Кірістер аудитінің бағдарламасы
М А З М Ұ Н Ы
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1 КІРІСТЕР ЖӘНЕ ШЫҒЫСТАР ЕСЕБІН ЖҮРГІЗУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1. Кірістер және шығыстар есебінің түсінігі, мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... ...16
2. Кірістерді және шығыстарды жіктеу және кіріс, шығыстар аудитінің
әдістемелік тәсілдері...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..23
1. КЕДЕН СЕРВИС ЖШС-нің КІРІСТЕР ЖӘНЕ ШЫҒЫСТАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Кәсіпорынның негізгі және негізгі емес қызметтен алынатын кірістер
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.2 Кәсіпорындағы шығындардың есебін
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..39
2.3 Кәсіпорынның қорытынды пайда (қорытынды залал)
есебі ... ... ... ... ... ... ...48
3 КӘСІПОРЫННЫҢ КІРІСТЕР ЖӘНЕ ШЫҒЫСТАР ЕСЕБІ МЕН АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ
3.1 Кірістер аудитінің бағдарламасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.2 Кәсіпорынның пайдасымен рентабельділігінің
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...62
3.2 КЕДЕН СЕРВИС ЖШС-нің кіріс мен шығындар есебін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 72
ҚОСЫМШАЛАР
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы.-Алматы: Қазақстан, 1998 ж.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі.-Алматы: Қазақстан, 1194
ж.
3. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы. Қазақстан
Республикасының 2009 жылғы 27 ақпандағы № 234 Заңы
4. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы.
Қазақстан Республикасы Салық кодексі, 2011 жылғы 10 желтоқсандағы 99-
IV Заңы
5. Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі. Қазақстан Республикасының
2009 жылғы 15 мамырдағы № 251 Заңы
6. Акционерлік қоғамдар туралы. Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 13
мамырының № 415 Заңы
7. Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер
туралы. Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 22 сәуірдегі № 220 Заңы
8. Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары.- Алматы Корпорация
КАРАНА-ЮСАНД, 2009 ж.
9. Қаржылық есептіліктің Ұлттық №1 және №2 стандарттары. Қазақстан
Республикасы Қаржы министрінің 2009 жылғы 21 маусымдағы № 217 бұйрығы
10. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарын бекіту туралы. Қазақстан
Республикасы Қаржы министрінің 2009 жылғы 23 мамырдағы № 185 бұйрығы
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
1. ЖШС-Жауапкершілігі шектеулі серіктестік
2. АҚ- акционерлік қоғам
3. ҚҚС-Қосылған құн салығы
4.ТС-толық серіктестік
5.ҚЕХС-Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары
6.ЖЗҚ-Жинақтаушы зейнетақы қоры
7.ЖЖТ-Жылдық жиынтық кіріс
8.КТС-Корпоративтік кіріс салығы
9.МЕА-Материалдық емес активтер
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Экономиканың нарықтық жолмен даму барысында
кәсіпорын қызметiнiң қаржылық мәселелерi күшейе түсуде. Осыған сәйкес
кәсіпорындар мен ұйымдар басшылығының ерекше көңiлi бухгалтерлiк есептiң
ұйымдастырылуына мән берiлiп отыр. Әсiресе, елiмiзде халықаралық стандартқа
сәйкес жаңа бухгалтерлiк есеп стандартының енгiзiлуi ел экономи-касының
дамуына оң әсерiн тигiзуде. Бұл елiмiздiң қазiргi даму кезеңiнде, оның
шетел инвесторларымен қарым-қатынастарының нығаю кезеңiнде маңызды болып
саналады.
Бүгiнгi таңдағы ауқымды өзгерiстер кезеңi қоғам өмiрiнiң барлық саласын
жан-жақты қамтуда. Сол себептi қалыптасқан құрылымды мүлдем жаңартып,
экономикалық-әлеуметтiк және рухани дамуға жол ашатын демократиялық қоғам
құруға сай экономикамызда нарықтық қатынастарға бет бұрды. Осы негiзде
әлеуметтiк, күрделi мәселелердi шешу – бүгiнгi күннiң басты талаптарының
бiрi болып саналады. Әсiресе, соңғы жылдары экономика iлiмiнде түбiрлi
өзгерiстер орын алуда. Мұның өзi қоғамдық және өндiрiстiк қатынастарда
болып жатқан жаңа құбылыстар мен процестерге тiкелей байланысты. Сонымен
қатар Қазақстан Республикасының нарықтық қатынасқа өтуі барысында нарықтық
қатынас заңдарына сәйкес өнiмдi кәсіпорын кірісын анықтау өте маңызды орын
алады.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің
орнықтылығының негізі оның кірістылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын
еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен өнімді
өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің қаржы
ресурстары жағдайын көрсетеді.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен өзгеше
іс-әрекеттері талап етеді. Ол зауыт қоймалары мен ашық алаңдарда,
материалдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тот басып жатуына,
яғни миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере
алмайды. Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа кіріс әкелу үшін осы
қорларды қозғалысқа келтіреді. Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс
істеу келмеске кетті.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың
шаруашылықты жүргізу субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығай-тып,
олардың көптеген өндірістік пен қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол
мүмкіншілік алды. Атап айтқанда, ішкі және сыртқа рынокта білікті серікті
таңдауға қол жетті. Өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі
көбінесе осыған байланысты болды. Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғары жақтың жөн
сілтеуімен емес, контрагентті қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады.
Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл және қатесіз таңдауымен
нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және дұрыс бағдар тауып,
оны ұстануына қарай жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады.
Сайып келгенде, зерттелінген мәселенің ғылыми және іс-тәжірибелік
маңызы зор бастамалардың бірі екенін айта аламыз.
Тақырыптық зерттелу дәрежесі. Әлемдегі көптеген экономист ғалым-дардың
еңбектерінде кіріс тақырыбы, оның маңыздылығы, кәсіпорынның дамуындағы
рөлі, экономикадағы алатын орны кең және терең зерттелген. Сонымен бірге
тәжірибеде теориялық жағынан қамтылған және Батыс елдердің үлкен
тәжірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер жарияланып жүр. Мемлекеттің
экономикалық саласын, кәсіпорын кірісын тиімді пайдалану мен жетілдіру
мәселелерін зерттеуге өз еңбектерін арнап, сол арқылы экономика ғылымына
айтарлықтай үлес қосқан төмендегідей экономика саласындағы оқымысты-
ғалымдардың классикалық және қазіргі уақыттағы еңбектерінде көрсетілген
тұжырымдамаларын айтуға болады. Олар қазақстандық В.К.Радостовец,
С.С.Сатыбалдин, К.Ш.Дюсембаев, К.К.Кеулімжаев, М.С.Ержанов,
Ф.С.Сейдахметова, А.Байдақов, Э.Нұрсеитов, К.Т.Тайғашинова, Ж.Н.Айтжанова,
Р.Е.Джаншанло, М.У.Жандаулетова және тағы басқалар.
Аталмыш тақырып шетелдік әдебиеттерде терең зерттелген. Ф. Вуд,
Э.С.Хендриксен, М. Ф. Ван Бреда, М.Р. Мэтьюс, М.X.Б. Перера, Б.Нидлз,
Д.Миддлтон, Н.Г. Волков, Г.Мюллер, Ж.Ришар, А.Д.Шеремет, В.В.Ковалев,
П.С.Безрукий, Е.Н. Домбровская, Р.Г. Каспина, А.С. Логинов, Л.И. Куликов,
М.И. Кутер, В.Д. Новодворский, В.Ф. Палий, Е.В. Самойлов, Я.В. Соколов,
А.К.Гоголев, Е.А.Мизиковский, Н.А.Прокофьева, Р.С.Ушаков, Е.Стоянова,
Д.А.Ендовицкий,М.В.Новикова, О.В.Ефимова, А.В.Суворов, В.М.Родионова,
С.А.Николаева, Г.А.Шакирова, Е.Ф.Никитская және басқалардың еңбек-терінде
қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасындағы
кәсіпорындарда жүргізілетін бухгалтерлік есепті заңдық негіздерге сүйене
отырып ұйымдастыру тәртібін жетілдіру.
Осыған орай, КЕДЕН СЕРВИС Жауапкершілігі шектеулі серіктестігінде
кіріс және шығыстар есебін жүзеге асырудың ақпараттық базасы зерттеудің
объектісіне алынған.
КЕДЕН СЕРВИС Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестігі Қазақстан Респуб-
ликасының Азаматтық Кодексі, Қазақстан Республикасының Жауапкершілігі
шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы Заңы және
басқада заңдарға сәйкес құрылған. Серіктестік құрамында 50 адамы бар жылдық
орташа активтік көрсеткіші алпыс мың есептік көрсеткіштен кем емес шағын
кәсіпкерлік субъекті болып табылады. Серіктестік Қазақстан Республикасының
Әділет Министрлігінде заңды тұлға ретінде тіркелген (2006 ж. 17 ақпанда
берілген №1792-1901-ЖШС куәлігі) Серіктестік ойын және шоу бизнесімен
айналысуға құқысыз.
Серіктестіктің өзінің жеке балансы, банк мекемелерінде, басқада несие
қаржы мекемелерінде есеп шоттары, дөңгелек мөрі, фирмалық бланкісі бар.
Кәсіпорынның жеке меншік құқығындағы оқшауланған мүлкі бар және сол
мүлкімен өз міндеттемелері бойынша жауап береді, сотта талап етуші және
жауапкер бола алады. Өзінің даму мүддесі үшін және басқа да шаруашылық
субъектілермен қарым-қатынас жасау үшін серіктестік басқа заңды және жеке
тұлғалармен келісім-шарт жасай алады.
Серіктестіктің атауы: Мемлекеттік тілде КЕДЕН СЕРВИС жауапкершілігі
шектеулі серіктестігі. Орыс тілде Товарищество с ограниченной
ответственностью КЕДЕН СЕРВИС. Кәсіпорынның мекен жайы: ҚР Қызылорда
қаласы, Бөкейхан көшесі 30 үй.
Кәсіпорын өз қызметін жүзеге асыру барысында ҚР Конституциясын және
басқа заң актілерін, Қазақстан Республикасының Жауапкершілігі шектеулі
және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы Заңын, сонымен бірге
өз Жарғысын басшылыққа алады. Серіктестік біріккен кәсіпорындар құруға сол
сияқты Қазақстан Республикасы аумағында және шет елдерде құрылымдық
бөлімшелер құруға құқықты [3] .
Кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымына келетін болсақ, оның:
жоғарғы органы-құрылтайшысы, Атқарушы органы-директор болып табылады.
Құрылтайшының құзырына мыналар жатады:
- серіктестіктің жарғысын өзгерту, жарғы капиталының мөлшерін
белгілеу;
- серіктестіктің атқарушы органын құру және оның құзырын
уақытынан бұрын тоқтату;
- серіктестіктің қадағалау кеңесі мен тексеру комиссиясын
сайлау және құзыретін уақытынан бұрын тоқтату сол сияқты
есептермен серіктестіктің тексеру комиссиясының
қорытындысын бекіту;
- жылдық қаржылық есебін бекіту және таза пайданы бөлу;
- серіктестіктің ішкі қызметтерін реттейтін құжаттарды
қабылдау және оның процедураларын, ішкі ережені бекіту;
- серіктестіктің басқа шаруашылық серіктестіктеріне қатысуын,
сол сияқты коммерциялық емес ұйымдарға қатынасын шешу;
- серіктестікті тарату мен қайта құрылуы туралы шешу.
Серіктестіктің атқарушысы болып серіктестікке қатысушы ретіндегі
директор болып табылады. Директор құрылтайшының құзыретіндегі істерден
басқа барлық қызмет мәселелерін шешеді және құрылтайшыға есеп береді, оның
шешімдерінің орындалуын ұйымдастырады. Директор серіктестіктің
құрылтайшысынан берілген құзырет шегінде әрекет етеді және серіктестік
қызметтері үшін міндеттемелерге ие болады.
Серіктестіктің қызмет мақсаты Қазақстан Республикасының серіктес-тікке
қатысушылардың мүдделері үшін шаруашылық, кәсіпкерлік қызмет-терін
біріктіре отырып жүзеге асыру болып табылады.
Серіктестік өз мақсаттарына сәйкес өз қызмет түрлерін мынадай
бағыттарда жүзеге асырады:
құқық, мұнай, экономика, компьютер, медицина
-Полиграфиялық қызметтері
-ІТ-ттехнологиялық қызмет көрсету
-Құқық қызметі
-Көліктік-экспедиторлық қызмет ету жүк тасымалы
-Сауда-саттық, делдалдық қызмет көрсету
-Кадрлар дайындау облысында қызмет көрсету, курстарын ашу
Бұл тізім заң актілерімен белгіленген, басқа да қызмет түрлерін
серіктестік берілген лицензия жүзінде жүзеге асыра алады.
Осыған қарап біден кәсіпорын мүлік жағдайына оң немсе теріс деп баға
беруге болмайды, ол үшін активтердің ішкі құрылымын қарастыру керек.
КЕДЕН СЕРВИС жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің технико-
экономикалық көрсеткіштерін талдайтын болсақ, онда біз 2011 жылдың біршама
негізгі көрсеткіштері 2010 жылмен салыстырғанда кемігенін байқаймыз (А
қосымшасы).
Атап айтқанда, өнімді (қызмет көрсету мен жұмыс) сатудан түскен кіріс
2010 жылы 136657440 теңгені құраса, сол көрсеткіш 2011 жылы 97941594
теңгені құрап, 38715846 теңгеге азайған. Өнімді (қызмет көрсету мен жұмыс)
сатуға жұмсалған шығын да көрсетілген жылдар бойынша тиісінше 38715846
теңгеге азайған. Кәсіпорынның жиынтық кірісы да 2010 жылы 349422715 теңгені
құрап, 2011 жылы 28080911 теңгені құрап 6861804 жиынтық кіріс азайған.
Қысқа мерзімді актив ішінде қатты өзгеріске түсіп отырған баптар қысқа
мерзімді дебиторлық берешек пен Тауарлы материалдық қорлар. Тауарлы
материалдық қорлардың үлесі аса қатты жоғарламасада, абсолютті көлемі 2
еседей өскен. Тауарлы материалдық құндылықтардың былай жоғарлауы кәсіпорын
қызметінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін жағымды факторы деп атауға
болады, бірақ Тауарлы материалдық құндылықтардың өсуі айналымдылықтын
бәсеңдеуіне әкелмеуі тиіс. Яғни кәсіпорын Тауарлы материалдық қорлар
құрамында қолданыссыз жатып қалуы мүмкін қорлардың болмауы қадағалауы
тиіс.
Дебиторлық берешектердің абсолютті де үлестік те салмағы күрт өсіп
отыр. Егер 2009 жылы дебиторлық берешек кәсіпорында болмаса (балансы теріс
таңбамен берілгендікпен, ол кредиторлық берешекке жатады) 2010 жылы
берешектер көлемі 34 млн-ға жетіп отыр. Бұл да кәсіпорын үшін оңтайлы
жағдай емес. Өйткені кәсіпорын қаражаты өз қолында емес айналымнан шығып
отыр. Тағы бір қауіпті жағы бұл берешектердің ішгінде күмәнді немесе
үмітсіз берешектер болу мүмкіндігі.
Салықтық активтер қарастырып отырған жылдарда төмендеуі, яғни
кәсіпорын алдын ала төлеу көлемін азайтып отыр. Бірақ 2010 жылы киінге
қалдырылған салықтық активтер пайда болған. Материалдық емес активтердің
2010 жылы болмауы өткен жылғы баланста тұрған активтердің пайдалы қызмет
мерзімі біткендіктен есептен шығарылуы мен түсіндіріледі.
Кәсіпорын активтерін құралу көздері әр түрлі болуы мүмкін: меншікті
немесе заемдық. Сондықтан, талдау барысында кәсіпорынның активтер құралымен
ғана танысып қоймай, олардың қандай көздерден құралғаның қарастырудың да
маңызы зор. Активтер құралу көздері баланстың пассив жағында беріледі.
Зерттеліп отырған кәсіпорын бойынша құралу көздерінің құрамы берілген.
Мәліметтер бойынша активтерді қалыптастырудың негізгі көзі ретінде
меншікті капиталды айтуға болады. Себебі оның абсолютті және қатынасты
өсімі байқалады. Абсолютті мөлшермен алғанда 1160,9 % -ға немесе 3274
теңгеге өсті. Өз кезегінде қысқа мерзімді міндеттемелер 24,37 %-ға
өскенімен басқа да міндетті төлемдер бойынша міндеттемелер төмендегені
байқалады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: бухгалтерлік есепте кіріс есебін
ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік ережесін анықтап, оның
экономикалық категория ретінде мазмұнын, мақсатын және мүдделі міндет-терін
ашу үшін әдебиет көздерін зерттеу және мәліметтер мен деректерді,
заңнамаларды елеу негізінде, кіріс және шығыстар есебін жетілдіру бойынша
ұсыныстар жасау.
Қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
-кіріс және шығыстар есебінің түсінігі, мәні мен маңызы зерттелді;
-кірісдың және шығыстардың жіктелуі қарастырылды;
-кірістің абсолютті көрсеткіштері жүйеленді;
-КЕДЕН СЕРВИС ЖШС қызметінің экономикалық-ұйымдастыру сипаты
берілді;
- кәсіпорынның негізгі қызметтен түскен кіріс есебі қарастырылды;
- кәсіпорынның пайдасымен рентабельділігінің есебі ұйымдастырылды;
-кіріс аудитінің бағдарламасы жасалды;
-кәсіпорынның кіріс және шығыстар есебі мен аудиті жетілдіру жолдары
ұсынылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы: отандық және шетелдік авторлардың
монографиялық және периодикалық әдебиетімен қатар бухгалтерлік есепке
қатысты қабылданған қазақстандық заңдар мен заңнамалық актілер дипломдық
жұмыстың ақпараттық базасын құрайды.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік құндылығы. Дипломдық жұмыстың
теориялық мәні мен оның нәтижелері өндірістік кәсіпорында кіріс есебін
ұйымдастыру бойынша, бухгалтерлік есептің жүйесін қалыптастырудың теориялық
және әдістемелік базасын кеңейтеді және тереңдетеді. Тәжірибелік
ұсыныстарды жоғарғы оқу орындарында кәсіптік білім беру қызметінің аймақтық
нарығында қолдануға болады.
Зерттеу пәні –бухгалтерлік есепте кіріс және шығыс есебін ұйымдастыру.
Зерттеу жұмысының құндылығы: жұмыстың негізгі ғылыми түйіндері мен оның
ұсыныстары және алынған нәтижелері тек зерттеуге алынған объектілерде
енгізіліп қалмай, Қазақстан Республикасы бойынша есеп саласының барлық
бухгалтерлік жүйесіне енгізілудегі стратегиялық мақсаты бар деп танылды.
Сонымен қатар өндірістік кәсіпорнында бухалтерлік есепті ұйымдастыру
бойынша теориялық және әдістемелік базаны кеңейтеді және тереңдетеді.
Тәжірибелік ұсыныстарды жоғарғы оқу орындарында кәсіптік білім беру
қызметінің аймақтық нарығында қолдануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бөлімдердің
атауы, құрылымы және мазмұны жұмыстың тақырыбына, мақсатына және
міндеттеріне сәйкес келеді.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделіп, зерттеудің мақсаты, мен
міндеттері, зерттелу дәрежесі мен әдіснамалық негізі, зерттеу объектісі
тәжірибелік құндылығы көрсетіліп қорғауға ұсынылатын қағидалары баяндалды.
Бірінші тарауда, кез келген ғылыми зерттеу оның теориялық негіздерінен
бастау алатындықтан бізде зерттеу жұмысымыздың бірінші тарауын Кіріс және
шығыстар есебінің теориялық негіздері деп атап, кіріс туралы жалпы
түсінік бере отырып, оны реттеу механизмдерін қарастырамыз.
Екінші тарау Кәсіпорынның кіріс және шығыстар есебін ұйымдастыру деп
аталады. Онда КЕДЕН СЕРВИС жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің
мысалында негізгі қызметтен түскен кіріс мен кәсіпорынның пайдасы және
рентабельділігінің есебін ұйымдастырамыз.
Үшінші тарауда, кіріс аудитінің бағдарламасы анықталып кәсіпорынның
кіріс есебі мен аудиті және оны жетілдіру жолдары қарастырылатын
болғандықтан да бұл тарау Кәсіпорын кірісының аудитін жетілдіру деп
аталады. Қорытындыда дипломдық жұмыстың нәтижесі негізінде әзірленген
тұжырымдар мен ұсыныстар беріледі.
1. КІРІС ЖӘНЕ ШЫҒЫСТАР ЕСЕБІН ЖҮРГІЗУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Кіріс және шығыстар есебінің түсінігі, мәні мен маңызы
Экономикалық әдебиеттерде кіріс мен шығындарды тану, бағалау, есепке
алу, талдау, жіктеуге арналған біршама зерттеулер кездеседі.
Шетелдік экономист ғалымдар Л.А.Бернстайн, Г.Мюллер, Х.Гернон, Г.Милк,
Б.Нидлз, Х.Андерсон, Д.Колдуэлл, Ж.Ришар, Т.Скоун, Р.Энтони, Дж.Рис және
басқалары компаниялардың кіріс және шығысының әдістемелік сұрақтарын
қамтитын әртүрлі елдердің есептеріне және есептемелеріне өздерінің
еңбектерін арнады.
Кіріс мен шығындарды есепке алудың және талдаудың, жіктеу және
бағалаудың әдістемелік негіздерін ұйымдастырудың мәселелері А.С.Бакаев,
П.С.Безруких, К.М.Гарифуллин, В.Б.Ивашкевич, В.В.Ковалев, З.В.Кирьянова,
Л.И.Куликова, М.И.Кутер, С.А.Николаева, В.Д.Новодворский, В.Ф.Палия,
В.И.Петрова, М.В.Мельник, В.Г.Гетьман, Я.В.Соколов, А.А.Шапошников,
А.Д.Шеремет және көптеген ғалымдардың ғылыми зерттеулерінде жазылған.
Н.В.Пошерстник қатысушылардың салымдарын қоспағанда, ұйымдардың
капиталының өсуіне әкелетін активтердің түсу және міндеттемелерді өтеудің
қорытындысында экономикалық пайданың артуы ретіндегі ұйымдардың кірісын
анықтайды. Ол ұйымдардың шығындарын активтардың шығып қалуы және
міндеттемелердің пайда болуының қорытындысында экономи-калық пайдалардың
төмендеуімен түсіндіреді [1].
В.В.Ковалев кірісды қысқа мерзімді активтердің ережесі секілді
өтімділігі жоғары ретінде түсіндірілетін ақша қаражатының және
баламаларының ағымына тікелей және жанама айналымы ықтималдығында орнаған
кірісмен түсіндіреді.
Шығындар - мерзім аралығында қаржы қорытындысын есептеу кезінде есеп
беру мерзіміне жататын ақшалай бағалауда көрсетілген капиталға
айналдырылмайтын және капиталдан айырылатын шығындар және есептелімдер [1].
В.К.Терехова кірісға мынадай түсінік береді: кіріс – өнімдерді,
тауарларды сатудан және орындалған жұмыстар, қызмет көрсетулерден түскен
ұйымдардың ақшалай түсімдері.
Шығындар дегеніміз өнімдерді дайындауға және сатуға, тауарларды
дайындауға және сатып алуға, жұмыстардың орындалуларына байланысты шығындар
болып табылады.
Экономикалық көзқарас бойынша, Г.Мюллердің анықтауына сәйкес,
кәсіпкерлік кірісты бір жағынан, кәсіпорын шығынын бөлісудің қорытындысы
ретінде, екінші жағынан кәсіпкерлік қабілеттерді танытқаны үшін сыйақы
ретінде қарастыру қажет [1].
Негізінен, кіріс мен шығындар қаржылық талдауды қалыптастыруға әсер
етеді. Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың мағызы өте зор. Бұл кәсіпорынның тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестер және
басқа да контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас
бұрын, қаржылық жай-күй дегеніміз не, соны анықтап алған жөн. Соңғы
жылдары шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл ұғым әр түрлі түсіндіріледі.
Профессор А.Д. Шеремет Кәсіпорынның қаржы жағдайы қаржыны тарату,
пайдалану және оны қалыптастыру көздерімен (меншікті капитал және
міндеттемелер, яғни пассивтер) сипатталады деп жазған.
Профессор Н.А. Русак бұл ұғымды былайша анықтайды:
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және
пайдаланумен сипатталады. Кәсорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты
өндірістік, коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы
ресурстармен қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату
және пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруа-шылық субъектілерімен қаржылық
қарым-қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады. Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының
жақсылығын көрсетеді.
В.М. Радионова мен М.А. Федотова кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы
ресурстарының қалыптасуымен көрсетіледі деп жазады.
М.Н. Крейнина, А.И. Ковалев және В.П. Привалов қаржылық жағдай ұғымын
былайша түсіндіреді: Қаржылық жағдай – бұл қаржы ресурстарының қолда
барын, үлестіріліп таратылуы және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер
жиынтығы.
Профессор И.Т. Балабанов Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы –
бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын (яғни
төлемқабілеттілігі, несиеқабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капиталды
пайдалану, мемлекет алдында және басқа да шаруашылық субъектілерінің
алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық
жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: кірістылық пен
рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі; капиталды
пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу - деп жазады.
С.А. Стуков осы ұғым бойынша өзінің көзқарасын келесі сөздермен
баяндады: Кәсіпорынның қаржылық жағдайы – бұл бірқатар көрсеткіш-термен
сипатталатын оның саулығы мен өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде
бағалау.
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұтымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі
әдістермен есептелетін бірыңғай көрсеткіштерге қарағанда қаржылық жағдай
түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде және олардың жалпы бағалауға
тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта келе,
кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ кәсіпорындарға
аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорынның
сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын куәландыруы тиіс.
Кәсіпкерлердің жұмыс істеуінен түскен кәсіпкерлік кіріс, көлеміне, алу
әдістеріне, пайдалану бағыттары бойынша әртүрлі болып табылады. Осылайша,
жеке меншік нысандары әртүрлі кәсіпорындарда жұмыс істеу капиталының және
жеке меншік капиталының шектеулігіне байланысты кәсіпкерлік кірістың
қалыптасуы да әр түрлі. Капиталдың меншігі біруақытта жеке өндірісі бар
кәсіпкер ретінде көрінсе, кәсіпкерлік кіріс жоғарыда көрсетілген сызбанұсқа
бойынша қалыптасады. Егер жеке меншік иесі немесе кәсіпкер әртүрлі тұлғалар
болса, онда екі нұсқа да мүмкін болып табылады. Капиталдың иесі басқару,
өндіріс және өткізу қызметін менеджерлеріне береді және олардың жалақыларын
анықтайды. Кәсіпкердің кірісы капиталға жеке меншік монополиясы үшін төлем
ретінде қабылданады. Менеджер капитал қызметін жүзеге асырады және
кәсіпорынның қызметіне жауап береді. Капитал меншігі кәсіпкерге оның жеке
ісін ұйымдастыру үшін белгілі бір пайызда (әдетте банктен жоғары) капиталын
бере алады. Негізінен, аталған жағдайда кәсіпкерлік кіріс кәсіпкердің жеке
мүддесін жүзеге асырудан жоғары тұрады. Аталған жағдайда ол өндірісті
жүзеге асыруда, инновацияны енгізуде, жаңа өнімді өндіруде, фирманы басқару
бойынша шешімдер қабылдауда және тәуекелге жауапкершілік ықыласын танытқаны
үшін сыйақы түрінде көрінеді.
Кәсіпкерлік кіріс мыналардан тұрады:
біріншіден, орташа пайда, яғни кәсіпкерге орташа сыйақы қызметтің
аталған бағытының аясында оны тарту және ұстау үшін қажет. Орташа пайда
фирманың ішкі шығындарына енеді. Егер орташа сыйақы фирманың тұрақтылығын
қамтамасыз етпесе, онда кәсіпкер бизнестің пайдалырақ бағытына өзінің күшін
жұмсайды немесе басқа фирмадағы еңбекақысы үшін кәсіпкерлік рөлінен бас
тартады.
Бәсекеге қабілетті кәсіпкердің ұстанымы тұрғысынан, орташа пайда
капиталға орташа қайтарымға және кәсіпкерлік қызметтің нормаларына
байланысты болады. Экономикалық табиғаты жағынан пайда тауар немесе қызмет
көрсету өндірісін таңдау құнын көрсетеді. Ол егер кәсіпкер басқа өндіріске
өзінің жеке капиталын, өндіріс қаражатын, қабілеттерін салатын жағдайда
алуы мүмкін алынбай қалған пайдадан кем болмауы қажет;
екіншіден, қалыпты пайдадан көбірек алынған кіріс, яғни экономикалық
(таза) пайда.
Бәсекелі экономика жағдайында (тұрақты) таза пайда нөлге тең болушы
еді. Тұрақты экономика ретінде шығындардың көрсеткіштері, ресурстары,
сұраныстар және кіріс туралы деректер тұрақты болып табылатын, шығындардың
көрсеткіштері өзгеруге жатпайтын экономика түсіндіріледі. Бұл жағдайда
бағалардың және өндірістердің экономикалық саясаты болжанбалы, инновациялық
өзгерістер жүргізілмейді. Таза бәсекелестік жағдайында әртүрлі салада пайда
болуы мүмкін таза пайда, фирманың ағысымен (қарқынымен) ұзақ уақытқа
жоғалып кетеді. Қорытындысында, белгілі және уақытша шығындар ұзақ уақыт
мерзімде кәсіпкерге таза пайда түрінде ешқандай із қалдырмай, толығымен
өтеледі. Таза бәсекелестік жағдайында кәсіпкерлер тауардың бағасы және
шектеулі шығындары теңелетін кезге дейін тауарды өндіреді.
Кәсіпорын өз кезегінде құрылып отырып, алдына тауарлардың өндірісі,
пайдалану үшін жұмыстарды және қызмет көрсетулерді орындау сияқты
міндеттерді қояды және белгілі бір мерзім аралығы үшін ақшалай жағынан өз
жұмысының жоғары нәтижелілігін, басқаша айтқанда, жоғары пайданы алуды
өзінің экономикалық мақсаты деп санайды.
Шаруашылық етудің жаңаша жағдайлары бухгалтерлік есептің әдістемесінде
және ұйымдастыруында маңызды өзгерістердің негізін қалады. Көрсеткіштер -
ақшалай түсім, пайда, таза құн қазіргі замандағы қазақстандық есептің
негізгілері болып табылады. Тәжірибеде, бухгалтер-талдаушылар жоғарыда
айтылған көрсеткіштерді есепке алуда және талдауда көптеген мәселелерге
жолығады. Негізгі мәселелер мыналар болып табылады:
1) қазіргі жүргізу жағдайына сәйкес келмеушілік және заңнамалық
актілерге қарама-қайшылық;
2) есепке алудың еңбек сыйымдылығы, негізінен кәсіпорындарда салық
есептілігін жүргізуге байланысты.
Көптеген қазақстандық кәсіпкерлердің ең үлкен қатесі, кәсіпорындардағы
кіріс мен шығындардың ағымдарын есепке алу және басқаруды
бағаламайтындықтан болып отыр. Кейбір кәсіпкерлер бұны қаржы мәселелерінің
қиындығымен түсіндіреді, сондықтан бағыныштыларға өздерінің уәкілеттілігін
береді. Бұндай ұстаным қате болып табылады, ешқашанда келіп түсіп жатқан
және шығып жатқан ақша ағымдарын өздігімен бағыттауға, бақылауға алуға
болмайды. Дәл осындай ағымдардың қозғалысында кәсіпкерлік белсенділіктің
шынайы қорытындысы шоғырланады және кәсіпкердің іздеп жүрген, бизнесінің
нәтижелерін арттыру мүмкіндіктері жасырылады. Сондықтан отандық кәсіпкер,
ең алдымен, қаржымен басқарудың барлық негізгі принциптерін және тәсілдерін
игеру, оларды жақсы білу қажет, әйтпесе ол жеңіліске ұшырайды. Осылайша,
ұйымдардың кірісы мен шығындарын есептеудің және басқарудың барлық
құпияларын білу мәселесі, әсіресе қазақстандық нарыққа тән жағдайда,
бизнестің өмір және өлім мәселесі болып табылады.
Кез-келген кәсіпорынның тактикалық мақсаты тұрақты кіріс пен пайданың
құптарлық деңгейін алу болып табылады. Бұл мақсатқа кәсіпорынның
шығындарсыз елестетуге болмайтын қаржы-шаруашылық қызметін жүзеге асыру
процесінде қол жеткізуге болады. Шаруашылық көзқарас жағынан, шығындар
кірісты алу процесінде тауарларды және қызмет көрсетулерді тұтыну және
қолдануды көрсетеді, яғни кірісты алуға қажетті экономикалық құрбанға тән
оның кері жағы болып табылады. Осындай жалпы анықтамадан көріп
отырғанымыздай, шығындар дегеніміз кәсіпорынның шаруашылық қызметін жүзеге
асырудағы кез-келген төлемдерді айтамыз.
Кәсіпорынның пайдасын қалыптастырудың жалпы принциптеріне сәйкес,
кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесін анықтау үшін, шығындардың әр
түрлері әртүрлі дәрежеде ескеріледі, олардың барлығы шығындар болып
табылмайды және құнның өзіне қосылады. Құнның өзіне шығындар болып
табылмайтын кейбір жұмсалатын қаражат жатады. Осындай шығындардың ең
көрнектісі, ақша қаражатын төлеумен тікелей байланысы жоқ және дайын
өнімнің құнына негізгі құралдардың құнын ауыстыру амалымен есепке алу
саясатының аясында таңдалғанға байланысты амортизациялық аударым жарналары
болып табылады.
Осылайша, шығындар, жұмсалатын қаражаттар және таза құнның өзі сияқты
түсініктерді ажырата отырып, шығындар кәсіпорындардың операциялық қызметіне
және оның ағымдағы операциялық қызметі процесінде туындайтындықтан, оның
ақша ағымына жатады және өзінің төлемі үшін ақша қаражатын талап етеді.
Шығындар ақша байланысына байланысы жоқ бухгалтерлік категория болып
табылады және таза құнның көрсеткішін құратын элемент қызметін атқарады.
Шығындардың бөлігі - бұл операциялық шығындар, ал бөлік - кәсіпорынның
қаржылық және инвестициялық қызметімен байланысты және бекітілген
ережелерге және нормативтерге сәйкес бөліктер бойынша өнімдердің таза
құнына қосылады.
18 ХҚЕС Ақшалай түсімге кірісдың келесі анықтамасы беріледі, ақшалай
түсім – жеке меншік капиталына қатысушының жарналарына байланысы жоқ, жеке
капиталдың артуына әкелетін кәсіпорынның қарапайым қызметінің барысында
белгілі мерзімге арналған экономикалық пайданың жалпы түсім і[4] .
ХҚЕС-да кіріс мен шығындар активтерге және міндеттемелерге бағынышты
категориялар болып табылатын категориялар ретінде қарастырылады. Бұл кіріс
мен шығындар белгілі бір мерзімнің қаржылық қорытындысын құра отырып,
белгілі бір есеп беру мерзіміне (пайда немесе шығын) байланысты болуына
және осы арқылы капиталдың өсу факторы (немесе азаю) болуымен байланысты
[4]. Соңғысы, өз кезегінде ұйымдардың активтерінен оның барлық активтерін
шегерудің қорытындысы ретінде анықталады. Осындай түсіндірме кіріс мен
шығындар туралы есептердегі және капиталдың өзгеруі туралы есептегі есеп
беру құрамдас бөліктерінің жүйесіндегі баланстың келешегін (қаржы жағдайы
туралы есеп) анық көрсетеді.
Басқаша айтқанда, егер активтер мен міндеттемелер мөлшерінің өзгеруі
ұйымдардың жеке меншіктерімен осындай операцияларға негізделмеген
капиталдың мөлшерінде тікелей көрінсе, онда ұйымға кіріс кірді немесе шығын
келтірілді. Капиталдың қатысушы ретіндегі жеке меншік операцияларына
жарғылық капиталға салымдар, акционерлік қоғамның акционерлерден акцияларды
өтеуін төлеп алу нысанындағы капиталды өндіріп алу, сондай-ақ капиталға
салынған кірісды жеке меншік иелеріне (дивиденд) төлеу.
ХҚЕС-ның принциптерінде кіріс ақшалай түсімге және басқа да кірістерге
бөлінеді. Ұйым тауарларды және өнімдерді сату, жұмыстарды орындау, қызмет
көрсету, өзінің мүліктерін және қарыздарын пайдалануға ұсыну, инвестициялық
қызметтерді жүзеге асыру кезінде өзінің қарапайым (негізгі) қызметінің
барысында ақшалай түсімді иемденеді. Мәнісінде, ақшалай түсім мүлікке
айырбастау жүргізеді және алынған немесе күтіліп отырған ақша қаражатын
ұсынады.
Өз кезегінде, шығындардың ішінде негізгі қызмет және шығындар бойынша
шығындар бөлініп шығады. Негізгі қызмет жөніндегі шығындар дегеніміз
өнімділік, яғни кіріс әкелетін шығындар болып табылады (мысалы, сатылған
тауардың таза құны, еңбекті төлеуге кеткен шығындар, негізгі құралдардың
және материалдық емес активтердің амортизациясы, коммерциялық және
басқаруға кеткен шығындар). Шығындар, көп жағдайда дүлей апаттарға,
қолайсыз нарықтық және өзге де сыртқы жағдайларға немесе мүліктің шығып
қалған арнайы нысандарына байланысты ысыраптарға негізделген. Шығындар
активтердің ағымдары (мысалы, сатылған өнімдерді немесе басқа да мүліктерді
есептен шығару) немесе міндеттемелердің өсуі (шығындарды есептеу кезінде,
мысалы пайыз бойынша немесе қызмет көрсетулерді төлеу бойынша) нысанын
қабылдайды.
Алайда, ХҚЕС кіріс мен шығындарды анықтау, ұйымдар қызметінің қаржылық
қорытындысын тек есеп беру мерзімінің таза пайдасын ғана емес, кең
ауқымдағы түсінікті қамтиды (яғни пайдалар және залалдар туралы дәстүрлі
есепте көрсетілген қорытынды). Негізінен, қаржы нәтижелілігі пайдалар және
залалдар туралы есепте көрсетілген кірістер және шығыстардың есебінен емес,
капиталдың есептерінде көрінетін кірістер және шығыстардың есебінен
құрылады.
Мысалы, жарғылық капиталға салымдар бойынша құрылтайшылардың
(қатысушылардың) шетел валютасындағы дебиторлық берешектерінің өсуі немесе
азаюы курстық валюталық айырма бойынша кірісты және шығынды анықтайды,
бірақ пайдалар және залалдар туралы есепте көрсетілмейді. Дәл осы
сияқты қайта бағаланатын негізгі құралдардың баланстық құнының өзгеруі,
ақша ағымдарын және валюталық тәуекелдерді шығасыдан сақтандыру құралдары
бойынша кірістер және залалдар, сондай-ақ сатуға рұқсат етілген қаржы
активтерін қайта бағалаудың қорытындылары туралы айтуға болады.
Аталған кіріс мен шығындардың бір ерекшелігі бар, олар ұйымның
басқаруының бақылауға жатпайтын аппаратының сыртқы факторларына
негізделгенін атап өту қажет.
Және егер олар менеджмент қызметінің тиімділігі туралы куәландырмаса,
онда барлық ерекшеліктерімен шаруашылық етуші субъекті ретіндегі ұйымның
өзінің тиімділігін көрсетеді. Осылайша, дәстүрлі қабылданған бухгалтерлік
есептілігінен басқа, сондай-ақ көп жағдайда капиталды ұстап тұру
тұжырымдасына жауап беретін пайданың кең мағынасы бар.
Кіріс мен шығындардың аталған түсіндірмесі XX ғасырдың аяғында АҚШ жаңа
есеп беру көрсеткішінің, яғни ХҚЕС талаптарына сәйкес, 2011 жылдың 1
қаңтарынан басталатын мерзімдерге арналған есептілікке енгізілетін толық
пайданың пайда болуына алып келді. Бұл көрсеткіш барлығымен мойындалған
есеп беру кезіндегі кірістер және шығындардан құрылады. Ұсынылған жаңа
болжаммен анықталған 1 ХҚЕС (IAS) есеп беру құрылымында ол бухгалтерлік
қаржылық есептілікті пайдаланушыларға ұйымның, сол сияқты оның басшысының
қызметінің қорытындысын барабар бағалауға мүмкіндік береді[4] .
Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес, жылдық жиынтық кіріс,
салық мерзімінің ішінде Қазақстан Республикасындағы және оның шекарасынан
тыс жерлердегі заңды тұлғамен алуға жататын (алынған) кірісдан тұрады [2].
Қызметтің түрлерінен алынған кіріс, өнімдерді сатудан (қайта сатуға
арналып сатып алынған секілді, сату мақсатында субъекінің өзімен
жүргізілген), қызмет көрсетулерді ұсынудан, қаржыландырудан және тағы
басқалардан түскен кіріс, яғни оның бизнесін құраушы ретіндегі ұйыммен
қабылданған қызметті ұйымдастыруға арналған кәсіби кіріс болып табылады.
Кірісдың осындай бөлінулері №2 қаржы есептілігінің ұлттық стандартын
анықтайды [5].
Кәсіпорындарындағы кіріс мен шығындарды бухгалтерлік есепке алудың
міндеттері мыналар болып табылады:
- категорияларға кіріс мен шығындарды есепке дұрыс жатқызу: негізгі
және негізі емес қызметтен түскен кіріс мен шығындар;
- категориялар бойынша кіріс мен шығындарды есепке дұрыс жатқызу
(негізгі және негізі емес қызметтен түскен кіріс мен шығындар);
- келесі мерзімдерде кіріс мен шығындарды есепке дұрыс жатқызу;
- таратылмаған кірісты есепке дұрыс жатқызу (есеп беру мерзіміндегі
және өткен жылдардағы);
- қорытынды кірісын дұрыс қою;
-жеке меншік құқығына ауысу сәтіндегі сату және сатып алу жөніндегі
әрбір келісім-шарттағы (шарттағы) сипаттаманы, көліктік-дайындаушы
шығындарды өтеу жағдайларын және сатылатын тауарға бұл шығындарды өтеуді
есептеу сәтін қарастыруы тиіс келісім-шарт жасасудың қолданылған механизмі;
- бюджеттің алдындағы барлық міндеттемелерді өтегеннен кейінгі
кәсіпорын өкімінде қалған таза кірісты дұрыс шығындауға бақылау жасау.
- корпорациялық кіріс салығының сомаларын дұрыс анықтау.
Құрылысқа арналған келісім-шарттарға байланысты ақшалай түсімдерді және
шығындарды есепке алудың тәртібін орнату 11 ХҚЕС-да анықталады. Құрылысқа
арналған келісім-шарттар мыналарды қарастыру қажет:
- келісім-шартта көрсетілген ақшалай түсімдердің алғашқы сомалары;
- келісім-шарттың шарттарынан, кінә қоюлардың және көтермелеу
төлемдерінің пайда болу жағдайларынан ауытқу.
Осылайша, кәсіпорындардағы кіріс мен шығындарды бухгалтерлік есепке
алудың негізгі міндеттерінің бірі, кіріс мен шығындарды дұрыс анықтауда
және жатқызуда, ұйымдардың барлық активтерін дұрыс және ұтымды қолдануда
есепке алудың бақылаушы қызметтерін жүзеге асыру болып табылады.
1.2 Кірісы мен шығыстарды жіктеу және кіріс, шығыстар аудитінің
әдістемелік тәсілдері.
Қазіргі уақытта қолданыстағы Қазақстан Республикасындағы нормативтік
актілерде ұйымдардың кірісы мен шығындары әртүрлі жіктеледі. Алайда,
нормаларды жазу кезінде негізінен басқа да міндеттер қойылатындықтан,
қандай да бір амалмен бұл жіктелімдерді тұжырымдау және жүйелеу оңайға
соқпайды. Сол уақытта нормативтік актілерге әртүрлі түсініктер түрінде
ұсынылған осындай жіктелімдер қаржыгердің, бухгалтердің және аудитордың
жұмысын әжептәуір жеңілдете алады.
Шаруа немесе фермерлік шаруа қожалықтары, заңды тұлғалар – ауыл
шаруашылығы өнімдерін шығаратындар үшін арнайы салық режимдерін Қазақстан
Республикасының салық заңнамасына, сондай-ақ жеңілдетілген декларацияларға
сәйкес қолданатын бухгалтерлік есепті жүргізудің тәртібін анықтау және
шағын кәсіпкерліктің қаржы субъектілерімен құру мақсатында жасалып
шығарылған №1 қаржы есептілігінің ұлттық стандарты кіріс мен шығындардың
мынадай жіктелімдерін анықтайды [4]:
1) Тауарды сатқаннан түскен кіріс.
Төменде көрсетілген барлық шарттар қанағаттандырылған жағдайда кіріс
кірді деп саналады:
- субъект тауардың жеке меншік құқығына байланысты маңызды тәуекелдерді
және сыйақыларды сатып алушыға берген жағдайда;
- субъект негізінен жеке меншік құқығына ұқсайтын дәрежеде басқаруға
қатыспайтын және сатылған тауарларға бақылау жасамайтын жағдайда;
-кірістың сомасы сенімді түрде өлшенуі мүмкін жағдайда;
- операцияларға байланысты экономикалық пайдалар субъектіге түседі деп
болжанған жағдайда;
- операцияларға байланысты келтірілген немесе күтіліп отырған шығындар
сенімді түрде өлшенуі мүмкін жағдайда.
Субъектінің жеке меншік құқығына байланысты маңызды тәуекелдерді және
сыйақыларды сатып алушыға қай сәтте берген сәтін анықтау үшін,
операциялардың шарттарын үйрену қажет. Көп жағдайларда, жеке меншік
құқығына байланысты тәуекелдерді және сыйақыларды беру жеке меншіктің заңды
құқығын берумен немесе сатып алушыға иелену құқығының ауысуымен сәйкес
келеді. Бұл бөлшектік сатылымдар көп болған жағдайларында болады. Қалған
жағдайларда жеке меншік құқығына байланысты тәуекелдерді және сыйақыларды
беру жеке меншік құқығына байланысты тәуекелдерді және сыйақыларды беру
жеке меншіктің заңды құқығын берудің немесе сатып алушыға иелену құқығының
ауысу мерзімдерінде жүзеге асады.
Егер субъект жеке меншік құқығына байланысты маңызды тәуекелдерді
сақтаса, кіріс алынды деп есептемейді. Жеке меншік құқығына байланысты
маңызды тәуекелдерді және пайдаларды субъектінің сақтауы мүмкін жағдайлар:
- субъектімен кепілдемелердің стандартты шарттарының аясында
қанағаттандырарлықсыз пайдалану сапасына жауапкершілік сақталған жағдайда;
- нақты сатылымнан түскен ақшалай түсімді алу тауарларды сатып алушымен
сатылғанға байланысты;
- түсірілген тауарлар орнатуға жатпаса, ал әлі орындалмаған келісім-
шарттың маңызды бөлігін орнату құраса; және
- сатып алушының сату келісім-шартында анықталған себеп бойынша сатып
алу мәмілесін бұзуға құқығы бар болса және субъект қайтарымның мүмкіндігін
анықтай алмаса.
Егер субъектімен жеке меншік құқығына байланысты маңызы жоқ тәуекел
сақталса, онда операция сатылым болып табылады және субъект кірісты
мойындады деп санайды. Мысалы, сатушы оған тиесілі соманы алуды қамтамасыз
ету үшін, тауарларға жеке меншік заңды құқығын қалдырады. Осыған ұқсас
жолмен сатып алынған затқа сатып алушының көңілі толмай, ақшаны қайтаруды
ұсынса, субъект ақшалай түсімді мойындайды. Осындай жағдайларда, субъект
мүмкін болатын қайтарымдарға бағалық міндеттемелерді мойындайды.
2) Қызмет көрсетуден түскен кірістер.
Қызмет көрсетуді ұсынатын операциялардың қорытындыларын сенімді өлшеген
кезде, баланстың күніне операциялардың аяқталу кезеңін көрсету жолымен
кіріс танылады. Егер келесі шарттар орындалатын болса, операциялардың
қорытындысы сенімді деп есептеледі:
- кірістың сомасы сенімді түрде танылады;
- операцияға байланысты экономикалық пайдалар субъектіге түседі деп
болжанса;
- баланстың күніндегі жағдай бойынша операциялардың аяқталу кезеңі
сенімді түрде танылса;
- операцияларды жүзеге асыруға арналған шығындар және оның аяқталуына
қажетті шығындар сенімді түрде өлшенетін болса.
Операциялардың аяқталу кезеңі орындалған жұмысты сенімді бағалауды
қамтамасыз ететін тәсілмен анықталуы қажет, атап айтқанда:
- орындалған жұмыс туралы есептер;
- қызмет көрсетудің жалпы көлемінен пайыз секілді ұсынылған қызмет
көрсетулер;
- жалпы күтіліп отырған шығындарға келтірілген шығындарға барабар
қатынаста.
Белгілі бір мерзім ішінде істердің анықталмаған санын орындау жолымен
қызмет көрсетулер ұсынылса, қандай да бір әдіс аяқталу кезеңінде жақсырақ
көрінетін куәлік бар болған жағдайларды қоспағанда, уақыттың осындай
мерзімі ішінде тікелей негізде кіріс танылады. Нақты іс-әрекет басқа іс-
әрекеттерге қарағанда маңыздырақ болса, онда субъекімен кірісты мойындау
осы іс-әрекетті жүзеге асырғанға дейін кейінге қалдырылады.
Жобаланып отырған қызмет көрсетулердің операцияларының қорытындысы
сенімді бағаланса, субъект мойындалған орны толтырылған шығындардың
сомасының аясында кірісты мойындауы қажет.
Жобаланып отырған қызмет көрсетулердің операцияларының қорытын-дысы
сенімді бағаланбаса, мойындалған орны толтырылған шығындардың сомасының
аясында кіріс мойындалады.
Қызмет көрсетулерден түскен кіріс, қызмет көрсетулер ұсынылып отырған
мерзімнің ішінде мойындалады.
№2 қаржы есептілігінің ұлттық стандартымен пайыз, роялити және
дивидендтер түріндегі кіріс қарастырылған.
Субъект пайыздар, роялити және дивидендтер әкелетін субъект
активтерінің басқа да жақтарымен қолданудан туындайтын кірісды мына
жағдайларда мойындау қажет:
- операциялармен байланысты экономикалық пайдаларды субъектінің алу
мүмкіндігі бар болған жағдайда; және
- кірістың сомасы сенімді түрде өлшенген болса.
Субъект келесі негіздерді қолдана отырып, кірісты мойындау қажет:
- пайыздардың тиімді мөлшерлемелері әдісін қолдана отырып, пайыздар
мойындалады;
- роялти сәйкес келетін келісім-шарттың мазмұнына сәйкес, есептеу
әдісімен мойындалуы қажет;
- дивидендтер төлемді алуға акционерлердің құқығы анықталған жағдайда
мойындалуы қажет.
3) Қаржыландырудан түскен кіріс.
Қаржыландырудан түскен кірісға кірісдың келесі түрлері жатады:
-қаржылық активтер бойынша (ақша қаражаттарын ұсыну және пайдалану үшін
алынғандар, осы банктің шотында жатқан ақша қаражатын банктің қолдануы үшін
пайыздар) кірісды алуға байланысты, операциялар көрінетін сыйақыландыру
жөніндегі кіріс;
-бағалы қағаздар бойынша дивидендтермен алынған кірісды алумен
байланысты операциялар көрінетін дивидендтер жөніндегі кіріс;
-қаржылық жалға берілген активтер бойынша кірісды алуға байланысты
операциялар көрінетін қаржылық жалға беру активтері;
-капиталдың немесе басқаның құнының өсуінен жалға беру төлемдерін
немесе кірісын алу мақсатында, өкімде жатқан (жалға беру келісім-шарты
бойынша иеленушінің немесе жалға алушының) жылжымайтын дүние-мүліктен (жер,
ғимарат немесе олардың бөліктері) кірісды алуға байланысты операциялар
көрсетілетін жылжымайтын дүние-мүлік инвестицияларымен жасалған
операциялардан түскен кіріс; 3.2 Кіріс аудитінің әдістемелік тәсілдері
Аудиттің әдістемелік тәсілдері дегеніміз тәжірибені жетілдірудің,
сондай-ақ экономикалық және заң ғылымдарын дамытудың негізінде жасалған
арнайы тәсілдерін айтамыз. Бұл тәсілдер аудиттің мақсатты қызметіне
байланысты және жалпы ғылыми әдістерге байланысты қалыптасқан.
Аудиттің әдістемелік тәсілдерін мынадай топтарға жіктеуге болады:
- есептесу-талдау;
- құжаттық;
- жалпылау.
Есептесу-талдау тәсілдері дегеніміз - экономикалық талдаудың
(салыстыру, топтастыру, бұғау орнату, баланстық қосылымдар және т.б.),
аналитикалық тексерістің, статистикалық және экономика-математикалық
әдістердің дәстүрлі тәсілдерін айтамыз.
Аудиторлық байланыстарды алудың кең таралған әдістері аналитикалық
тексеріс болып табылады. Ол келесі рәсімдерден тұрады:
- әртүрлі қаржылық деректердің немесе қаржылық және қаржылық емес
көрсеткіштердің ара қатынасыныа талдау;
- басқа талдауларға болжау жасай отырып, фактілі деректерді салыстыру;
- өткен мерзімдердің осыған ұқсас деректерімен соңғы есеп беру
деректерін, ұқсас кәсіпорындардың, орташа салалық көрсеткіштермен
салыстыру;
- аяқасты ауытқушылықтарды зерттеу;
-күтпеген жағдайларға талдау жасау;
-басқа тұлғалардан алынған ақпараттарға талдау жасаудың қорытын-
дыларын бағалау.
Клиенттің жазбасы компьютердің файлында жинақталса және аудиторлық
бақылауды бағдарламалық қамтамасыз ету дайындалып жатса, клиент туралы
мәліметтерді жыл сайын жинау кезінде аналитикалық тексерісті жүргізу тиімді
болады.
Құжаттық әдістемелік тәсілдер дегеніміз - ақпараттық қалыпқа келтіру,
нормативтік-құқықтық реттеу, есепке алу құжаттарына тексеріс жүргізу
(зерттеу) болып табылады.
Ақпараттық қалыпқа келтіру – ақпараттарды белгілі бір тасымалдаушыда
анықталған зерттеу объектісі туралы деректердің жиынтығы (алғашқы есепке
алу құжаттары, есептеме тіркелімі және есептілік, т.б.). Аудиттегі
ақпараттық қалыпқа келтірудің мақсаты, объектінің жағдайын, шаруашылық
қызметке оның қатысуын зерттеу үшін, объект туралы нормативтік-құқықтық,
жоспарлы, бухгалтерлік ақпараттарды жүйелеу болып табылады.
Нормативтік-құқықтық реттеу - заңмен, нормативтік құжаттармен,
ережелермен қарастырылған нормаларға және ережелерге қатысты аудиторлық
тексерістер объектілерінің қызметіне зерттеу жүргізу.
Есепке алу құжаттарына тексеріс жүргізу (зерттеу) дегеніміз- шаруашылық
операцияларды жүзеге асырудың растығын орнатудың тәсілдерін айтады. Олар
мыналар болып табылады: құжаттарды тексерудің тәсілдері, фактілі бақылау
жасаудың тәсілдері, бақылау, есептеу, сұрау салу, инспекция және т.б.
Құжаттарды тексерудің әдістемелік тәсілдерін жіктеу бақылаушы іс-
әрекететтердің дәйектілігіне және олардың логикалық өзара байланысына
негізделеді. Құжаттық бақылаудың негізгі әдістерінің ішінен мыналарды бөліп
көрсетуге болады:
- үстірт;
- арифметикалық;
- заңды;
- логикалық;
- толық, толық емес, сондай-ақ таңдамалы;
- қарсы тексеріс;
- кері санау әдісі;
- шаруашылық операциялардың негізділігін және заңдылығын бағалау;
- есепті қалпына келтіру.
Аудиттің жоғарыда баяндалған әдістері және тәсілдері қаржы есептілігін
бекітуді растау немесе бұрмалауларды табу мақсатында жиналатын аудиторлық
дәлелдемелерді алуды қамтамасыз етеді.
Қаржы есептілігін бекіту дегеніміз - қаржы есептілігіне қосылатын,
тікелей және басқа жолмен ұсынылатын субъектінің басшылығын бекітуді
айтамыз:
1. Бар болуы, саны: актив немесе міндеттеме белгілі бір күнде қызмет
етеді;
2. Құқық және міндеттеме: актив немесе міндеттеме белгілі бір күнде
субъектіге тән болады;
3. Құбылыс, пайда болу: есеп беру ішінде субъектіге қатысы бар
операция жүзеге асырылды немесе жағдайлар болды;
4. Толықтығы: көрсетілмеген активтер, міндеттемелер, операциялар немесе
жағдайлар, сондай-ақ ашылмаған баптар жоқ;
5. Бағалау (құнды тарату): актив немесе міндеттеме сәйкес келетін
баланстық құнда көрсетіледі;
6. Өлшеу: операция немесе жағдай сәйкес келетін сомасы бойынша
көрсетіледі, ал кіріс сәйкес келетін мерзімге жатады;
7. Ұсыну және ашу: бап қаржы есептілігінің тұжырымдамалық негізгі
ұсынымын қолдана отырып, ашылады, жіктеледі және түсіндіріледі.
Аудиторлық дәлелдеме 500 аудиттің халықаралық стандарттарына сәйкес,
аудитор аудиторлық қорытынды негізделетін ақылға сай қорытынды-ларды
қалыптастыру мақсатында, жеткілікті сәйкес келетін аудиторлық
дәлелдемелерді алу қажет.
Аудиторлық дәлелдеме дегеніміз - аудиторлық қорытындыға негізделген
қорытындыларды қалыптастыру процесінде аудиторлармен алынатын ақпаратты
айтамыз. Аудиторлық дәлелдеме қаржылық есептіліктің, сондай-ақ басқа да
көздерден ақпараттарды растайтын негіздегі алғашқы құжаттардан және
есептеме жазбалардан алынатын ақпараттардан тұрады.
Аудиторлық дәлелдеме бақылаудың тесттерін және мәні бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1 КІРІСТЕР ЖӘНЕ ШЫҒЫСТАР ЕСЕБІН ЖҮРГІЗУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1. Кірістер және шығыстар есебінің түсінігі, мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... ...16
2. Кірістерді және шығыстарды жіктеу және кіріс, шығыстар аудитінің
әдістемелік тәсілдері...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..23
1. КЕДЕН СЕРВИС ЖШС-нің КІРІСТЕР ЖӘНЕ ШЫҒЫСТАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Кәсіпорынның негізгі және негізгі емес қызметтен алынатын кірістер
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.2 Кәсіпорындағы шығындардың есебін
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..39
2.3 Кәсіпорынның қорытынды пайда (қорытынды залал)
есебі ... ... ... ... ... ... ...48
3 КӘСІПОРЫННЫҢ КІРІСТЕР ЖӘНЕ ШЫҒЫСТАР ЕСЕБІ МЕН АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ
3.1 Кірістер аудитінің бағдарламасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.2 Кәсіпорынның пайдасымен рентабельділігінің
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...62
3.2 КЕДЕН СЕРВИС ЖШС-нің кіріс мен шығындар есебін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 72
ҚОСЫМШАЛАР
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы.-Алматы: Қазақстан, 1998 ж.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі.-Алматы: Қазақстан, 1194
ж.
3. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы. Қазақстан
Республикасының 2009 жылғы 27 ақпандағы № 234 Заңы
4. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы.
Қазақстан Республикасы Салық кодексі, 2011 жылғы 10 желтоқсандағы 99-
IV Заңы
5. Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі. Қазақстан Республикасының
2009 жылғы 15 мамырдағы № 251 Заңы
6. Акционерлік қоғамдар туралы. Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 13
мамырының № 415 Заңы
7. Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер
туралы. Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 22 сәуірдегі № 220 Заңы
8. Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары.- Алматы Корпорация
КАРАНА-ЮСАНД, 2009 ж.
9. Қаржылық есептіліктің Ұлттық №1 және №2 стандарттары. Қазақстан
Республикасы Қаржы министрінің 2009 жылғы 21 маусымдағы № 217 бұйрығы
10. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарын бекіту туралы. Қазақстан
Республикасы Қаржы министрінің 2009 жылғы 23 мамырдағы № 185 бұйрығы
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
1. ЖШС-Жауапкершілігі шектеулі серіктестік
2. АҚ- акционерлік қоғам
3. ҚҚС-Қосылған құн салығы
4.ТС-толық серіктестік
5.ҚЕХС-Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары
6.ЖЗҚ-Жинақтаушы зейнетақы қоры
7.ЖЖТ-Жылдық жиынтық кіріс
8.КТС-Корпоративтік кіріс салығы
9.МЕА-Материалдық емес активтер
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Экономиканың нарықтық жолмен даму барысында
кәсіпорын қызметiнiң қаржылық мәселелерi күшейе түсуде. Осыған сәйкес
кәсіпорындар мен ұйымдар басшылығының ерекше көңiлi бухгалтерлiк есептiң
ұйымдастырылуына мән берiлiп отыр. Әсiресе, елiмiзде халықаралық стандартқа
сәйкес жаңа бухгалтерлiк есеп стандартының енгiзiлуi ел экономи-касының
дамуына оң әсерiн тигiзуде. Бұл елiмiздiң қазiргi даму кезеңiнде, оның
шетел инвесторларымен қарым-қатынастарының нығаю кезеңiнде маңызды болып
саналады.
Бүгiнгi таңдағы ауқымды өзгерiстер кезеңi қоғам өмiрiнiң барлық саласын
жан-жақты қамтуда. Сол себептi қалыптасқан құрылымды мүлдем жаңартып,
экономикалық-әлеуметтiк және рухани дамуға жол ашатын демократиялық қоғам
құруға сай экономикамызда нарықтық қатынастарға бет бұрды. Осы негiзде
әлеуметтiк, күрделi мәселелердi шешу – бүгiнгi күннiң басты талаптарының
бiрi болып саналады. Әсiресе, соңғы жылдары экономика iлiмiнде түбiрлi
өзгерiстер орын алуда. Мұның өзi қоғамдық және өндiрiстiк қатынастарда
болып жатқан жаңа құбылыстар мен процестерге тiкелей байланысты. Сонымен
қатар Қазақстан Республикасының нарықтық қатынасқа өтуі барысында нарықтық
қатынас заңдарына сәйкес өнiмдi кәсіпорын кірісын анықтау өте маңызды орын
алады.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің
орнықтылығының негізі оның кірістылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын
еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен өнімді
өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің қаржы
ресурстары жағдайын көрсетеді.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен өзгеше
іс-әрекеттері талап етеді. Ол зауыт қоймалары мен ашық алаңдарда,
материалдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тот басып жатуына,
яғни миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере
алмайды. Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа кіріс әкелу үшін осы
қорларды қозғалысқа келтіреді. Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс
істеу келмеске кетті.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың
шаруашылықты жүргізу субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығай-тып,
олардың көптеген өндірістік пен қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол
мүмкіншілік алды. Атап айтқанда, ішкі және сыртқа рынокта білікті серікті
таңдауға қол жетті. Өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі
көбінесе осыған байланысты болды. Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғары жақтың жөн
сілтеуімен емес, контрагентті қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады.
Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл және қатесіз таңдауымен
нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және дұрыс бағдар тауып,
оны ұстануына қарай жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады.
Сайып келгенде, зерттелінген мәселенің ғылыми және іс-тәжірибелік
маңызы зор бастамалардың бірі екенін айта аламыз.
Тақырыптық зерттелу дәрежесі. Әлемдегі көптеген экономист ғалым-дардың
еңбектерінде кіріс тақырыбы, оның маңыздылығы, кәсіпорынның дамуындағы
рөлі, экономикадағы алатын орны кең және терең зерттелген. Сонымен бірге
тәжірибеде теориялық жағынан қамтылған және Батыс елдердің үлкен
тәжірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер жарияланып жүр. Мемлекеттің
экономикалық саласын, кәсіпорын кірісын тиімді пайдалану мен жетілдіру
мәселелерін зерттеуге өз еңбектерін арнап, сол арқылы экономика ғылымына
айтарлықтай үлес қосқан төмендегідей экономика саласындағы оқымысты-
ғалымдардың классикалық және қазіргі уақыттағы еңбектерінде көрсетілген
тұжырымдамаларын айтуға болады. Олар қазақстандық В.К.Радостовец,
С.С.Сатыбалдин, К.Ш.Дюсембаев, К.К.Кеулімжаев, М.С.Ержанов,
Ф.С.Сейдахметова, А.Байдақов, Э.Нұрсеитов, К.Т.Тайғашинова, Ж.Н.Айтжанова,
Р.Е.Джаншанло, М.У.Жандаулетова және тағы басқалар.
Аталмыш тақырып шетелдік әдебиеттерде терең зерттелген. Ф. Вуд,
Э.С.Хендриксен, М. Ф. Ван Бреда, М.Р. Мэтьюс, М.X.Б. Перера, Б.Нидлз,
Д.Миддлтон, Н.Г. Волков, Г.Мюллер, Ж.Ришар, А.Д.Шеремет, В.В.Ковалев,
П.С.Безрукий, Е.Н. Домбровская, Р.Г. Каспина, А.С. Логинов, Л.И. Куликов,
М.И. Кутер, В.Д. Новодворский, В.Ф. Палий, Е.В. Самойлов, Я.В. Соколов,
А.К.Гоголев, Е.А.Мизиковский, Н.А.Прокофьева, Р.С.Ушаков, Е.Стоянова,
Д.А.Ендовицкий,М.В.Новикова, О.В.Ефимова, А.В.Суворов, В.М.Родионова,
С.А.Николаева, Г.А.Шакирова, Е.Ф.Никитская және басқалардың еңбек-терінде
қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасындағы
кәсіпорындарда жүргізілетін бухгалтерлік есепті заңдық негіздерге сүйене
отырып ұйымдастыру тәртібін жетілдіру.
Осыған орай, КЕДЕН СЕРВИС Жауапкершілігі шектеулі серіктестігінде
кіріс және шығыстар есебін жүзеге асырудың ақпараттық базасы зерттеудің
объектісіне алынған.
КЕДЕН СЕРВИС Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестігі Қазақстан Респуб-
ликасының Азаматтық Кодексі, Қазақстан Республикасының Жауапкершілігі
шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы Заңы және
басқада заңдарға сәйкес құрылған. Серіктестік құрамында 50 адамы бар жылдық
орташа активтік көрсеткіші алпыс мың есептік көрсеткіштен кем емес шағын
кәсіпкерлік субъекті болып табылады. Серіктестік Қазақстан Республикасының
Әділет Министрлігінде заңды тұлға ретінде тіркелген (2006 ж. 17 ақпанда
берілген №1792-1901-ЖШС куәлігі) Серіктестік ойын және шоу бизнесімен
айналысуға құқысыз.
Серіктестіктің өзінің жеке балансы, банк мекемелерінде, басқада несие
қаржы мекемелерінде есеп шоттары, дөңгелек мөрі, фирмалық бланкісі бар.
Кәсіпорынның жеке меншік құқығындағы оқшауланған мүлкі бар және сол
мүлкімен өз міндеттемелері бойынша жауап береді, сотта талап етуші және
жауапкер бола алады. Өзінің даму мүддесі үшін және басқа да шаруашылық
субъектілермен қарым-қатынас жасау үшін серіктестік басқа заңды және жеке
тұлғалармен келісім-шарт жасай алады.
Серіктестіктің атауы: Мемлекеттік тілде КЕДЕН СЕРВИС жауапкершілігі
шектеулі серіктестігі. Орыс тілде Товарищество с ограниченной
ответственностью КЕДЕН СЕРВИС. Кәсіпорынның мекен жайы: ҚР Қызылорда
қаласы, Бөкейхан көшесі 30 үй.
Кәсіпорын өз қызметін жүзеге асыру барысында ҚР Конституциясын және
басқа заң актілерін, Қазақстан Республикасының Жауапкершілігі шектеулі
және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы Заңын, сонымен бірге
өз Жарғысын басшылыққа алады. Серіктестік біріккен кәсіпорындар құруға сол
сияқты Қазақстан Республикасы аумағында және шет елдерде құрылымдық
бөлімшелер құруға құқықты [3] .
Кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымына келетін болсақ, оның:
жоғарғы органы-құрылтайшысы, Атқарушы органы-директор болып табылады.
Құрылтайшының құзырына мыналар жатады:
- серіктестіктің жарғысын өзгерту, жарғы капиталының мөлшерін
белгілеу;
- серіктестіктің атқарушы органын құру және оның құзырын
уақытынан бұрын тоқтату;
- серіктестіктің қадағалау кеңесі мен тексеру комиссиясын
сайлау және құзыретін уақытынан бұрын тоқтату сол сияқты
есептермен серіктестіктің тексеру комиссиясының
қорытындысын бекіту;
- жылдық қаржылық есебін бекіту және таза пайданы бөлу;
- серіктестіктің ішкі қызметтерін реттейтін құжаттарды
қабылдау және оның процедураларын, ішкі ережені бекіту;
- серіктестіктің басқа шаруашылық серіктестіктеріне қатысуын,
сол сияқты коммерциялық емес ұйымдарға қатынасын шешу;
- серіктестікті тарату мен қайта құрылуы туралы шешу.
Серіктестіктің атқарушысы болып серіктестікке қатысушы ретіндегі
директор болып табылады. Директор құрылтайшының құзыретіндегі істерден
басқа барлық қызмет мәселелерін шешеді және құрылтайшыға есеп береді, оның
шешімдерінің орындалуын ұйымдастырады. Директор серіктестіктің
құрылтайшысынан берілген құзырет шегінде әрекет етеді және серіктестік
қызметтері үшін міндеттемелерге ие болады.
Серіктестіктің қызмет мақсаты Қазақстан Республикасының серіктес-тікке
қатысушылардың мүдделері үшін шаруашылық, кәсіпкерлік қызмет-терін
біріктіре отырып жүзеге асыру болып табылады.
Серіктестік өз мақсаттарына сәйкес өз қызмет түрлерін мынадай
бағыттарда жүзеге асырады:
құқық, мұнай, экономика, компьютер, медицина
-Полиграфиялық қызметтері
-ІТ-ттехнологиялық қызмет көрсету
-Құқық қызметі
-Көліктік-экспедиторлық қызмет ету жүк тасымалы
-Сауда-саттық, делдалдық қызмет көрсету
-Кадрлар дайындау облысында қызмет көрсету, курстарын ашу
Бұл тізім заң актілерімен белгіленген, басқа да қызмет түрлерін
серіктестік берілген лицензия жүзінде жүзеге асыра алады.
Осыған қарап біден кәсіпорын мүлік жағдайына оң немсе теріс деп баға
беруге болмайды, ол үшін активтердің ішкі құрылымын қарастыру керек.
КЕДЕН СЕРВИС жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің технико-
экономикалық көрсеткіштерін талдайтын болсақ, онда біз 2011 жылдың біршама
негізгі көрсеткіштері 2010 жылмен салыстырғанда кемігенін байқаймыз (А
қосымшасы).
Атап айтқанда, өнімді (қызмет көрсету мен жұмыс) сатудан түскен кіріс
2010 жылы 136657440 теңгені құраса, сол көрсеткіш 2011 жылы 97941594
теңгені құрап, 38715846 теңгеге азайған. Өнімді (қызмет көрсету мен жұмыс)
сатуға жұмсалған шығын да көрсетілген жылдар бойынша тиісінше 38715846
теңгеге азайған. Кәсіпорынның жиынтық кірісы да 2010 жылы 349422715 теңгені
құрап, 2011 жылы 28080911 теңгені құрап 6861804 жиынтық кіріс азайған.
Қысқа мерзімді актив ішінде қатты өзгеріске түсіп отырған баптар қысқа
мерзімді дебиторлық берешек пен Тауарлы материалдық қорлар. Тауарлы
материалдық қорлардың үлесі аса қатты жоғарламасада, абсолютті көлемі 2
еседей өскен. Тауарлы материалдық құндылықтардың былай жоғарлауы кәсіпорын
қызметінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін жағымды факторы деп атауға
болады, бірақ Тауарлы материалдық құндылықтардың өсуі айналымдылықтын
бәсеңдеуіне әкелмеуі тиіс. Яғни кәсіпорын Тауарлы материалдық қорлар
құрамында қолданыссыз жатып қалуы мүмкін қорлардың болмауы қадағалауы
тиіс.
Дебиторлық берешектердің абсолютті де үлестік те салмағы күрт өсіп
отыр. Егер 2009 жылы дебиторлық берешек кәсіпорында болмаса (балансы теріс
таңбамен берілгендікпен, ол кредиторлық берешекке жатады) 2010 жылы
берешектер көлемі 34 млн-ға жетіп отыр. Бұл да кәсіпорын үшін оңтайлы
жағдай емес. Өйткені кәсіпорын қаражаты өз қолында емес айналымнан шығып
отыр. Тағы бір қауіпті жағы бұл берешектердің ішгінде күмәнді немесе
үмітсіз берешектер болу мүмкіндігі.
Салықтық активтер қарастырып отырған жылдарда төмендеуі, яғни
кәсіпорын алдын ала төлеу көлемін азайтып отыр. Бірақ 2010 жылы киінге
қалдырылған салықтық активтер пайда болған. Материалдық емес активтердің
2010 жылы болмауы өткен жылғы баланста тұрған активтердің пайдалы қызмет
мерзімі біткендіктен есептен шығарылуы мен түсіндіріледі.
Кәсіпорын активтерін құралу көздері әр түрлі болуы мүмкін: меншікті
немесе заемдық. Сондықтан, талдау барысында кәсіпорынның активтер құралымен
ғана танысып қоймай, олардың қандай көздерден құралғаның қарастырудың да
маңызы зор. Активтер құралу көздері баланстың пассив жағында беріледі.
Зерттеліп отырған кәсіпорын бойынша құралу көздерінің құрамы берілген.
Мәліметтер бойынша активтерді қалыптастырудың негізгі көзі ретінде
меншікті капиталды айтуға болады. Себебі оның абсолютті және қатынасты
өсімі байқалады. Абсолютті мөлшермен алғанда 1160,9 % -ға немесе 3274
теңгеге өсті. Өз кезегінде қысқа мерзімді міндеттемелер 24,37 %-ға
өскенімен басқа да міндетті төлемдер бойынша міндеттемелер төмендегені
байқалады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: бухгалтерлік есепте кіріс есебін
ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік ережесін анықтап, оның
экономикалық категория ретінде мазмұнын, мақсатын және мүдделі міндет-терін
ашу үшін әдебиет көздерін зерттеу және мәліметтер мен деректерді,
заңнамаларды елеу негізінде, кіріс және шығыстар есебін жетілдіру бойынша
ұсыныстар жасау.
Қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
-кіріс және шығыстар есебінің түсінігі, мәні мен маңызы зерттелді;
-кірісдың және шығыстардың жіктелуі қарастырылды;
-кірістің абсолютті көрсеткіштері жүйеленді;
-КЕДЕН СЕРВИС ЖШС қызметінің экономикалық-ұйымдастыру сипаты
берілді;
- кәсіпорынның негізгі қызметтен түскен кіріс есебі қарастырылды;
- кәсіпорынның пайдасымен рентабельділігінің есебі ұйымдастырылды;
-кіріс аудитінің бағдарламасы жасалды;
-кәсіпорынның кіріс және шығыстар есебі мен аудиті жетілдіру жолдары
ұсынылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы: отандық және шетелдік авторлардың
монографиялық және периодикалық әдебиетімен қатар бухгалтерлік есепке
қатысты қабылданған қазақстандық заңдар мен заңнамалық актілер дипломдық
жұмыстың ақпараттық базасын құрайды.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік құндылығы. Дипломдық жұмыстың
теориялық мәні мен оның нәтижелері өндірістік кәсіпорында кіріс есебін
ұйымдастыру бойынша, бухгалтерлік есептің жүйесін қалыптастырудың теориялық
және әдістемелік базасын кеңейтеді және тереңдетеді. Тәжірибелік
ұсыныстарды жоғарғы оқу орындарында кәсіптік білім беру қызметінің аймақтық
нарығында қолдануға болады.
Зерттеу пәні –бухгалтерлік есепте кіріс және шығыс есебін ұйымдастыру.
Зерттеу жұмысының құндылығы: жұмыстың негізгі ғылыми түйіндері мен оның
ұсыныстары және алынған нәтижелері тек зерттеуге алынған объектілерде
енгізіліп қалмай, Қазақстан Республикасы бойынша есеп саласының барлық
бухгалтерлік жүйесіне енгізілудегі стратегиялық мақсаты бар деп танылды.
Сонымен қатар өндірістік кәсіпорнында бухалтерлік есепті ұйымдастыру
бойынша теориялық және әдістемелік базаны кеңейтеді және тереңдетеді.
Тәжірибелік ұсыныстарды жоғарғы оқу орындарында кәсіптік білім беру
қызметінің аймақтық нарығында қолдануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бөлімдердің
атауы, құрылымы және мазмұны жұмыстың тақырыбына, мақсатына және
міндеттеріне сәйкес келеді.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделіп, зерттеудің мақсаты, мен
міндеттері, зерттелу дәрежесі мен әдіснамалық негізі, зерттеу объектісі
тәжірибелік құндылығы көрсетіліп қорғауға ұсынылатын қағидалары баяндалды.
Бірінші тарауда, кез келген ғылыми зерттеу оның теориялық негіздерінен
бастау алатындықтан бізде зерттеу жұмысымыздың бірінші тарауын Кіріс және
шығыстар есебінің теориялық негіздері деп атап, кіріс туралы жалпы
түсінік бере отырып, оны реттеу механизмдерін қарастырамыз.
Екінші тарау Кәсіпорынның кіріс және шығыстар есебін ұйымдастыру деп
аталады. Онда КЕДЕН СЕРВИС жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің
мысалында негізгі қызметтен түскен кіріс мен кәсіпорынның пайдасы және
рентабельділігінің есебін ұйымдастырамыз.
Үшінші тарауда, кіріс аудитінің бағдарламасы анықталып кәсіпорынның
кіріс есебі мен аудиті және оны жетілдіру жолдары қарастырылатын
болғандықтан да бұл тарау Кәсіпорын кірісының аудитін жетілдіру деп
аталады. Қорытындыда дипломдық жұмыстың нәтижесі негізінде әзірленген
тұжырымдар мен ұсыныстар беріледі.
1. КІРІС ЖӘНЕ ШЫҒЫСТАР ЕСЕБІН ЖҮРГІЗУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Кіріс және шығыстар есебінің түсінігі, мәні мен маңызы
Экономикалық әдебиеттерде кіріс мен шығындарды тану, бағалау, есепке
алу, талдау, жіктеуге арналған біршама зерттеулер кездеседі.
Шетелдік экономист ғалымдар Л.А.Бернстайн, Г.Мюллер, Х.Гернон, Г.Милк,
Б.Нидлз, Х.Андерсон, Д.Колдуэлл, Ж.Ришар, Т.Скоун, Р.Энтони, Дж.Рис және
басқалары компаниялардың кіріс және шығысының әдістемелік сұрақтарын
қамтитын әртүрлі елдердің есептеріне және есептемелеріне өздерінің
еңбектерін арнады.
Кіріс мен шығындарды есепке алудың және талдаудың, жіктеу және
бағалаудың әдістемелік негіздерін ұйымдастырудың мәселелері А.С.Бакаев,
П.С.Безруких, К.М.Гарифуллин, В.Б.Ивашкевич, В.В.Ковалев, З.В.Кирьянова,
Л.И.Куликова, М.И.Кутер, С.А.Николаева, В.Д.Новодворский, В.Ф.Палия,
В.И.Петрова, М.В.Мельник, В.Г.Гетьман, Я.В.Соколов, А.А.Шапошников,
А.Д.Шеремет және көптеген ғалымдардың ғылыми зерттеулерінде жазылған.
Н.В.Пошерстник қатысушылардың салымдарын қоспағанда, ұйымдардың
капиталының өсуіне әкелетін активтердің түсу және міндеттемелерді өтеудің
қорытындысында экономикалық пайданың артуы ретіндегі ұйымдардың кірісын
анықтайды. Ол ұйымдардың шығындарын активтардың шығып қалуы және
міндеттемелердің пайда болуының қорытындысында экономи-калық пайдалардың
төмендеуімен түсіндіреді [1].
В.В.Ковалев кірісды қысқа мерзімді активтердің ережесі секілді
өтімділігі жоғары ретінде түсіндірілетін ақша қаражатының және
баламаларының ағымына тікелей және жанама айналымы ықтималдығында орнаған
кірісмен түсіндіреді.
Шығындар - мерзім аралығында қаржы қорытындысын есептеу кезінде есеп
беру мерзіміне жататын ақшалай бағалауда көрсетілген капиталға
айналдырылмайтын және капиталдан айырылатын шығындар және есептелімдер [1].
В.К.Терехова кірісға мынадай түсінік береді: кіріс – өнімдерді,
тауарларды сатудан және орындалған жұмыстар, қызмет көрсетулерден түскен
ұйымдардың ақшалай түсімдері.
Шығындар дегеніміз өнімдерді дайындауға және сатуға, тауарларды
дайындауға және сатып алуға, жұмыстардың орындалуларына байланысты шығындар
болып табылады.
Экономикалық көзқарас бойынша, Г.Мюллердің анықтауына сәйкес,
кәсіпкерлік кірісты бір жағынан, кәсіпорын шығынын бөлісудің қорытындысы
ретінде, екінші жағынан кәсіпкерлік қабілеттерді танытқаны үшін сыйақы
ретінде қарастыру қажет [1].
Негізінен, кіріс мен шығындар қаржылық талдауды қалыптастыруға әсер
етеді. Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың мағызы өте зор. Бұл кәсіпорынның тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестер және
басқа да контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас
бұрын, қаржылық жай-күй дегеніміз не, соны анықтап алған жөн. Соңғы
жылдары шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл ұғым әр түрлі түсіндіріледі.
Профессор А.Д. Шеремет Кәсіпорынның қаржы жағдайы қаржыны тарату,
пайдалану және оны қалыптастыру көздерімен (меншікті капитал және
міндеттемелер, яғни пассивтер) сипатталады деп жазған.
Профессор Н.А. Русак бұл ұғымды былайша анықтайды:
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және
пайдаланумен сипатталады. Кәсорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты
өндірістік, коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы
ресурстармен қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату
және пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруа-шылық субъектілерімен қаржылық
қарым-қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады. Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының
жақсылығын көрсетеді.
В.М. Радионова мен М.А. Федотова кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы
ресурстарының қалыптасуымен көрсетіледі деп жазады.
М.Н. Крейнина, А.И. Ковалев және В.П. Привалов қаржылық жағдай ұғымын
былайша түсіндіреді: Қаржылық жағдай – бұл қаржы ресурстарының қолда
барын, үлестіріліп таратылуы және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер
жиынтығы.
Профессор И.Т. Балабанов Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы –
бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын (яғни
төлемқабілеттілігі, несиеқабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капиталды
пайдалану, мемлекет алдында және басқа да шаруашылық субъектілерінің
алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық
жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: кірістылық пен
рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі; капиталды
пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу - деп жазады.
С.А. Стуков осы ұғым бойынша өзінің көзқарасын келесі сөздермен
баяндады: Кәсіпорынның қаржылық жағдайы – бұл бірқатар көрсеткіш-термен
сипатталатын оның саулығы мен өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде
бағалау.
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұтымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі
әдістермен есептелетін бірыңғай көрсеткіштерге қарағанда қаржылық жағдай
түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде және олардың жалпы бағалауға
тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта келе,
кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ кәсіпорындарға
аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорынның
сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын куәландыруы тиіс.
Кәсіпкерлердің жұмыс істеуінен түскен кәсіпкерлік кіріс, көлеміне, алу
әдістеріне, пайдалану бағыттары бойынша әртүрлі болып табылады. Осылайша,
жеке меншік нысандары әртүрлі кәсіпорындарда жұмыс істеу капиталының және
жеке меншік капиталының шектеулігіне байланысты кәсіпкерлік кірістың
қалыптасуы да әр түрлі. Капиталдың меншігі біруақытта жеке өндірісі бар
кәсіпкер ретінде көрінсе, кәсіпкерлік кіріс жоғарыда көрсетілген сызбанұсқа
бойынша қалыптасады. Егер жеке меншік иесі немесе кәсіпкер әртүрлі тұлғалар
болса, онда екі нұсқа да мүмкін болып табылады. Капиталдың иесі басқару,
өндіріс және өткізу қызметін менеджерлеріне береді және олардың жалақыларын
анықтайды. Кәсіпкердің кірісы капиталға жеке меншік монополиясы үшін төлем
ретінде қабылданады. Менеджер капитал қызметін жүзеге асырады және
кәсіпорынның қызметіне жауап береді. Капитал меншігі кәсіпкерге оның жеке
ісін ұйымдастыру үшін белгілі бір пайызда (әдетте банктен жоғары) капиталын
бере алады. Негізінен, аталған жағдайда кәсіпкерлік кіріс кәсіпкердің жеке
мүддесін жүзеге асырудан жоғары тұрады. Аталған жағдайда ол өндірісті
жүзеге асыруда, инновацияны енгізуде, жаңа өнімді өндіруде, фирманы басқару
бойынша шешімдер қабылдауда және тәуекелге жауапкершілік ықыласын танытқаны
үшін сыйақы түрінде көрінеді.
Кәсіпкерлік кіріс мыналардан тұрады:
біріншіден, орташа пайда, яғни кәсіпкерге орташа сыйақы қызметтің
аталған бағытының аясында оны тарту және ұстау үшін қажет. Орташа пайда
фирманың ішкі шығындарына енеді. Егер орташа сыйақы фирманың тұрақтылығын
қамтамасыз етпесе, онда кәсіпкер бизнестің пайдалырақ бағытына өзінің күшін
жұмсайды немесе басқа фирмадағы еңбекақысы үшін кәсіпкерлік рөлінен бас
тартады.
Бәсекеге қабілетті кәсіпкердің ұстанымы тұрғысынан, орташа пайда
капиталға орташа қайтарымға және кәсіпкерлік қызметтің нормаларына
байланысты болады. Экономикалық табиғаты жағынан пайда тауар немесе қызмет
көрсету өндірісін таңдау құнын көрсетеді. Ол егер кәсіпкер басқа өндіріске
өзінің жеке капиталын, өндіріс қаражатын, қабілеттерін салатын жағдайда
алуы мүмкін алынбай қалған пайдадан кем болмауы қажет;
екіншіден, қалыпты пайдадан көбірек алынған кіріс, яғни экономикалық
(таза) пайда.
Бәсекелі экономика жағдайында (тұрақты) таза пайда нөлге тең болушы
еді. Тұрақты экономика ретінде шығындардың көрсеткіштері, ресурстары,
сұраныстар және кіріс туралы деректер тұрақты болып табылатын, шығындардың
көрсеткіштері өзгеруге жатпайтын экономика түсіндіріледі. Бұл жағдайда
бағалардың және өндірістердің экономикалық саясаты болжанбалы, инновациялық
өзгерістер жүргізілмейді. Таза бәсекелестік жағдайында әртүрлі салада пайда
болуы мүмкін таза пайда, фирманың ағысымен (қарқынымен) ұзақ уақытқа
жоғалып кетеді. Қорытындысында, белгілі және уақытша шығындар ұзақ уақыт
мерзімде кәсіпкерге таза пайда түрінде ешқандай із қалдырмай, толығымен
өтеледі. Таза бәсекелестік жағдайында кәсіпкерлер тауардың бағасы және
шектеулі шығындары теңелетін кезге дейін тауарды өндіреді.
Кәсіпорын өз кезегінде құрылып отырып, алдына тауарлардың өндірісі,
пайдалану үшін жұмыстарды және қызмет көрсетулерді орындау сияқты
міндеттерді қояды және белгілі бір мерзім аралығы үшін ақшалай жағынан өз
жұмысының жоғары нәтижелілігін, басқаша айтқанда, жоғары пайданы алуды
өзінің экономикалық мақсаты деп санайды.
Шаруашылық етудің жаңаша жағдайлары бухгалтерлік есептің әдістемесінде
және ұйымдастыруында маңызды өзгерістердің негізін қалады. Көрсеткіштер -
ақшалай түсім, пайда, таза құн қазіргі замандағы қазақстандық есептің
негізгілері болып табылады. Тәжірибеде, бухгалтер-талдаушылар жоғарыда
айтылған көрсеткіштерді есепке алуда және талдауда көптеген мәселелерге
жолығады. Негізгі мәселелер мыналар болып табылады:
1) қазіргі жүргізу жағдайына сәйкес келмеушілік және заңнамалық
актілерге қарама-қайшылық;
2) есепке алудың еңбек сыйымдылығы, негізінен кәсіпорындарда салық
есептілігін жүргізуге байланысты.
Көптеген қазақстандық кәсіпкерлердің ең үлкен қатесі, кәсіпорындардағы
кіріс мен шығындардың ағымдарын есепке алу және басқаруды
бағаламайтындықтан болып отыр. Кейбір кәсіпкерлер бұны қаржы мәселелерінің
қиындығымен түсіндіреді, сондықтан бағыныштыларға өздерінің уәкілеттілігін
береді. Бұндай ұстаным қате болып табылады, ешқашанда келіп түсіп жатқан
және шығып жатқан ақша ағымдарын өздігімен бағыттауға, бақылауға алуға
болмайды. Дәл осындай ағымдардың қозғалысында кәсіпкерлік белсенділіктің
шынайы қорытындысы шоғырланады және кәсіпкердің іздеп жүрген, бизнесінің
нәтижелерін арттыру мүмкіндіктері жасырылады. Сондықтан отандық кәсіпкер,
ең алдымен, қаржымен басқарудың барлық негізгі принциптерін және тәсілдерін
игеру, оларды жақсы білу қажет, әйтпесе ол жеңіліске ұшырайды. Осылайша,
ұйымдардың кірісы мен шығындарын есептеудің және басқарудың барлық
құпияларын білу мәселесі, әсіресе қазақстандық нарыққа тән жағдайда,
бизнестің өмір және өлім мәселесі болып табылады.
Кез-келген кәсіпорынның тактикалық мақсаты тұрақты кіріс пен пайданың
құптарлық деңгейін алу болып табылады. Бұл мақсатқа кәсіпорынның
шығындарсыз елестетуге болмайтын қаржы-шаруашылық қызметін жүзеге асыру
процесінде қол жеткізуге болады. Шаруашылық көзқарас жағынан, шығындар
кірісты алу процесінде тауарларды және қызмет көрсетулерді тұтыну және
қолдануды көрсетеді, яғни кірісты алуға қажетті экономикалық құрбанға тән
оның кері жағы болып табылады. Осындай жалпы анықтамадан көріп
отырғанымыздай, шығындар дегеніміз кәсіпорынның шаруашылық қызметін жүзеге
асырудағы кез-келген төлемдерді айтамыз.
Кәсіпорынның пайдасын қалыптастырудың жалпы принциптеріне сәйкес,
кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесін анықтау үшін, шығындардың әр
түрлері әртүрлі дәрежеде ескеріледі, олардың барлығы шығындар болып
табылмайды және құнның өзіне қосылады. Құнның өзіне шығындар болып
табылмайтын кейбір жұмсалатын қаражат жатады. Осындай шығындардың ең
көрнектісі, ақша қаражатын төлеумен тікелей байланысы жоқ және дайын
өнімнің құнына негізгі құралдардың құнын ауыстыру амалымен есепке алу
саясатының аясында таңдалғанға байланысты амортизациялық аударым жарналары
болып табылады.
Осылайша, шығындар, жұмсалатын қаражаттар және таза құнның өзі сияқты
түсініктерді ажырата отырып, шығындар кәсіпорындардың операциялық қызметіне
және оның ағымдағы операциялық қызметі процесінде туындайтындықтан, оның
ақша ағымына жатады және өзінің төлемі үшін ақша қаражатын талап етеді.
Шығындар ақша байланысына байланысы жоқ бухгалтерлік категория болып
табылады және таза құнның көрсеткішін құратын элемент қызметін атқарады.
Шығындардың бөлігі - бұл операциялық шығындар, ал бөлік - кәсіпорынның
қаржылық және инвестициялық қызметімен байланысты және бекітілген
ережелерге және нормативтерге сәйкес бөліктер бойынша өнімдердің таза
құнына қосылады.
18 ХҚЕС Ақшалай түсімге кірісдың келесі анықтамасы беріледі, ақшалай
түсім – жеке меншік капиталына қатысушының жарналарына байланысы жоқ, жеке
капиталдың артуына әкелетін кәсіпорынның қарапайым қызметінің барысында
белгілі мерзімге арналған экономикалық пайданың жалпы түсім і[4] .
ХҚЕС-да кіріс мен шығындар активтерге және міндеттемелерге бағынышты
категориялар болып табылатын категориялар ретінде қарастырылады. Бұл кіріс
мен шығындар белгілі бір мерзімнің қаржылық қорытындысын құра отырып,
белгілі бір есеп беру мерзіміне (пайда немесе шығын) байланысты болуына
және осы арқылы капиталдың өсу факторы (немесе азаю) болуымен байланысты
[4]. Соңғысы, өз кезегінде ұйымдардың активтерінен оның барлық активтерін
шегерудің қорытындысы ретінде анықталады. Осындай түсіндірме кіріс мен
шығындар туралы есептердегі және капиталдың өзгеруі туралы есептегі есеп
беру құрамдас бөліктерінің жүйесіндегі баланстың келешегін (қаржы жағдайы
туралы есеп) анық көрсетеді.
Басқаша айтқанда, егер активтер мен міндеттемелер мөлшерінің өзгеруі
ұйымдардың жеке меншіктерімен осындай операцияларға негізделмеген
капиталдың мөлшерінде тікелей көрінсе, онда ұйымға кіріс кірді немесе шығын
келтірілді. Капиталдың қатысушы ретіндегі жеке меншік операцияларына
жарғылық капиталға салымдар, акционерлік қоғамның акционерлерден акцияларды
өтеуін төлеп алу нысанындағы капиталды өндіріп алу, сондай-ақ капиталға
салынған кірісды жеке меншік иелеріне (дивиденд) төлеу.
ХҚЕС-ның принциптерінде кіріс ақшалай түсімге және басқа да кірістерге
бөлінеді. Ұйым тауарларды және өнімдерді сату, жұмыстарды орындау, қызмет
көрсету, өзінің мүліктерін және қарыздарын пайдалануға ұсыну, инвестициялық
қызметтерді жүзеге асыру кезінде өзінің қарапайым (негізгі) қызметінің
барысында ақшалай түсімді иемденеді. Мәнісінде, ақшалай түсім мүлікке
айырбастау жүргізеді және алынған немесе күтіліп отырған ақша қаражатын
ұсынады.
Өз кезегінде, шығындардың ішінде негізгі қызмет және шығындар бойынша
шығындар бөлініп шығады. Негізгі қызмет жөніндегі шығындар дегеніміз
өнімділік, яғни кіріс әкелетін шығындар болып табылады (мысалы, сатылған
тауардың таза құны, еңбекті төлеуге кеткен шығындар, негізгі құралдардың
және материалдық емес активтердің амортизациясы, коммерциялық және
басқаруға кеткен шығындар). Шығындар, көп жағдайда дүлей апаттарға,
қолайсыз нарықтық және өзге де сыртқы жағдайларға немесе мүліктің шығып
қалған арнайы нысандарына байланысты ысыраптарға негізделген. Шығындар
активтердің ағымдары (мысалы, сатылған өнімдерді немесе басқа да мүліктерді
есептен шығару) немесе міндеттемелердің өсуі (шығындарды есептеу кезінде,
мысалы пайыз бойынша немесе қызмет көрсетулерді төлеу бойынша) нысанын
қабылдайды.
Алайда, ХҚЕС кіріс мен шығындарды анықтау, ұйымдар қызметінің қаржылық
қорытындысын тек есеп беру мерзімінің таза пайдасын ғана емес, кең
ауқымдағы түсінікті қамтиды (яғни пайдалар және залалдар туралы дәстүрлі
есепте көрсетілген қорытынды). Негізінен, қаржы нәтижелілігі пайдалар және
залалдар туралы есепте көрсетілген кірістер және шығыстардың есебінен емес,
капиталдың есептерінде көрінетін кірістер және шығыстардың есебінен
құрылады.
Мысалы, жарғылық капиталға салымдар бойынша құрылтайшылардың
(қатысушылардың) шетел валютасындағы дебиторлық берешектерінің өсуі немесе
азаюы курстық валюталық айырма бойынша кірісты және шығынды анықтайды,
бірақ пайдалар және залалдар туралы есепте көрсетілмейді. Дәл осы
сияқты қайта бағаланатын негізгі құралдардың баланстық құнының өзгеруі,
ақша ағымдарын және валюталық тәуекелдерді шығасыдан сақтандыру құралдары
бойынша кірістер және залалдар, сондай-ақ сатуға рұқсат етілген қаржы
активтерін қайта бағалаудың қорытындылары туралы айтуға болады.
Аталған кіріс мен шығындардың бір ерекшелігі бар, олар ұйымның
басқаруының бақылауға жатпайтын аппаратының сыртқы факторларына
негізделгенін атап өту қажет.
Және егер олар менеджмент қызметінің тиімділігі туралы куәландырмаса,
онда барлық ерекшеліктерімен шаруашылық етуші субъекті ретіндегі ұйымның
өзінің тиімділігін көрсетеді. Осылайша, дәстүрлі қабылданған бухгалтерлік
есептілігінен басқа, сондай-ақ көп жағдайда капиталды ұстап тұру
тұжырымдасына жауап беретін пайданың кең мағынасы бар.
Кіріс мен шығындардың аталған түсіндірмесі XX ғасырдың аяғында АҚШ жаңа
есеп беру көрсеткішінің, яғни ХҚЕС талаптарына сәйкес, 2011 жылдың 1
қаңтарынан басталатын мерзімдерге арналған есептілікке енгізілетін толық
пайданың пайда болуына алып келді. Бұл көрсеткіш барлығымен мойындалған
есеп беру кезіндегі кірістер және шығындардан құрылады. Ұсынылған жаңа
болжаммен анықталған 1 ХҚЕС (IAS) есеп беру құрылымында ол бухгалтерлік
қаржылық есептілікті пайдаланушыларға ұйымның, сол сияқты оның басшысының
қызметінің қорытындысын барабар бағалауға мүмкіндік береді[4] .
Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес, жылдық жиынтық кіріс,
салық мерзімінің ішінде Қазақстан Республикасындағы және оның шекарасынан
тыс жерлердегі заңды тұлғамен алуға жататын (алынған) кірісдан тұрады [2].
Қызметтің түрлерінен алынған кіріс, өнімдерді сатудан (қайта сатуға
арналып сатып алынған секілді, сату мақсатында субъекінің өзімен
жүргізілген), қызмет көрсетулерді ұсынудан, қаржыландырудан және тағы
басқалардан түскен кіріс, яғни оның бизнесін құраушы ретіндегі ұйыммен
қабылданған қызметті ұйымдастыруға арналған кәсіби кіріс болып табылады.
Кірісдың осындай бөлінулері №2 қаржы есептілігінің ұлттық стандартын
анықтайды [5].
Кәсіпорындарындағы кіріс мен шығындарды бухгалтерлік есепке алудың
міндеттері мыналар болып табылады:
- категорияларға кіріс мен шығындарды есепке дұрыс жатқызу: негізгі
және негізі емес қызметтен түскен кіріс мен шығындар;
- категориялар бойынша кіріс мен шығындарды есепке дұрыс жатқызу
(негізгі және негізі емес қызметтен түскен кіріс мен шығындар);
- келесі мерзімдерде кіріс мен шығындарды есепке дұрыс жатқызу;
- таратылмаған кірісты есепке дұрыс жатқызу (есеп беру мерзіміндегі
және өткен жылдардағы);
- қорытынды кірісын дұрыс қою;
-жеке меншік құқығына ауысу сәтіндегі сату және сатып алу жөніндегі
әрбір келісім-шарттағы (шарттағы) сипаттаманы, көліктік-дайындаушы
шығындарды өтеу жағдайларын және сатылатын тауарға бұл шығындарды өтеуді
есептеу сәтін қарастыруы тиіс келісім-шарт жасасудың қолданылған механизмі;
- бюджеттің алдындағы барлық міндеттемелерді өтегеннен кейінгі
кәсіпорын өкімінде қалған таза кірісты дұрыс шығындауға бақылау жасау.
- корпорациялық кіріс салығының сомаларын дұрыс анықтау.
Құрылысқа арналған келісім-шарттарға байланысты ақшалай түсімдерді және
шығындарды есепке алудың тәртібін орнату 11 ХҚЕС-да анықталады. Құрылысқа
арналған келісім-шарттар мыналарды қарастыру қажет:
- келісім-шартта көрсетілген ақшалай түсімдердің алғашқы сомалары;
- келісім-шарттың шарттарынан, кінә қоюлардың және көтермелеу
төлемдерінің пайда болу жағдайларынан ауытқу.
Осылайша, кәсіпорындардағы кіріс мен шығындарды бухгалтерлік есепке
алудың негізгі міндеттерінің бірі, кіріс мен шығындарды дұрыс анықтауда
және жатқызуда, ұйымдардың барлық активтерін дұрыс және ұтымды қолдануда
есепке алудың бақылаушы қызметтерін жүзеге асыру болып табылады.
1.2 Кірісы мен шығыстарды жіктеу және кіріс, шығыстар аудитінің
әдістемелік тәсілдері.
Қазіргі уақытта қолданыстағы Қазақстан Республикасындағы нормативтік
актілерде ұйымдардың кірісы мен шығындары әртүрлі жіктеледі. Алайда,
нормаларды жазу кезінде негізінен басқа да міндеттер қойылатындықтан,
қандай да бір амалмен бұл жіктелімдерді тұжырымдау және жүйелеу оңайға
соқпайды. Сол уақытта нормативтік актілерге әртүрлі түсініктер түрінде
ұсынылған осындай жіктелімдер қаржыгердің, бухгалтердің және аудитордың
жұмысын әжептәуір жеңілдете алады.
Шаруа немесе фермерлік шаруа қожалықтары, заңды тұлғалар – ауыл
шаруашылығы өнімдерін шығаратындар үшін арнайы салық режимдерін Қазақстан
Республикасының салық заңнамасына, сондай-ақ жеңілдетілген декларацияларға
сәйкес қолданатын бухгалтерлік есепті жүргізудің тәртібін анықтау және
шағын кәсіпкерліктің қаржы субъектілерімен құру мақсатында жасалып
шығарылған №1 қаржы есептілігінің ұлттық стандарты кіріс мен шығындардың
мынадай жіктелімдерін анықтайды [4]:
1) Тауарды сатқаннан түскен кіріс.
Төменде көрсетілген барлық шарттар қанағаттандырылған жағдайда кіріс
кірді деп саналады:
- субъект тауардың жеке меншік құқығына байланысты маңызды тәуекелдерді
және сыйақыларды сатып алушыға берген жағдайда;
- субъект негізінен жеке меншік құқығына ұқсайтын дәрежеде басқаруға
қатыспайтын және сатылған тауарларға бақылау жасамайтын жағдайда;
-кірістың сомасы сенімді түрде өлшенуі мүмкін жағдайда;
- операцияларға байланысты экономикалық пайдалар субъектіге түседі деп
болжанған жағдайда;
- операцияларға байланысты келтірілген немесе күтіліп отырған шығындар
сенімді түрде өлшенуі мүмкін жағдайда.
Субъектінің жеке меншік құқығына байланысты маңызды тәуекелдерді және
сыйақыларды сатып алушыға қай сәтте берген сәтін анықтау үшін,
операциялардың шарттарын үйрену қажет. Көп жағдайларда, жеке меншік
құқығына байланысты тәуекелдерді және сыйақыларды беру жеке меншіктің заңды
құқығын берумен немесе сатып алушыға иелену құқығының ауысуымен сәйкес
келеді. Бұл бөлшектік сатылымдар көп болған жағдайларында болады. Қалған
жағдайларда жеке меншік құқығына байланысты тәуекелдерді және сыйақыларды
беру жеке меншік құқығына байланысты тәуекелдерді және сыйақыларды беру
жеке меншіктің заңды құқығын берудің немесе сатып алушыға иелену құқығының
ауысу мерзімдерінде жүзеге асады.
Егер субъект жеке меншік құқығына байланысты маңызды тәуекелдерді
сақтаса, кіріс алынды деп есептемейді. Жеке меншік құқығына байланысты
маңызды тәуекелдерді және пайдаларды субъектінің сақтауы мүмкін жағдайлар:
- субъектімен кепілдемелердің стандартты шарттарының аясында
қанағаттандырарлықсыз пайдалану сапасына жауапкершілік сақталған жағдайда;
- нақты сатылымнан түскен ақшалай түсімді алу тауарларды сатып алушымен
сатылғанға байланысты;
- түсірілген тауарлар орнатуға жатпаса, ал әлі орындалмаған келісім-
шарттың маңызды бөлігін орнату құраса; және
- сатып алушының сату келісім-шартында анықталған себеп бойынша сатып
алу мәмілесін бұзуға құқығы бар болса және субъект қайтарымның мүмкіндігін
анықтай алмаса.
Егер субъектімен жеке меншік құқығына байланысты маңызы жоқ тәуекел
сақталса, онда операция сатылым болып табылады және субъект кірісты
мойындады деп санайды. Мысалы, сатушы оған тиесілі соманы алуды қамтамасыз
ету үшін, тауарларға жеке меншік заңды құқығын қалдырады. Осыған ұқсас
жолмен сатып алынған затқа сатып алушының көңілі толмай, ақшаны қайтаруды
ұсынса, субъект ақшалай түсімді мойындайды. Осындай жағдайларда, субъект
мүмкін болатын қайтарымдарға бағалық міндеттемелерді мойындайды.
2) Қызмет көрсетуден түскен кірістер.
Қызмет көрсетуді ұсынатын операциялардың қорытындыларын сенімді өлшеген
кезде, баланстың күніне операциялардың аяқталу кезеңін көрсету жолымен
кіріс танылады. Егер келесі шарттар орындалатын болса, операциялардың
қорытындысы сенімді деп есептеледі:
- кірістың сомасы сенімді түрде танылады;
- операцияға байланысты экономикалық пайдалар субъектіге түседі деп
болжанса;
- баланстың күніндегі жағдай бойынша операциялардың аяқталу кезеңі
сенімді түрде танылса;
- операцияларды жүзеге асыруға арналған шығындар және оның аяқталуына
қажетті шығындар сенімді түрде өлшенетін болса.
Операциялардың аяқталу кезеңі орындалған жұмысты сенімді бағалауды
қамтамасыз ететін тәсілмен анықталуы қажет, атап айтқанда:
- орындалған жұмыс туралы есептер;
- қызмет көрсетудің жалпы көлемінен пайыз секілді ұсынылған қызмет
көрсетулер;
- жалпы күтіліп отырған шығындарға келтірілген шығындарға барабар
қатынаста.
Белгілі бір мерзім ішінде істердің анықталмаған санын орындау жолымен
қызмет көрсетулер ұсынылса, қандай да бір әдіс аяқталу кезеңінде жақсырақ
көрінетін куәлік бар болған жағдайларды қоспағанда, уақыттың осындай
мерзімі ішінде тікелей негізде кіріс танылады. Нақты іс-әрекет басқа іс-
әрекеттерге қарағанда маңыздырақ болса, онда субъекімен кірісты мойындау
осы іс-әрекетті жүзеге асырғанға дейін кейінге қалдырылады.
Жобаланып отырған қызмет көрсетулердің операцияларының қорытындысы
сенімді бағаланса, субъект мойындалған орны толтырылған шығындардың
сомасының аясында кірісты мойындауы қажет.
Жобаланып отырған қызмет көрсетулердің операцияларының қорытын-дысы
сенімді бағаланбаса, мойындалған орны толтырылған шығындардың сомасының
аясында кіріс мойындалады.
Қызмет көрсетулерден түскен кіріс, қызмет көрсетулер ұсынылып отырған
мерзімнің ішінде мойындалады.
№2 қаржы есептілігінің ұлттық стандартымен пайыз, роялити және
дивидендтер түріндегі кіріс қарастырылған.
Субъект пайыздар, роялити және дивидендтер әкелетін субъект
активтерінің басқа да жақтарымен қолданудан туындайтын кірісды мына
жағдайларда мойындау қажет:
- операциялармен байланысты экономикалық пайдаларды субъектінің алу
мүмкіндігі бар болған жағдайда; және
- кірістың сомасы сенімді түрде өлшенген болса.
Субъект келесі негіздерді қолдана отырып, кірісты мойындау қажет:
- пайыздардың тиімді мөлшерлемелері әдісін қолдана отырып, пайыздар
мойындалады;
- роялти сәйкес келетін келісім-шарттың мазмұнына сәйкес, есептеу
әдісімен мойындалуы қажет;
- дивидендтер төлемді алуға акционерлердің құқығы анықталған жағдайда
мойындалуы қажет.
3) Қаржыландырудан түскен кіріс.
Қаржыландырудан түскен кірісға кірісдың келесі түрлері жатады:
-қаржылық активтер бойынша (ақша қаражаттарын ұсыну және пайдалану үшін
алынғандар, осы банктің шотында жатқан ақша қаражатын банктің қолдануы үшін
пайыздар) кірісды алуға байланысты, операциялар көрінетін сыйақыландыру
жөніндегі кіріс;
-бағалы қағаздар бойынша дивидендтермен алынған кірісды алумен
байланысты операциялар көрінетін дивидендтер жөніндегі кіріс;
-қаржылық жалға берілген активтер бойынша кірісды алуға байланысты
операциялар көрінетін қаржылық жалға беру активтері;
-капиталдың немесе басқаның құнының өсуінен жалға беру төлемдерін
немесе кірісын алу мақсатында, өкімде жатқан (жалға беру келісім-шарты
бойынша иеленушінің немесе жалға алушының) жылжымайтын дүние-мүліктен (жер,
ғимарат немесе олардың бөліктері) кірісды алуға байланысты операциялар
көрсетілетін жылжымайтын дүние-мүлік инвестицияларымен жасалған
операциялардан түскен кіріс; 3.2 Кіріс аудитінің әдістемелік тәсілдері
Аудиттің әдістемелік тәсілдері дегеніміз тәжірибені жетілдірудің,
сондай-ақ экономикалық және заң ғылымдарын дамытудың негізінде жасалған
арнайы тәсілдерін айтамыз. Бұл тәсілдер аудиттің мақсатты қызметіне
байланысты және жалпы ғылыми әдістерге байланысты қалыптасқан.
Аудиттің әдістемелік тәсілдерін мынадай топтарға жіктеуге болады:
- есептесу-талдау;
- құжаттық;
- жалпылау.
Есептесу-талдау тәсілдері дегеніміз - экономикалық талдаудың
(салыстыру, топтастыру, бұғау орнату, баланстық қосылымдар және т.б.),
аналитикалық тексерістің, статистикалық және экономика-математикалық
әдістердің дәстүрлі тәсілдерін айтамыз.
Аудиторлық байланыстарды алудың кең таралған әдістері аналитикалық
тексеріс болып табылады. Ол келесі рәсімдерден тұрады:
- әртүрлі қаржылық деректердің немесе қаржылық және қаржылық емес
көрсеткіштердің ара қатынасыныа талдау;
- басқа талдауларға болжау жасай отырып, фактілі деректерді салыстыру;
- өткен мерзімдердің осыған ұқсас деректерімен соңғы есеп беру
деректерін, ұқсас кәсіпорындардың, орташа салалық көрсеткіштермен
салыстыру;
- аяқасты ауытқушылықтарды зерттеу;
-күтпеген жағдайларға талдау жасау;
-басқа тұлғалардан алынған ақпараттарға талдау жасаудың қорытын-
дыларын бағалау.
Клиенттің жазбасы компьютердің файлында жинақталса және аудиторлық
бақылауды бағдарламалық қамтамасыз ету дайындалып жатса, клиент туралы
мәліметтерді жыл сайын жинау кезінде аналитикалық тексерісті жүргізу тиімді
болады.
Құжаттық әдістемелік тәсілдер дегеніміз - ақпараттық қалыпқа келтіру,
нормативтік-құқықтық реттеу, есепке алу құжаттарына тексеріс жүргізу
(зерттеу) болып табылады.
Ақпараттық қалыпқа келтіру – ақпараттарды белгілі бір тасымалдаушыда
анықталған зерттеу объектісі туралы деректердің жиынтығы (алғашқы есепке
алу құжаттары, есептеме тіркелімі және есептілік, т.б.). Аудиттегі
ақпараттық қалыпқа келтірудің мақсаты, объектінің жағдайын, шаруашылық
қызметке оның қатысуын зерттеу үшін, объект туралы нормативтік-құқықтық,
жоспарлы, бухгалтерлік ақпараттарды жүйелеу болып табылады.
Нормативтік-құқықтық реттеу - заңмен, нормативтік құжаттармен,
ережелермен қарастырылған нормаларға және ережелерге қатысты аудиторлық
тексерістер объектілерінің қызметіне зерттеу жүргізу.
Есепке алу құжаттарына тексеріс жүргізу (зерттеу) дегеніміз- шаруашылық
операцияларды жүзеге асырудың растығын орнатудың тәсілдерін айтады. Олар
мыналар болып табылады: құжаттарды тексерудің тәсілдері, фактілі бақылау
жасаудың тәсілдері, бақылау, есептеу, сұрау салу, инспекция және т.б.
Құжаттарды тексерудің әдістемелік тәсілдерін жіктеу бақылаушы іс-
әрекететтердің дәйектілігіне және олардың логикалық өзара байланысына
негізделеді. Құжаттық бақылаудың негізгі әдістерінің ішінен мыналарды бөліп
көрсетуге болады:
- үстірт;
- арифметикалық;
- заңды;
- логикалық;
- толық, толық емес, сондай-ақ таңдамалы;
- қарсы тексеріс;
- кері санау әдісі;
- шаруашылық операциялардың негізділігін және заңдылығын бағалау;
- есепті қалпына келтіру.
Аудиттің жоғарыда баяндалған әдістері және тәсілдері қаржы есептілігін
бекітуді растау немесе бұрмалауларды табу мақсатында жиналатын аудиторлық
дәлелдемелерді алуды қамтамасыз етеді.
Қаржы есептілігін бекіту дегеніміз - қаржы есептілігіне қосылатын,
тікелей және басқа жолмен ұсынылатын субъектінің басшылығын бекітуді
айтамыз:
1. Бар болуы, саны: актив немесе міндеттеме белгілі бір күнде қызмет
етеді;
2. Құқық және міндеттеме: актив немесе міндеттеме белгілі бір күнде
субъектіге тән болады;
3. Құбылыс, пайда болу: есеп беру ішінде субъектіге қатысы бар
операция жүзеге асырылды немесе жағдайлар болды;
4. Толықтығы: көрсетілмеген активтер, міндеттемелер, операциялар немесе
жағдайлар, сондай-ақ ашылмаған баптар жоқ;
5. Бағалау (құнды тарату): актив немесе міндеттеме сәйкес келетін
баланстық құнда көрсетіледі;
6. Өлшеу: операция немесе жағдай сәйкес келетін сомасы бойынша
көрсетіледі, ал кіріс сәйкес келетін мерзімге жатады;
7. Ұсыну және ашу: бап қаржы есептілігінің тұжырымдамалық негізгі
ұсынымын қолдана отырып, ашылады, жіктеледі және түсіндіріледі.
Аудиторлық дәлелдеме 500 аудиттің халықаралық стандарттарына сәйкес,
аудитор аудиторлық қорытынды негізделетін ақылға сай қорытынды-ларды
қалыптастыру мақсатында, жеткілікті сәйкес келетін аудиторлық
дәлелдемелерді алу қажет.
Аудиторлық дәлелдеме дегеніміз - аудиторлық қорытындыға негізделген
қорытындыларды қалыптастыру процесінде аудиторлармен алынатын ақпаратты
айтамыз. Аудиторлық дәлелдеме қаржылық есептіліктің, сондай-ақ басқа да
көздерден ақпараттарды растайтын негіздегі алғашқы құжаттардан және
есептеме жазбалардан алынатын ақпараттардан тұрады.
Аудиторлық дәлелдеме бақылаудың тесттерін және мәні бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz