын төлеу үшін резервке алынған сомалар;
• жас жұмысшылардың жұмыс мөлшерін төмен орындауымен байланысты
қосымшалар;
• жоғарғы және арнайы орта оқу орындарында, сырттай аспирантурада оқитын
жұмысшылар мен қызметкерлерге берілетін оқу демалыстарының
қолданыстағы заңдылықтарға сәйкес төлемдері;
• жасөспірімдердің жеңілдік сағаттарының төлемдері;
• жүкті әйелдерге орташа жалақыға дейін төлемдер;
• тамақтандыратын әйелдердің жұмыстағы үзілістеріне төлемдер;
• демалыстық жәрдемақы;
• жұмысшыларға заңмен қарастырылған жағдайларда тегін немесе жеңілдік
шарттарымен ұсынылатын қызметтер бойынша шығындар;
Жұмысшылардың еңбегі мерзімдік еңбекақымен,кесімді еңбекақымен немесе
басқа еңбекақы жүйелері бойынша төленеді.Төлем жеке және ұжымдық еңбектің
нәтежелері үшін берілуі мүмкін.
Жалақының нысандары өз кезегінде бірнеше жүйеден құрылады.
Сызба 1- Жалақының нысандары*
Жалақының нысандары
* Ескерту: Х.Мұрысова Еңбекақы төлеу есебі Астана 2008-21бет
Ұйымдарда еңбекақыны есептеудің нысандарына мерзімді және кесімді
еңбек ақы жатады.
Мерзімді еңбекақы-жұмыс істеген күндік еңбекақы мөлшері бойынша өнім
өндіргені немесе өндірмегені қарамастан жұмыста болған уақытына төленеді.
Мерзімді еңбекақы инженерлік-техникалық жұмыстағы жұмысшылар мен
қызметкерлерге еңбекақы төлеуге негізделген.Өндірген өнімі мен істеген
жұмысын мөлшерлеуге болмайтын, яғни атқарған жұмысының көлемі мен сенын
анықтау мүмкін емес жұмысшылар мен қызметкерлерге мерзімдік еңбекақы
төленеді.
Мерміздік ақы мынадай жағдайларда төленеді:
-жұмысшы өнім шығарылымын арттыруға тікелей ыкпал ете алмағанда;
-кесімді бағалауды анықтауға қажетті өнімділіктің толық көрсеткіші
болмағанда;
-жұмыс уақытын пайдалануға қатаң бақылау ұйымдастырылып.жасалған жұмыс
уақытына нақты қатаң бақылау жүргізілгенде;
-қызметкерлердің еңбекақысы үшін;[3]
Мерзімді еңбек ақыны төлеу екі жүйеге бөлінеді: жай мерзімді және
мерзімді – сыйақылы.
Жай мерзімді еңбек ақыны төлеген кезде жалақы сағаттық, күндік, айлық
тарифтік ставкалар бойынша немесе нақты атқарған уақыты үшін оклад бойынша
есептеледі.
Еңбекті төлеудің мерзімді-сыйақылық жүйесі кезінде жұмысшылар мен
қызметкерлерге олардың тарифте немесе штатта көрсетілген тұрақты
еңбекақысына қосымша олардың өндірген өнімдерінің көлеміне, санына,
сапасына және тағы да басқа көрсеткіштердің өсуіне қарай сыйақы беріледі.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік Oil Trade Center-де еңбекке ақы
төлеудің мерзімді – сыйақылы жүйесі әкімшілік, көмекші өндіріс және жағар
май материалдарларын және жанар-жағармай майларын сатушыларға
беріліді.Сыйақы мен көрсеткіштердің мөлшері серіктестікте жасалған Еңбекке
ақы төлеу туралы ережеге сай анықталады.
Кесімді еңбек ақыны төлеу кезінде өндірілген өнімнің, орындалған
жұмыстың және көрсетілген қызметтің сапасын ескере отырып, жұмыс бірлігіне
төленеді. Кесімді еңбекақы - жұмысшылардың еңбек өнімділігін өсіруге,
өнімді өндіруге кеткен еңбек уақытын қысқартуға ынталандыру мақсатында
қолданылады. Еңбекақыны есептеудің және төлеудің кесімді түрін қолданғанда
жұмысшылар мен қызметкерлерге тиісті еңбекақы, олардың өндірген өнімінің
көлемін немесе санын тариф бойынша белгіленген өлшем бірлігіне
қарастырылған, яғни белгіленген кесімді бағаға көбейту арқылы
табылады.Кесімді баға белгіленген жұмыс уақытында өндірілуге тиісті
өнім көлемі мен сапасына негізделіп белгіленеді.Уақыт мөлшері бір
жұмысты орындауға керекті, яғни қажет болатын, адамсағат, адамкүн
өлшемінде көрсетілген уақыт болып саналады.Өнім өндіру мөлшері
жұмысшылар мен қызметкерлердің белгілі бір уақыт ішінде жасап
шығарылатын, өндірілетін өнімінің саны және көлемімен анықталады.
Оның жүйелері:тікелей кесімді, кесімді-сыйақылы,кесімді–үдемелі,
аккордты, жанама кесімді.
Тікелей кесімді еңбек ақыны төлеу тұрақты, кесімді баға негізінде
өндірілген өнім бірлігінің саны үшін жүргізіледі. Бұл кезде тұрақты кесімді
баға өндірілген өнім санына көбейтіледі.
Кесімді–сыйақылы еңбек ақыны төлеу кезінде өндірілген өнімнің санына
есептелген еңбек ақы сомасына белгілі бір сапалы көрсеткіштерге қол
жеткізгені үшін төленетін сыйақы қосылады.Ұйымда жұмысшылар мен
қызметкерлерге кесімді-сыйақылы еңбек ақы өндірісте өнім өндіруді
санымен сапалық жағынан артығымен орындағаны, өнім өндіру барысында
шикізаттар мен материалдарды, отындар мен энергияны үнемді де ұтымды
пайдаланғаны үшін оларға төлеуге тиісті еңбекақысына қосымша сыйақы
ретінде төленеді.Ұйымда немесе оның бөлімшелерінде жұмысшылар мен
қызметкерлерге сыйақы төлеу және сыйақының қандай жағдайда берілу
керектігі жайлы ереже болуы қажет.
Кесімді-үдемелі еңбек ақыны төлеу кезінде норма шегінде өндірілген
өнім тұрақты баға бойынша, ал нормадан артық өндірілгені үдемелі өспелі
баға бойынша (ол 2 еседен аспауы тиіс) жүргізіледі.Ұйымда жұмысшылар мен
қызметкерлерге кесімді еңбекақыны есептеудің кесімді-үдемелі жүйесі
бойынша төлем - өнім өндіруге белгілі бір мөлшерден артық көлемде
өндірген өнімдері үшін қосымша сыйақы ретінде төленеді.Бұл жүйе көп
жағдайда қиын да күрделі, ауыр болып саналатын операциялармен
жұмыстарды орындағандары үшін және еңбек өнімділігін белгілі бір
дәрежеден артық орындау қиынға түсетін өндіріс орындарында
қолданылады.Жалпы бұл жүйе кез келген ұйымда қолданыла бермейді.
Аккордты еңбек ақыны төлеу алдын–ала нормаланған тапсырма және бағасы
анықталған жұмыс көлемінің орындалуы бойынша анықталады.Кесімді
еңбекақының бұл жүйесі жоғары сапалы өндірген өнімнің және
орындаған жұмыстың санына,көлеміне қарай алдын ала кесімді баға
қоюды қажет етеді.Сондай-ақ,бұл жүйе бойынша еңбек ақы төлеу үшін
алдын ала атқарылатын жұмыстың көлемі мен сапасы анықталуы
тиіс.Кесімді еңбекақының аккордтық жүйесі бойынша жұмысшылар мен
қызметкерлерге еңбекақы есептеу көбіне құрылыста,жөндеу жұмысымен
айналысатын ұйымдарда және жүктерді тиеп-түсірумен айналысатын
өнеркәсіп орындарында қолданылады.Бұл жүйе бойынша еңбекақы есептеу
шаруашылықта жұмысшылар мен қызметкерлер санын қысқартып, еңбек
өнімділігін арттыруға мүмкіншілік береді.
Кәсіпорында жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді еңбекақы
есептеудің тағы бір жүйесі–жанама кесімді жүйе болып табылады.Бұл
жүйе бойынша қосымша еңбекақы шаруашылықтың негізгі жұмысшылары мен
қызметкерлеріне емес,оларға қызмет ететін көмекші өндірістің жұмысшыларына
төленеді, яғни бұл жүйе бойынша еңбекақы шаруашылық субьектісіндегі
станокткрдың, жабдықтардың, тағы да басқа құралдардың тоқтамай жұмыс
істеп,белгіленген мөлшерден артық өнім өндіргені үшін слесарьларға,
операторларға,жөндейтін және оларды жұмысқа дайындайтын басқа да
жұмысшыларға төленеді.Еңбекке ақы төлеудің кесімді нысаны кезінде есеп
айырысу еңбек өнімділігі жөнінде құжаттар бойынша жүзеге асырылады.Әрбір
жұмысшының бригада жұмысының нәтижесіне қосқан еңбектік үлесінің мейлінше
толық есебі үшін оның мүшелерінің келісімімен ЕҚК(еңбекке қатысу
коэффициенті) және еңбек ақыға қосымша коэффициентті қолданады.
Еңбекке ақы төлеудің нысандарын, жүйелерін және мөлшерін ұйым өзі
тағайындайды.Мерзімдік еңбекақыға жұмысшылар мен қызметкерлердің түнгі
уақытта істеген жұмысына есептелетін қосымша төлем,мерзімнен тыс уақытта
істеген жұмысына есептелінетін қосымша төлем, демалыс немесе қосымша мейрам
күніне төленетін төлемдер, жұмыстың ауырлығы мен зияндығына төленетін
қосымша төлем, өнім өндірудегі ақауға байланысты төлемдер, біреудің орнына
жұмысты атқарғаны үшін төленетін төлем,тағы басқа төлемдер және өзіне
белгіленген жұмыс уақытында істегеніне есептелінетін төлемдер жатқызылады.
Кәсіпорында қызметкерлерге төленетін мерзімдік еңбекақы толтырылған
табельдердің негізінде ай бойындағы қызмет атқарған уақытқа есептеледі.
Негізінде мерзімдік еңбекақы бойынша есеп айырысатын уақыт есебіне
каленьдарлық ай, күн немесе сағат алынады. Егер тұрақты еңбекақы алатын
жұмысшы қызметкерлер толық бір ай қызмет атқаратын немесе жұмыс істеген
болса, онда оларға штаттық кестеде қаралған немесе шаруашылық ұйымның
басшылығы бекіткен мөлшерде еңбекақы сомасы толығымен төленеді. Егер ай
сайын тұрақты мөлшерде еңбекақы алатын жұмыскерлер мен қызметкерлер есепті
айда бірнеше күн жұмысқа немесе қызметке келе алмай қалған болса, онда
оларға төленуге тиісті еңбекақы сомасы ол жұмысшылар мен қызметкерлердің
толық ай жұмыс істеуіне тиісті белгіленген соманы сол айдағы жұмыс
күндерінің санына бөліп алынған нәтижені, яғни сол айдағы бір күнге тиісті
еңбекақы сомасын сол айдағы жұмысшы–қызметкердің жұмыс істеген күндерінің
санына көбейту арқылы табылады. Мысалы:сәуір айында 22 жұмыс күні бар,
айына 11000 теңге тұрақты еңбекақы алатын жұмысшы, сол айдағы 15 күн жұмыс
істеп,4 күн ауырып қалған және 3 күн қоғамдық жұмыс атқарған делік.18 күн
үшін (15 күн жұмыс +3 күн қоғамдық жұмыс атқарғаны) еңбекақы ұйымның
есебінен төленеді.Бұл соманы анықтау үшін бір айға белгіленген тұрақты
еңбекақы мөлшерін, яғни 11000 теңгені осы айдағы жұмыс күнінің санына яғни
22 күнге бөлеміз. Содан кейін алынған нәтижені жұмыс істеген және қоғамдық
жұмыс атқарған күндері сандарының қосындысына көбейтеміз.Бұл жағдайда
жоғарыдағы мысалымызда көрсетілген жұмысшының сәуір айында тиісті мерзімді
еңбекақы сомасы 9000 теңге болады (500 х (15+3))=9000 теңге. Ұйымда
жұмысшылар мен қызметкерлерге мерзімдік еңбекақы жұмыс істеген күні мен
сағатына байланысты төленетін жағдайларда,олардың бір күнге немесе бір
сағатқа белгіленген сомасын нақтылы жұмыс істеген күндері мен қоғамдық
жұмыстағы басқалай қосымша еңбекқаы төленуге тиісті күндердің немесе
сағаттардың жұмысына көбейту арқылы табылады.
Кәсіпорында кесімді еңбекақы төлеу жүйесі бойынша–қызметкерлердің
еңбекақысы өндірілген өнімдер мен істелінген жұмыстың саны мен көлемдері
жайлы жазылған алғашқы құжаттар бойынша есептелінеді. Ол үшін алғашқы
құжаттарда көрсетілген өндіріліп шығарылған өнімдер мен істелінген
жұмыстардың және дайындалған тетіктердің, сондай-ақ тағы да басқа
операциялардың жалпы саны мен көлемі,олардың бір данасын жасап шығаруға,
өндіруге белгілеген бағаға көбейтеді. Кәсіпорында тапсырманы басынан аяғына
дейін жеке бір адам орындағанымен жұмысшының бригада бойынша істеген
жұмысына қарай төленетін жағдайда жоғарыда аталған алғашқы құжаттарға әр
жұмысшының жұмыс істеген уақыттары, мамандық дәрежелері, бригада болып
өндірген өнімдері мен істеген жұмыстарының көлемі мен сандары және олардың
бір данасын жасауға, өндіруге белгіленген бағасы көрсетіліп жазылады. Жалпы
бригада бойынша өндірілген өнімдер мен істелінген жұмыстардың сандары мен
көлемдерін, олардың бір данасын өндіріп шығаруға (жасап шығаруға,
орындауға) белгіленген бағаға көбейту арқылы сол бригада мүшелерінің
еңбекақысы есептеліп шығарылады. Бригаданың жалпы табысы жұмысшылар мен
қызметкерлердің арасында олардың мамандық дәрежесіне және жұмыс істеген
уақытына сәйкес бөлінеді. Ол үшін алдымен барлық бригада мүшелерінің
жұмысқа қатысқан уақыты (ай, күн, сағат) табылады. Содан соң жұмысшы
қызметкерлердің мамандық дәрежесіне сәйкес тариф бойынша бір сағатқа
белгіленген еңбекақы мөлшері олардың жұмыс істеген сағатының санына
көбейтіледі.Осының нәтижесінде бригада мүшелерінің әрқайсысының жалпы
сомасы табылады. Алғашқы құжаттар бойынша есептелінген бригада мүшелеріне
тиісті еңбекақы сомасының жоғары да көрсетілген тариф бойынша есептелінген
еңбекақының жалпы сомаларының қосындысына қатынасы қосымша табыс
коэффициенті болып табылады. Осыдан кейін тариф бойынша жұмысшы
қызметкерлердің әрқайсысына есептелінген еңбекақы сомасы осы коэффициентке
көбейтіліп,әр жұмысшы–қызметкерлердің орындаған жұмыстары мен өндірген
өнімдерінің саны мен оның мамандық дәрежесіне байланысты еңбекақысы
табылады.
Қосымша еңбек ақыны төлеу мәселесі ұжымдық шартта әрбір жұмысшымен жекелей
жасалған еңбек шартында қаралады.Қосымша ақы еңбек туралы заңға сәйкес
жүргізіледі.
Ұйымдарда мейрам күнінің алдындағы жұмыс күні бір сағатқа
қысқартылады. Және қысқартылған жұмыс күні үшін толық жұмыс күніне
белгіленген мөлшердегіше төленуі тиіс.
Мереке күнгі жұмыс үшін екі есе сағаттық немес күндік ставка
мөлшерінде айлық оклад алатын жұмысшыларға окладынан тыс 1,5 есе сағаттық
немес күндік ставканың мөлшерінде төленеді.Түнгі уақытқа сағат түнгі 22-ден
азанғы 6–ға дейінгі уақыт саналады. Түнгі уақыттағы жұмысы үшін жұмысшылар
мен қызметкерлерге әрбір сағатына 1,5 еседен кем емес мөлшерде төленуі
тиіс.
Мерзімнен тыс жұмыс деп белгіленген уақыт ұзақтығынан тыс уақытта
орындалған жұмысты айтады.Істеген күніне қарай (мерзімді) еңбек ақы алатын
жұмысшылар мерзімнен тыс жұмысқа ақыны алғашқы екі сағат үшін 1,5 есе
мөлшерде, ал одан кейінгі сағаттар үшін екі есе мөлшерде тарифтік ставка
немесе оклад есебімен алады.
Oil Trade Center серіктестігінде қосымша еңбек ақының есептелуі
орташа еңбек ақы бойынша жүргізіледі. Орташа еңбек ақы дегеніміз өткен
уақыт ішінде нақты алынған еңбек ақы негізінде есептелген еңбек ақысы.
Серіктестікте орташа еңбек ақы бойынша мынадай төлемдер
жүргізіледі:
• Демалыс жәрдем ақысы;
• Кезекті және қосымша демалыс ақысы;
• Оқу уақытындағы демалыс ақысы;
• Уақытша еңбекке жарамсыздығына төлем;
• Басқа жұмысқа ауысу кезінде.
Еңбек ақысы ай сайын өзгеріп тұратын жұмысшылардың орташа жалақысы
төленетін айдың алдындағы жұмыс істеген күнтізбелік екі айдың есебінен
анықталады.Серіктестікте еңбек демалысы қызметкерлер мен жұмысшыларға жұмыс
жылында (күнтізбелік емес) бір рет беріледі. Еңбек демалысы жұмысқа
қабылданған күннен бастап есептеледі. Еңбек демалысын төлеу үшін демалысқа
кететін айдың алдындағы 12 күнтізбелік айдағы орташа жалақыдан, осы кезеңге
бекітілген үстемелер, қосымшалар және сыйақының орташа мөлшерін есепке ала
отырып есептейді. Демалысқа төленетін ақыны есептеу үшін қабылданған еңбек
ақы сомасы 12-ге (ай саны) және 25,4 – ке (орташа жұмыс күнінің саны)
бөлінеді. Орташа жалақыны есептеуге уақытша еңбекке жарамсыздығы бойынша
жәрдемақы да қосылады. Алынған орташа күндік еңбек ақы мөлшерін демалыс
күніне көбейтеді.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің кезекті еңбек демалысына ақы төлеу
үшін серіктестікте резерв құрылады, өйткені жұмысшыларға демалыс жыл бойы
біркелкі берілмейді және демалыс ақысмын төлеу шығындары сол айда
атқарылған жұмыстардың өзінді құнына жатқызу өзіндік құнды өзгертеді.[3]
1.3 Еңбек ақының аналитикалық және синтетикалық есебі
Еңбек ақы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz