Жартылай өзгермелі шығындар
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТЕГІ КӘСІПОРЫН БАСҚАРУ ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Шығындар туралы түсінік және олардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Шығындарды шешім қабылдау және жоспарлау үшін
жіктеу ... ... ... ... ... ...14
1.3 Кәсіпорындағы басқару шығындарының құрылымы және олардың есебі...22
1.4.Жалпы әкімшілік шығындар мен басқа да шығындардың
есебі ... ... ... ... ... 27
ІІ СТАНДАРТ ГАЗ АЛМАТЫ ЖШС-НІҢ ШЫҒЫНДАРЫН ТАЛДАУ.41
2.1 Стандарт Газ Алматы жеке кәсіпорынынның жалпы
сипаттамасы ... ... ...41
2.2 Жалпы және әкімшілік шығындарды бақылау және талдау. Шығын түсінігі
және оларды талдау
міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 45
2.3 Кезең шығындарын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..50
2.4 Кәсіпорынның мүліктік жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .57
ІІІ СТАНДАРТ ГАЗ АЛМАТЫ ЖШС-НІҢ БАСҚАРУ ШЫҒЫНДАРЫН БАҚЫЛАУ ЖӘНЕ ЕСЕБІН
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... .66
3.1 Ішкі аудитті
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 66
3.2 Ішкі аудиттің құрамы мен қызметі және қарастыратын
мәселелері ... ... ... .74
3.3 Стандарт Газ Алматы ЖШС-нің бухгалтерлік есеп құру негізі,
экономикалық талдауы мен
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...80
3. Әкімшілік шығындарының
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
4
3.5 Ішкі аудиттің
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...93
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..96
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..104
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын шығындарын басқара отырып,
өндірістік шығындардың құрылымын талдау мен оны төмендету жолдарын
анықтаудың рөлі ерекше жоғары, өйткені оның нәтижелері өткізу шығындарының
деңгейін, материалды, еңбек және қаржы ресурстарын үнемдеу қорларын
анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар нарықтық экономика жағдайында әр
кәсіпорын өзінің табысын максималдауға тырысады. Оған әр түрлі факторлар
әсер етеді. Осы факторлардың ең маңыздысы кәсіпорын шығаратын өнімнің
өзіндік құны болып табылады, өйткені нарықтық экономика жағдайындағы
мақсатқа жету үшін шығындарды мүмкіндігінше төмендету арқылы табысты
жоғарлату қажет.
Мемлекет экономикасының нарықтық қатынастарға өтуімен бірге
кәсіпорындардың өздігінен жұмыс істеуі, сонымен қатар олардың экономикалық
және заңгерлік жауапкершіліктері артуда. Шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржылық тұрақтылығының мәні, сонымен қатар олардың бәсекеге
қабілеттілігі жылдам артады. Шарушылықты тиімді жүргізе білу кәсіпорынның
бәсекелестік жағдайында алға шығу шарты болып табылады.
Кәсіпорындар өздерінің өнімдерін (жұмыстарын, қызметтерін) сатып қана
қоймай, сонымен қатар оны өндіруге кеткен шығындармен қоса басқарушылық
шығындарын қысқартуға қатысады. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін,
басқарушылық шығындарының пайда болу себебін, құрылымын анықтай отырып,
оның шығындарын қысқартып, оптималды экономикалық жетілдіреді.
Қатаң бәсекелестік жағдайы кәсіпорындардың шығындарды басқару
процесіне, оларды есептеу мен бақылау жүргізудің жетілдіру жолдарын іздеуге
үлкен қызығушылық тудыруына әкеледі. Кәсіпорында шығындарды басқару
процесін ұйымдастыру шығындардың жалпы деңгейін төмендетуге көмектеседі.
Бұл кәсіпорынға қосымша бәсекелік артықшылықтарды береді.
Шығындарды тиімді басқару арқылы кәсіпорында үлкен нәтижеге қол жеткізу,
пайданы максималдау және өндірістің тиімділігін арттырады.
Қай уақытта да болмасын бұл өте маңызды. Қазіргі қоғамның әкімшілік
-әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатынасқа ену кезеңінде оның мәнділігі
одан әрі арта түседі. Басқаша айтқанда, жалпы мемлекеттік (иесіз) меншік
жағдайында кеңінен орын алған ұқыпсыздық пен жауапкерсіздікті іскерлік,
басқарушылық, қатаң орындаушылық тәртіп, ұқыптылық және үнемділікпен
алмастыру - нарықтық экономиканың өзіне тән ерекшеліктері.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен өзгеше
іс-әрекетті талап етеді. Ол зауыт қоймалары мен ашық алаңдарда, материалдар
мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тот басып жатуына, яғни
миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере алмайды.
Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы
қорларды қозғалысқа келтіреді. Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс
істеу келмеске кетеді.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың
шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып,
олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне
мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы рынокта білікті
серікті таңдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің
тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар бұрынғыдай
жоғарғы жақтың жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді (жабдықтаушы, сатып
алушы, мердігер, банк және т.б.) қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады.
Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл және қатесіз
тандауымен нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және дұрыс
бағдар тауып, оны ұстануына қарай жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады.
Басқаша сөз-бен айтқанда, шаруашылықты жүргізуші субъектілердің қызметінің
жетістікте-рі басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің объективтілігі,
нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді
шешімдердің қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді
пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Кәсіпорын қызметінің негізгі қаржылық нәтижесі пайда болып табылады,
ол оның келешекте дамуының негізі және қаражат көзі қызметін атқарады.
Өндіріс көлемін немесе шығарылатын өнімге бағаны өсіру арқылы пайданы
арттыруға болады, бірақ бұл әрдайым мүмкін емес және мақсатқа сай келмейді.
Сол себепті кәсіпорынның пайдасын арттырудың негізгі шарты өнім өткізілімі
мен өндіріс шығындарын төмендету, соның ішінде шығарылатын өнімнің өзіндік
құнын төмендету болып табылады, осыған орай шығындарды басқару және
ұйымдастыру кәсіпорын үшін маңызды мәселе болып табылады.
Барлық кәсіпорындарда да шығындарды рационалды деңгейге дейін
төмендету үшін резервтер қалыптасқан, ол кәсіпорын қызметінің экономикалық
тиімділігінің өсуіне, бәсекеге қабілеттілік деңгейін арттыруға қол
жеткізуге көмектеседі. Өнім бірлігін шығаруға шығындарды төмендету
кәсіпорынға айтарлықтай төмен және икемді баға орнауға көмектеседі, ол
бәсекелестер алдында маңызды артықшылық береді. Сол себепті әрбір кәсіпорын
үлкен экономикалық нәтижеге қол жеткізу үшін шығындарды талдау мен оларды
тиімді басқарудың маңызы зор.
Соңғы жылдары шикізат құнының, материалдардың, энергияның өсуіне,
сонымен қатар, несиені тұтыну үшін пайыздық ставкалардың, жарнамаға деген
шығындардың өсуіне байланысты өндіріс шығындарының өсуі тенденциясы
бақылануда. Нарықтық қатынастардың қалыптастыру халықаралық тәжірибе мен
нарықтық экономика кезеңіне өту ерекшеліктерін ескере отырып, өндіріс
шығындарын басқару тәжірибесін жетілдіруді талап етеді. Бұл кәсіпорынға
бәсекелестік жағдайында өмір сүруіне, пайданы максималдау мен шығындарды
минималдауға, кәсіпорын қызметінің рентабельділігін қамтамасыз етуге
көмектеседі.
Шығындарды басқарудың мақсаты — ылғи да шығарылатын өнімнің бәсекеге
қабілеттілігін және сонымен бір мезгілде кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын
ұстап тұру. Шығындарды басқару кез-келген басқару процесіне сай кезеңдерді
өзіне қосады.
Шығындарды дұрыс басқару үшін, біріншіден, оның мәнін сипаттайтын
анықтама беру қажет, екіншіден, оларды нақты белгілері бойынша топтастыру
қажет, ол олардың басқару объектісі бойынша шығын деңгейін белгілеуге
көмектеседі және де кәсіпорында шығындарды басқарудың негізгі әдістерін
зерттеп, жоспарлау, есептеу, бақылау, талдау жүргізу қажет.
Дипломдық жобаның мақсаты — казіргі нарық жағдайындағы кәсіпорындардың
басқарушылық шығындарын:яғни жалпы әкімшілік шығындарын, өзге де шығындары,
т.б. шығындарын төмендету жолдарын анықтап, олардың теориялық аспектілерін
көрсете отырып, біз шығындарды қысқартудың тиімді жолдарын іздестіреміз.
Шығындарды басқару жүйесінде тиімділікті арттыратын және өндіріс
шығындарының оңтайлы деңгейін қамтамасыз етуге ықпалын тигізетін шараларды
өңдеу, пайданы максималдау арқылы кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін
арттыру.
Осы мақсатқа сәйкес келесідей міндеттер қойылды:
- басқару мақсаты үшін шығындардың экономикалық мәнін ашу және
олардың жіктелімін көрсету;
- кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау;
- кәсіпорынның қаржылық шаруашылық қызметін талдау;
- талданатын ұйым бойынша жиналған мәліметтер негізінде өндріске
кететін шығындарға талдау жүргізу;
- шығындарды басқарудың қазіргі таңдағы әдістерін анықтау;
- кәсіпорында шығындарды басқарудың тиімділігін арттыру жолдарын
қарастыру.
Дипломдық жобаның міндеті – таңдап алынған тақырыпқа сай келтірілген
кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық, қаржылық құжаттарын өз бетінше
қолданып, оған талдау жасау, кәсіпорынға іс жүзінде нәтиже берерлік
ұсыныстар, идеялар ұсыну.
Нарықтық қатынасқа өту кезеңіне талдау объектісі болып жай ғана
өндірістік процесс емес, сонымен қатар басқарушылық шығындарын талдау болып
табылады.
Дипломдық жобаның зерттеу объектісі — Стандарт Газ Алматы ЖШС-ның
қаржылық-шаруашылық қызметі.
Негізгі бөлімі үш тараудан (бөлімдерден) тұрады. Бұл тараулар
дипломдық жұмыстың мазмұнын ашады, өз кезегінде тараулар тараушаларға
(параграфтарға) бөлінеді. Жұмыстың ерекшеліктеріне байланысты бұл бөлім
мәтіннен, мәтін мен кестелерден немесе мәтіннен, кестелерден және басқа да
иллюстрациялардан тұрады.
Бірінші тарау теориялық бөлім болып саналады. Бұл тарауда зерттеу
объектісінің қысқаша экономикалық сипаттамасы беріледі. Бірінші тарау
тақырыптың теориялық аспектілерін ашады, яғни жалпы шығындардың
экономикалық мәні және олардың жіктелімі, кәсіпорын шығындарын басқару,
талдау қарастырылған.
Екінші тарау аналитикалық сипатта болады, талдау көрсетіледі. Талдау
тәжірибелік дәлелденеді, яғни сала немесе кәсіпорын мысалында жазылады.
Екінші тараудың саны мен сапасына байланысты ұсыныстардың тереңділігі мен
дәйектілігі анықталады. Жұмыстың негізгі бөлімінде кәсіпорынның қызметі
туралы жазған кезде графикалық (сызбалар, диаграммалар, кестелер және
т.б.), функционалды, математикалық, статистикалық және т.б. талдау әдістері
кең пайдаланылған. Көрсеткіштердің 2 жыл ішіндегі динамикасы, құрылымы,
құрамы анықталған.
Үшінші тарау аудиторлық сипатта болады, ондағы ерекшеліктер
көрсетіледі. Ішкі аудит жекеленіп қарастырылып, кәсіпорында қалай жүзеге
асырылатыны туралы және бағалануы жазылады. Осы тарауға байланысты ішкі
аудит қызметін жақсарту туралы ұсыныстардың қарастырылған.
Бірінші жағдайда тарау жоба түрінде қарастырылады. Теориялық және
тәжірибелік мәселелер авторлық сипатта көрсетілген. Бұл тарауда зерттеліп
отырылған объектінің қызмет етуіндегі мәселелер қарастырылады. Екінші
тарауда қарастырылған талдау негізінде есептеулер жасалынып, мәселелердің
шешу жолдары беріледі. Дипломдық жобаның мазмұны тақырыпқа, зерттеліп
отырған мәселеге сәйкес болу арқылы анықталып, теориялық және нақты
материалдар негізінде жазылған.
Қорытынды дипломдық жұмыстың соңғы бөлімі болып табылады. Бұл бөлімде
зерттеу нәтижесінде пайда болған теориялық және тәжірибелік ұсыныстар
беріледі. Жобаның қорытындысын жазуды жеңілдету үшін әр бөлімнің соңында
қорытындылар қалыптастырылған, зерттеулердің нәтижелерін қорытқанда олар
қосылған. Қорытындыда тәжірибелік маңызы бар дипломдық жобаның мазмұнынан
шығатын ұсыныстар қарастырылады және зерттеу объектісі қызметіндегі
мәселелер бойынша берілген ұсыныстар мен шешімдерге баға берілген.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімінде барлық қолданылған әдебиеттер
тізімі көрсетілген.
Қосымшаларға орындаған дипломдық жобаны толықтыратын материалдар
қосылған. Олар дипломдық жобадағы талдау жүргізіліп отырған кестелер,
графиктер мен схемалардан басқа жұмысқа кірмеген кестелер, графиктер,
схемалар, формулалар, есептер, нұсқаулар мен әдістемелер болып келеді.
Жұмыста пайдаланылған кәсіпорынның статистикалық және салықтық есебінің
материалдары қосылады. Қазақ экономика, қаржы және халықаралық сауда
университетінде алған білімімізді тереңдету, бекіту және бухгалтерлік есеп,
аудит, экономикалық талдау аумағында іс тәжірибелік дағдыны арттыру
мақсатында осы тақырыпты тандадық.
І БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТЕГІ КӘСІПОРЫН БАСҚАРУ ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚАСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Шығындар туралы түсінік және олардың жіктелуі
Шығындар қолдағы бардың сатып алуға жұмсалғанын және оны шаруашылық
субьектінің балансында актив ретінде көрсетілген, келешекте табыс әкелуге
қабілетті қаражаттар - бұл Г. М. Лисович пен И.Ю.Ткаченконың шығынға
берген түсініктемелері. Осымен қатар кәсіби әдебиеттерде осы ұғымның
басқалай да түсіндірмесі кездеседі. Мәселен, профессор Ч.Т. Хорнгерн, Дж.
Фостер келесідей түрде тұжырымдайды: Шығындар – тауарларға немесе
қызметтерге төленуі қажет болатын, тұтынылатын ресурстар ( ақшалар ). Тура
осындай мазмұндағы анықтаманы кейінірек профессор А.Д.Шеремет және басқа да
авторлар берді. Бұл ұғымдардан шығындар тұжырымдамасының абстрактілі
екені көрінеді. Сондықтан да осы күнге дейін экономикалық әдебиеттерде
шығынның анықтамасы бойынша көзқарастардың біртұтастығы жоқ. Отандық
тәжірибеде ұқсастығына байланысты шығындар, шығындар, жұмсалған
қаражат бірдей деп теңдестіріледі және өндіріс шығындары немесе
өндіріске жұмсалған шығын терминдері бір мағынада қолданылады. Соған
қарағанда шығын сөзінің табиғаты әр қилы ахуалға байланысты түрлі мәнге ие
болатын сияқты. Басқару есебінде шығындар әр түрлі мақсаттар үшін бірнеше
әдістермен жіктеледі, яғни шығын бір мағыналы ғана емес. Шығын факторы –
шығындардың пайда болуына әкелетін кез-келген оқиғалар не жағдайлар, олар
әр түрлі мақсатқа байланысты топтастырылады.
Өндірісті тиімді басқару үшін басшыларға шыққан шығын жайлы ақпарат
керек. Шығындарды есептеу жүйесін тиімді құру дегеніміз – шешімдердің
типтес топтарын айқындау және оларға сәйкес келетін шығындарды есептеу
обьектілерін таңдау.Өндірістік шығындарды әр түрлі негіздер бойынша
классификациялауға болады. Кейбір шығындарды өнімнің белгілі бір түріне
жатқызса, кейбіреуін білгілі бір өнімге жатқызу мүмкін емес. Шешім
қабылдау үшін ақпарат жинау кезінде есепші шығындардың кей түрі шешімнің
бір типіне керек болса, екінші типі үшін маңызы жоқ екенін ескеруі тиіс.
Өндірістік шығындарды тексеру мақсатына қарай әр түрлі белгілері бойынша
жіктеуге болады.
1.Құрамы бойынша:
- Нақтылай;
- Жоспарлы немесе болжамды.
2.Өндірістің көлеміне байланысты:
- Ауыспалы;
- Тұрақты.
3.Орташаландыру дәрежесі бойынша:
- Жалпы;
- Орташа.
4.Басқару тәсілдері бойынша:
- Өндірістік;
- Коммерциялық;
- Әкімшілік.
5.Өзіндік құнға кіргізу әдісі бойынша:
- Тікелей;
- Жанама.
6. Пайда түскен кезеңге шығындарды реттеу және жинақтау.
- Өнімге;
- Кезеңге.
Шығындар ұғымына өндіріс шығындарының пайда болуымен байланысты
активтердің азаюы (материалдар, ақшалай қаражаттар) немесе міндеттемелердің
артуы (кретиторлық қарыз) енеді. Шығындар мен шығындар ұғымдарын
толығымен ұқсас деуге болмайды. Қаржы саласындағы стандарттары бойынша
Шығындар - есепті кезеңде активтерді пайдалану немесе есептен шығару
жағдайында табыстың азаюы, сондай-ақ капиталдың кемуіне әкелетін және соған
сәйкес қосымша міндеттемелердің пайда болуы.
Шығындардың мәнін жеткілікті түсіну үшін, оны үш жақты қарастыру
керек. Біріншіден, шығындар ресурстардыпайдаланумен анықталады.
Екіншіден, шығындар ақшалай өлшеммен көрсетіледі, сөйтіп пайдаланылған
ресурстардың санын көрсетеді. Үшіншіден, шығындар кез-келген бөлімшенің
қызметі, өнімді өндіру, түрлі қызметтердің іске асырылу жайын (мақсатын)
салыстырады. Осыдан келіп, шығындар өзіндік құнға қарағанда бір мезгілде
белгілі мақсаттарға ақшалай (кейде натуралды не материалды емес) көріністе
ресурстарды пайдалану деңгейін көрсетеді. Шығындарды есепте көрсету соңғы
өнім болып табылмайды, ол мақсатқа жету құралы ретінде көрінеді. Икемді
шығындар әр түрлі өндіріс көлемінде өздерін түрліше алып жүреді, ал
жекелеген тұрғыдан қарасақ, шығын – пропорционалды, прогрессивті немесе
дегрессивті түрде көрінеді. Шығынның мұндай әрекетін көре тұра шетелдік
әдебиеттерде, теориялық еңбектерде шығынның әрекеті (қылығы) деген
термин өте жиі қолданылады. Қазақстандық тәжірибеде шығындар динамикасы
(қарқыны) туралы айту қабылданғанмен, шығынның әрекеті (қылығы) термині
тек қарқынды ғана емес, сондай-ақ осы немесе басқа шығындардың мүмкін
болатын тұрақты, қалыпты жағдайын көрсететін өте ауқымды ұғым болып
табылады. Шешім қабылдау үшін іскерлік белсенділік пен өндірістік қызметтің
деңгейлеріне тәуелді шығындардың әрекеті (қылығы) қалай өзгеретінін
көрсету өте маңызды роль атқарады. Сондықтан шығынға қарап бюджетті
жоспарлағанда келесідей мәселелер туады:
- Келесі жылға өндірістік қызметтің қандай түрін жоспарлау керек?
- Сатылатын тауарлардың көлемінің өсуіне байланысты сату бағасын
азайту керек пе?
- Өнімді сатумен айналысатын қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу
қандай нысанда болуы керек: комиссиондық сыйақы, жалақы немесе олардың
комбинациялары?
- Өнім шығарудың мөлшерін арттыру үшін қосымша құрал-жабдықтар
сатып алу керек пе?
Мұндай құбылыстарды (обьектілерді) ұғыну үшін осы немесе басқа
белгілері бойынша шығындарды топтастыру жүргізіледі. Объектілерді жіктеу
(классификациялау) белгілері көп болған сайын оның зерттелу деңгейі де
жоғары болады. Бұл өз кезегінде объектінің басқарушылық деңгейін арттырады.
Есептік ақпараттарды жіктеу схемасының көптігіне байланысты эталон
ретінде олардың қандай да бір түрін бөліп алу қиындық туғызады, өйткені
жіктеу сызбасы ақпараттың арналымына (мақсатына) тәуелді. Сондықтан
шығындар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізде жіктеудің
үлкен мағыналық мәні бар екенін 1-кестеден көруге болады.
Кесте 1 Топтастырылатын белгілеріне байланысты жасалатын шығындар жіктемесі
(классификациясы)
№ Жіктеу белгілері Шығын түрлері
1 Мазмұны (айналымы бойынша) Негізгі және үстеме
2 Өнімнің өзіндік құнына енгізу (қосылу) Тікелей және жанама
әдісі бойынша
3 Өндіріс көлемінің өзгерісіне қатысты Айнымалы және тұрақты
бойынша
Ескерту: кестені автор өзі құрастырған.
Осылардан басқа бақылау және реттеу функцияларын жүзеге асыру үшін
басқарушы есебінде реттелетін және реттелмейтін шығындар тобы да ажыратылып
көрсетіледі.
Шығындар – бұл кәсіпорын өзінің өндіретін және коммерциялық қызметін
іске асыру үшін өндіріс факторларының ақшалай түріндегі шығындар. Өндіріс
процесіндегі айқын шек қоятын шығындар және олардың маңызы мен тәжірибелік
қызметіндегі анықтайтын межесі болып табылады. Кәсіпорын шығындары
өндірістік белгісіне қарай 3 түрге бөлінеді:
1) Өзіндік құн құрайтын өнімдерді өндіру және сатуға кететін шығындар.
Бұл капиталдың ауыспалы айналымы арқылы сатудан түскен ақшалай түсімді
жабатын ағымдағы шығындар;
2) Өндірісті ұлғайтуға және жаңартуға кететін шығындар. Әдеттегідей
бұл жаңа немесе жанғыратын өнімге жұмсалатын бір жолғы ірі күрделі қаржы
шығындары;
3) Өндірістің әлеуметтік-мәдени, тұрғын–үй, тұрмыстық қызмет көрсетуге
және осыған ұқсас басқада мұқтаждарға кететін шығындар. Олар кезінде
пайданың есебінен бөлінетін арнаулы қорлардан қаржыландырылады.
Сонымен әдеттегідей тыс пайда беретін капиталдың салаға қойылуы сол
саладағы өнімдерге деген өзгеріссіз сұраным жағдайында табыстылықтың
құлдырауына жеткізеді және, керісінше, әдеттегідей төмен пайда беретін
капиталдың саладан қашуы сол саладағы өнімге деген өзгеріссіз сұраным
жағдайында пайдалылықтың жақсы деңгейіне дейін көтерілуіне септік етеді.
Шығындарды жіктеудің негізгі мақсаты – шығындарды бақылау және реттеу
жүйесін ақпаратпен қамтамасыз ету, экономикалық шешімдер қабылдау және
жоспарлау, бизнес жоспар құруды 2-кестеде көрсетеді.
Кесте 2 Өндірістік шығындардың жіктелуі
Сыныптау белгілері Шығындардың бөлшектенуі
Экономикалық элементтер Шығындардың экономикалық
элементтері
Өзіндік құнның статиялары Өзіндік құнның калкуляция
статиялары
Технологиялық процестерге Негізгі, қосымша
Қатыстылығы Бірэлементтік, кешенділік
Құрамы Тікелей, жанама
Өнімнің өзіндік құнына қатсыудың Өндірістік, өндірістен тыс
тәсілі
Өндірістік процестің рөлі Өндірістік, өндірістік емес
Мақсатқа сәйкес жұмсау Жоспарлы, жоспарсыз
Жоспарға қатысу мүмкіншілігі Тұрақты, ауыспалы
Өнімнің көлеміне қатысты Күнделікті, бір жолғы
Шығу мерзімділігі Аяқталмаған өнімге кететін
шығындар
Дайын өнімге қатысы Дайын өнім шығындары
Ескерту: кестені автор құрастырған.
Өндіріс шығындарының мәні. Кез келген экономикалық шешімнің негізінде
қойылған сұраққа қайтарылар жауап жатады: біздің мына бір немесе басқа
жобаға (біздің шығынымыз) жұмсағанымыз және жобаны жүзеге асыру нәтижесінде
өз шығынымыздан тысқары алатынымыз (біздің пайдамыз) қандай ара қатынаста
болуы керек?
Кез келген өндірістік бірлік (фирма) өз қызыметінен мүмкіндігінше мол
пайда көргісі келеді. Пайда мөлшері екі фактормен анықталады:
- сұраным мен ұсыным нәтижесінде жинақталынатын тауарлардың немесе
қызметтердің бағаларымен, бұл фактор көбіне – көп экономикалық
конъюнктуралық сыртқы жағдайға тәуелді;
- фирманың өндіріс ресурстарын тиімді пайдалануына байланысты болатын
өндіріс шығындарымен.
Экономикалық көзқарас тұрғысынан фирманың барлық шығындарын: айқын
және айқын емес деп екі топқа бөлуге болады. Ол 1-сызбада көрсетілген.
а) Айқын шығындар – ол өндіріс факторларын және аралық бұйымдарды
жеткізушілерге (сырттан келетін жартылай дайын өнімдер) ақшалай төлемнің
формасын қабылдайтын баламалы шығындар:
1) жұмысшыларға еңбекақы;
2) сатып алынатын немесе жалған алынған: станок, машина, құрал,
ғимарат, құрылыс шығындары мен төлемдері;
3) көлік шығындарына төлеу;
4) комминальдық төлемдер;
5) банктердің, сақтандыру компаниялардың қызметтеріне төлеу;
6) материальдық ресурстарды (шикізат, жартылай дайын өнімдер,
жабтықтағаш бөлшектер) төлеу.
б) Айқын емес шығындар (имплиценттік шығындар) – ол ресурстарды
пайдаланудағы фирманың өзіне қарасты баламалы шығындар яғни ешкімге ештеңе
төлемейтін шығындары.
1) өзіне қатысты ресурстарды тиімді пайдаланған жағдайда ала алатын
немесе “айырылып қалған мүмкіндіктерінің” (алынбай қалған пайдасының)
ақшалай төлемі.
Айқын айырылып қалған мүмкіндіктер шығындарының мөлшері – ол
ресурстарды пайдаланудың барша баламалы тәсілдерінің ең қолайлысынан
түсетін ақшалай түсім. Мысалы, Жоғарғы Оқу Орыны оқытушысы өзінің жұмысын
тастап, “қапшақтап сату бизнесіне” өтті делік, ондай жағдайда ол өз
бизнесінің шығынына өзінің жоғалтқан оқытушылық жалақысына қосуы керек.
Тағы бір мысал келтіруге болады. Кәсіпорын ешкімге ештеңе төлеместен
(сөйтіп экономика жағынан өзінің меншік иесі құқығын жүзеге асыра отырып)
өзіне қарасты ғимаратты пайдаланады делік, бұл ретте ол ғимаратты біреуге
жалға беріп, одан алынатын ақшалай төлем мүмкіндігінен бас тартады. Бұл
шығындар айқын шығын төлем үшін міндетті болып келісім-шартта
көрсетілмеген, сондықтан да ол алынбай қала береді.
Айырылып қалған мүмкіндіктерді еске алу – нарықтық экономиканың
маңызды ерекшелігі;
2) жақсы табыс – кәсіпкерді өзі таңдаған сала қызметіне құлшындыратын
шағын марапат тәрізді.
Айқын (бухгалтерлік) шығындар плюс айқын емес шығындар – бұл
экономикалық шығындар.
Экономикалық шығындар бухгалтерлік шығындарды ғана емес, сонымен бірге
өз ресурстарын аса қолайлы кәсіпкерлік салаға жұмсап, одан алуға болатын
табысты да қамтиды.
Өндіріс шығындарының мөлшерін анықтаудағы экономикалық ыңғайдың мәні
“айырылып қалған мүмкіндіктер шығыны” тұжырымдамасымен беріледі.
Барлық экономикалық шығындар екі үлкен топқа бөлінеді: тұрақты және
айнымалы.
Тұрақты шығындар – ол мөлшері өндіріс көлеміне байланысты емес мынадай
шығындар: рента (өсім), жылжымайтын мүліктерге салынатын салықтар, негізгі
капитал амортизациясы, үй – жайды жалға беру, әкімшілік шығындар, қарыздар
бойынша шығындар.
Фирманың айнымалы шығындары өндіріс көлеміне тікелей байланысты. Оған:
шикізаттың, материалдардың, арзан бағалы және тез тозатын заттардың
шығындары, өндіріс жұмысшыларының еңбекақылары, өндіріс жұмысшыларын
әлеуметтік сақтандыруға аударылған ақша шығындары кіреді.
Өндірістің тұрақты және айнымалы шығындарының қосындысы “өндірістік
шығындардың жиынтығын” құрайды.
Сызба 1 Экономикалық шығындардың құрылымы
Кез келген фирма мейілінше мол жиынтық (жалпы) пайда алуға тырысады,
ал ол пайда біздің қазір ғана көргеніміздей, өндіріс табыстылығының көлемін
дұрыс анықтауға байланысты.
Өнім шығарудың әртүрлі шығын түрлеріне анықтама береміз.
Жалпы шығын – бұл өнімнің бірлігін (партиясын) өндірудегі шығын,
жиынтық шығын. Сан жағынан олар өндіріс факторларының бағасы тауардың осы
мөлшерін өндіру үшін қажет ететін өндірістің осы факторының единицалар
санына көбейткенде тең болады.
Орташа шығындар – ол өндірілген тауардың единицасына есептегендегі
шығындар. Өндірушіге жалпы шығындар мөлшерін емес, орташа шығындар мөлшерін
білген жөн, жалпы шығындар өсуінің тасасында орташа шығындардың төмендеуі
мүмкін.
Тауар өндірудің шығындары негізгі және айналым капиталының
шығындарымен тікелей байланысты.
Бухгалтерлік шығындар – бұл күшіндегі заңға сәйкес өнімнің өзіндік
құнына қатысты айқын шығындар. Бухгалтерлік шығындардың баптары -
өнімдердің өзіндік құндарын құрайтын шығындар баптары болып келеді, оны 3-
кестеден көруге болады.
Кесте 3 Бухгалтерлік шығындар құрылымы
Бухгалтерлік шығындардың баптары Капиталдың шығын түрі
1. Материалдық шығындар Меншікті капитал шығындары
2. Еңбекақыға жұмсалған шығындар
3. Әлеуметтік қажеттіліктерге ақша
аудару
4. Амортизация Меншікті негізгі капитал шығындары
5. Тағы басқа шығындар Меншікті және қарызды айналым
капитал шығындары
Ескерту: автор құрастырған кесте.
а) Материалдың шығындарға мыналардың құндары жатады:
1) кәсіпорындар алған шикізаттардың, материалдардың олар өндірілетін
өнімдердің негізгі компененттері болып саналады;
2) қалыпты технологиялық процесті қамтамасыз ету, буып түю,
сақтау үшін сатып алынатын материалдардың арзан бағалы және тез тозатын
заттардың (республикада оларға: аспаптар, тетіктер, мекеме жабдықтарын және
басқаларын арзан бағалы және тез тозатын заттарға жатқызу үшін үкімет
олардың тұтыну мерзімін және, құндарын белгілейді);
3) сол кәсіпорында монтаждауға немесе одан әрі өңдеуге
жататын, басқа кәсіпорындардан сатып алынған жабдықтау бұйымдары және
жартылай фабрикаттардың;
4) басқа кәсіпорындар атқаратын жұмыстар мен қызыметтердің;
5) сатып алынған отынның және т.б.
б) Еңбекақыға жұмсалған шығындар;
1) іс жүзінде орындалған жұмысқа еңбекақы төлеу;
2) жұмысшыларға заттай төлеу түрінде берілетін өнімдердің
құндары;
3) өнімдік сипаттағы төлемдер (қалыптық жағдайлардан тысқары
жұмыстарға, кәсіптерді қатар атқару, денсаулық үшін қауіпті жағдайлардағы
жұмыстар үшін);
4) демалысқа төлеу және т.б.
в) Заңменен белгіленген нормалар бойынша міндетті ақша аудару -
әлуметтік қажеттілікке ақша аударуға жатады. Жалпы шығын мөлшерінің
еңбекақы төлеуге байланыстылығы анықтайтын әлеуметтік сақтандыру қорына,
зейнетақы қорына (мемлекеттік және мемлекеттік емес, халықты жұмыспен қамту
қорына). Материалдың шығын секілді (I бөлім), еңбекақыға жұмсалатын
шығындар. (II бөлімнің) әлеуметтік қажеттілікке ақша аудару да (III бөлім)
кәсіпорынның меншікті капитал айналымын пайдаланумен байланысты. Төртінші
бөлімде көрсетілген шығындар кәсіпорынның негізгі капиталын пайдаланумен
байланысты.
г) негізгі капиталдың амортизациясы - ол негізгі капиталдың құнын
оның тозуына қарай сол капиталдың көмегімен өндірілетін өнімге көшірілетін
және осы құнды негізгі капиталды одан әрі ұдайы өндіру үшін пайдалану
процесі болып табылады.
Амортизацияның әр жылғы нормасы салық және басқа да міндетті төлемдер
заңда белгіленген.
1.2 Шығындарды шешім қабылдау және жоспарлау үшін жіктеу
Бухгалтерлік басқару есебінің мақсаты басқару шешімдерін, яғни
келешекке арналған шешімдерді қбылдауға қажетті ішкі пайдаланушылар үшін
ақпаратты дайындау болып табылады. Күтілетін шығындар мен кірістер туралы
түрлі мәліметтер ұсынылуы тиіс. Бұл үшін мынадай шығындар бөліп көрсетеді:
- өзгермелі, тұрақты, шартты-тұрақты – өндіріс (сату) көлемінің өзгеру
әсеріне байланысты;
- бағалауда есепке қабылданатын және қабылданбайтын шығындар;
- қайтарымсыз шығындар (өткен кезең шығындары);
- жүктелген шығындар (немесе кәсіпорынның пайдалана алмаған пайдасы);
- жоспарланатын және жоспарланбайтын шығындар;
- өсетін және шекті шығындар мен кірістер.
Өзгермелі шығындар өндіріс көлемі өзгергенде пайда болады, оның
көлеміне тура сайма-сай өзгерді. Олар ұйымның іскерлік белсенділігіне
байланысты өндірістік емес сипатта болады.
Өзгермелі өндірістік шығындар өнімнің өз құнын сипаттайды, өйткені
нарықты (тұтынушының) объектінің құны емес, өнімнің құны мен оны тұтынуға
кететін өзіндік шығындар қызықтырады. Материалдық шығындар, еңбекті өтеу
үшін тікелей шығындар, қосалқы материалдар мен сатылатын жартылай өнімдерге
шыққан шығындар өндірістік өзгермелі шығындарға үлгі болады.
Өндірістік емес шығындарға мыналар жатады:
- Дайын өнімді тұтынушыға тиеу үшін буып-түю, орау шығындары;
- Сатып алушы орнын толтырмайтын көлік шығындары;
- Делдалға тауарды сатқаны үшін комиссиялық сыйақы.
Бұл шығындар тікелей сатылым көлеміне байланысты.
Өндірістік тікелей шығындар іскерлік белсенділікке байланысты емес,
сондықтан оны тұрақты деп атайды. Бұл шығындар – жарнамаға, жалға
төлемдеріне негізгі құрал-жабдықтардың амортизациясына және т.б.
Тұрақты шығындар уақыттың белгілі бір кезеңі ішіндегі өндірістің
(өндірістік қызмет) әр түрлі ауқымы үшін өзгеріссіз қалады.
Жартылай өзгермелі шығындар. Бұған тұрақтылар да, өзгермелі құрамдас
бөліктер де кіреді. Мысалы, материалдық-техникалық қамтамасыз ету
материалдық-техникалық қамтамасыз етуге жоспарланған (тұрақты) шығындардан
тұратын жартылай өзгермелілерден құралады, олар өндіріс көлеміне тікелей
тәуелділікте болатын өзгермелі шығындар мен кез келген өндіріс көлемінде
жүзеге асады.
Шынайы өмірде тек тұрақты немесе өзгермелі шығындарды кезіктіру сирек.
Экономикалық құбылыстар мен олармен байланысты шығындар мәні жөнінен,
едәуір күрделі, сондықтан көптеген жағдайларда шығындар шартты-өзгермелі
(немесе шартты-тұрақты) да құрамдас бөліктері болады. Бұл жағдайда ұйымның
іскерлік белсенділігінің өзгеруі де шығындардың өзгеруімен қоса
жүргізіледі, бірақ өзгермелі шығындарға қарағанда тәуелділік тікелей емес.
Өзгермелі шығындарды бейнелеу үшін Крз шығындарды реттеу коэффициенті
қолданылады.
Крз= ,
(1)
мұнда Трз - шығындардың өсу қарқыны, %;
Тда - іскерлік белсенділіктің өсу қарқыны, %.
Бұл коэффициентті (есепті) тұрақты шығындар үшін де қолдануға болады.
Мысалы, бөлмені жалға алу құны сату көлемі 20% ұлғайғанда өзгермейді. Крз
мұнда:
Крз==0.
Соған орай, егер Крз=0, болса, біз тұрақты шығындармен жұмыс жасаймыз.
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігімен мөлшерлес өсетін сайма-сай
шығындар өзгермелі шығындардың сан түрлілігі болып саналады. Мысалы,
өндіріс көлемі 20% ұғайса, сайма-сай шығындар да сол үйлесімде өседі.
Крз=
Осыған орай, егер Крз=1, шығындар сайма-сай деп саналады.
Өсуі кәсіпорынның іскерлік белсенділігінің өсу қарқынынан қалып қалған
өзгермелі шығындарды біртіндеп кемитін (дегрессиялық) деп айырады.
Крз=
Мысалға, өндіріс көлемі 20% ұлғайса, шығындар 10% көбейеді, яғни
0Крз1 болғанда шығындар дегрессивті деп саналады.
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігінен шапшаң өсетін шығындар
прогресиивті шығындар деп аталады, мысалы, өндіріс көлемі 20% өскенде және
өндіріс шығындарының өсуі - 40%.
Крз=.
Крз1 мәнінде шығындар прогресиивті болып табылады.
Шығындарды өзгермелі және тұрақты құрамдастар негізінде, жоғарыда
көрсетілгендей, ұйымның іскерлік белсенділігі деңгейін өзгертуге байланысты
тәртібі жатады. Осындай бөлу негізінде шығындар, пайда мен өндіріс көлемі
арақатынасының талдауы орындалады. Мұндайда өндіріс көлемі өндірістік
қуаттың көрсеткіші ретінде, яғни өндірістік ресурстардың бар көлеміндегі
өндірістің шекті көлемімен сипатталады. Өндірістік қуатты төрт түрге
бөледі: теориялық (немесе ойдағыдай), тәжірибелік, қалыпта және нормативті.
Теориялық қуат – егер барлық машиналар мен жабдықтар тоқтамастан
іркіліссіз ұтымды режимде жұмыс жасаса; бөлімше немесе тұтастай жете алатын
ең көп шамада өнім шығару; өндірістің ең мол мүмкіндікті деңгейін анықтау
үшін қажет.
Тәжірибелік қуат – қалыпты жұмыстың іркілістерін (құрал-аспапты
ауыстыру, жөндеу қызмет көрсету үшін машиналардың іркілісі, жұмысшылар үшін
үзілісте) шегеретін теориялық қуат. Тәжірибелік қуат теориялық сияқты,
ұйымдарда сирек қолданылады, өйткені олар негізгі жабдықты жөндеуде немесе
нарықтық жағдаятты (конъюнктураны) жандандырғанда ғана қолданылатын қосымша
жабдық. Осыдан кейін ұйым көбіне қалыпты қуатқа бейімделеді.
Қалыпты қуат – күтілетін сатылым талаптарын қанағаттандыру үшін
қажетті өндірістік қуаттың орташа жылдық деңгейі. Бұл шама іскерлік
белсенділіктің маусымдық ауытқуларымен нақтыланады.
Нормативтік қуат – ұйым шығара алатын көлемі емес, шығаруы ықтимал
өнім көлемінің шынайы мөлшері. Шығындар тәртібін зерттегенде біз ұйымның
нақ қалыпты өндірістік қуатына сүйенеміз.
Сондай-ақ пайданы бағалағанда немесе өзіндік құнды қалыптастырғанда
есепке алынатын және алынбайтын шығындарды ажыратады.
Шаруашылық қызметі процесінде әрбір кәсіпорын кіріс түрінде қолма-қол
ақша өсімін алу үшін өткізу көлемін ұлғайтуға тырысады. Болашақта ақшалай
қолда бар түсімнің ең көп шамасын қамтамасыз ету мақсатымен кәсіпорынның
басқару құрамы кірістер мен шығындардың белгілі бір тәртібін қолдануы тиіс.
Қысқа мерзімді шешімдер үшін шамасы қабылданатын шешімге байланысты
шығындар мен кірістер туралы мәліметтер маңызды болады, сондықтан олар
шамасы қаралатын, баламаға (альтернативаға) байланысты, қолма-қол ақшаның
өсу болашағы туралы анық түсінік береді. Қолма-қол ақшаның өсу қозғалысын
айқындайтын шығындар мен кірістер орынды (релевантты) (есепке алынатын) деп
аталады. Бір баламаны екіншісінен айыратын шығындар көбіне басқару есебінде
орынды (релеватты) деп аталады. Шамасы қабылданатын шешімдерден байланысты
емес шығындар релевантсыз (орынсыз).
Қайтарылмайтын шығындар (өткен кезең шығындары) – бұрын қабылданған
шешім нәтижесінде пайда болған, өткен кезеңнің шығындары және оларды
болашақта жаңа басқарушешімдерімен өзгерту мүмкін емес. Шешім қабылдаған
кезде қайтарылмайтын шығындар мен есепке алынбайтын шығындар түсінігін
айыра білу керек.
Жүктелген мойынға артылған шығындар тек басқару есебінде ғана болады.
Қаржылық есеп бухгалтері қайсыбір шығындарды елестете алмайды, өйткені ол
құжаттық негізделу принципін қатаң сақтайды.
Жүктелген (оларды басқаша болжанған, баламалы деп те атайды) шығындар
– бұл шешім қабылдағанда алдын ала қарастыру қажетті шығындар, бірақ
олардың болашақта болмауы да мүмкін. Мойынға жүктелген шығындар жайлы сөз
ресурстар шектелген жағдайда ғана болады, егер ресурстар шектелмесе, онда
есептелінетін шығындар нөлге тең.
Жүктелген шығындар таңдау жолы іс-қимылдың баламалы бағамының бірі
екіншісінен бас тартуды талап еткенде, жоғалған немесе құрбан етуге тура
келген мүмкіндікті сипаттайды.
Шығындардың бұл категориясы ресурстар шектелген жағдайда ғана
қолданылады, келтірілген мысалда – өндірістік қуаттың толық іске қосылған
кезінде екенін есте ұстаған дұрыс. Егер кәсіпорын жете жұмыс істемей және
бос тұрып қалса, есептелінетін шығындар жайлы сөз болмас еді.
Жоспарланатын шығындар – мөлшерлеу, норматив, лимиттеу және смета
негізінде белгілі бір өндіріс көлеміне есептелген шығындар. Олар өнімнің
жоспарлы өзіндік құнына жатады.
Жоспарланбайтындар – қосымша, жоспарлы өзіндік құн шегінен шығатын,
нормативтен тыс шығындар, яғни нақты шығындар. Олар өнімнің нақты өзіндік
құнына ғана әсер етеді.
Өсетін және шекті шығындар мен табыстар – өнімнің қосымша партиясын
дайындау мен сату нәтижесінде пайда болған қосымша шығындар. Бұларға
тұрақты шығындар кіруі де, кімеуі де мүмкін. Егер тұрақты шығындар
қабылданған шешімдер негізінде өзгерсе, онда олардың өсуі өсетін шығындар
нөлге тең болады. Бұл әдісті басқару есебінде табыстарға да қолдануға
болады 4-кестеде көрсетілген.
Жаңа өткізу нарығын игеру көзделген. Өткізудің қосымша көлемі 100
бірлікті құрауы тиіс, өткізу бағасы өзгеріссіз қалады. Өзгермелі шығындар
шамасы тауар бірлігі үшін 800 теңгені құрайды. Сондықтан мынадай %-ке
ұлғайту қарастырылған:
- Жарнамаға шығындар – 30;
- Жаңа сауда бөлмелері үшін жал төлемі – 20;
- Іссапарлық шығындар – 10;
- Жиынтық өзгермелі шығын – 20.
Өсетін шығындар (табыстар) есебі мына кестеде көрсетілген.
Кесте-4 Өсетін шығындар (табыстар)
мың теңге
Шығын (табыс) баптары Ағымдағы ЖорамалданатӨсетін
шығындар ын шығындар шығындар
(табыстар)(табыстар) (табыстар)
1 2 3 4
Өткізуден түскен түсім (табыс) 500 600 100
Шығындар, барлығы 205,8 241,96 36,16
Кесте 4 жалғасы
1 2 3 4
Оның ішінде:
Жарнамаға 60,0 78,0 18,0
Қызметкерлер құрамын ұстауға 40,0 40,0 -
Іссапарлық 30,0 33,0 3,0
Жал төлемі 75,0 90,0 15,0
Жиынтық өзгермелі шығындар 0,8 0,96 0,16
Ескерту: автор құрастырған кесте.
Бұл кестеден көрінетіні, нарықтың жаңа сегментін жасау 36,16 мың
теңге өсетін шығындарға әкеледі, өсетін табыс 100 мың теңгені құрайды.
Осылайша, егер түсім нарықты игеру шығынынан езірек өссе, онда кәсіпорын
нарықтың біраз бөлігін иемденді деп тұжырым жасауға болады, егер керісінше
болса, бұл – кәсіпорын бәсекеге қабілеттілігін жоғалтты деген сөз.
Шекті шығындар мен табыс-өнім брлігіне шаққандағы қосымша шығындар мен
табыстар. Біздің мысалымызда шекті шығындар 36 160:100=361,1 теңгені, ал
шекті табыстар 100 000:100=1000 теңгені құрайды.
Басқарушылық есептің жүйесінде ақпаратты мүдделі тұлғаларға дұрыс
шешім қабылдау үшін кәсіпорын ішінде әзірлеп ұсынады. Әдетте шешім
келешектегі оқиғаларға қатысты болғандықтан, деректерді алу (жинау)
жүйесінде көп назар аударылатын болжалды шығындар мен болашақтағы табыстар
туралы толық ақпарат аса қажет. Егер өткен шақтағы және болжанған шығындар
мен табыстар бірдей болатын болса, онда шешім қабылдау үшін пайдалы ақпарат
алуға болады.
Шешім қабылдау және жоспарлау барысында қолданысқа таңдап алынған
баламалы нұсқаларды егжей-тегжейлі талдау үшін шығындар мен табыстардың
сипаттамасы толық болуы керек. Сондықтан шығындар мен табыстарды
жүйелендірудің (жүйеге келтіретін) мынадай мақсатқа лайықты схемасы
беріледі:
- Өзгермелі, тұрақты;
- Бағалау есебіне қабылданатын және қабылданбайтын алдағы кезең
шығындары;
- Қайтарылмайтын шығындар және аяқталған кезең шығындары;
- Жүктелген шығындар (вмененные затраты);
- Инкременттік және маржиналдық шығындар;
- Маржиналдық табыс;
- Жоспарланған және жоспарланбаған шығындар;
- Релеванттық және релеванттық емес шығындар;
- Өндіріс көлеміне қатысты шығын динамикасы.
1. Өзгермеліге сомасы өндіріс көлеміне байланысты тікелей өзгеретін
шығын жатады, яғни ол кәсіпорынның іскер белсенділік деңгейіне
тәуелді. Бұл – шикізат және негізгі материал шығындары, негізгі
өндіріс жұмысшыларының еңбекақысы. Өнім бірлігінің шығыны – тұрақты
шама.
2. Тұрақтыға мөлшері (шамасы) өндіріс көлемінің өзгеруіне, яғни
кәсіпорынның іскер белсенділігінің деңгейіне тәуелді болмайтын
шығындар жатады. Мұндай шығындарға үй-ғимараттарды күтіп ұстау,
амортизация, жарнама, басқару қызметкерлерінің еңбекақысы және т.б.
шығындарды жатқызуға болады. Өнім бірлігіне есептелген тұрақты
шығын өндіріс көлеміне қарай өзгереді – өндіріс көлемі
ұлғайтылғанда (кемітілгенде) кемиді (артады).
Өзгермелі және тұрақты шығындарға нақты шектеу қою, іс жүзінде мүлдем
мүмкін емес, өйткені олардың кейбіреуі жартылай тұрақты немесе жартылай
өзгермелі болады. Сондықтан олар шартты – тұрақты немесе шартты-өзгермелі
деп жиі аталады.
Шығындарды тұрақты және өзгермелі деп бөлу өндіріс көлемінің сыни
есебі, пайдалылықты талдау, пайдалылығы, бәсекеге жарамдылығы, шығарылған
өнімнің ассортименті негізінде болады.
3. Бағалау есебіне қабылданатын және қабылданбайтын алдағы кезең
шығындары.
Белгілі бір шешімді әзірлеуде бұл мәселеге шығындар мен табыстардың
қандай қатысы барын, яғни есепке не алатынын, не алынбайтынын анықтап алу
қажет.
Есепке алынған шығындар мен табыстар – бұл шешім қабылдауға әсерін
тигізген алдағы кезеңнің шығындары мен табыстары, ал есепке алынбағаны –
қабылданған шешімге қатысты болмайды.
4. Қайтарылмайтын шығындар немесе аяқталған кезең шығындары. Бұл
шығындар – қандай да бір шешімдердің пайдасы үшін болатын түйін
(таңдау, байлам) осы шығынның сомасына ешқандай әсерін тигізе
алмайтын, сатып алынған ресурстардың құнын білдіреді. Ол бұрын
қабылданған шешімнің нәтижесінде пайда болады және келешекте
пайдаланатын шешімдер оны өзгерте алмайды. Талап етілмей (сол
күйінше) қалған 100 мың теңге сомасындағы шикізат шығыны
қайтарылмайтын шығынның үлгісі бола алады.
5. Жүктелген шығындар (вмененные затраты). Бұл шығындар – басқасынан
бас тартуды талап ететін әлдебір баламалы әрекет (қолданыстық)
бағымының (курсының) түйінін (таңдау, байлам) құрбан етілуі немесе
жоғалуы мүмкін сипатын білдіреді. Жүктелген шығындар ұғымы тек
ресурстар шектеулі болған жағдайда ғана қолданылады. Ресурстар
шектеулі болмайтын жерде бірдемені құрбан етудің қажеті болмайды.
Мысалы. Кәсіпорынның әзірленуі 200 сағат өңдеуді талап ететін арнайы
бөлшектердің бірқатар партияларын өндіруге келісімшарт бекітуге мүмкіндігі
бар.
Осы әдетте құрал-сайман 100 мың теңге табыс түсіретін бөлшектерді
өңдеп, толық күшінде жұмыс істеп тұр. Келісімшартты бекітуде бұрын
өндірілген бөлшектердің шығарылымын кеміту мен шығынды 300 мың теңгеге
арттыруға талап қойылады.
Егер кәсіпорын бұл келісімшартқа отыратын болса, онда ол 100 мың теңге
табысқа зиян келтіреді. Бұл сома жүктелген шығындар болып табылады және
шығынның бір бөлігі ретінде ескеруі керек, ал аз уақыттың ішінде пайда
түсіруге қабілетті келісімшарттың жалпы сомасы жоқ дегенде 400 мың теңгені
(300+100) құрауы керек.
6. Инкрементті және маржиналдық шығындар мен табыстар. Инкрементті
шығындар мен табыстар қосымша болып табылады және өнім
бірліктерінің қандай да бір қосымша топтарына дайындау және сату
нәтижесінде пайда болады. Ол көп жағынан маржиналдық шығындар мен
табыстарға ұқсас. Олардың арасындағы негізгі айырмашылық – соңғысы
өнім бірлігінің қосымша шығындары мен табыстарын білдірсе,
алдыңғысы өз мәніде қосымша шығын болып, өнім бірлігінің тұтас
тобын өндіру көлемін ұлғайтудың нәтижесі болып табылады.
7. Маржиналдық табыстар – бұл өнімді сатудан түскен түсім мен
өзгермелі шығындар бойынша есептелген оның толық емес өзіндік
құндары арасындағы айырмашылық. Маржиналдық табыстың құрамына
кәсіпорынның табысы мен тұрақты шығыны кіреді. Маржиналдық табыстан
тұрақты шығынды шегеріп тастағаннан кейін операциялық пайданың
көрсеткіші қалыптасады.
8. Жоспарлы – бұл нормативтерге, лимиттерге сәйкес өндірістің белгілі
бір көлеміне есептелген шығындар. Ол өнімнің жоспарлы өзіндік
құнына қосылады.
9. Жоспарланбаған – өнімнің өзіндік құнында көрсетілетін шығындар.
10. Релеванттық және релеванттық емес шығындар – оңтайлы басқару
шешімін іріктеуде назарға алынатын шығындар. Мұндай талдауда тек
шамасы осы немесе басқа шешімдерге байланысты шығындар ғана
ескеріледі. Мұндай шығындар релеванттық деп аталады, яғни елеулі
немесе маңызды деп саналады. Шамасы қабылданған шешімге тәуелді
болмайтын шығын релеванттық емес(иррелевантты) және нұсқаларды
бағалау барысында ескерілмейді.
Релеванттық, әдетте, өзгермелі шығындар болса, ал иррелевантты –
тұрақты. Алайда, өзгермелі шығындар иррелевантты ретінде болатын жағдайлар
да болуы мүмкін.
Сонымен, тұрақты шығындар релеванттық сипатта, яғни қабылданған
шешімге байланысты болуы мүмкін.
Шығындарды релеванттық және релеванттық емес деп бөлудің негізінде
мына аспектілер талданады:
- Әлдеқайда төменгі баға бойынша қосымша тапсырысты қабылдаудың
мақсатқа лайықтылығы;
- сатып алу әлде өндіру жағдайы;
- Шектеу (лимит) факторлары бар кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы;
- Өндірістің зиян шектіруші элементін (немесе басқаны) таратудың
мақсатқа лайықтылығы.
11. Өндіріс көлеміне қатысты шығын динамикасы. Дұрыс шешім қабылдау
үшін өндіріс көлеміне қарай шығындардың қалай өзгеретінін білу аса
маңызды.
Егер кәсіпорын ауар, қызмет өндірудің көлемін елеулі көтеретін болса,
онда тауарларды көптеп өндіруге қажетті ресурстардың да саны артуы керек,
ал өндіріс көлемін ұлғайту шығынның өсуіне әкеледі. Алайда, көптеген
жағдайларда проценттік өсуде өндіріс көлемінің тиісті өсуіне қарағанда
шығын аз болады. Бұл қалай болатынын түсіну үшін тұрақты және өзгермелі
шығындар ұғымына үңілеміз. Өзгермелі шығындарға жалпы сомасы өндіріс
көлемінің өзгерісіне тікелей үйлесімді (пропорционал) өзгеретін өндіріс
шығындары жатады. Мәселен, егер шығарылым 10%-ке артатын болса, өндірістің
өзгермелі шығынының жалпы сомасы да 10%-ке өседі.
Тұрақты шығындар – жалпы сомасы өндіріс көлемі өзгерсе де өзгеріссіз
қалатын белгілі бір кезеңдегі шығынның бір бөлігі. Үй-жайларды жалдау
ақысы, қызмет көрсетуші қызметкердің еңбекақысы және уақыт өткен сайын өсуі
мүмкін, бірақ өндіріс көлемінің өзгерісіне тікелей үйлесімді өзгермейтін
басқа да шығындар тұрақты шығынның үлгілері бола алады. Залалсыздықты
талдаудың тағы бір мәселесі – дайын өнімдердің өзіндік құндарына қосылатын
барлық шығындарды іс жүзінде тұрақтыға немесе өзгермеліге нақты бөлу мүмкін
емес. Шығынның бір бөлігі жартылай өзгермелі немесе жартылай тұрақты
сипатында болады, ал олардың кейбіреуі белгілі бір жағдайда өздерін тұрақты
шығындар басқа кезде – өзгермелі ретінде көрсетіледі.
Ішінара өзгермелі шығындар аралас тұрақты және өзгермелі шығынды
білдіреді. Ішінара өзгермелі шығынның жалпы сомасы өзгермелі шығын сияқты
өзгереді, яғни өндіріс көлемінің өзгерісіне сәйкес болады, бірақ тікелей
үйлесімді болмайды.
Тұрақты бөлігінде – телефонды пайдаланғаны үшін абоненттік төлем
кіретін, ал өзгермелі бөлігінде – халықаралық байланыстың (сөйлесудің)
ақысы алынатын телефонды пайдаланудың төлемақысы ішінара өзгермелі шығынның
үлгісі бола алады.
Шығынды тұрақтыға және өзгермеліге шектеу, әдетте, өндіріс көлемінің
өзгерісі кезінде жиынтық шығындардың өзгерісімен анықталады.
Былай, өндіріске қатысты пайдаланылған негізгі өндірістік материалдар
өзгермелі шығын ретінде қарастырылады, өйткені өндіріс көлемінің ұлғаюымен
қатар негізгі өндірістік материалдардың шығыны үйлесімділігін бұзбай
өзгереді. Шаруашылық қызметтің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТЕГІ КӘСІПОРЫН БАСҚАРУ ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Шығындар туралы түсінік және олардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Шығындарды шешім қабылдау және жоспарлау үшін
жіктеу ... ... ... ... ... ...14
1.3 Кәсіпорындағы басқару шығындарының құрылымы және олардың есебі...22
1.4.Жалпы әкімшілік шығындар мен басқа да шығындардың
есебі ... ... ... ... ... 27
ІІ СТАНДАРТ ГАЗ АЛМАТЫ ЖШС-НІҢ ШЫҒЫНДАРЫН ТАЛДАУ.41
2.1 Стандарт Газ Алматы жеке кәсіпорынынның жалпы
сипаттамасы ... ... ...41
2.2 Жалпы және әкімшілік шығындарды бақылау және талдау. Шығын түсінігі
және оларды талдау
міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 45
2.3 Кезең шығындарын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..50
2.4 Кәсіпорынның мүліктік жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .57
ІІІ СТАНДАРТ ГАЗ АЛМАТЫ ЖШС-НІҢ БАСҚАРУ ШЫҒЫНДАРЫН БАҚЫЛАУ ЖӘНЕ ЕСЕБІН
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... .66
3.1 Ішкі аудитті
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 66
3.2 Ішкі аудиттің құрамы мен қызметі және қарастыратын
мәселелері ... ... ... .74
3.3 Стандарт Газ Алматы ЖШС-нің бухгалтерлік есеп құру негізі,
экономикалық талдауы мен
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...80
3. Әкімшілік шығындарының
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
4
3.5 Ішкі аудиттің
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...93
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..96
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..104
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын шығындарын басқара отырып,
өндірістік шығындардың құрылымын талдау мен оны төмендету жолдарын
анықтаудың рөлі ерекше жоғары, өйткені оның нәтижелері өткізу шығындарының
деңгейін, материалды, еңбек және қаржы ресурстарын үнемдеу қорларын
анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар нарықтық экономика жағдайында әр
кәсіпорын өзінің табысын максималдауға тырысады. Оған әр түрлі факторлар
әсер етеді. Осы факторлардың ең маңыздысы кәсіпорын шығаратын өнімнің
өзіндік құны болып табылады, өйткені нарықтық экономика жағдайындағы
мақсатқа жету үшін шығындарды мүмкіндігінше төмендету арқылы табысты
жоғарлату қажет.
Мемлекет экономикасының нарықтық қатынастарға өтуімен бірге
кәсіпорындардың өздігінен жұмыс істеуі, сонымен қатар олардың экономикалық
және заңгерлік жауапкершіліктері артуда. Шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржылық тұрақтылығының мәні, сонымен қатар олардың бәсекеге
қабілеттілігі жылдам артады. Шарушылықты тиімді жүргізе білу кәсіпорынның
бәсекелестік жағдайында алға шығу шарты болып табылады.
Кәсіпорындар өздерінің өнімдерін (жұмыстарын, қызметтерін) сатып қана
қоймай, сонымен қатар оны өндіруге кеткен шығындармен қоса басқарушылық
шығындарын қысқартуға қатысады. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін,
басқарушылық шығындарының пайда болу себебін, құрылымын анықтай отырып,
оның шығындарын қысқартып, оптималды экономикалық жетілдіреді.
Қатаң бәсекелестік жағдайы кәсіпорындардың шығындарды басқару
процесіне, оларды есептеу мен бақылау жүргізудің жетілдіру жолдарын іздеуге
үлкен қызығушылық тудыруына әкеледі. Кәсіпорында шығындарды басқару
процесін ұйымдастыру шығындардың жалпы деңгейін төмендетуге көмектеседі.
Бұл кәсіпорынға қосымша бәсекелік артықшылықтарды береді.
Шығындарды тиімді басқару арқылы кәсіпорында үлкен нәтижеге қол жеткізу,
пайданы максималдау және өндірістің тиімділігін арттырады.
Қай уақытта да болмасын бұл өте маңызды. Қазіргі қоғамның әкімшілік
-әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатынасқа ену кезеңінде оның мәнділігі
одан әрі арта түседі. Басқаша айтқанда, жалпы мемлекеттік (иесіз) меншік
жағдайында кеңінен орын алған ұқыпсыздық пен жауапкерсіздікті іскерлік,
басқарушылық, қатаң орындаушылық тәртіп, ұқыптылық және үнемділікпен
алмастыру - нарықтық экономиканың өзіне тән ерекшеліктері.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен өзгеше
іс-әрекетті талап етеді. Ол зауыт қоймалары мен ашық алаңдарда, материалдар
мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тот басып жатуына, яғни
миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере алмайды.
Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы
қорларды қозғалысқа келтіреді. Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс
істеу келмеске кетеді.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың
шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып,
олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне
мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы рынокта білікті
серікті таңдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің
тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар бұрынғыдай
жоғарғы жақтың жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді (жабдықтаушы, сатып
алушы, мердігер, банк және т.б.) қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады.
Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл және қатесіз
тандауымен нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және дұрыс
бағдар тауып, оны ұстануына қарай жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады.
Басқаша сөз-бен айтқанда, шаруашылықты жүргізуші субъектілердің қызметінің
жетістікте-рі басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің объективтілігі,
нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді
шешімдердің қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді
пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Кәсіпорын қызметінің негізгі қаржылық нәтижесі пайда болып табылады,
ол оның келешекте дамуының негізі және қаражат көзі қызметін атқарады.
Өндіріс көлемін немесе шығарылатын өнімге бағаны өсіру арқылы пайданы
арттыруға болады, бірақ бұл әрдайым мүмкін емес және мақсатқа сай келмейді.
Сол себепті кәсіпорынның пайдасын арттырудың негізгі шарты өнім өткізілімі
мен өндіріс шығындарын төмендету, соның ішінде шығарылатын өнімнің өзіндік
құнын төмендету болып табылады, осыған орай шығындарды басқару және
ұйымдастыру кәсіпорын үшін маңызды мәселе болып табылады.
Барлық кәсіпорындарда да шығындарды рационалды деңгейге дейін
төмендету үшін резервтер қалыптасқан, ол кәсіпорын қызметінің экономикалық
тиімділігінің өсуіне, бәсекеге қабілеттілік деңгейін арттыруға қол
жеткізуге көмектеседі. Өнім бірлігін шығаруға шығындарды төмендету
кәсіпорынға айтарлықтай төмен және икемді баға орнауға көмектеседі, ол
бәсекелестер алдында маңызды артықшылық береді. Сол себепті әрбір кәсіпорын
үлкен экономикалық нәтижеге қол жеткізу үшін шығындарды талдау мен оларды
тиімді басқарудың маңызы зор.
Соңғы жылдары шикізат құнының, материалдардың, энергияның өсуіне,
сонымен қатар, несиені тұтыну үшін пайыздық ставкалардың, жарнамаға деген
шығындардың өсуіне байланысты өндіріс шығындарының өсуі тенденциясы
бақылануда. Нарықтық қатынастардың қалыптастыру халықаралық тәжірибе мен
нарықтық экономика кезеңіне өту ерекшеліктерін ескере отырып, өндіріс
шығындарын басқару тәжірибесін жетілдіруді талап етеді. Бұл кәсіпорынға
бәсекелестік жағдайында өмір сүруіне, пайданы максималдау мен шығындарды
минималдауға, кәсіпорын қызметінің рентабельділігін қамтамасыз етуге
көмектеседі.
Шығындарды басқарудың мақсаты — ылғи да шығарылатын өнімнің бәсекеге
қабілеттілігін және сонымен бір мезгілде кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын
ұстап тұру. Шығындарды басқару кез-келген басқару процесіне сай кезеңдерді
өзіне қосады.
Шығындарды дұрыс басқару үшін, біріншіден, оның мәнін сипаттайтын
анықтама беру қажет, екіншіден, оларды нақты белгілері бойынша топтастыру
қажет, ол олардың басқару объектісі бойынша шығын деңгейін белгілеуге
көмектеседі және де кәсіпорында шығындарды басқарудың негізгі әдістерін
зерттеп, жоспарлау, есептеу, бақылау, талдау жүргізу қажет.
Дипломдық жобаның мақсаты — казіргі нарық жағдайындағы кәсіпорындардың
басқарушылық шығындарын:яғни жалпы әкімшілік шығындарын, өзге де шығындары,
т.б. шығындарын төмендету жолдарын анықтап, олардың теориялық аспектілерін
көрсете отырып, біз шығындарды қысқартудың тиімді жолдарын іздестіреміз.
Шығындарды басқару жүйесінде тиімділікті арттыратын және өндіріс
шығындарының оңтайлы деңгейін қамтамасыз етуге ықпалын тигізетін шараларды
өңдеу, пайданы максималдау арқылы кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін
арттыру.
Осы мақсатқа сәйкес келесідей міндеттер қойылды:
- басқару мақсаты үшін шығындардың экономикалық мәнін ашу және
олардың жіктелімін көрсету;
- кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау;
- кәсіпорынның қаржылық шаруашылық қызметін талдау;
- талданатын ұйым бойынша жиналған мәліметтер негізінде өндріске
кететін шығындарға талдау жүргізу;
- шығындарды басқарудың қазіргі таңдағы әдістерін анықтау;
- кәсіпорында шығындарды басқарудың тиімділігін арттыру жолдарын
қарастыру.
Дипломдық жобаның міндеті – таңдап алынған тақырыпқа сай келтірілген
кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық, қаржылық құжаттарын өз бетінше
қолданып, оған талдау жасау, кәсіпорынға іс жүзінде нәтиже берерлік
ұсыныстар, идеялар ұсыну.
Нарықтық қатынасқа өту кезеңіне талдау объектісі болып жай ғана
өндірістік процесс емес, сонымен қатар басқарушылық шығындарын талдау болып
табылады.
Дипломдық жобаның зерттеу объектісі — Стандарт Газ Алматы ЖШС-ның
қаржылық-шаруашылық қызметі.
Негізгі бөлімі үш тараудан (бөлімдерден) тұрады. Бұл тараулар
дипломдық жұмыстың мазмұнын ашады, өз кезегінде тараулар тараушаларға
(параграфтарға) бөлінеді. Жұмыстың ерекшеліктеріне байланысты бұл бөлім
мәтіннен, мәтін мен кестелерден немесе мәтіннен, кестелерден және басқа да
иллюстрациялардан тұрады.
Бірінші тарау теориялық бөлім болып саналады. Бұл тарауда зерттеу
объектісінің қысқаша экономикалық сипаттамасы беріледі. Бірінші тарау
тақырыптың теориялық аспектілерін ашады, яғни жалпы шығындардың
экономикалық мәні және олардың жіктелімі, кәсіпорын шығындарын басқару,
талдау қарастырылған.
Екінші тарау аналитикалық сипатта болады, талдау көрсетіледі. Талдау
тәжірибелік дәлелденеді, яғни сала немесе кәсіпорын мысалында жазылады.
Екінші тараудың саны мен сапасына байланысты ұсыныстардың тереңділігі мен
дәйектілігі анықталады. Жұмыстың негізгі бөлімінде кәсіпорынның қызметі
туралы жазған кезде графикалық (сызбалар, диаграммалар, кестелер және
т.б.), функционалды, математикалық, статистикалық және т.б. талдау әдістері
кең пайдаланылған. Көрсеткіштердің 2 жыл ішіндегі динамикасы, құрылымы,
құрамы анықталған.
Үшінші тарау аудиторлық сипатта болады, ондағы ерекшеліктер
көрсетіледі. Ішкі аудит жекеленіп қарастырылып, кәсіпорында қалай жүзеге
асырылатыны туралы және бағалануы жазылады. Осы тарауға байланысты ішкі
аудит қызметін жақсарту туралы ұсыныстардың қарастырылған.
Бірінші жағдайда тарау жоба түрінде қарастырылады. Теориялық және
тәжірибелік мәселелер авторлық сипатта көрсетілген. Бұл тарауда зерттеліп
отырылған объектінің қызмет етуіндегі мәселелер қарастырылады. Екінші
тарауда қарастырылған талдау негізінде есептеулер жасалынып, мәселелердің
шешу жолдары беріледі. Дипломдық жобаның мазмұны тақырыпқа, зерттеліп
отырған мәселеге сәйкес болу арқылы анықталып, теориялық және нақты
материалдар негізінде жазылған.
Қорытынды дипломдық жұмыстың соңғы бөлімі болып табылады. Бұл бөлімде
зерттеу нәтижесінде пайда болған теориялық және тәжірибелік ұсыныстар
беріледі. Жобаның қорытындысын жазуды жеңілдету үшін әр бөлімнің соңында
қорытындылар қалыптастырылған, зерттеулердің нәтижелерін қорытқанда олар
қосылған. Қорытындыда тәжірибелік маңызы бар дипломдық жобаның мазмұнынан
шығатын ұсыныстар қарастырылады және зерттеу объектісі қызметіндегі
мәселелер бойынша берілген ұсыныстар мен шешімдерге баға берілген.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімінде барлық қолданылған әдебиеттер
тізімі көрсетілген.
Қосымшаларға орындаған дипломдық жобаны толықтыратын материалдар
қосылған. Олар дипломдық жобадағы талдау жүргізіліп отырған кестелер,
графиктер мен схемалардан басқа жұмысқа кірмеген кестелер, графиктер,
схемалар, формулалар, есептер, нұсқаулар мен әдістемелер болып келеді.
Жұмыста пайдаланылған кәсіпорынның статистикалық және салықтық есебінің
материалдары қосылады. Қазақ экономика, қаржы және халықаралық сауда
университетінде алған білімімізді тереңдету, бекіту және бухгалтерлік есеп,
аудит, экономикалық талдау аумағында іс тәжірибелік дағдыны арттыру
мақсатында осы тақырыпты тандадық.
І БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТЕГІ КӘСІПОРЫН БАСҚАРУ ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚАСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Шығындар туралы түсінік және олардың жіктелуі
Шығындар қолдағы бардың сатып алуға жұмсалғанын және оны шаруашылық
субьектінің балансында актив ретінде көрсетілген, келешекте табыс әкелуге
қабілетті қаражаттар - бұл Г. М. Лисович пен И.Ю.Ткаченконың шығынға
берген түсініктемелері. Осымен қатар кәсіби әдебиеттерде осы ұғымның
басқалай да түсіндірмесі кездеседі. Мәселен, профессор Ч.Т. Хорнгерн, Дж.
Фостер келесідей түрде тұжырымдайды: Шығындар – тауарларға немесе
қызметтерге төленуі қажет болатын, тұтынылатын ресурстар ( ақшалар ). Тура
осындай мазмұндағы анықтаманы кейінірек профессор А.Д.Шеремет және басқа да
авторлар берді. Бұл ұғымдардан шығындар тұжырымдамасының абстрактілі
екені көрінеді. Сондықтан да осы күнге дейін экономикалық әдебиеттерде
шығынның анықтамасы бойынша көзқарастардың біртұтастығы жоқ. Отандық
тәжірибеде ұқсастығына байланысты шығындар, шығындар, жұмсалған
қаражат бірдей деп теңдестіріледі және өндіріс шығындары немесе
өндіріске жұмсалған шығын терминдері бір мағынада қолданылады. Соған
қарағанда шығын сөзінің табиғаты әр қилы ахуалға байланысты түрлі мәнге ие
болатын сияқты. Басқару есебінде шығындар әр түрлі мақсаттар үшін бірнеше
әдістермен жіктеледі, яғни шығын бір мағыналы ғана емес. Шығын факторы –
шығындардың пайда болуына әкелетін кез-келген оқиғалар не жағдайлар, олар
әр түрлі мақсатқа байланысты топтастырылады.
Өндірісті тиімді басқару үшін басшыларға шыққан шығын жайлы ақпарат
керек. Шығындарды есептеу жүйесін тиімді құру дегеніміз – шешімдердің
типтес топтарын айқындау және оларға сәйкес келетін шығындарды есептеу
обьектілерін таңдау.Өндірістік шығындарды әр түрлі негіздер бойынша
классификациялауға болады. Кейбір шығындарды өнімнің белгілі бір түріне
жатқызса, кейбіреуін білгілі бір өнімге жатқызу мүмкін емес. Шешім
қабылдау үшін ақпарат жинау кезінде есепші шығындардың кей түрі шешімнің
бір типіне керек болса, екінші типі үшін маңызы жоқ екенін ескеруі тиіс.
Өндірістік шығындарды тексеру мақсатына қарай әр түрлі белгілері бойынша
жіктеуге болады.
1.Құрамы бойынша:
- Нақтылай;
- Жоспарлы немесе болжамды.
2.Өндірістің көлеміне байланысты:
- Ауыспалы;
- Тұрақты.
3.Орташаландыру дәрежесі бойынша:
- Жалпы;
- Орташа.
4.Басқару тәсілдері бойынша:
- Өндірістік;
- Коммерциялық;
- Әкімшілік.
5.Өзіндік құнға кіргізу әдісі бойынша:
- Тікелей;
- Жанама.
6. Пайда түскен кезеңге шығындарды реттеу және жинақтау.
- Өнімге;
- Кезеңге.
Шығындар ұғымына өндіріс шығындарының пайда болуымен байланысты
активтердің азаюы (материалдар, ақшалай қаражаттар) немесе міндеттемелердің
артуы (кретиторлық қарыз) енеді. Шығындар мен шығындар ұғымдарын
толығымен ұқсас деуге болмайды. Қаржы саласындағы стандарттары бойынша
Шығындар - есепті кезеңде активтерді пайдалану немесе есептен шығару
жағдайында табыстың азаюы, сондай-ақ капиталдың кемуіне әкелетін және соған
сәйкес қосымша міндеттемелердің пайда болуы.
Шығындардың мәнін жеткілікті түсіну үшін, оны үш жақты қарастыру
керек. Біріншіден, шығындар ресурстардыпайдаланумен анықталады.
Екіншіден, шығындар ақшалай өлшеммен көрсетіледі, сөйтіп пайдаланылған
ресурстардың санын көрсетеді. Үшіншіден, шығындар кез-келген бөлімшенің
қызметі, өнімді өндіру, түрлі қызметтердің іске асырылу жайын (мақсатын)
салыстырады. Осыдан келіп, шығындар өзіндік құнға қарағанда бір мезгілде
белгілі мақсаттарға ақшалай (кейде натуралды не материалды емес) көріністе
ресурстарды пайдалану деңгейін көрсетеді. Шығындарды есепте көрсету соңғы
өнім болып табылмайды, ол мақсатқа жету құралы ретінде көрінеді. Икемді
шығындар әр түрлі өндіріс көлемінде өздерін түрліше алып жүреді, ал
жекелеген тұрғыдан қарасақ, шығын – пропорционалды, прогрессивті немесе
дегрессивті түрде көрінеді. Шығынның мұндай әрекетін көре тұра шетелдік
әдебиеттерде, теориялық еңбектерде шығынның әрекеті (қылығы) деген
термин өте жиі қолданылады. Қазақстандық тәжірибеде шығындар динамикасы
(қарқыны) туралы айту қабылданғанмен, шығынның әрекеті (қылығы) термині
тек қарқынды ғана емес, сондай-ақ осы немесе басқа шығындардың мүмкін
болатын тұрақты, қалыпты жағдайын көрсететін өте ауқымды ұғым болып
табылады. Шешім қабылдау үшін іскерлік белсенділік пен өндірістік қызметтің
деңгейлеріне тәуелді шығындардың әрекеті (қылығы) қалай өзгеретінін
көрсету өте маңызды роль атқарады. Сондықтан шығынға қарап бюджетті
жоспарлағанда келесідей мәселелер туады:
- Келесі жылға өндірістік қызметтің қандай түрін жоспарлау керек?
- Сатылатын тауарлардың көлемінің өсуіне байланысты сату бағасын
азайту керек пе?
- Өнімді сатумен айналысатын қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу
қандай нысанда болуы керек: комиссиондық сыйақы, жалақы немесе олардың
комбинациялары?
- Өнім шығарудың мөлшерін арттыру үшін қосымша құрал-жабдықтар
сатып алу керек пе?
Мұндай құбылыстарды (обьектілерді) ұғыну үшін осы немесе басқа
белгілері бойынша шығындарды топтастыру жүргізіледі. Объектілерді жіктеу
(классификациялау) белгілері көп болған сайын оның зерттелу деңгейі де
жоғары болады. Бұл өз кезегінде объектінің басқарушылық деңгейін арттырады.
Есептік ақпараттарды жіктеу схемасының көптігіне байланысты эталон
ретінде олардың қандай да бір түрін бөліп алу қиындық туғызады, өйткені
жіктеу сызбасы ақпараттың арналымына (мақсатына) тәуелді. Сондықтан
шығындар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізде жіктеудің
үлкен мағыналық мәні бар екенін 1-кестеден көруге болады.
Кесте 1 Топтастырылатын белгілеріне байланысты жасалатын шығындар жіктемесі
(классификациясы)
№ Жіктеу белгілері Шығын түрлері
1 Мазмұны (айналымы бойынша) Негізгі және үстеме
2 Өнімнің өзіндік құнына енгізу (қосылу) Тікелей және жанама
әдісі бойынша
3 Өндіріс көлемінің өзгерісіне қатысты Айнымалы және тұрақты
бойынша
Ескерту: кестені автор өзі құрастырған.
Осылардан басқа бақылау және реттеу функцияларын жүзеге асыру үшін
басқарушы есебінде реттелетін және реттелмейтін шығындар тобы да ажыратылып
көрсетіледі.
Шығындар – бұл кәсіпорын өзінің өндіретін және коммерциялық қызметін
іске асыру үшін өндіріс факторларының ақшалай түріндегі шығындар. Өндіріс
процесіндегі айқын шек қоятын шығындар және олардың маңызы мен тәжірибелік
қызметіндегі анықтайтын межесі болып табылады. Кәсіпорын шығындары
өндірістік белгісіне қарай 3 түрге бөлінеді:
1) Өзіндік құн құрайтын өнімдерді өндіру және сатуға кететін шығындар.
Бұл капиталдың ауыспалы айналымы арқылы сатудан түскен ақшалай түсімді
жабатын ағымдағы шығындар;
2) Өндірісті ұлғайтуға және жаңартуға кететін шығындар. Әдеттегідей
бұл жаңа немесе жанғыратын өнімге жұмсалатын бір жолғы ірі күрделі қаржы
шығындары;
3) Өндірістің әлеуметтік-мәдени, тұрғын–үй, тұрмыстық қызмет көрсетуге
және осыған ұқсас басқада мұқтаждарға кететін шығындар. Олар кезінде
пайданың есебінен бөлінетін арнаулы қорлардан қаржыландырылады.
Сонымен әдеттегідей тыс пайда беретін капиталдың салаға қойылуы сол
саладағы өнімдерге деген өзгеріссіз сұраным жағдайында табыстылықтың
құлдырауына жеткізеді және, керісінше, әдеттегідей төмен пайда беретін
капиталдың саладан қашуы сол саладағы өнімге деген өзгеріссіз сұраным
жағдайында пайдалылықтың жақсы деңгейіне дейін көтерілуіне септік етеді.
Шығындарды жіктеудің негізгі мақсаты – шығындарды бақылау және реттеу
жүйесін ақпаратпен қамтамасыз ету, экономикалық шешімдер қабылдау және
жоспарлау, бизнес жоспар құруды 2-кестеде көрсетеді.
Кесте 2 Өндірістік шығындардың жіктелуі
Сыныптау белгілері Шығындардың бөлшектенуі
Экономикалық элементтер Шығындардың экономикалық
элементтері
Өзіндік құнның статиялары Өзіндік құнның калкуляция
статиялары
Технологиялық процестерге Негізгі, қосымша
Қатыстылығы Бірэлементтік, кешенділік
Құрамы Тікелей, жанама
Өнімнің өзіндік құнына қатсыудың Өндірістік, өндірістен тыс
тәсілі
Өндірістік процестің рөлі Өндірістік, өндірістік емес
Мақсатқа сәйкес жұмсау Жоспарлы, жоспарсыз
Жоспарға қатысу мүмкіншілігі Тұрақты, ауыспалы
Өнімнің көлеміне қатысты Күнделікті, бір жолғы
Шығу мерзімділігі Аяқталмаған өнімге кететін
шығындар
Дайын өнімге қатысы Дайын өнім шығындары
Ескерту: кестені автор құрастырған.
Өндіріс шығындарының мәні. Кез келген экономикалық шешімнің негізінде
қойылған сұраққа қайтарылар жауап жатады: біздің мына бір немесе басқа
жобаға (біздің шығынымыз) жұмсағанымыз және жобаны жүзеге асыру нәтижесінде
өз шығынымыздан тысқары алатынымыз (біздің пайдамыз) қандай ара қатынаста
болуы керек?
Кез келген өндірістік бірлік (фирма) өз қызыметінен мүмкіндігінше мол
пайда көргісі келеді. Пайда мөлшері екі фактормен анықталады:
- сұраным мен ұсыным нәтижесінде жинақталынатын тауарлардың немесе
қызметтердің бағаларымен, бұл фактор көбіне – көп экономикалық
конъюнктуралық сыртқы жағдайға тәуелді;
- фирманың өндіріс ресурстарын тиімді пайдалануына байланысты болатын
өндіріс шығындарымен.
Экономикалық көзқарас тұрғысынан фирманың барлық шығындарын: айқын
және айқын емес деп екі топқа бөлуге болады. Ол 1-сызбада көрсетілген.
а) Айқын шығындар – ол өндіріс факторларын және аралық бұйымдарды
жеткізушілерге (сырттан келетін жартылай дайын өнімдер) ақшалай төлемнің
формасын қабылдайтын баламалы шығындар:
1) жұмысшыларға еңбекақы;
2) сатып алынатын немесе жалған алынған: станок, машина, құрал,
ғимарат, құрылыс шығындары мен төлемдері;
3) көлік шығындарына төлеу;
4) комминальдық төлемдер;
5) банктердің, сақтандыру компаниялардың қызметтеріне төлеу;
6) материальдық ресурстарды (шикізат, жартылай дайын өнімдер,
жабтықтағаш бөлшектер) төлеу.
б) Айқын емес шығындар (имплиценттік шығындар) – ол ресурстарды
пайдаланудағы фирманың өзіне қарасты баламалы шығындар яғни ешкімге ештеңе
төлемейтін шығындары.
1) өзіне қатысты ресурстарды тиімді пайдаланған жағдайда ала алатын
немесе “айырылып қалған мүмкіндіктерінің” (алынбай қалған пайдасының)
ақшалай төлемі.
Айқын айырылып қалған мүмкіндіктер шығындарының мөлшері – ол
ресурстарды пайдаланудың барша баламалы тәсілдерінің ең қолайлысынан
түсетін ақшалай түсім. Мысалы, Жоғарғы Оқу Орыны оқытушысы өзінің жұмысын
тастап, “қапшақтап сату бизнесіне” өтті делік, ондай жағдайда ол өз
бизнесінің шығынына өзінің жоғалтқан оқытушылық жалақысына қосуы керек.
Тағы бір мысал келтіруге болады. Кәсіпорын ешкімге ештеңе төлеместен
(сөйтіп экономика жағынан өзінің меншік иесі құқығын жүзеге асыра отырып)
өзіне қарасты ғимаратты пайдаланады делік, бұл ретте ол ғимаратты біреуге
жалға беріп, одан алынатын ақшалай төлем мүмкіндігінен бас тартады. Бұл
шығындар айқын шығын төлем үшін міндетті болып келісім-шартта
көрсетілмеген, сондықтан да ол алынбай қала береді.
Айырылып қалған мүмкіндіктерді еске алу – нарықтық экономиканың
маңызды ерекшелігі;
2) жақсы табыс – кәсіпкерді өзі таңдаған сала қызметіне құлшындыратын
шағын марапат тәрізді.
Айқын (бухгалтерлік) шығындар плюс айқын емес шығындар – бұл
экономикалық шығындар.
Экономикалық шығындар бухгалтерлік шығындарды ғана емес, сонымен бірге
өз ресурстарын аса қолайлы кәсіпкерлік салаға жұмсап, одан алуға болатын
табысты да қамтиды.
Өндіріс шығындарының мөлшерін анықтаудағы экономикалық ыңғайдың мәні
“айырылып қалған мүмкіндіктер шығыны” тұжырымдамасымен беріледі.
Барлық экономикалық шығындар екі үлкен топқа бөлінеді: тұрақты және
айнымалы.
Тұрақты шығындар – ол мөлшері өндіріс көлеміне байланысты емес мынадай
шығындар: рента (өсім), жылжымайтын мүліктерге салынатын салықтар, негізгі
капитал амортизациясы, үй – жайды жалға беру, әкімшілік шығындар, қарыздар
бойынша шығындар.
Фирманың айнымалы шығындары өндіріс көлеміне тікелей байланысты. Оған:
шикізаттың, материалдардың, арзан бағалы және тез тозатын заттардың
шығындары, өндіріс жұмысшыларының еңбекақылары, өндіріс жұмысшыларын
әлеуметтік сақтандыруға аударылған ақша шығындары кіреді.
Өндірістің тұрақты және айнымалы шығындарының қосындысы “өндірістік
шығындардың жиынтығын” құрайды.
Сызба 1 Экономикалық шығындардың құрылымы
Кез келген фирма мейілінше мол жиынтық (жалпы) пайда алуға тырысады,
ал ол пайда біздің қазір ғана көргеніміздей, өндіріс табыстылығының көлемін
дұрыс анықтауға байланысты.
Өнім шығарудың әртүрлі шығын түрлеріне анықтама береміз.
Жалпы шығын – бұл өнімнің бірлігін (партиясын) өндірудегі шығын,
жиынтық шығын. Сан жағынан олар өндіріс факторларының бағасы тауардың осы
мөлшерін өндіру үшін қажет ететін өндірістің осы факторының единицалар
санына көбейткенде тең болады.
Орташа шығындар – ол өндірілген тауардың единицасына есептегендегі
шығындар. Өндірушіге жалпы шығындар мөлшерін емес, орташа шығындар мөлшерін
білген жөн, жалпы шығындар өсуінің тасасында орташа шығындардың төмендеуі
мүмкін.
Тауар өндірудің шығындары негізгі және айналым капиталының
шығындарымен тікелей байланысты.
Бухгалтерлік шығындар – бұл күшіндегі заңға сәйкес өнімнің өзіндік
құнына қатысты айқын шығындар. Бухгалтерлік шығындардың баптары -
өнімдердің өзіндік құндарын құрайтын шығындар баптары болып келеді, оны 3-
кестеден көруге болады.
Кесте 3 Бухгалтерлік шығындар құрылымы
Бухгалтерлік шығындардың баптары Капиталдың шығын түрі
1. Материалдық шығындар Меншікті капитал шығындары
2. Еңбекақыға жұмсалған шығындар
3. Әлеуметтік қажеттіліктерге ақша
аудару
4. Амортизация Меншікті негізгі капитал шығындары
5. Тағы басқа шығындар Меншікті және қарызды айналым
капитал шығындары
Ескерту: автор құрастырған кесте.
а) Материалдың шығындарға мыналардың құндары жатады:
1) кәсіпорындар алған шикізаттардың, материалдардың олар өндірілетін
өнімдердің негізгі компененттері болып саналады;
2) қалыпты технологиялық процесті қамтамасыз ету, буып түю,
сақтау үшін сатып алынатын материалдардың арзан бағалы және тез тозатын
заттардың (республикада оларға: аспаптар, тетіктер, мекеме жабдықтарын және
басқаларын арзан бағалы және тез тозатын заттарға жатқызу үшін үкімет
олардың тұтыну мерзімін және, құндарын белгілейді);
3) сол кәсіпорында монтаждауға немесе одан әрі өңдеуге
жататын, басқа кәсіпорындардан сатып алынған жабдықтау бұйымдары және
жартылай фабрикаттардың;
4) басқа кәсіпорындар атқаратын жұмыстар мен қызыметтердің;
5) сатып алынған отынның және т.б.
б) Еңбекақыға жұмсалған шығындар;
1) іс жүзінде орындалған жұмысқа еңбекақы төлеу;
2) жұмысшыларға заттай төлеу түрінде берілетін өнімдердің
құндары;
3) өнімдік сипаттағы төлемдер (қалыптық жағдайлардан тысқары
жұмыстарға, кәсіптерді қатар атқару, денсаулық үшін қауіпті жағдайлардағы
жұмыстар үшін);
4) демалысқа төлеу және т.б.
в) Заңменен белгіленген нормалар бойынша міндетті ақша аудару -
әлуметтік қажеттілікке ақша аударуға жатады. Жалпы шығын мөлшерінің
еңбекақы төлеуге байланыстылығы анықтайтын әлеуметтік сақтандыру қорына,
зейнетақы қорына (мемлекеттік және мемлекеттік емес, халықты жұмыспен қамту
қорына). Материалдың шығын секілді (I бөлім), еңбекақыға жұмсалатын
шығындар. (II бөлімнің) әлеуметтік қажеттілікке ақша аудару да (III бөлім)
кәсіпорынның меншікті капитал айналымын пайдаланумен байланысты. Төртінші
бөлімде көрсетілген шығындар кәсіпорынның негізгі капиталын пайдаланумен
байланысты.
г) негізгі капиталдың амортизациясы - ол негізгі капиталдың құнын
оның тозуына қарай сол капиталдың көмегімен өндірілетін өнімге көшірілетін
және осы құнды негізгі капиталды одан әрі ұдайы өндіру үшін пайдалану
процесі болып табылады.
Амортизацияның әр жылғы нормасы салық және басқа да міндетті төлемдер
заңда белгіленген.
1.2 Шығындарды шешім қабылдау және жоспарлау үшін жіктеу
Бухгалтерлік басқару есебінің мақсаты басқару шешімдерін, яғни
келешекке арналған шешімдерді қбылдауға қажетті ішкі пайдаланушылар үшін
ақпаратты дайындау болып табылады. Күтілетін шығындар мен кірістер туралы
түрлі мәліметтер ұсынылуы тиіс. Бұл үшін мынадай шығындар бөліп көрсетеді:
- өзгермелі, тұрақты, шартты-тұрақты – өндіріс (сату) көлемінің өзгеру
әсеріне байланысты;
- бағалауда есепке қабылданатын және қабылданбайтын шығындар;
- қайтарымсыз шығындар (өткен кезең шығындары);
- жүктелген шығындар (немесе кәсіпорынның пайдалана алмаған пайдасы);
- жоспарланатын және жоспарланбайтын шығындар;
- өсетін және шекті шығындар мен кірістер.
Өзгермелі шығындар өндіріс көлемі өзгергенде пайда болады, оның
көлеміне тура сайма-сай өзгерді. Олар ұйымның іскерлік белсенділігіне
байланысты өндірістік емес сипатта болады.
Өзгермелі өндірістік шығындар өнімнің өз құнын сипаттайды, өйткені
нарықты (тұтынушының) объектінің құны емес, өнімнің құны мен оны тұтынуға
кететін өзіндік шығындар қызықтырады. Материалдық шығындар, еңбекті өтеу
үшін тікелей шығындар, қосалқы материалдар мен сатылатын жартылай өнімдерге
шыққан шығындар өндірістік өзгермелі шығындарға үлгі болады.
Өндірістік емес шығындарға мыналар жатады:
- Дайын өнімді тұтынушыға тиеу үшін буып-түю, орау шығындары;
- Сатып алушы орнын толтырмайтын көлік шығындары;
- Делдалға тауарды сатқаны үшін комиссиялық сыйақы.
Бұл шығындар тікелей сатылым көлеміне байланысты.
Өндірістік тікелей шығындар іскерлік белсенділікке байланысты емес,
сондықтан оны тұрақты деп атайды. Бұл шығындар – жарнамаға, жалға
төлемдеріне негізгі құрал-жабдықтардың амортизациясына және т.б.
Тұрақты шығындар уақыттың белгілі бір кезеңі ішіндегі өндірістің
(өндірістік қызмет) әр түрлі ауқымы үшін өзгеріссіз қалады.
Жартылай өзгермелі шығындар. Бұған тұрақтылар да, өзгермелі құрамдас
бөліктер де кіреді. Мысалы, материалдық-техникалық қамтамасыз ету
материалдық-техникалық қамтамасыз етуге жоспарланған (тұрақты) шығындардан
тұратын жартылай өзгермелілерден құралады, олар өндіріс көлеміне тікелей
тәуелділікте болатын өзгермелі шығындар мен кез келген өндіріс көлемінде
жүзеге асады.
Шынайы өмірде тек тұрақты немесе өзгермелі шығындарды кезіктіру сирек.
Экономикалық құбылыстар мен олармен байланысты шығындар мәні жөнінен,
едәуір күрделі, сондықтан көптеген жағдайларда шығындар шартты-өзгермелі
(немесе шартты-тұрақты) да құрамдас бөліктері болады. Бұл жағдайда ұйымның
іскерлік белсенділігінің өзгеруі де шығындардың өзгеруімен қоса
жүргізіледі, бірақ өзгермелі шығындарға қарағанда тәуелділік тікелей емес.
Өзгермелі шығындарды бейнелеу үшін Крз шығындарды реттеу коэффициенті
қолданылады.
Крз= ,
(1)
мұнда Трз - шығындардың өсу қарқыны, %;
Тда - іскерлік белсенділіктің өсу қарқыны, %.
Бұл коэффициентті (есепті) тұрақты шығындар үшін де қолдануға болады.
Мысалы, бөлмені жалға алу құны сату көлемі 20% ұлғайғанда өзгермейді. Крз
мұнда:
Крз==0.
Соған орай, егер Крз=0, болса, біз тұрақты шығындармен жұмыс жасаймыз.
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігімен мөлшерлес өсетін сайма-сай
шығындар өзгермелі шығындардың сан түрлілігі болып саналады. Мысалы,
өндіріс көлемі 20% ұғайса, сайма-сай шығындар да сол үйлесімде өседі.
Крз=
Осыған орай, егер Крз=1, шығындар сайма-сай деп саналады.
Өсуі кәсіпорынның іскерлік белсенділігінің өсу қарқынынан қалып қалған
өзгермелі шығындарды біртіндеп кемитін (дегрессиялық) деп айырады.
Крз=
Мысалға, өндіріс көлемі 20% ұлғайса, шығындар 10% көбейеді, яғни
0Крз1 болғанда шығындар дегрессивті деп саналады.
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігінен шапшаң өсетін шығындар
прогресиивті шығындар деп аталады, мысалы, өндіріс көлемі 20% өскенде және
өндіріс шығындарының өсуі - 40%.
Крз=.
Крз1 мәнінде шығындар прогресиивті болып табылады.
Шығындарды өзгермелі және тұрақты құрамдастар негізінде, жоғарыда
көрсетілгендей, ұйымның іскерлік белсенділігі деңгейін өзгертуге байланысты
тәртібі жатады. Осындай бөлу негізінде шығындар, пайда мен өндіріс көлемі
арақатынасының талдауы орындалады. Мұндайда өндіріс көлемі өндірістік
қуаттың көрсеткіші ретінде, яғни өндірістік ресурстардың бар көлеміндегі
өндірістің шекті көлемімен сипатталады. Өндірістік қуатты төрт түрге
бөледі: теориялық (немесе ойдағыдай), тәжірибелік, қалыпта және нормативті.
Теориялық қуат – егер барлық машиналар мен жабдықтар тоқтамастан
іркіліссіз ұтымды режимде жұмыс жасаса; бөлімше немесе тұтастай жете алатын
ең көп шамада өнім шығару; өндірістің ең мол мүмкіндікті деңгейін анықтау
үшін қажет.
Тәжірибелік қуат – қалыпты жұмыстың іркілістерін (құрал-аспапты
ауыстыру, жөндеу қызмет көрсету үшін машиналардың іркілісі, жұмысшылар үшін
үзілісте) шегеретін теориялық қуат. Тәжірибелік қуат теориялық сияқты,
ұйымдарда сирек қолданылады, өйткені олар негізгі жабдықты жөндеуде немесе
нарықтық жағдаятты (конъюнктураны) жандандырғанда ғана қолданылатын қосымша
жабдық. Осыдан кейін ұйым көбіне қалыпты қуатқа бейімделеді.
Қалыпты қуат – күтілетін сатылым талаптарын қанағаттандыру үшін
қажетті өндірістік қуаттың орташа жылдық деңгейі. Бұл шама іскерлік
белсенділіктің маусымдық ауытқуларымен нақтыланады.
Нормативтік қуат – ұйым шығара алатын көлемі емес, шығаруы ықтимал
өнім көлемінің шынайы мөлшері. Шығындар тәртібін зерттегенде біз ұйымның
нақ қалыпты өндірістік қуатына сүйенеміз.
Сондай-ақ пайданы бағалағанда немесе өзіндік құнды қалыптастырғанда
есепке алынатын және алынбайтын шығындарды ажыратады.
Шаруашылық қызметі процесінде әрбір кәсіпорын кіріс түрінде қолма-қол
ақша өсімін алу үшін өткізу көлемін ұлғайтуға тырысады. Болашақта ақшалай
қолда бар түсімнің ең көп шамасын қамтамасыз ету мақсатымен кәсіпорынның
басқару құрамы кірістер мен шығындардың белгілі бір тәртібін қолдануы тиіс.
Қысқа мерзімді шешімдер үшін шамасы қабылданатын шешімге байланысты
шығындар мен кірістер туралы мәліметтер маңызды болады, сондықтан олар
шамасы қаралатын, баламаға (альтернативаға) байланысты, қолма-қол ақшаның
өсу болашағы туралы анық түсінік береді. Қолма-қол ақшаның өсу қозғалысын
айқындайтын шығындар мен кірістер орынды (релевантты) (есепке алынатын) деп
аталады. Бір баламаны екіншісінен айыратын шығындар көбіне басқару есебінде
орынды (релеватты) деп аталады. Шамасы қабылданатын шешімдерден байланысты
емес шығындар релевантсыз (орынсыз).
Қайтарылмайтын шығындар (өткен кезең шығындары) – бұрын қабылданған
шешім нәтижесінде пайда болған, өткен кезеңнің шығындары және оларды
болашақта жаңа басқарушешімдерімен өзгерту мүмкін емес. Шешім қабылдаған
кезде қайтарылмайтын шығындар мен есепке алынбайтын шығындар түсінігін
айыра білу керек.
Жүктелген мойынға артылған шығындар тек басқару есебінде ғана болады.
Қаржылық есеп бухгалтері қайсыбір шығындарды елестете алмайды, өйткені ол
құжаттық негізделу принципін қатаң сақтайды.
Жүктелген (оларды басқаша болжанған, баламалы деп те атайды) шығындар
– бұл шешім қабылдағанда алдын ала қарастыру қажетті шығындар, бірақ
олардың болашақта болмауы да мүмкін. Мойынға жүктелген шығындар жайлы сөз
ресурстар шектелген жағдайда ғана болады, егер ресурстар шектелмесе, онда
есептелінетін шығындар нөлге тең.
Жүктелген шығындар таңдау жолы іс-қимылдың баламалы бағамының бірі
екіншісінен бас тартуды талап еткенде, жоғалған немесе құрбан етуге тура
келген мүмкіндікті сипаттайды.
Шығындардың бұл категориясы ресурстар шектелген жағдайда ғана
қолданылады, келтірілген мысалда – өндірістік қуаттың толық іске қосылған
кезінде екенін есте ұстаған дұрыс. Егер кәсіпорын жете жұмыс істемей және
бос тұрып қалса, есептелінетін шығындар жайлы сөз болмас еді.
Жоспарланатын шығындар – мөлшерлеу, норматив, лимиттеу және смета
негізінде белгілі бір өндіріс көлеміне есептелген шығындар. Олар өнімнің
жоспарлы өзіндік құнына жатады.
Жоспарланбайтындар – қосымша, жоспарлы өзіндік құн шегінен шығатын,
нормативтен тыс шығындар, яғни нақты шығындар. Олар өнімнің нақты өзіндік
құнына ғана әсер етеді.
Өсетін және шекті шығындар мен табыстар – өнімнің қосымша партиясын
дайындау мен сату нәтижесінде пайда болған қосымша шығындар. Бұларға
тұрақты шығындар кіруі де, кімеуі де мүмкін. Егер тұрақты шығындар
қабылданған шешімдер негізінде өзгерсе, онда олардың өсуі өсетін шығындар
нөлге тең болады. Бұл әдісті басқару есебінде табыстарға да қолдануға
болады 4-кестеде көрсетілген.
Жаңа өткізу нарығын игеру көзделген. Өткізудің қосымша көлемі 100
бірлікті құрауы тиіс, өткізу бағасы өзгеріссіз қалады. Өзгермелі шығындар
шамасы тауар бірлігі үшін 800 теңгені құрайды. Сондықтан мынадай %-ке
ұлғайту қарастырылған:
- Жарнамаға шығындар – 30;
- Жаңа сауда бөлмелері үшін жал төлемі – 20;
- Іссапарлық шығындар – 10;
- Жиынтық өзгермелі шығын – 20.
Өсетін шығындар (табыстар) есебі мына кестеде көрсетілген.
Кесте-4 Өсетін шығындар (табыстар)
мың теңге
Шығын (табыс) баптары Ағымдағы ЖорамалданатӨсетін
шығындар ын шығындар шығындар
(табыстар)(табыстар) (табыстар)
1 2 3 4
Өткізуден түскен түсім (табыс) 500 600 100
Шығындар, барлығы 205,8 241,96 36,16
Кесте 4 жалғасы
1 2 3 4
Оның ішінде:
Жарнамаға 60,0 78,0 18,0
Қызметкерлер құрамын ұстауға 40,0 40,0 -
Іссапарлық 30,0 33,0 3,0
Жал төлемі 75,0 90,0 15,0
Жиынтық өзгермелі шығындар 0,8 0,96 0,16
Ескерту: автор құрастырған кесте.
Бұл кестеден көрінетіні, нарықтың жаңа сегментін жасау 36,16 мың
теңге өсетін шығындарға әкеледі, өсетін табыс 100 мың теңгені құрайды.
Осылайша, егер түсім нарықты игеру шығынынан езірек өссе, онда кәсіпорын
нарықтың біраз бөлігін иемденді деп тұжырым жасауға болады, егер керісінше
болса, бұл – кәсіпорын бәсекеге қабілеттілігін жоғалтты деген сөз.
Шекті шығындар мен табыс-өнім брлігіне шаққандағы қосымша шығындар мен
табыстар. Біздің мысалымызда шекті шығындар 36 160:100=361,1 теңгені, ал
шекті табыстар 100 000:100=1000 теңгені құрайды.
Басқарушылық есептің жүйесінде ақпаратты мүдделі тұлғаларға дұрыс
шешім қабылдау үшін кәсіпорын ішінде әзірлеп ұсынады. Әдетте шешім
келешектегі оқиғаларға қатысты болғандықтан, деректерді алу (жинау)
жүйесінде көп назар аударылатын болжалды шығындар мен болашақтағы табыстар
туралы толық ақпарат аса қажет. Егер өткен шақтағы және болжанған шығындар
мен табыстар бірдей болатын болса, онда шешім қабылдау үшін пайдалы ақпарат
алуға болады.
Шешім қабылдау және жоспарлау барысында қолданысқа таңдап алынған
баламалы нұсқаларды егжей-тегжейлі талдау үшін шығындар мен табыстардың
сипаттамасы толық болуы керек. Сондықтан шығындар мен табыстарды
жүйелендірудің (жүйеге келтіретін) мынадай мақсатқа лайықты схемасы
беріледі:
- Өзгермелі, тұрақты;
- Бағалау есебіне қабылданатын және қабылданбайтын алдағы кезең
шығындары;
- Қайтарылмайтын шығындар және аяқталған кезең шығындары;
- Жүктелген шығындар (вмененные затраты);
- Инкременттік және маржиналдық шығындар;
- Маржиналдық табыс;
- Жоспарланған және жоспарланбаған шығындар;
- Релеванттық және релеванттық емес шығындар;
- Өндіріс көлеміне қатысты шығын динамикасы.
1. Өзгермеліге сомасы өндіріс көлеміне байланысты тікелей өзгеретін
шығын жатады, яғни ол кәсіпорынның іскер белсенділік деңгейіне
тәуелді. Бұл – шикізат және негізгі материал шығындары, негізгі
өндіріс жұмысшыларының еңбекақысы. Өнім бірлігінің шығыны – тұрақты
шама.
2. Тұрақтыға мөлшері (шамасы) өндіріс көлемінің өзгеруіне, яғни
кәсіпорынның іскер белсенділігінің деңгейіне тәуелді болмайтын
шығындар жатады. Мұндай шығындарға үй-ғимараттарды күтіп ұстау,
амортизация, жарнама, басқару қызметкерлерінің еңбекақысы және т.б.
шығындарды жатқызуға болады. Өнім бірлігіне есептелген тұрақты
шығын өндіріс көлеміне қарай өзгереді – өндіріс көлемі
ұлғайтылғанда (кемітілгенде) кемиді (артады).
Өзгермелі және тұрақты шығындарға нақты шектеу қою, іс жүзінде мүлдем
мүмкін емес, өйткені олардың кейбіреуі жартылай тұрақты немесе жартылай
өзгермелі болады. Сондықтан олар шартты – тұрақты немесе шартты-өзгермелі
деп жиі аталады.
Шығындарды тұрақты және өзгермелі деп бөлу өндіріс көлемінің сыни
есебі, пайдалылықты талдау, пайдалылығы, бәсекеге жарамдылығы, шығарылған
өнімнің ассортименті негізінде болады.
3. Бағалау есебіне қабылданатын және қабылданбайтын алдағы кезең
шығындары.
Белгілі бір шешімді әзірлеуде бұл мәселеге шығындар мен табыстардың
қандай қатысы барын, яғни есепке не алатынын, не алынбайтынын анықтап алу
қажет.
Есепке алынған шығындар мен табыстар – бұл шешім қабылдауға әсерін
тигізген алдағы кезеңнің шығындары мен табыстары, ал есепке алынбағаны –
қабылданған шешімге қатысты болмайды.
4. Қайтарылмайтын шығындар немесе аяқталған кезең шығындары. Бұл
шығындар – қандай да бір шешімдердің пайдасы үшін болатын түйін
(таңдау, байлам) осы шығынның сомасына ешқандай әсерін тигізе
алмайтын, сатып алынған ресурстардың құнын білдіреді. Ол бұрын
қабылданған шешімнің нәтижесінде пайда болады және келешекте
пайдаланатын шешімдер оны өзгерте алмайды. Талап етілмей (сол
күйінше) қалған 100 мың теңге сомасындағы шикізат шығыны
қайтарылмайтын шығынның үлгісі бола алады.
5. Жүктелген шығындар (вмененные затраты). Бұл шығындар – басқасынан
бас тартуды талап ететін әлдебір баламалы әрекет (қолданыстық)
бағымының (курсының) түйінін (таңдау, байлам) құрбан етілуі немесе
жоғалуы мүмкін сипатын білдіреді. Жүктелген шығындар ұғымы тек
ресурстар шектеулі болған жағдайда ғана қолданылады. Ресурстар
шектеулі болмайтын жерде бірдемені құрбан етудің қажеті болмайды.
Мысалы. Кәсіпорынның әзірленуі 200 сағат өңдеуді талап ететін арнайы
бөлшектердің бірқатар партияларын өндіруге келісімшарт бекітуге мүмкіндігі
бар.
Осы әдетте құрал-сайман 100 мың теңге табыс түсіретін бөлшектерді
өңдеп, толық күшінде жұмыс істеп тұр. Келісімшартты бекітуде бұрын
өндірілген бөлшектердің шығарылымын кеміту мен шығынды 300 мың теңгеге
арттыруға талап қойылады.
Егер кәсіпорын бұл келісімшартқа отыратын болса, онда ол 100 мың теңге
табысқа зиян келтіреді. Бұл сома жүктелген шығындар болып табылады және
шығынның бір бөлігі ретінде ескеруі керек, ал аз уақыттың ішінде пайда
түсіруге қабілетті келісімшарттың жалпы сомасы жоқ дегенде 400 мың теңгені
(300+100) құрауы керек.
6. Инкрементті және маржиналдық шығындар мен табыстар. Инкрементті
шығындар мен табыстар қосымша болып табылады және өнім
бірліктерінің қандай да бір қосымша топтарына дайындау және сату
нәтижесінде пайда болады. Ол көп жағынан маржиналдық шығындар мен
табыстарға ұқсас. Олардың арасындағы негізгі айырмашылық – соңғысы
өнім бірлігінің қосымша шығындары мен табыстарын білдірсе,
алдыңғысы өз мәніде қосымша шығын болып, өнім бірлігінің тұтас
тобын өндіру көлемін ұлғайтудың нәтижесі болып табылады.
7. Маржиналдық табыстар – бұл өнімді сатудан түскен түсім мен
өзгермелі шығындар бойынша есептелген оның толық емес өзіндік
құндары арасындағы айырмашылық. Маржиналдық табыстың құрамына
кәсіпорынның табысы мен тұрақты шығыны кіреді. Маржиналдық табыстан
тұрақты шығынды шегеріп тастағаннан кейін операциялық пайданың
көрсеткіші қалыптасады.
8. Жоспарлы – бұл нормативтерге, лимиттерге сәйкес өндірістің белгілі
бір көлеміне есептелген шығындар. Ол өнімнің жоспарлы өзіндік
құнына қосылады.
9. Жоспарланбаған – өнімнің өзіндік құнында көрсетілетін шығындар.
10. Релеванттық және релеванттық емес шығындар – оңтайлы басқару
шешімін іріктеуде назарға алынатын шығындар. Мұндай талдауда тек
шамасы осы немесе басқа шешімдерге байланысты шығындар ғана
ескеріледі. Мұндай шығындар релеванттық деп аталады, яғни елеулі
немесе маңызды деп саналады. Шамасы қабылданған шешімге тәуелді
болмайтын шығын релеванттық емес(иррелевантты) және нұсқаларды
бағалау барысында ескерілмейді.
Релеванттық, әдетте, өзгермелі шығындар болса, ал иррелевантты –
тұрақты. Алайда, өзгермелі шығындар иррелевантты ретінде болатын жағдайлар
да болуы мүмкін.
Сонымен, тұрақты шығындар релеванттық сипатта, яғни қабылданған
шешімге байланысты болуы мүмкін.
Шығындарды релеванттық және релеванттық емес деп бөлудің негізінде
мына аспектілер талданады:
- Әлдеқайда төменгі баға бойынша қосымша тапсырысты қабылдаудың
мақсатқа лайықтылығы;
- сатып алу әлде өндіру жағдайы;
- Шектеу (лимит) факторлары бар кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы;
- Өндірістің зиян шектіруші элементін (немесе басқаны) таратудың
мақсатқа лайықтылығы.
11. Өндіріс көлеміне қатысты шығын динамикасы. Дұрыс шешім қабылдау
үшін өндіріс көлеміне қарай шығындардың қалай өзгеретінін білу аса
маңызды.
Егер кәсіпорын ауар, қызмет өндірудің көлемін елеулі көтеретін болса,
онда тауарларды көптеп өндіруге қажетті ресурстардың да саны артуы керек,
ал өндіріс көлемін ұлғайту шығынның өсуіне әкеледі. Алайда, көптеген
жағдайларда проценттік өсуде өндіріс көлемінің тиісті өсуіне қарағанда
шығын аз болады. Бұл қалай болатынын түсіну үшін тұрақты және өзгермелі
шығындар ұғымына үңілеміз. Өзгермелі шығындарға жалпы сомасы өндіріс
көлемінің өзгерісіне тікелей үйлесімді (пропорционал) өзгеретін өндіріс
шығындары жатады. Мәселен, егер шығарылым 10%-ке артатын болса, өндірістің
өзгермелі шығынының жалпы сомасы да 10%-ке өседі.
Тұрақты шығындар – жалпы сомасы өндіріс көлемі өзгерсе де өзгеріссіз
қалатын белгілі бір кезеңдегі шығынның бір бөлігі. Үй-жайларды жалдау
ақысы, қызмет көрсетуші қызметкердің еңбекақысы және уақыт өткен сайын өсуі
мүмкін, бірақ өндіріс көлемінің өзгерісіне тікелей үйлесімді өзгермейтін
басқа да шығындар тұрақты шығынның үлгілері бола алады. Залалсыздықты
талдаудың тағы бір мәселесі – дайын өнімдердің өзіндік құндарына қосылатын
барлық шығындарды іс жүзінде тұрақтыға немесе өзгермеліге нақты бөлу мүмкін
емес. Шығынның бір бөлігі жартылай өзгермелі немесе жартылай тұрақты
сипатында болады, ал олардың кейбіреуі белгілі бір жағдайда өздерін тұрақты
шығындар басқа кезде – өзгермелі ретінде көрсетіледі.
Ішінара өзгермелі шығындар аралас тұрақты және өзгермелі шығынды
білдіреді. Ішінара өзгермелі шығынның жалпы сомасы өзгермелі шығын сияқты
өзгереді, яғни өндіріс көлемінің өзгерісіне сәйкес болады, бірақ тікелей
үйлесімді болмайды.
Тұрақты бөлігінде – телефонды пайдаланғаны үшін абоненттік төлем
кіретін, ал өзгермелі бөлігінде – халықаралық байланыстың (сөйлесудің)
ақысы алынатын телефонды пайдаланудың төлемақысы ішінара өзгермелі шығынның
үлгісі бола алады.
Шығынды тұрақтыға және өзгермеліге шектеу, әдетте, өндіріс көлемінің
өзгерісі кезінде жиынтық шығындардың өзгерісімен анықталады.
Былай, өндіріске қатысты пайдаланылған негізгі өндірістік материалдар
өзгермелі шығын ретінде қарастырылады, өйткені өндіріс көлемінің ұлғаюымен
қатар негізгі өндірістік материалдардың шығыны үйлесімділігін бұзбай
өзгереді. Шаруашылық қызметтің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz