Қаржылық талдаудың негіздері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1 Қаржылық орнықтылықтың теориялық және тәжірибелік мәні
1.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың
мәні, әдістері және
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..7
1.2 Қаржылық орнықтылықты бағалаудың қазіргі замандағы
теориялық
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 16
3. Қаржылық орнықтылықты бағалаудың әлемдік
тәжірибесі ... ... ... ... 27
2 Кәсіпорындардың қаржылық-шаруашылық қызметін
талдаудың қысқаша әдістері (Компания Сарыарқа-Құрылыс
ЖШС-ның мысалында)
2.1 Қаржылық талдаудың
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.2 Кәсіпорынның меншікті айналым қаражаттары жеткіліктілігін
және қозғалысын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...44
3 Кәсіпорынның қаржылық орнықтылығын жақсарту
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
Кіріспе
Нарықты экономика жағдайында кәсіпорынға қоршаған орта тарапынан
көптеген қауіп - қатер төнуі мүмкін. Бұл қатерлер бәсекелестік күрестің
шиеленісуі, техникалық және бағдарламалық құралдарды заңсыз пайдаланумен,
еддегі саяси және экономикалық орнықтылықтың болмауымен байланысты.
Сондықтан, кәсіпорын менеджеріне негізгі қызметінен, яғни кәсіпорынды
басқарудан басқа да, қауіпсіздікті қамтамасыз ету сұрақтары жүктелетіні
сөзсіз. Бұл мәселе терең және көп қырлы болғандықтан, біз зерттеу
жүмысымызда кәсіпорынның тек қаржылық орнықтылықты қамтамассыз ету
сұрақтарына тоқталамыз.
Қаржылық - экономикалық дағдарыстар, әдетте, өнеркәсіптік
кәсіпорындардың әлеуетіне кері әсерін тигізеді: негізгі капитал тозады,
еңбек өнімділігі азаяды, жас және білікті мамандар өндірістен кетеді.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі - кәсіпорын алдына өзіне тән
өндірістік қызметтерді орындауына байланысты өзінің жағдайын бағалау мен
болжау сияқты, яғни кәсіпорынға әсер ететін ішкі және сыртқы факторлардан
қорғау, қауіптілік индикаторларының мониторингі жүйесін құру, олардың
шектерін анықтау, қатерлерге қарсы шаралар қабылдау сынды өзекті мәселе
туады
Әрбір кәсіпорын үшін өзінің қаржылық орнықтылықты қамтамассыз ету
сұрақтары, тек қана дағдарыс жағдайында ғана емес, тұрақты экономикалық
ортада да қаржылық орнықтылықты қамтамассыз ету міндеттері өз
көкейкестілігін жоймайды.
Қаржылық талдаудың мақсаты, кәсіпорынның қаржылық жай – күйін бағалау
және де оның жағдайын жақсартуға бағытталған жұмыстарды жүргізу болып
табылады. Сонымен қоса бұл жұмыстардың нақты қай бағытта жүргізілу керек
екендігі көрсетіледі.
Кәсіпорын тұрақты қызмет ету жағдайында қаржылық орнықтылықты
қамтамассыз ету сұрақтарын шешуде басты көңілді өндірістің және өнім
өткізудің қалыпты қарқынын сақтауға, материалдық және қаржылық залалдардың
болмауына, теріс пиғылды бәсекені болдырмауға бағыттайды. Дағдарыс
жағдайында кәсіпорын әлеуетінің (өндірістік, технологиялық, ғылыми-
техникалық және кадрлық) бұзылуы оның қызметіне қауіп тудырады. Нарықтық
экономикада кәсіпорын менеджерлері тек қана дамудың нарықтық стратегиясын
ғана емес, өзінің құрамына міндетті түрде зиялық меншікті және қаржылық
орнықтылықты қамтамассыз етудің арнайы бағдарламаларын қосатын экономикалық
стратегияны жасауы керек. Кәсіпорынның қаржылық жай – күйін бағалау үшін,
ең алдымен оның қаржылық жағдайына талдау жасау керек. Қаржылық жағдай,
қаржы ресурстарын пайдалануын, орналастыруын және барын көрсететін қаржылық
көрсеткіштердің жиынтығы болып келеді.
Осымен қоса қаржылық жағдай – бұл кәсіпорынның сыртқы ортадағы
қызметіне маңызды мінездеме. Ол кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін,
іскерлік белсенділігін болашағын аңықтайды. Сондықтанда ұсынылатын
көрсеткіштер жүйесінің мақсаты, кәсіпорынның қаржылық жай – күйін көрсету
болып табылады. Нарықтық қатынастар дамыған сайын оның қаржылық жағдайы
туралы мәлімет алғысы келетін тұлғалар көбейе түседі.
Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты, кәсіпорынның өңдірістік -
шаруашылық басқару шешімдерін қабылдау үшін, кәсіпорынның қаржылық
жағдайын сипаттайтын көрсеткіштер жүйесін талдай отырып, кәсіпорынның
қаржылық – жай күйін бағалау болып табылады. Мақсатына қарай диплом
жұмысының міндеттері:
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалаудың теориясы мен тәжірибесін
және экономикалық дағдарыс жағдайында кәсіпорындар үшін мағынасы мен
мәнін анықтау;
Кәсіпорынынң қаржылық жай – күйін талдау әдістерін қолдану арқылы
“Компания Сарыарқа-Құрылыс” ЖШС-ның банкрот болу ықтималдығын бағалау;
Дипломдық жұмыста байланыс қызметін ұсынатын Компания Сарыарқа-
Құрылыс ЖШС-ның бухгалтерлік балансы негізінде қаржылық – жай күйіне баға
берілді. Осы мақсатқа жету үшін, біз дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде
кәсіпорынның қаржылық жай – күйін талдаудың мәнін және мағынасын, онымен
қатар, қаржылық талдау кезіңде қолданылатын әдістерді қарастырдық.
Екінші бөлімде, компанияның қызметіне қысқаша сипаттама беріледі және
онда келесі :
– өтімділік коэффициенті
– іскерлік белсенділік коэффициенті
– табыстылық коэффициенті
– қаржылық орнықтылық коэффициенттерін қолдану арқылы компанияның
қаржылық жай – күйіне талдау жүргізіледі.
Одан әрі компанияның банкрот болу ықтималдылығы қарастырылады. Мұнда
Альтманның Z коэффициенті қолданылды.
Ал үшінші бөлімде Компания Сарыарқа-Құрылыс ЖШС-ның қаржылық жай
күйін бағалау әдістерінің кемшіліктері және оны шешу жолдары туралы
қарастырдық.
Дипломдық жұмысты жазу барысында біз отандық және шетелдік
экономистердің еңбектерін және талдау жүргіздік.
Зерттеу объектісі ретінде, Компания Сарыарқа-Құрылыс ЖШС-ның
мәліметтерін қолдана отырып, кәсіпорынның қаржылық жай – күйіне бағалау
және толық осы кәсіпорын алынды.
Зерттеу пәні - Экономиканы жедел дамытып, әлеуметтік жағдайды
тұрақтандырудың басым бағыты – шағын, орта және ірі бизнесті дамыту қолға
алыну.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы – Қалыптасқан құқықтық,
экономикалық, қаржылық және әкімшілік ортада кәсіпорынның қызмет етудегі
тетігі және даму барысында шығындық тәсілдің пайдалану аумағын күшейту.
1. Қаржылық орнықтылықтың теориялық және тәжірибелік мәні
1.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың мәні, әдістері және
мақсаты
Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай ақ олардың меншік иелері, жұмыскерлер, коммерциялық серіктестер және
басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік – кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір
кезеңдегі қаржылық орнықтылығын және оның өз шаруашылық қызметін
үздіксіз жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі
үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді.
“Қаржылық жағдай” ұғымы әдебиеттерде әртүрлі түсіндіріледі.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы оның қаржы құралдарының құрылуы мен
қолданылуының үрдісін көрсететін көрсеткіштер жиынтығымен сипатталады.
Кәсіпорынның нарықтық экономикадағы қаржылық жағдайы оның қызметінің
қорытынды нәтижелерін көрсетеді. Кәсіпорын қызметінің қорытынды нәтижелері
тек қана оның жұмыскерлерін ғана емес, сонымен қатар оның экономикалық
қызмет бойынша серіктестерін де қызықтырады, оларға мемлекеттік, қаржылық,
салық органдары және т.б. жатады. Осының барлығы кәсіпорынның қаржылық
талдауын өткізудің маңыздылығын анықтайды және экономикалық үрдісте осы
талдаулардың ролін арттырады, қаржылық талдау элементі болып табылады.
Нарық экономикасы жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың
басты мақсаты (міндеті) келесілер болып табылады:
-қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі
өзгерісі;
-активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды
таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
-айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы
міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
-қаржы – есептік және несие шарттарын сақтау;
-кәсіпорын активтері мен оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
-ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш
және қорлар есебі;
-баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық орнықтылығының және
төлеу қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау,
кәсіпорын табыстылығын бағалау;
-кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
-кәсіпорынның қаржылық жағдайының орнықтылығын ұзақ және қысқа
мерзімді болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады .
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас
кешенді талдауды: ішкі (басқарушылық талдау) талдау; сыртқы (қаржылық
талдау) талдау деп бөлуді қажет етеді. Ішкі есеп берудің ішіндегі
жауапкершілік орталықтары мен пайда болу орындары бойынша шығындар
сияқты жеке бөлімшелердің жұмыс нәтижелерін сипаттайтын маңызды есеп
түрлері болады. Кәсіпорынның жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу
деңгейін анықтау шығындар мен нәтижелерді салыстыру, кім қалай жұмыс
істейтінін көруге мүмкіндік береді және еңбекке ақы төлеуде қандай да бір
негізсіздікті жояды. Ішкі талдау басқару есебі негізінде жүргізіледі.
Басқарушылық талдау - бұл кәсіпорын шығаратын өнімдердің жеке
түрлерінің өзіндік құнының нормативтері туралы, сондай-ақ сапасының
төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс шығарылып, өтпей қалуына
байланысты мәліметтерден тұратын қатаң құпияландырылған, басқа
тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады.
Сыртқы талдау қаржылық есеп негізінде жүргізіледі, мұндағы
бәсекелестік нәтижесінде өзгеріп отыратын нарықтық конъюнктура
жағдайында өзінің жағдайын нығайтуға ұмтылатын кәсіпорынның
шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен тактикасын жасауға
қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану кәсіпорынның өз
еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар коммерциялық құпияға
айналады. Қаржылық талдауды іске асыру мақсатына байланысты ол бірқатар
белгілеріне тәуелді әртүрлі формаларға бөлінеді:
а) қаржылық талдауды жүргізу ұйымы бойынша:
-ішкі қаржылық талдау – кәсіпорынның қаржылық менеджері мен кәсіпорын
иелерінің барлық ақпараттық көрсеткіштердің жиынтығын қолдауымен
жүргізіледі (мұндай талдау коммерциялық құпия болуы мүмкін);
- сыртқы қаржылық талдау – кәсіпорынның шаруашылық - қаржылық
қызметінің нәтижесінің дұрыстығын тексеру мақсатындағы сақтандыру
компанияларының, коммерциялық банктер, аудиторлық кәсіпорынлардың, салық
органдарының қызметкерлері іске асырады;
ә) аналитикалық зерттеу көлемі бойынша:
- толық қаржылық талдау – кәсіпорынның бүкіл кешеніндегі қаржылық
жағдайын және қаржылық-шаруашылық қызметінің барлық аспектілерін зерттеу
мақсатында жүзеге асырылады;
-тематикалық қаржылық талдау – кәсіпорынның қаржылық жағдайының жеке
мінездемесі және қаржылық-шаруашылық қызметінің жеке жақтарын зерттеумен
шектеледі;
б) қаржылық талдаудың объектісі бойынша:
-кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін, жеке жауапкершілік
орталығын талдау;
- кәсіпорынның жеке қаржылық операцияларын талдау;
в) жүргізу мерзімі бойынша:
- алдын ала қаржылық талдау;
- ағымдағы қаржылық талдау;
- кейінгі (ретроспективті) қаржылық талдау.
Қаржылық талдау әдісі – талдау жүргізуге қолданылатын қабылдаулар мен
тәсілдер.
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі
ережелерін қалыптастырады. Олардың ішінен 6 негізгі әдісті бөліп
қарастыруға болады:
1) Көлденең (уақыт көлемінде) талдау – есеп берудің әрбір позициясын
өткен кезеңімен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы
бухгалтерлік есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы
ауытқуларын анықтауға мүмкіндік береді.
2) Тікелей (құрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы
нәтижеге тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық
көрсеткіштердің құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері
бойынша қорытынды көрсеткіштегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға
мүмкіндік береді.
3) Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік
жыл деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Трендтік талдау әрбір есеп позициясын бірқатар өткен
кезеңдермен салыстыруды және трендті, яғни жеке кезеңдердің дербес
ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған көрсеткіш динамикасының
негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің көмегімен болашақтағы
көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, ал одан кейін
перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі.
4) Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау – бұл кәсіпорындардың, еншілес
кәсіпорынлардың, бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері
бойынша есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай-
ақ берілген кәсіпорынның көрсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы
экономикалық мәліметтері бар бәсекелес кәсіпорынлардың көрсеткіштерімен
салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып табылады.
5) Факторлық талдау – бұл жекелеген факторлардың (себептердің)
қорытынды көрсеткішке тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау)
немесе реттелмеген тәсілдері көмегімен талдау.
6) Қаржылық коэффициенттер әдісі. Коэффициенттер салыстырмалы
шамалар болып табылады, оларды есептеу кезінде шамалардың біреуін
бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке қатынасы ретінде
көрсетіледі. Қаржылық коэффициенттерді есептеу баланстың жеке баптарының
арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар кәсіпорынның
қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база болып табылады
және олар талдау нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын құбылыстарды ашуға
мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара математикалық қатынастарды
көрсетеді.
Нарық қатынасы жағдайында кәсіпорынның қызметі және оның дамуы көбінде
өзін-өзі қаржыландырумен, яғни меншікті капиталдың көмегімен жүзеге
асырылады. Тек меншікті капитал жетпегенде ғана шеттен капитал тартылады.
Бұл кезде кәсіпорынның сырттан тартылған капиталдан қаржылық тәуелсіздігі
аса маңызды орын алады. Активтердің қорландырылу көздерін талдау кезінде
меншікті және қатыстырылған капиталдың көрсетілген көлемі белгіленіп, есеп
беру кезеңіндегі олардың өзгеру себептері анықталып, оларға баға беріледі.
Бұл кезде өз меншігіндегі капиталға басты назар аударылады, себебі өз
қаражаттарының қоры болуы оның қаржылық орнықтылығының барлығын көрсетеді.
Меншікті капиталдың көлемін ғана анықтап қоймай, сонымен бірге капиталдың
жалпы сомасындағы оның үлес салмағын да анықтау маңызды. Бұл көрсеткіш
арнайы әдебиеттерде әр түрлі атпен берілген (тәуелсіздік коэффициенті,
автономдық коэффициенті), бірақ оның мәні бір ғана - бұл коэффициентке
қарап кәсіпорын сырттан тартылған қаржыдан қаншалықты тәуелсіз екендігін
және өз қаражатын қаншалықты ерікті түрде пайдалана алатынын көруге болады.
Тәуелсіздік коэффициентін меншікті капиталды барлық авансталған капиталға
бөлу арқылы анықтайды (Формула 1):
Ктс =,
(1)
мұндағы Ктс - тәуелсіздік коэффициенті;
Мк - меншікті капитал;
Ак - авансталған капитал (баланс валютасының жиыны).
Бұл коэффициенттің өсуі кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігі
жоғары екендігін көрсетсе, алдағы уақытта қаржылық қиындықтардың
азаятындығын көрсетеді. Жоғарыда келтірілген меншіктік коэффициентін 0,5 -
0,6 деңгейінде шектеуді орындау, қарызға берушілер үшін ғана емес,
кәсіпорынның өзіне де маңызды. Сондықтан талдаушыға, қаражат көздерін
орналастырудың тиімділігін белгілеуге мүмкіндік беретін, құрылымына зерттеу
жүргізіп баға беру қажет. Тәуелсіздік коэффициентіне кері көрсеткіш – бұл
тәуелділік коэффициенті. Ол мына формуламен анықталады (Формула 2):
Кт = ,
(2)
мұндағы Кт - тәуелділік коэффициенті;
Қк - сырттан тартылған (қарыз) капитал;
Ак - авансталған капитал (баланс валютасының жиыны).
Бұл коэффициент авансталған капиталдың жалпы сомасындағы қарыздың
үлесін сипаттайды. Бұл үлес жоғары болған сайын, кәсіпорынның сыртқы
қаржыландыру көздерінен тәуелділігі жоғарылайды.
Келесі, кәсіпорынның қаржылық орнықтылығын сипаттайтын меншікті
капиталдың қатыстырылған капиталға қатынасын көрсететін қаржыландыру
коэффициенті болып табылады. Ол формула (3) арқылы анықталады.
Кқ = ,
(3)
мұндағы Кқ - қаржыландыру коэффициенті;
Мк - меншікті капитал;
Қк – сырттан тартылған (қарыз) капитал.
Бұл коэффициент жоғары болған сайын, банктер мен инвесторлар
қаржыландыруға сенімді түрде кіріседі. Бұл коэффициент кәсіпорын қызметінің
қандай бөлігі өз қаражатымен, ал қандай бөлігі қарыз қаражатымен
қаржыландырылатынын көрсетеді.
Қаржыландыру коэффициенті 1-ден кіші болатын жағдай (кәсіпорын
мүлкінің көп бөлігі қарыз қаражатымен қалыптасқан) төлем қабілеттілігінің
өте қауіпті жағдайға жеткендігін және несие алуды қиындатқанын көрсетеді.
Батыс кәсіпорынларында қаржыландыру коэффициентінің кері көрсеткіші кеңінен
қолданылады - бұл қарыз және меншікті қаражаттар қатынасының коэффициенті
(Формула 4):
Кқм=ТкМк
(4)
мұндағы КҚМ - қарыз және меншікті қаражаттар қатынасының
коэффициенті;
Тк - сырттан тартылған капитал;
Мк - меншікті капитал.
Бұл коэффициент кәсіпорын активтеріне салынған меншікті қаражаттың
әрбір теңгесіне қанша қарыз қаражатын тартқанын көрсетеді. Кәсіпорынның
тәуелсіздік (дербестік) дәрежесін сипаттайтын ең бір маңызды
көрсеткіштердің бірі қаржылық орнықтылық коэффициенті болып табылады немесе
оны басқаша инвестицияларды өтеу коэффициенті деп атайды. Ол меншікті және
ұзақ мерзімді қарыз капиталының жалпы (авансталған) капиталдағы үлесін
сипаттайды және мына формуламен анықталады (Формула 5):
Кқт = (Мк+Ұм)
(5)
Ак
мұндағы КҚТ - қаржылық орнықтылық коэффициенті;
Ұм - ұзақ мерзімді міндеттемелер;
Мк - меншікті капитал.
Батыс тәжірибесінде бұл коэффициенттің қалыпты мәні 0,9-ға тең болуы
керек, ал оның 0,75 - тен төмендеуі қауіпті.
Кәсіпорын капиталының құрылымын сипаттай отырып, бөлек топтар мен
көздердің құрылымының өзгерісіндегі әртүрлі тенденцияларды көрсететін жеке
көрсеткіштерді де пайдалану керек. Мұндай коэффициенттерге бірінші кезекте
қарыз қаражаттарын ұзақ мерзімге тарту коэффициенті жатады. Ол ұзақ
мерзімді міндеттемелердің меншікті капитал мен ұзақ мерзімді
міндеттемелердің сомасына қатынасымен анықталады. Көрсеткішті есептеу
формуласы келесідей (Формула 6):
Кұм=Ұм(Мк+Ұм)
(6)
мұндағы КҰМ - қарыз қаражаттарын ұзақ мерзімді тарту коэффициенті
немесе ұзақ мерзімді міндеттемелер коэффициенті;
Мк - меншікті капитал;
Ұм - ұзақ мерзімді міндеттемелер.
Бұл коэффициент қаржылық есеп берудің активтерін қаржыландыру үшін
меншікті капиталмен қатар сырттан тартылған ұзақ мерзімді несиелер мен
қарыздардың үлесін көрсетеді, кәсіпорын өндірісті жаңарту мен кеңейту үшін
қарыз қаражаттарын қаншалықты интенсивті пайдаланып жатқанына баға береді.
Капиталдың құрылымын қалыптастырудың тиімділігін (қолайлылығын) анықтау
үшін жоғарыда келтірілген көрсеткіштермен қатар инвестициялау коэффициентін
де қолдану ұсынылады. Ол батыс кәсіпорынларында кеңінен қолданылады және
меншікті капиталдың негізгі құралдарға қатынасымен анықталады. Активтерді
құрудың ең дұрыс жолы болып меншікті капитал барлық негізгі капиталды
(айналымнан тыс активтер) және айналым капиталының бір бөлігін жабатын
кездегі жол саналады. Меншікті капиталды зерттегенде меншікті айналым
қаражаттарындағы болған өзгерістерге ерекше назар аударылады, яғни меншікті
капиталдың қандай бөлігі иммобильдік сипаттағы құндылықтарда
бекітілмегендігін және осы қаражаттарды неғұрлым азды-көпті еркін жұмсауға
мүмкіндік беретін нысанда тұрғандығы анықталады. Меншікті айналым
қаражаттарының көлемін анықтау үшін (Формула 7) қолданылады:
МАК = МК – АҰМ
(7)
мұндағы МАҚ- меншікті айналым капиталы;
МК — меншікті капитал;
АҰМ – ұзақ мерзімді активтер.
Бұл көрсеткіш абсолютті көрсеткіш болып табылады, оның динамикадағы
өсуі - оң, ал төмендеуі - теріс бағыты ретінде қарастырылады. Талдау
кезінде меншікті айналым капиталының абсолюттік мөлшерін анықтаумен қатар,
оның жалпы меншікті капиталдағы үлес салмағын да табу керек. Бұл көрсеткіш
кәсіпорынның қаржылық орнықтылығының әлдеқайда нақты сипаттамасы болып
саналады. Арнайы әдебиеттерде оны іс жүзінде жұмсау (маневрлық)
коэффициенті деп аталады. Ол кәсіпорынның меншікті қаражаттарының қандай
бөлігі, осы қаражаттарды еркін жүмсауға болатынын, мобильді формада
екендігін көрсетеді және келесі формула (8) арқылы анықталады:
Кж(МақМк
(8)
мұндағы КЖ - жұмсау коэффициенті;
МАҚ- меншікті айналым капиталы;
МК - меншікті капитал.
Жұмсау коэффициентінің төмен мәні кәсіпорынның меншікті қаражатының
көп бөлігі иммобильді (айналымнан уақытша оқшауланған) сипаттағы
құндылықтарда бекітілгендігін көрсетеді, ал олар тез айналатын қаражаттар
емес, яғни ақшаға тез айнала алмайды.
Кәсіпорынның тауарлы - материалдық қорлары мен шығындарының қалыптасу
көздерімен қамтамасыз етілуінің абсолютті көрсеткіштері қаржылық
орнықтылықты талдау үшін басты роль атқаратынына сәйкес, кәсіпорынның
қаржылық орнықтылығының басты көрсеткіштерінің бірі болып қорларды
қалыптастырудың өз көздерімен қамтамасыз етілу коэффициенті саналады, ол
меншікті айналым қаражаттарының тауарлы-материалдық қорлар мен шығындардың
құнына қатынасымен анықталады. Бұл көрсеткішті тауарлы - материалдық қорлар
мен шығындарды жабу коэффициенті деп атайды. Ол келесі формуламен
есептеледі (Формула 9):
Ккқ(МақҚтм
(9)
мұндағы КҚҚ - тауарлы-материалдық қорлардың қамтамасыз етілу
коэффициенті;
МАҚ - меншікті айналым капиталы;
ҚТМ - тауарлы-материалдық қорлар.
Материалды айналым қаражаттарын жабу коэффициенті қандай дәрежеде
тауарлы - материалды қорлар мен шығындар меншікті қаражаттармен жабылғанын
және қарыз қаражаттарын тартуды қажет етпейтінін көрсетеді. Талдау жүргізу
үшін қарыз қаражаттарының әрбір баптарының есеп беретін көрсеткіштерін
топтық қорытындылармен сәйкестендіру қажет, олардың базистік
көрсеткіштерден ауытқуларын анықтап, қатысты өлшемдердің өзерістерін
көрсету керек. Сырттан тартылған (қарыз) капитал кредиторлық борыштан
тұрады. Дебиторлық және кредиторлық борыштың арақатынасының коэффициенті
(10) формула арқылы есептеледі:
Кдк(ДБКБ
(10)
мұндағы Кдк – дебиторлық және кредиторлық борыштың арақатынасы
коэффициенті;
ДБ – дебиторлық борыш;
КБ – кредиторлық борыш.
Бұл коэффициент қатыстырылған қарыздың дебиторлық қарыздан қамтамасыз
етілу деңгейін көрсетеді. Дебиторлық және кредиторлық борыштың қатынасы
негізінен 2:1 болуы керек деп ұсынылған. Егер кредиторлық борыш дебиторлық
борышпен қамтамасыз етілмеген болса, онда мұндай жағдайды жағымсыз деп
айтуға болады.
Егер кәсіпорынның коммерциялық несиелеу жүйесі дамыған болса, онда
дебиторлық борышы қарқынды өсіп кетуі мүмкін. Талдаушының келесі маңызды
жұмысы - кәсіпорынның қаржылық жағдайын, оның қаржылық орнықтылығы дәрежесі
бойынша топтауға мүмкіндік беретін абсолютті көрсеткіштерін зерттеу.
Қаржылық орнықтылықтың абсолютты көрсеткіштері - тауарлы-материалдық
қорлардың, олардың қалыптасу көздерімен қамтамасыз етілу дәрежесін
көрсететін көрсеткіштер. Тауарлы – материалдық қорлардың (ТМҚ) қалыптасу
көздерін сипаттайтын үш негізгі көрсеткіш анықталады:
1) Меншікті айналым капиталының жеткілігі. Бұл көрсеткіш меншікті
капитал мен ұзақ мерзімді активтердің арасындағы айырма ретінде
анықталады (Формула 11):
МАК = МК – АҰМ
(11)
мұндағы МАК- меншікті айналым капиталы;
МК — меншікті капитал;
АҰМ – ұзақ мерзімді активтер.
Алдыңғы кезеңмен салыстырғанда оның көбеюі кәсіпорынның қызметінің
болашақтағы дамуының мүмкіндіктерін көрсетеді.
2) ТМҚ-дың меншікті және ұзақ мерзімді қарыздың қалыптасу көздерінің
жеткілікті болуы. Бұл көрсеткіш алдындағы көрсеткішті, яғни меншікті
айналым капиталының ұзақ мерзімді міндеттемелер сомасына қосу жолымен мына
формула (12) арқылы анықталады:
МАКҰЗ = МАК + ҰМ
(12)
мұндағы МАКҰЗ - ТМҚ-дың меншікті және ұзақ мерзімді қарыздың
қалыптасу көздерінің жеткіліктілігі;
МАК- меншікті айналым капиталы;
ҰМ – ұзақ мерзімді міндеттемелер
3) ТМҚ-дың негізгі қалыптасу көздерінің жалпы мөлшері алдыңғы
көрсеткішті қысқа мерзімді несиелер мен қарыздар сомасына қосу
жолымен, мына формула арқылы анықталады (Формула 13):
НК=МАКҰЗ + АМ
(13)
мұндағы МАК- меншікті айналым капиталы;
АМ – ағымдағы міндеттемелер;
НК – негізгі көздер.
ТМҚ-дың, олардың қалыптасу көздерімен қамтамасыз етілуінің үш
көрсеткішін есептеу кәсіпорынның қаржылық жағдайын оның орнықтылық дәрежесі
бойынша келесі төрт типке бөлуге мүмкіндік береді:
-қаржылық жағдайдың абсолютті орнықтылығы: ҚШ (қарыз шығындары) МАК
(меншікті айналым капиталынан) кіші болса;
-қаржылық жағдайдың қалыпты орнықтылығы: МАКҰЗ ҚШ-нан кіші ал ҚШ НК-
ден кіші болса;
-тұрақсыз қаржылық жағдайы: НК ҚШ-дан төмен болса, дағдырысты
(қауіпті) қаржылық жағдайы.
Кәсіпорынның қаржылық орнықтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы (мобилизацияланушы) қаражаттар үлкен әсерін тигізеді.
Кәсіпорын ақша қаражаттарын қаншалықты көп тартатын болса, оның қаржылық
мүмкіндіктері де соншалықты, жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық
тәуекелділік те өседі — яғни кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында
есептесе ала ма, жоқ па? — деген қауіп туады.
Және де бұл жерде кәсіпорынның төлеу қабілеттілігінің қаржылық
кепілінің бір түрі ретінде резервтерге үлкен роль берілген.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық
орнықтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:
- кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
- шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның
жалпы төлем қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
- төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
- шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
- қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы
мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
- кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық
жағдайының әсері, қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу
қабілеті бар сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкіметінің
салық және несие саясаты, кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң
актілері, сыртқы экономикалық байланыс және тағы басқалар жатады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен (салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционерлер жөне тағы басқалар) өзара қарым-қатынасы үлкен әсер
етеді. Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу —
жақсы қаржылық жағдайдың бірден-бір шарты болып табылады. Әрине,
акционерлер өз жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді
ұқыпты төлейтін қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады. Инвестициялық
тартымдылығы болуы үшін, тек бүгінгі күні ғана емес, болашақта да
кәсіпорынның қаржылық жағдайы көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс
(Дүйсенбаев К.Ш. жэне т.б., 2001).
Сондай-ақ, бұл жыл сайын өз облигациясы бойынша белгілі бір
пайызбен алғысы келетін, ал заем мерзімі біткен уақытта — облигация құнын
толық өтеуді талап ететін облигация иелеріне де қатысты. Кез келген
коммерциялық кәсіпорын сияқты банктер де өз несиелерімен тәуекел ете отырып
несие алушының өз қарызын уақытында және толық өтеуін қалайды, сондықтан
оны беру туралы шешім қабылдай отырып, кез келген банк өз клиентінің
қаржылық жағдайын және бұл қарыздың қамтамасыз етілуін тексереді. Басқаша
айтқанда, кәсіпорынның қаржылық жағдайы банктер осы кәсіпорынға несие беру
орынды ма, жоқ па, ал бұл сұрақты дұрыс шешкен жағдайда - қандай пайызбен
және қанша мерзімге деген сұрақтарды шешудегі негізгі белгі болып табылады.
Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі
жоғары кәсіпорындармен келісім-шартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы
органдары, әсіресе салық инспекциясы кәсіпорынның жағдайы тұрақты болғанын
қалайды, себебі тек осындай кәсіпорын ғана салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді уақытылы және толық төлей алады.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін
және оның іскерлік қарым-қатынастағы потенциалын анықтайды, көсіпорынның
өзінің жөне оның серіктестерінің қаржылық жөне басқа қатынастар
тұрғысындағы экономикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде
кепілдендірілгенін бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті
дұрыс бағасын алудың ең жақсы тәсілі, бұл — талдау, ол кәсіпорынның даму
бағытын бақылауға, оның шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге
мүмкіндік береді және осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен
көсіпорынның өзінің өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы
қызметін атқарады.
Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын
қаншалықты дұрыс басқарды деген сұраққа жауап береді: Қаржы ресурстары
жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де кәсіпорынның дамуына
байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып табылады,
себебі қаржылық орнықтылықтың жетіспеушілігі кәсіпорынның төлеу қабілетінің
жоқтығына және оның дамуына қажетті қаражатының болмауына, ал көп болуы -
дамуға кедергі жасап, басы артық қорлармен және резервтермен кәсіпорын
шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.
1.2 Қаржылық орнықтылықты бағалаудың қазіргі замандағы теориялық
бағыттары
Кәсіпорынның қаржысын жемісті басқарудың ең негізгі шарты – оның
қаржылық жағдайын талдау. Нарықтық қатынастар кезіндегі қаржылық
жағдайды талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке
ие болуымен, меншік иелері, коммерциялық серіктестіктер және басқа
да контрагенттер алдында өзінің өндірістік – кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық орнықтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз
жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қаржы
ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық орнықтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржылық орнықтылық ұғымын, кейбір авторлар өз
қаражаттарын шебер пайдалану қабілеттілігі, жұмыс процесінде үздіксіздігін
қамтамасыз ететін қаржының жеткілікті болуы деп түсіндіреді. Қаржылық
орнықтылық – меншікті және қарыз қаражаттарының байланысы деп жазады.
Енді бір ғалымдар өз қаражаттары есебінен активтерге жіберілген
қаражаттарды жабатын, сондай ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық
қарыздарға жол бермейтін және де өз міндеттемелерін уақтысында қайтаратын
шаруашылық субъектілері қаржылық тұрақты болып табылады деп жазады.
Бұл ұғымды А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфуллин өте ықшам түрде анықтайды.
Олардың ойынша Қаржылық орнықтылық – бұл әрдайым төлем қабілеттілігін
кепілдендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы.
В.М. Радионова мен М.А. Федотова бұл ұғымды келесідей түсіндіреді:
Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың шығыннан артуының өзіне тән
айнасы – қаржылық орнықтылық болып табылады. Ол ақша қаражаттарын еркін
пайдаланып, оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу
процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін, сондай – ақ кәсіпорынды
кеңейтуге және жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын кәсіпорынның
қаржылық, ресурстық жағдайын сипаттайды. Қаржылық орнықтылық кәсіпорынның
жалпы орнықтылығының негізгі бөлігі болып табылады.
Осы еңбегінде бұл авторлар одан әрі мына анықтаманы келтіреді.
Кәсіпорынның қаржылық орнықтылығы – бұл тәуекелділіктің мүмкін
болатын деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай
отырып, табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы
кәсіпорынның дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы.
В.Г. Артеменко мен М.В. Беллендер бұл ұғымды былай түсіндіреді:
Қаржылық орнықтылық – бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы. Ол
ақша қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді
пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай
жасайды. Сондықтан да қаржылық орнықтылық барлық өндірістік - шаруашылық
қызметі процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы орнықтылығының
негізгі бөлігі болып табылады. Ал кәсіпорынның жалпы қаржылық орнықтылығы,
ол ең алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша
ағымының қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді
(жұмыс, қызмет) өткізуден түсетін табыстың орнықтылығын талап етеді және
оның мөлшері мемлекетпен, жабдықтаушылармен, несие берушілермен,
жұмыскерлермен және тағы басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде
болуы тиіс. Сонымен қатар кәсіпорынның одан әрі дамуы үшін барлық есеп
айырысулар мен барлық міндеттемелерді орындағаннан кейін, осы кәсіпорында
өндірісті дамытуға, оның материалдық – техникалық базасын жаңартуға және де
әлеуметтік климатты жақсартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей
дәрежеде табыс қалуы қажет.
Э.А. Маркарьян мен Г.П. Герасименко көзқарастары: Кәсіпорынның өз
міндеттемелері бойынша есептесу мүмкіндігі немесе Сауда, несие және басқа
да төлем сипатындағы операциялардың нәтижесінде пайда болатын кәсіпорынның
төлем міндеттемелерін уақтылы және толық орындау мүмкіндігін көрсететін
төлем қабілеттілігі, қаржылық орнықтылықтың сыртқы көрінісі болып
табылады.
Кәсіпорынның жұмысы нарық жағдайына өтумен бірге оның қаржылық жағдайы
және оны сауықтыру жолдарын іздеу жөніндегі мәселелер да шиеленісе түсті.
Кәсіпорынның қаржылық орнықтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді, оларды В.М. Радионова және М.А. Федотова келесідей түрлерге
жіктейді:
1) пайда болу орнына байланысты – ішкі және сыртқы;
2) нәтиженің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі емес;
3) құрылымы бойынша – қарапайым және күрделі;
4) әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес.
Негізгі ішкі факторларды қарастырсақ, кәсіпорынның орнықтылығы ең
бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен
көрсетілген қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай ақ, тұрақты
және айнымалы шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз
байланысқан қаржылық орнықтылығының маңызды факторларының бірі –
активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай ақ кәсіпорынның басқару
стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдағы активтерді басқару
өнері – кәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын
қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады.
Қаржылық орнықтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі – бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрылымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалынып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурстары,
соның ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы
сезіне алады.
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық орнықтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы (мобилизацияланушы) қаражаттар үлкен әсерін тигізеді.
Кәсіпорын ақша қаражаттарын қаншалықты көп тартатын болса, оның қаржылық
мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық
тәуекелділік те өседі – яғни кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында
есептесе ала ма, жоқ па деген қауіп туады.
Және де бұл жерде кәсіпорынның төлеу қабілеттілігінің қаржылық
кепілінің бір түрі ретінде резервтерге үлкен роль берілген.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық
орнықтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:
-кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
-шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның жалпы төлем
қабілеттілегі бар сұраныстағы үлесі;
-төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
-шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
-қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы
мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
- кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының
әсері, қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу
қабілеті бар сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкіметінің
салық және несие саясаты, кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң
актілері, сыртқы экономикалық байланыс және тағы басқалары жатады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен өзара қарым – қатынасы үлкен әсер етеді. Сондықтан да
серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу – жақсы қаржылық
жағдайының бірден бір шарты болып табылады. Әрине, акционерлер өз жинақ
қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивидендтерді ұқыпты төлейтін қаржылық
тұрақты кәсіпорындарға салады. Инвестициялық тартымдылығы болуы үшін, тек
бүгінгі күні ғана емес, болашақта да кәсіпорынның қаржылық жағдайы
бәсекелестеріне қарағанда жақсы болуы тиіс.
Сондай ақ, бұл жыл сайын өз облигациясы бойынша белгілі бір пайызбен
алғысы келетін, ал заем мерзімі біткен уақытта – облигация құнын толық
өтеуді талап ететін облигация иелеріне де қатысты. Кез келген коммерциялық
кәсіпорын сияқты банктер де өз несиелерімен тәуекел ете отырып несие
алушының өз қарызын уақытында және толық өтеуін қалайды, сондықтан оны беру
туралы шешім қабылдай отырып, кез келген банк өз клиентінің қаржылық
жағдайын және бұл қарыздың қамтамасыз етілуін тексереді. Басқаша айтқанда,
кәсіпорынның қаржылық жағдайы банктер осы кәсіпорынға несие беру орынды ма,
жоқ па, ал бұл сұрақты дұрыс шешкен жағдайда – қандай пайызбен және қанша
мерзімге деген сұрақтарды шешудегі негізгі белгі болып табылады.
Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі жоғары
кәсіпорындармен келісім – шартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы
органдары, әсіресе салық органдары кәсіпорынның жағдайы тұрақты болғанын
қалайды, себебі тек осындай кәсіпорын ғана салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді уақтылы және толық төлей алады.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және
оның іскерлік қарым – қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның
өзінің және оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар
тұрғысындағы экономикалық мүдделерінің қаншалықты дәрежеде
кепілдендірілгенін бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті
дұрыс бағасын алудың ең жақсы тәсілі, бұл – талдау, ол кәсіпорынның даму
бағытын бақылауға, оның шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге
мүмкіндік береді және осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен
кәсіпорынның өзінің өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы
қызметін атқарады.
Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты
дұрыс басқарды. Қаржы ресурстары жағдайының нарық талаптарына сай болуы
және де кәсіпорынның дамуына байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте
маңызды болып табылады, себебі қаржылық орнықтылықтың жетіспеушілігі
кәсіпорынның төлеу қабілетінің жоқтығына және оның дамуына қажетті
қаражатының болмауына, ал көп болуы – дамуға кедергі жасап, басы артық
қорлармен және резервтермен кәсіпорын шығындарын көбейтуге әкеліп соқтыруы
мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаттары келесілер болуы тиіс деп есептейміз:
1) қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі
өзгерісі;
2) активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестігі,
оларды таратудағы рационалдылықты және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
3) айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы
міндеттемелермен ара қатынасын анықтау;
4) қаржы – есептік және несие шарттарын сақтау;
5) кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
6)ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық
борыш және қорлар есебі;
7) баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық орнықтылығының және
төлеу қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;
8) кәсіпорын табыстылығын бағалау;
9) кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай – ақ
олардың деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
10) кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
11) кәсіпорынның қаржылық жағдайының орнықтылығын ұзақ және қысқа
мерзімді болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезегіндегі
қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның
төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайының орнықтылығын қамтамасыз етеді.
Қаржылық жағдайды талдауды қаржылық орнықтылықтан бастаған жөн және
оған мыналар жатуы тиіс:
а)кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын талдау;
ә)кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және
құрылымдық динамикасын талдау;
б)кәсіпорынның қаржылық орнықтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау;
в) кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін талдау.
Қаржылық талдау – тиімді дамуды қамтамасыз етуге және оның нарықтық
құнын көтеру мақсатында кәсіпорынның қаржылық - шаруашылық қызметінің
негізгі нәтижелерін және қаржылық жағдайын зерттеу процесі. Қаржылық
талдаудың негізгі зерттеу объектілері – қаржылық ресурстар, ақшалай
қаражаттар ағымы, кәсіпорынның қаржылық жағдайы. Кәсіпорынның қаржылық
жағдайы оның іскерлік белсенділігі және сенімділігінің маңызды мінездемесі
болып табылады. Ол кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін, іскерлік
белсенділіктегі орнықтылығын анықтайды, сол кәсіпорын сияқты, оның
әріптестерінің тиімді қызметінің кепілі болып табылады. Қаржылық жағдай
кешенді түсінік болып табылады және тұрақты қаржылық мүмкіндіктерді
көрсететін көрсеткіштер жүйесімен сипатталады. Жақсы қаржылық жағдай – бұл
тұрақты төлем дайындығы, меншікті айналым қаражаттарымен жеткілікті
қамтамасыз етілуі және оны шаруашылық бағытта тиімді қолдану, анық есептік
ұйым, тұрақты қаржылық базаның болуы.
Айта кету керек, біздің отандық авторлар қаржылық орнықтылық ұғымын
былай анықтауды ұсынады:
Қаржылық орнықтылық деп – өзінің меншікті қаражаттар есебінен әртүрлі
активтерге, соның ішінде: негізгі қорларға, бейматериалды активтерге,
айналым қаражаттарына, жұмсалған ақшалардың орнын толтыратын, дебиторлық
және кредиторлық қарыздардың орынсыз көбеюіне жол бермейтін және өз
міндеттемелерін уақытында орындай алатын кәсіпорынды айтады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы өндірістің даму бағыттарын, оның
қарқынды және құрылымдық сипаттамасын, ал негізінде кәсіпорынның бәсекеге
қабілеттілігін, басқа кәсіпорындармен жұмыс істеуіндегі потенциалын және
қаржылық пен басқа да экономикалық қатынастағы әріптестердің, сонымен қатар
кәсіпорынның өзінің экономикалық қызығушылығының қандай деңгейде кепілі бар
екенін анықтайды.
Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау кәсіпорынға оның қызметі жөнінде
көптеген параметрлерді сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік
сипатты жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде қарқынды өзгеріп
отыратын нарықтық конъюктура жағдайында өзінің хал-жағдайын нығайтуға
ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен
тактикасын жасауға қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану
кәсіпорынның өз еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар,
коммерциялық құпияға айналады. Жоспарланған нормативтерден ауытқуды талдау,
кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік
есеп беруге негізделген қаржылық жағдайды талдау, сыртқы талдау сипатына ие
болады, яғни бұл кәсіпорының қызметі туралы ақпараттардың шектеулі
бөлігінен тұратын есеп мәліметтері негізінде осы кәсіпорынның мүдделі
контрагенттерінің – меншік иесі немесе мемлекеттік органдардың берілген
кәсіпорынның шегінде жүргізетін талдауы. Қаржылық жағдайды ішкі талдау
әдістемесі, әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды әріптестерін бағалау
мақсатында ғана емес, сонымен қатар қаржылық есепті сыртқы
пайдаланушылардың көзқарасы тұрғысынан алғандағы өзін - өзі бағалау үшін де
қажет.
Қаржылық талдауды өткізу мақсатына байланысты қаржылық талдаудың
келесі түрлерін атап кетуге болады:
1. Қаржылық талдауды өткізу бойынша ішкі және сыртқы деп бөлуге
болады.
Ішкі қаржылық талдау - бұл кәсіпорынның өтімділігін аңықтауға немесе
өткен кезеңдегі нәтижелерге баға беруге бағытталған талдау. Мысалы
кәсіпорын басшылары немесе қаржылық аналитиктері кәсіпорынның өңдірістік
ұлғаюына қаржы бөлуге мүмкіндігі барма екенін білгісі келгенде жүргізілуі
мүмкін.
Сыртқы қаржылық талдау – бұл кәсіпорынға қатысы жоқ , яғни оның ішкі
мәліметтер базасына кіруге рұқсаты жоқ, басқа шет аналитик тұлғамен
жүргізілетін талдау.
Аналитикалық зерттеу көлеміне байланысты толық және тематикалық
болып бөлінеді.
Толық - қаржылық талдау қаржылық қызметтің барлық аспектілерін кешенді
түрде зерттеу мақсатыңда жүргізіледі.
Тематикалық - қаржылық талдау қаржылық қызметтің жеке бөліктерін және
кәсіпорынның қаржылық жағдайын кешенді түрде зерттеу болып табылады.
3.Аналитикалық зерттеу тереңдігі бойынша экспресс – талдау және
фундаменталды талдау деп жіктеуге болады.
Экспресс – талдаудың мақсаты компанияныңқаржылық жағдайы мен даму
динамикасын көрнекті түрде және қарапайым бағалау болып табылады.
Фундаменталды талдау кәсіпорынның қаржылық қызметінің көлемінің
динамикалық көрсеткішін факторлы зерттеуден тұрады.
4. Қаржылық талдау объектісі бойынша келесі түрлерге жіктеуге болады;
Кәсіпорынның қаржылық қызметін толықтай талдау. Бұндай талдау кезіңде
кәсіпорынның құрылымы мен бөлімшелерін бөлек қарастырмай оның қаржылық
қызметін толық зерттеу болып табылады.
1-сурет. Қаржылық талдаудың негізгі түрлері.
Дерек көзі: Бланк И.А. Основы финансового менеджмента 2- е издание.
Перераб. и доп. Киев: Ника – Центрэльга. 2004
Кәсіпорынның қаржылық қызметін жекелеп талдау. Бұндай зерттеудің пәні
инвестицияларымен байланысты немесе нақты инвестициялық жобаларды
өткізуді қаржыландырумен және тағы басқа операцияларды талдау.
5. Өткізу уақытына байланысты ;
Алдын – ала қаржылық талдау. Бұл талдаудың мақсаты қаржылық қызметті
іске асыру шартын зерттеумен байланысты талдау.
Ағымдағы қаржылық талдау. Іске асырылып жатқан қаржылық қызметтерге
және оған уақытында ықпал жасай алу мақсатында жүргізілетін талдау.
Кейінгі талдау. Ол кәсіпорынның қаржылық қызметінің нәтижесін толық
және тереңдеп зерттеуге мүмкіндік береді.
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі
ережелерін қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп
қарастыруға болады:
1) көлденең талдау,
2) тікелей талдау;
3) салыстырмалы талдау;
4) факторлық талдау;
5) қаржылық коэффициенттер әдісі.
Көлденең талдау – есеп берудің әрбір позициясын өткен кезеңімен
салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік есептің түрлі
баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға мүмкіндік
береді.Оның келесідей түрлерін атап кетуге болады.
3 Есепті кезеңдегі көрсеткіштердің динамикасын өткен кезеңдегі
көрсеткіштерімен салыстырып зерттеу. Мысалы өткен аймен, кварталмен
салыстыру.
2 Есепті кезеңдегі көрсеткіштердің динамикасын осыған ұқсас
өткен жылдың көрсеткіштерімен салыстырып зерттеу.
Мысалы есепті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1 Қаржылық орнықтылықтың теориялық және тәжірибелік мәні
1.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың
мәні, әдістері және
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..7
1.2 Қаржылық орнықтылықты бағалаудың қазіргі замандағы
теориялық
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 16
3. Қаржылық орнықтылықты бағалаудың әлемдік
тәжірибесі ... ... ... ... 27
2 Кәсіпорындардың қаржылық-шаруашылық қызметін
талдаудың қысқаша әдістері (Компания Сарыарқа-Құрылыс
ЖШС-ның мысалында)
2.1 Қаржылық талдаудың
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.2 Кәсіпорынның меншікті айналым қаражаттары жеткіліктілігін
және қозғалысын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...44
3 Кәсіпорынның қаржылық орнықтылығын жақсарту
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
Кіріспе
Нарықты экономика жағдайында кәсіпорынға қоршаған орта тарапынан
көптеген қауіп - қатер төнуі мүмкін. Бұл қатерлер бәсекелестік күрестің
шиеленісуі, техникалық және бағдарламалық құралдарды заңсыз пайдаланумен,
еддегі саяси және экономикалық орнықтылықтың болмауымен байланысты.
Сондықтан, кәсіпорын менеджеріне негізгі қызметінен, яғни кәсіпорынды
басқарудан басқа да, қауіпсіздікті қамтамасыз ету сұрақтары жүктелетіні
сөзсіз. Бұл мәселе терең және көп қырлы болғандықтан, біз зерттеу
жүмысымызда кәсіпорынның тек қаржылық орнықтылықты қамтамассыз ету
сұрақтарына тоқталамыз.
Қаржылық - экономикалық дағдарыстар, әдетте, өнеркәсіптік
кәсіпорындардың әлеуетіне кері әсерін тигізеді: негізгі капитал тозады,
еңбек өнімділігі азаяды, жас және білікті мамандар өндірістен кетеді.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі - кәсіпорын алдына өзіне тән
өндірістік қызметтерді орындауына байланысты өзінің жағдайын бағалау мен
болжау сияқты, яғни кәсіпорынға әсер ететін ішкі және сыртқы факторлардан
қорғау, қауіптілік индикаторларының мониторингі жүйесін құру, олардың
шектерін анықтау, қатерлерге қарсы шаралар қабылдау сынды өзекті мәселе
туады
Әрбір кәсіпорын үшін өзінің қаржылық орнықтылықты қамтамассыз ету
сұрақтары, тек қана дағдарыс жағдайында ғана емес, тұрақты экономикалық
ортада да қаржылық орнықтылықты қамтамассыз ету міндеттері өз
көкейкестілігін жоймайды.
Қаржылық талдаудың мақсаты, кәсіпорынның қаржылық жай – күйін бағалау
және де оның жағдайын жақсартуға бағытталған жұмыстарды жүргізу болып
табылады. Сонымен қоса бұл жұмыстардың нақты қай бағытта жүргізілу керек
екендігі көрсетіледі.
Кәсіпорын тұрақты қызмет ету жағдайында қаржылық орнықтылықты
қамтамассыз ету сұрақтарын шешуде басты көңілді өндірістің және өнім
өткізудің қалыпты қарқынын сақтауға, материалдық және қаржылық залалдардың
болмауына, теріс пиғылды бәсекені болдырмауға бағыттайды. Дағдарыс
жағдайында кәсіпорын әлеуетінің (өндірістік, технологиялық, ғылыми-
техникалық және кадрлық) бұзылуы оның қызметіне қауіп тудырады. Нарықтық
экономикада кәсіпорын менеджерлері тек қана дамудың нарықтық стратегиясын
ғана емес, өзінің құрамына міндетті түрде зиялық меншікті және қаржылық
орнықтылықты қамтамассыз етудің арнайы бағдарламаларын қосатын экономикалық
стратегияны жасауы керек. Кәсіпорынның қаржылық жай – күйін бағалау үшін,
ең алдымен оның қаржылық жағдайына талдау жасау керек. Қаржылық жағдай,
қаржы ресурстарын пайдалануын, орналастыруын және барын көрсететін қаржылық
көрсеткіштердің жиынтығы болып келеді.
Осымен қоса қаржылық жағдай – бұл кәсіпорынның сыртқы ортадағы
қызметіне маңызды мінездеме. Ол кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін,
іскерлік белсенділігін болашағын аңықтайды. Сондықтанда ұсынылатын
көрсеткіштер жүйесінің мақсаты, кәсіпорынның қаржылық жай – күйін көрсету
болып табылады. Нарықтық қатынастар дамыған сайын оның қаржылық жағдайы
туралы мәлімет алғысы келетін тұлғалар көбейе түседі.
Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты, кәсіпорынның өңдірістік -
шаруашылық басқару шешімдерін қабылдау үшін, кәсіпорынның қаржылық
жағдайын сипаттайтын көрсеткіштер жүйесін талдай отырып, кәсіпорынның
қаржылық – жай күйін бағалау болып табылады. Мақсатына қарай диплом
жұмысының міндеттері:
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалаудың теориясы мен тәжірибесін
және экономикалық дағдарыс жағдайында кәсіпорындар үшін мағынасы мен
мәнін анықтау;
Кәсіпорынынң қаржылық жай – күйін талдау әдістерін қолдану арқылы
“Компания Сарыарқа-Құрылыс” ЖШС-ның банкрот болу ықтималдығын бағалау;
Дипломдық жұмыста байланыс қызметін ұсынатын Компания Сарыарқа-
Құрылыс ЖШС-ның бухгалтерлік балансы негізінде қаржылық – жай күйіне баға
берілді. Осы мақсатқа жету үшін, біз дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде
кәсіпорынның қаржылық жай – күйін талдаудың мәнін және мағынасын, онымен
қатар, қаржылық талдау кезіңде қолданылатын әдістерді қарастырдық.
Екінші бөлімде, компанияның қызметіне қысқаша сипаттама беріледі және
онда келесі :
– өтімділік коэффициенті
– іскерлік белсенділік коэффициенті
– табыстылық коэффициенті
– қаржылық орнықтылық коэффициенттерін қолдану арқылы компанияның
қаржылық жай – күйіне талдау жүргізіледі.
Одан әрі компанияның банкрот болу ықтималдылығы қарастырылады. Мұнда
Альтманның Z коэффициенті қолданылды.
Ал үшінші бөлімде Компания Сарыарқа-Құрылыс ЖШС-ның қаржылық жай
күйін бағалау әдістерінің кемшіліктері және оны шешу жолдары туралы
қарастырдық.
Дипломдық жұмысты жазу барысында біз отандық және шетелдік
экономистердің еңбектерін және талдау жүргіздік.
Зерттеу объектісі ретінде, Компания Сарыарқа-Құрылыс ЖШС-ның
мәліметтерін қолдана отырып, кәсіпорынның қаржылық жай – күйіне бағалау
және толық осы кәсіпорын алынды.
Зерттеу пәні - Экономиканы жедел дамытып, әлеуметтік жағдайды
тұрақтандырудың басым бағыты – шағын, орта және ірі бизнесті дамыту қолға
алыну.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы – Қалыптасқан құқықтық,
экономикалық, қаржылық және әкімшілік ортада кәсіпорынның қызмет етудегі
тетігі және даму барысында шығындық тәсілдің пайдалану аумағын күшейту.
1. Қаржылық орнықтылықтың теориялық және тәжірибелік мәні
1.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың мәні, әдістері және
мақсаты
Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай ақ олардың меншік иелері, жұмыскерлер, коммерциялық серіктестер және
басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік – кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір
кезеңдегі қаржылық орнықтылығын және оның өз шаруашылық қызметін
үздіксіз жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі
үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді.
“Қаржылық жағдай” ұғымы әдебиеттерде әртүрлі түсіндіріледі.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы оның қаржы құралдарының құрылуы мен
қолданылуының үрдісін көрсететін көрсеткіштер жиынтығымен сипатталады.
Кәсіпорынның нарықтық экономикадағы қаржылық жағдайы оның қызметінің
қорытынды нәтижелерін көрсетеді. Кәсіпорын қызметінің қорытынды нәтижелері
тек қана оның жұмыскерлерін ғана емес, сонымен қатар оның экономикалық
қызмет бойынша серіктестерін де қызықтырады, оларға мемлекеттік, қаржылық,
салық органдары және т.б. жатады. Осының барлығы кәсіпорынның қаржылық
талдауын өткізудің маңыздылығын анықтайды және экономикалық үрдісте осы
талдаулардың ролін арттырады, қаржылық талдау элементі болып табылады.
Нарық экономикасы жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың
басты мақсаты (міндеті) келесілер болып табылады:
-қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі
өзгерісі;
-активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды
таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
-айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы
міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
-қаржы – есептік және несие шарттарын сақтау;
-кәсіпорын активтері мен оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
-ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш
және қорлар есебі;
-баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық орнықтылығының және
төлеу қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау,
кәсіпорын табыстылығын бағалау;
-кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
-кәсіпорынның қаржылық жағдайының орнықтылығын ұзақ және қысқа
мерзімді болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады .
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас
кешенді талдауды: ішкі (басқарушылық талдау) талдау; сыртқы (қаржылық
талдау) талдау деп бөлуді қажет етеді. Ішкі есеп берудің ішіндегі
жауапкершілік орталықтары мен пайда болу орындары бойынша шығындар
сияқты жеке бөлімшелердің жұмыс нәтижелерін сипаттайтын маңызды есеп
түрлері болады. Кәсіпорынның жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу
деңгейін анықтау шығындар мен нәтижелерді салыстыру, кім қалай жұмыс
істейтінін көруге мүмкіндік береді және еңбекке ақы төлеуде қандай да бір
негізсіздікті жояды. Ішкі талдау басқару есебі негізінде жүргізіледі.
Басқарушылық талдау - бұл кәсіпорын шығаратын өнімдердің жеке
түрлерінің өзіндік құнының нормативтері туралы, сондай-ақ сапасының
төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс шығарылып, өтпей қалуына
байланысты мәліметтерден тұратын қатаң құпияландырылған, басқа
тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады.
Сыртқы талдау қаржылық есеп негізінде жүргізіледі, мұндағы
бәсекелестік нәтижесінде өзгеріп отыратын нарықтық конъюнктура
жағдайында өзінің жағдайын нығайтуға ұмтылатын кәсіпорынның
шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен тактикасын жасауға
қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану кәсіпорынның өз
еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар коммерциялық құпияға
айналады. Қаржылық талдауды іске асыру мақсатына байланысты ол бірқатар
белгілеріне тәуелді әртүрлі формаларға бөлінеді:
а) қаржылық талдауды жүргізу ұйымы бойынша:
-ішкі қаржылық талдау – кәсіпорынның қаржылық менеджері мен кәсіпорын
иелерінің барлық ақпараттық көрсеткіштердің жиынтығын қолдауымен
жүргізіледі (мұндай талдау коммерциялық құпия болуы мүмкін);
- сыртқы қаржылық талдау – кәсіпорынның шаруашылық - қаржылық
қызметінің нәтижесінің дұрыстығын тексеру мақсатындағы сақтандыру
компанияларының, коммерциялық банктер, аудиторлық кәсіпорынлардың, салық
органдарының қызметкерлері іске асырады;
ә) аналитикалық зерттеу көлемі бойынша:
- толық қаржылық талдау – кәсіпорынның бүкіл кешеніндегі қаржылық
жағдайын және қаржылық-шаруашылық қызметінің барлық аспектілерін зерттеу
мақсатында жүзеге асырылады;
-тематикалық қаржылық талдау – кәсіпорынның қаржылық жағдайының жеке
мінездемесі және қаржылық-шаруашылық қызметінің жеке жақтарын зерттеумен
шектеледі;
б) қаржылық талдаудың объектісі бойынша:
-кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін, жеке жауапкершілік
орталығын талдау;
- кәсіпорынның жеке қаржылық операцияларын талдау;
в) жүргізу мерзімі бойынша:
- алдын ала қаржылық талдау;
- ағымдағы қаржылық талдау;
- кейінгі (ретроспективті) қаржылық талдау.
Қаржылық талдау әдісі – талдау жүргізуге қолданылатын қабылдаулар мен
тәсілдер.
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі
ережелерін қалыптастырады. Олардың ішінен 6 негізгі әдісті бөліп
қарастыруға болады:
1) Көлденең (уақыт көлемінде) талдау – есеп берудің әрбір позициясын
өткен кезеңімен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы
бухгалтерлік есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы
ауытқуларын анықтауға мүмкіндік береді.
2) Тікелей (құрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы
нәтижеге тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық
көрсеткіштердің құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері
бойынша қорытынды көрсеткіштегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға
мүмкіндік береді.
3) Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік
жыл деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Трендтік талдау әрбір есеп позициясын бірқатар өткен
кезеңдермен салыстыруды және трендті, яғни жеке кезеңдердің дербес
ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған көрсеткіш динамикасының
негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің көмегімен болашақтағы
көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, ал одан кейін
перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі.
4) Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау – бұл кәсіпорындардың, еншілес
кәсіпорынлардың, бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері
бойынша есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай-
ақ берілген кәсіпорынның көрсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы
экономикалық мәліметтері бар бәсекелес кәсіпорынлардың көрсеткіштерімен
салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып табылады.
5) Факторлық талдау – бұл жекелеген факторлардың (себептердің)
қорытынды көрсеткішке тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау)
немесе реттелмеген тәсілдері көмегімен талдау.
6) Қаржылық коэффициенттер әдісі. Коэффициенттер салыстырмалы
шамалар болып табылады, оларды есептеу кезінде шамалардың біреуін
бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке қатынасы ретінде
көрсетіледі. Қаржылық коэффициенттерді есептеу баланстың жеке баптарының
арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар кәсіпорынның
қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база болып табылады
және олар талдау нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын құбылыстарды ашуға
мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара математикалық қатынастарды
көрсетеді.
Нарық қатынасы жағдайында кәсіпорынның қызметі және оның дамуы көбінде
өзін-өзі қаржыландырумен, яғни меншікті капиталдың көмегімен жүзеге
асырылады. Тек меншікті капитал жетпегенде ғана шеттен капитал тартылады.
Бұл кезде кәсіпорынның сырттан тартылған капиталдан қаржылық тәуелсіздігі
аса маңызды орын алады. Активтердің қорландырылу көздерін талдау кезінде
меншікті және қатыстырылған капиталдың көрсетілген көлемі белгіленіп, есеп
беру кезеңіндегі олардың өзгеру себептері анықталып, оларға баға беріледі.
Бұл кезде өз меншігіндегі капиталға басты назар аударылады, себебі өз
қаражаттарының қоры болуы оның қаржылық орнықтылығының барлығын көрсетеді.
Меншікті капиталдың көлемін ғана анықтап қоймай, сонымен бірге капиталдың
жалпы сомасындағы оның үлес салмағын да анықтау маңызды. Бұл көрсеткіш
арнайы әдебиеттерде әр түрлі атпен берілген (тәуелсіздік коэффициенті,
автономдық коэффициенті), бірақ оның мәні бір ғана - бұл коэффициентке
қарап кәсіпорын сырттан тартылған қаржыдан қаншалықты тәуелсіз екендігін
және өз қаражатын қаншалықты ерікті түрде пайдалана алатынын көруге болады.
Тәуелсіздік коэффициентін меншікті капиталды барлық авансталған капиталға
бөлу арқылы анықтайды (Формула 1):
Ктс =,
(1)
мұндағы Ктс - тәуелсіздік коэффициенті;
Мк - меншікті капитал;
Ак - авансталған капитал (баланс валютасының жиыны).
Бұл коэффициенттің өсуі кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігі
жоғары екендігін көрсетсе, алдағы уақытта қаржылық қиындықтардың
азаятындығын көрсетеді. Жоғарыда келтірілген меншіктік коэффициентін 0,5 -
0,6 деңгейінде шектеуді орындау, қарызға берушілер үшін ғана емес,
кәсіпорынның өзіне де маңызды. Сондықтан талдаушыға, қаражат көздерін
орналастырудың тиімділігін белгілеуге мүмкіндік беретін, құрылымына зерттеу
жүргізіп баға беру қажет. Тәуелсіздік коэффициентіне кері көрсеткіш – бұл
тәуелділік коэффициенті. Ол мына формуламен анықталады (Формула 2):
Кт = ,
(2)
мұндағы Кт - тәуелділік коэффициенті;
Қк - сырттан тартылған (қарыз) капитал;
Ак - авансталған капитал (баланс валютасының жиыны).
Бұл коэффициент авансталған капиталдың жалпы сомасындағы қарыздың
үлесін сипаттайды. Бұл үлес жоғары болған сайын, кәсіпорынның сыртқы
қаржыландыру көздерінен тәуелділігі жоғарылайды.
Келесі, кәсіпорынның қаржылық орнықтылығын сипаттайтын меншікті
капиталдың қатыстырылған капиталға қатынасын көрсететін қаржыландыру
коэффициенті болып табылады. Ол формула (3) арқылы анықталады.
Кқ = ,
(3)
мұндағы Кқ - қаржыландыру коэффициенті;
Мк - меншікті капитал;
Қк – сырттан тартылған (қарыз) капитал.
Бұл коэффициент жоғары болған сайын, банктер мен инвесторлар
қаржыландыруға сенімді түрде кіріседі. Бұл коэффициент кәсіпорын қызметінің
қандай бөлігі өз қаражатымен, ал қандай бөлігі қарыз қаражатымен
қаржыландырылатынын көрсетеді.
Қаржыландыру коэффициенті 1-ден кіші болатын жағдай (кәсіпорын
мүлкінің көп бөлігі қарыз қаражатымен қалыптасқан) төлем қабілеттілігінің
өте қауіпті жағдайға жеткендігін және несие алуды қиындатқанын көрсетеді.
Батыс кәсіпорынларында қаржыландыру коэффициентінің кері көрсеткіші кеңінен
қолданылады - бұл қарыз және меншікті қаражаттар қатынасының коэффициенті
(Формула 4):
Кқм=ТкМк
(4)
мұндағы КҚМ - қарыз және меншікті қаражаттар қатынасының
коэффициенті;
Тк - сырттан тартылған капитал;
Мк - меншікті капитал.
Бұл коэффициент кәсіпорын активтеріне салынған меншікті қаражаттың
әрбір теңгесіне қанша қарыз қаражатын тартқанын көрсетеді. Кәсіпорынның
тәуелсіздік (дербестік) дәрежесін сипаттайтын ең бір маңызды
көрсеткіштердің бірі қаржылық орнықтылық коэффициенті болып табылады немесе
оны басқаша инвестицияларды өтеу коэффициенті деп атайды. Ол меншікті және
ұзақ мерзімді қарыз капиталының жалпы (авансталған) капиталдағы үлесін
сипаттайды және мына формуламен анықталады (Формула 5):
Кқт = (Мк+Ұм)
(5)
Ак
мұндағы КҚТ - қаржылық орнықтылық коэффициенті;
Ұм - ұзақ мерзімді міндеттемелер;
Мк - меншікті капитал.
Батыс тәжірибесінде бұл коэффициенттің қалыпты мәні 0,9-ға тең болуы
керек, ал оның 0,75 - тен төмендеуі қауіпті.
Кәсіпорын капиталының құрылымын сипаттай отырып, бөлек топтар мен
көздердің құрылымының өзгерісіндегі әртүрлі тенденцияларды көрсететін жеке
көрсеткіштерді де пайдалану керек. Мұндай коэффициенттерге бірінші кезекте
қарыз қаражаттарын ұзақ мерзімге тарту коэффициенті жатады. Ол ұзақ
мерзімді міндеттемелердің меншікті капитал мен ұзақ мерзімді
міндеттемелердің сомасына қатынасымен анықталады. Көрсеткішті есептеу
формуласы келесідей (Формула 6):
Кұм=Ұм(Мк+Ұм)
(6)
мұндағы КҰМ - қарыз қаражаттарын ұзақ мерзімді тарту коэффициенті
немесе ұзақ мерзімді міндеттемелер коэффициенті;
Мк - меншікті капитал;
Ұм - ұзақ мерзімді міндеттемелер.
Бұл коэффициент қаржылық есеп берудің активтерін қаржыландыру үшін
меншікті капиталмен қатар сырттан тартылған ұзақ мерзімді несиелер мен
қарыздардың үлесін көрсетеді, кәсіпорын өндірісті жаңарту мен кеңейту үшін
қарыз қаражаттарын қаншалықты интенсивті пайдаланып жатқанына баға береді.
Капиталдың құрылымын қалыптастырудың тиімділігін (қолайлылығын) анықтау
үшін жоғарыда келтірілген көрсеткіштермен қатар инвестициялау коэффициентін
де қолдану ұсынылады. Ол батыс кәсіпорынларында кеңінен қолданылады және
меншікті капиталдың негізгі құралдарға қатынасымен анықталады. Активтерді
құрудың ең дұрыс жолы болып меншікті капитал барлық негізгі капиталды
(айналымнан тыс активтер) және айналым капиталының бір бөлігін жабатын
кездегі жол саналады. Меншікті капиталды зерттегенде меншікті айналым
қаражаттарындағы болған өзгерістерге ерекше назар аударылады, яғни меншікті
капиталдың қандай бөлігі иммобильдік сипаттағы құндылықтарда
бекітілмегендігін және осы қаражаттарды неғұрлым азды-көпті еркін жұмсауға
мүмкіндік беретін нысанда тұрғандығы анықталады. Меншікті айналым
қаражаттарының көлемін анықтау үшін (Формула 7) қолданылады:
МАК = МК – АҰМ
(7)
мұндағы МАҚ- меншікті айналым капиталы;
МК — меншікті капитал;
АҰМ – ұзақ мерзімді активтер.
Бұл көрсеткіш абсолютті көрсеткіш болып табылады, оның динамикадағы
өсуі - оң, ал төмендеуі - теріс бағыты ретінде қарастырылады. Талдау
кезінде меншікті айналым капиталының абсолюттік мөлшерін анықтаумен қатар,
оның жалпы меншікті капиталдағы үлес салмағын да табу керек. Бұл көрсеткіш
кәсіпорынның қаржылық орнықтылығының әлдеқайда нақты сипаттамасы болып
саналады. Арнайы әдебиеттерде оны іс жүзінде жұмсау (маневрлық)
коэффициенті деп аталады. Ол кәсіпорынның меншікті қаражаттарының қандай
бөлігі, осы қаражаттарды еркін жүмсауға болатынын, мобильді формада
екендігін көрсетеді және келесі формула (8) арқылы анықталады:
Кж(МақМк
(8)
мұндағы КЖ - жұмсау коэффициенті;
МАҚ- меншікті айналым капиталы;
МК - меншікті капитал.
Жұмсау коэффициентінің төмен мәні кәсіпорынның меншікті қаражатының
көп бөлігі иммобильді (айналымнан уақытша оқшауланған) сипаттағы
құндылықтарда бекітілгендігін көрсетеді, ал олар тез айналатын қаражаттар
емес, яғни ақшаға тез айнала алмайды.
Кәсіпорынның тауарлы - материалдық қорлары мен шығындарының қалыптасу
көздерімен қамтамасыз етілуінің абсолютті көрсеткіштері қаржылық
орнықтылықты талдау үшін басты роль атқаратынына сәйкес, кәсіпорынның
қаржылық орнықтылығының басты көрсеткіштерінің бірі болып қорларды
қалыптастырудың өз көздерімен қамтамасыз етілу коэффициенті саналады, ол
меншікті айналым қаражаттарының тауарлы-материалдық қорлар мен шығындардың
құнына қатынасымен анықталады. Бұл көрсеткішті тауарлы - материалдық қорлар
мен шығындарды жабу коэффициенті деп атайды. Ол келесі формуламен
есептеледі (Формула 9):
Ккқ(МақҚтм
(9)
мұндағы КҚҚ - тауарлы-материалдық қорлардың қамтамасыз етілу
коэффициенті;
МАҚ - меншікті айналым капиталы;
ҚТМ - тауарлы-материалдық қорлар.
Материалды айналым қаражаттарын жабу коэффициенті қандай дәрежеде
тауарлы - материалды қорлар мен шығындар меншікті қаражаттармен жабылғанын
және қарыз қаражаттарын тартуды қажет етпейтінін көрсетеді. Талдау жүргізу
үшін қарыз қаражаттарының әрбір баптарының есеп беретін көрсеткіштерін
топтық қорытындылармен сәйкестендіру қажет, олардың базистік
көрсеткіштерден ауытқуларын анықтап, қатысты өлшемдердің өзерістерін
көрсету керек. Сырттан тартылған (қарыз) капитал кредиторлық борыштан
тұрады. Дебиторлық және кредиторлық борыштың арақатынасының коэффициенті
(10) формула арқылы есептеледі:
Кдк(ДБКБ
(10)
мұндағы Кдк – дебиторлық және кредиторлық борыштың арақатынасы
коэффициенті;
ДБ – дебиторлық борыш;
КБ – кредиторлық борыш.
Бұл коэффициент қатыстырылған қарыздың дебиторлық қарыздан қамтамасыз
етілу деңгейін көрсетеді. Дебиторлық және кредиторлық борыштың қатынасы
негізінен 2:1 болуы керек деп ұсынылған. Егер кредиторлық борыш дебиторлық
борышпен қамтамасыз етілмеген болса, онда мұндай жағдайды жағымсыз деп
айтуға болады.
Егер кәсіпорынның коммерциялық несиелеу жүйесі дамыған болса, онда
дебиторлық борышы қарқынды өсіп кетуі мүмкін. Талдаушының келесі маңызды
жұмысы - кәсіпорынның қаржылық жағдайын, оның қаржылық орнықтылығы дәрежесі
бойынша топтауға мүмкіндік беретін абсолютті көрсеткіштерін зерттеу.
Қаржылық орнықтылықтың абсолютты көрсеткіштері - тауарлы-материалдық
қорлардың, олардың қалыптасу көздерімен қамтамасыз етілу дәрежесін
көрсететін көрсеткіштер. Тауарлы – материалдық қорлардың (ТМҚ) қалыптасу
көздерін сипаттайтын үш негізгі көрсеткіш анықталады:
1) Меншікті айналым капиталының жеткілігі. Бұл көрсеткіш меншікті
капитал мен ұзақ мерзімді активтердің арасындағы айырма ретінде
анықталады (Формула 11):
МАК = МК – АҰМ
(11)
мұндағы МАК- меншікті айналым капиталы;
МК — меншікті капитал;
АҰМ – ұзақ мерзімді активтер.
Алдыңғы кезеңмен салыстырғанда оның көбеюі кәсіпорынның қызметінің
болашақтағы дамуының мүмкіндіктерін көрсетеді.
2) ТМҚ-дың меншікті және ұзақ мерзімді қарыздың қалыптасу көздерінің
жеткілікті болуы. Бұл көрсеткіш алдындағы көрсеткішті, яғни меншікті
айналым капиталының ұзақ мерзімді міндеттемелер сомасына қосу жолымен мына
формула (12) арқылы анықталады:
МАКҰЗ = МАК + ҰМ
(12)
мұндағы МАКҰЗ - ТМҚ-дың меншікті және ұзақ мерзімді қарыздың
қалыптасу көздерінің жеткіліктілігі;
МАК- меншікті айналым капиталы;
ҰМ – ұзақ мерзімді міндеттемелер
3) ТМҚ-дың негізгі қалыптасу көздерінің жалпы мөлшері алдыңғы
көрсеткішті қысқа мерзімді несиелер мен қарыздар сомасына қосу
жолымен, мына формула арқылы анықталады (Формула 13):
НК=МАКҰЗ + АМ
(13)
мұндағы МАК- меншікті айналым капиталы;
АМ – ағымдағы міндеттемелер;
НК – негізгі көздер.
ТМҚ-дың, олардың қалыптасу көздерімен қамтамасыз етілуінің үш
көрсеткішін есептеу кәсіпорынның қаржылық жағдайын оның орнықтылық дәрежесі
бойынша келесі төрт типке бөлуге мүмкіндік береді:
-қаржылық жағдайдың абсолютті орнықтылығы: ҚШ (қарыз шығындары) МАК
(меншікті айналым капиталынан) кіші болса;
-қаржылық жағдайдың қалыпты орнықтылығы: МАКҰЗ ҚШ-нан кіші ал ҚШ НК-
ден кіші болса;
-тұрақсыз қаржылық жағдайы: НК ҚШ-дан төмен болса, дағдырысты
(қауіпті) қаржылық жағдайы.
Кәсіпорынның қаржылық орнықтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы (мобилизацияланушы) қаражаттар үлкен әсерін тигізеді.
Кәсіпорын ақша қаражаттарын қаншалықты көп тартатын болса, оның қаржылық
мүмкіндіктері де соншалықты, жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық
тәуекелділік те өседі — яғни кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында
есептесе ала ма, жоқ па? — деген қауіп туады.
Және де бұл жерде кәсіпорынның төлеу қабілеттілігінің қаржылық
кепілінің бір түрі ретінде резервтерге үлкен роль берілген.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық
орнықтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:
- кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
- шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның
жалпы төлем қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
- төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
- шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
- қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы
мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
- кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық
жағдайының әсері, қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу
қабілеті бар сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкіметінің
салық және несие саясаты, кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң
актілері, сыртқы экономикалық байланыс және тағы басқалар жатады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен (салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционерлер жөне тағы басқалар) өзара қарым-қатынасы үлкен әсер
етеді. Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу —
жақсы қаржылық жағдайдың бірден-бір шарты болып табылады. Әрине,
акционерлер өз жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді
ұқыпты төлейтін қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады. Инвестициялық
тартымдылығы болуы үшін, тек бүгінгі күні ғана емес, болашақта да
кәсіпорынның қаржылық жағдайы көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс
(Дүйсенбаев К.Ш. жэне т.б., 2001).
Сондай-ақ, бұл жыл сайын өз облигациясы бойынша белгілі бір
пайызбен алғысы келетін, ал заем мерзімі біткен уақытта — облигация құнын
толық өтеуді талап ететін облигация иелеріне де қатысты. Кез келген
коммерциялық кәсіпорын сияқты банктер де өз несиелерімен тәуекел ете отырып
несие алушының өз қарызын уақытында және толық өтеуін қалайды, сондықтан
оны беру туралы шешім қабылдай отырып, кез келген банк өз клиентінің
қаржылық жағдайын және бұл қарыздың қамтамасыз етілуін тексереді. Басқаша
айтқанда, кәсіпорынның қаржылық жағдайы банктер осы кәсіпорынға несие беру
орынды ма, жоқ па, ал бұл сұрақты дұрыс шешкен жағдайда - қандай пайызбен
және қанша мерзімге деген сұрақтарды шешудегі негізгі белгі болып табылады.
Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі
жоғары кәсіпорындармен келісім-шартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы
органдары, әсіресе салық инспекциясы кәсіпорынның жағдайы тұрақты болғанын
қалайды, себебі тек осындай кәсіпорын ғана салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді уақытылы және толық төлей алады.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін
және оның іскерлік қарым-қатынастағы потенциалын анықтайды, көсіпорынның
өзінің жөне оның серіктестерінің қаржылық жөне басқа қатынастар
тұрғысындағы экономикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде
кепілдендірілгенін бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті
дұрыс бағасын алудың ең жақсы тәсілі, бұл — талдау, ол кәсіпорынның даму
бағытын бақылауға, оның шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге
мүмкіндік береді және осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен
көсіпорынның өзінің өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы
қызметін атқарады.
Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын
қаншалықты дұрыс басқарды деген сұраққа жауап береді: Қаржы ресурстары
жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де кәсіпорынның дамуына
байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып табылады,
себебі қаржылық орнықтылықтың жетіспеушілігі кәсіпорынның төлеу қабілетінің
жоқтығына және оның дамуына қажетті қаражатының болмауына, ал көп болуы -
дамуға кедергі жасап, басы артық қорлармен және резервтермен кәсіпорын
шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.
1.2 Қаржылық орнықтылықты бағалаудың қазіргі замандағы теориялық
бағыттары
Кәсіпорынның қаржысын жемісті басқарудың ең негізгі шарты – оның
қаржылық жағдайын талдау. Нарықтық қатынастар кезіндегі қаржылық
жағдайды талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке
ие болуымен, меншік иелері, коммерциялық серіктестіктер және басқа
да контрагенттер алдында өзінің өндірістік – кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық орнықтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз
жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қаржы
ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық орнықтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржылық орнықтылық ұғымын, кейбір авторлар өз
қаражаттарын шебер пайдалану қабілеттілігі, жұмыс процесінде үздіксіздігін
қамтамасыз ететін қаржының жеткілікті болуы деп түсіндіреді. Қаржылық
орнықтылық – меншікті және қарыз қаражаттарының байланысы деп жазады.
Енді бір ғалымдар өз қаражаттары есебінен активтерге жіберілген
қаражаттарды жабатын, сондай ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық
қарыздарға жол бермейтін және де өз міндеттемелерін уақтысында қайтаратын
шаруашылық субъектілері қаржылық тұрақты болып табылады деп жазады.
Бұл ұғымды А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфуллин өте ықшам түрде анықтайды.
Олардың ойынша Қаржылық орнықтылық – бұл әрдайым төлем қабілеттілігін
кепілдендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы.
В.М. Радионова мен М.А. Федотова бұл ұғымды келесідей түсіндіреді:
Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың шығыннан артуының өзіне тән
айнасы – қаржылық орнықтылық болып табылады. Ол ақша қаражаттарын еркін
пайдаланып, оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу
процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін, сондай – ақ кәсіпорынды
кеңейтуге және жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын кәсіпорынның
қаржылық, ресурстық жағдайын сипаттайды. Қаржылық орнықтылық кәсіпорынның
жалпы орнықтылығының негізгі бөлігі болып табылады.
Осы еңбегінде бұл авторлар одан әрі мына анықтаманы келтіреді.
Кәсіпорынның қаржылық орнықтылығы – бұл тәуекелділіктің мүмкін
болатын деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай
отырып, табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы
кәсіпорынның дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы.
В.Г. Артеменко мен М.В. Беллендер бұл ұғымды былай түсіндіреді:
Қаржылық орнықтылық – бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы. Ол
ақша қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді
пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай
жасайды. Сондықтан да қаржылық орнықтылық барлық өндірістік - шаруашылық
қызметі процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы орнықтылығының
негізгі бөлігі болып табылады. Ал кәсіпорынның жалпы қаржылық орнықтылығы,
ол ең алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша
ағымының қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді
(жұмыс, қызмет) өткізуден түсетін табыстың орнықтылығын талап етеді және
оның мөлшері мемлекетпен, жабдықтаушылармен, несие берушілермен,
жұмыскерлермен және тағы басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде
болуы тиіс. Сонымен қатар кәсіпорынның одан әрі дамуы үшін барлық есеп
айырысулар мен барлық міндеттемелерді орындағаннан кейін, осы кәсіпорында
өндірісті дамытуға, оның материалдық – техникалық базасын жаңартуға және де
әлеуметтік климатты жақсартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей
дәрежеде табыс қалуы қажет.
Э.А. Маркарьян мен Г.П. Герасименко көзқарастары: Кәсіпорынның өз
міндеттемелері бойынша есептесу мүмкіндігі немесе Сауда, несие және басқа
да төлем сипатындағы операциялардың нәтижесінде пайда болатын кәсіпорынның
төлем міндеттемелерін уақтылы және толық орындау мүмкіндігін көрсететін
төлем қабілеттілігі, қаржылық орнықтылықтың сыртқы көрінісі болып
табылады.
Кәсіпорынның жұмысы нарық жағдайына өтумен бірге оның қаржылық жағдайы
және оны сауықтыру жолдарын іздеу жөніндегі мәселелер да шиеленісе түсті.
Кәсіпорынның қаржылық орнықтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді, оларды В.М. Радионова және М.А. Федотова келесідей түрлерге
жіктейді:
1) пайда болу орнына байланысты – ішкі және сыртқы;
2) нәтиженің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі емес;
3) құрылымы бойынша – қарапайым және күрделі;
4) әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес.
Негізгі ішкі факторларды қарастырсақ, кәсіпорынның орнықтылығы ең
бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен
көрсетілген қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай ақ, тұрақты
және айнымалы шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз
байланысқан қаржылық орнықтылығының маңызды факторларының бірі –
активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай ақ кәсіпорынның басқару
стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдағы активтерді басқару
өнері – кәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын
қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады.
Қаржылық орнықтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі – бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрылымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалынып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурстары,
соның ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы
сезіне алады.
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық орнықтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы (мобилизацияланушы) қаражаттар үлкен әсерін тигізеді.
Кәсіпорын ақша қаражаттарын қаншалықты көп тартатын болса, оның қаржылық
мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық
тәуекелділік те өседі – яғни кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында
есептесе ала ма, жоқ па деген қауіп туады.
Және де бұл жерде кәсіпорынның төлеу қабілеттілігінің қаржылық
кепілінің бір түрі ретінде резервтерге үлкен роль берілген.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық
орнықтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:
-кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
-шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның жалпы төлем
қабілеттілегі бар сұраныстағы үлесі;
-төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
-шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
-қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы
мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
- кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының
әсері, қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу
қабілеті бар сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкіметінің
салық және несие саясаты, кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң
актілері, сыртқы экономикалық байланыс және тағы басқалары жатады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен өзара қарым – қатынасы үлкен әсер етеді. Сондықтан да
серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу – жақсы қаржылық
жағдайының бірден бір шарты болып табылады. Әрине, акционерлер өз жинақ
қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивидендтерді ұқыпты төлейтін қаржылық
тұрақты кәсіпорындарға салады. Инвестициялық тартымдылығы болуы үшін, тек
бүгінгі күні ғана емес, болашақта да кәсіпорынның қаржылық жағдайы
бәсекелестеріне қарағанда жақсы болуы тиіс.
Сондай ақ, бұл жыл сайын өз облигациясы бойынша белгілі бір пайызбен
алғысы келетін, ал заем мерзімі біткен уақытта – облигация құнын толық
өтеуді талап ететін облигация иелеріне де қатысты. Кез келген коммерциялық
кәсіпорын сияқты банктер де өз несиелерімен тәуекел ете отырып несие
алушының өз қарызын уақытында және толық өтеуін қалайды, сондықтан оны беру
туралы шешім қабылдай отырып, кез келген банк өз клиентінің қаржылық
жағдайын және бұл қарыздың қамтамасыз етілуін тексереді. Басқаша айтқанда,
кәсіпорынның қаржылық жағдайы банктер осы кәсіпорынға несие беру орынды ма,
жоқ па, ал бұл сұрақты дұрыс шешкен жағдайда – қандай пайызбен және қанша
мерзімге деген сұрақтарды шешудегі негізгі белгі болып табылады.
Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі жоғары
кәсіпорындармен келісім – шартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы
органдары, әсіресе салық органдары кәсіпорынның жағдайы тұрақты болғанын
қалайды, себебі тек осындай кәсіпорын ғана салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді уақтылы және толық төлей алады.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және
оның іскерлік қарым – қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның
өзінің және оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар
тұрғысындағы экономикалық мүдделерінің қаншалықты дәрежеде
кепілдендірілгенін бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті
дұрыс бағасын алудың ең жақсы тәсілі, бұл – талдау, ол кәсіпорынның даму
бағытын бақылауға, оның шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге
мүмкіндік береді және осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен
кәсіпорынның өзінің өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы
қызметін атқарады.
Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты
дұрыс басқарды. Қаржы ресурстары жағдайының нарық талаптарына сай болуы
және де кәсіпорынның дамуына байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте
маңызды болып табылады, себебі қаржылық орнықтылықтың жетіспеушілігі
кәсіпорынның төлеу қабілетінің жоқтығына және оның дамуына қажетті
қаражатының болмауына, ал көп болуы – дамуға кедергі жасап, басы артық
қорлармен және резервтермен кәсіпорын шығындарын көбейтуге әкеліп соқтыруы
мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаттары келесілер болуы тиіс деп есептейміз:
1) қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі
өзгерісі;
2) активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестігі,
оларды таратудағы рационалдылықты және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
3) айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы
міндеттемелермен ара қатынасын анықтау;
4) қаржы – есептік және несие шарттарын сақтау;
5) кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
6)ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық
борыш және қорлар есебі;
7) баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық орнықтылығының және
төлеу қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;
8) кәсіпорын табыстылығын бағалау;
9) кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай – ақ
олардың деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
10) кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
11) кәсіпорынның қаржылық жағдайының орнықтылығын ұзақ және қысқа
мерзімді болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезегіндегі
қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның
төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайының орнықтылығын қамтамасыз етеді.
Қаржылық жағдайды талдауды қаржылық орнықтылықтан бастаған жөн және
оған мыналар жатуы тиіс:
а)кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын талдау;
ә)кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және
құрылымдық динамикасын талдау;
б)кәсіпорынның қаржылық орнықтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау;
в) кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін талдау.
Қаржылық талдау – тиімді дамуды қамтамасыз етуге және оның нарықтық
құнын көтеру мақсатында кәсіпорынның қаржылық - шаруашылық қызметінің
негізгі нәтижелерін және қаржылық жағдайын зерттеу процесі. Қаржылық
талдаудың негізгі зерттеу объектілері – қаржылық ресурстар, ақшалай
қаражаттар ағымы, кәсіпорынның қаржылық жағдайы. Кәсіпорынның қаржылық
жағдайы оның іскерлік белсенділігі және сенімділігінің маңызды мінездемесі
болып табылады. Ол кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін, іскерлік
белсенділіктегі орнықтылығын анықтайды, сол кәсіпорын сияқты, оның
әріптестерінің тиімді қызметінің кепілі болып табылады. Қаржылық жағдай
кешенді түсінік болып табылады және тұрақты қаржылық мүмкіндіктерді
көрсететін көрсеткіштер жүйесімен сипатталады. Жақсы қаржылық жағдай – бұл
тұрақты төлем дайындығы, меншікті айналым қаражаттарымен жеткілікті
қамтамасыз етілуі және оны шаруашылық бағытта тиімді қолдану, анық есептік
ұйым, тұрақты қаржылық базаның болуы.
Айта кету керек, біздің отандық авторлар қаржылық орнықтылық ұғымын
былай анықтауды ұсынады:
Қаржылық орнықтылық деп – өзінің меншікті қаражаттар есебінен әртүрлі
активтерге, соның ішінде: негізгі қорларға, бейматериалды активтерге,
айналым қаражаттарына, жұмсалған ақшалардың орнын толтыратын, дебиторлық
және кредиторлық қарыздардың орынсыз көбеюіне жол бермейтін және өз
міндеттемелерін уақытында орындай алатын кәсіпорынды айтады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы өндірістің даму бағыттарын, оның
қарқынды және құрылымдық сипаттамасын, ал негізінде кәсіпорынның бәсекеге
қабілеттілігін, басқа кәсіпорындармен жұмыс істеуіндегі потенциалын және
қаржылық пен басқа да экономикалық қатынастағы әріптестердің, сонымен қатар
кәсіпорынның өзінің экономикалық қызығушылығының қандай деңгейде кепілі бар
екенін анықтайды.
Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау кәсіпорынға оның қызметі жөнінде
көптеген параметрлерді сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік
сипатты жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде қарқынды өзгеріп
отыратын нарықтық конъюктура жағдайында өзінің хал-жағдайын нығайтуға
ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен
тактикасын жасауға қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану
кәсіпорынның өз еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар,
коммерциялық құпияға айналады. Жоспарланған нормативтерден ауытқуды талдау,
кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік
есеп беруге негізделген қаржылық жағдайды талдау, сыртқы талдау сипатына ие
болады, яғни бұл кәсіпорының қызметі туралы ақпараттардың шектеулі
бөлігінен тұратын есеп мәліметтері негізінде осы кәсіпорынның мүдделі
контрагенттерінің – меншік иесі немесе мемлекеттік органдардың берілген
кәсіпорынның шегінде жүргізетін талдауы. Қаржылық жағдайды ішкі талдау
әдістемесі, әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды әріптестерін бағалау
мақсатында ғана емес, сонымен қатар қаржылық есепті сыртқы
пайдаланушылардың көзқарасы тұрғысынан алғандағы өзін - өзі бағалау үшін де
қажет.
Қаржылық талдауды өткізу мақсатына байланысты қаржылық талдаудың
келесі түрлерін атап кетуге болады:
1. Қаржылық талдауды өткізу бойынша ішкі және сыртқы деп бөлуге
болады.
Ішкі қаржылық талдау - бұл кәсіпорынның өтімділігін аңықтауға немесе
өткен кезеңдегі нәтижелерге баға беруге бағытталған талдау. Мысалы
кәсіпорын басшылары немесе қаржылық аналитиктері кәсіпорынның өңдірістік
ұлғаюына қаржы бөлуге мүмкіндігі барма екенін білгісі келгенде жүргізілуі
мүмкін.
Сыртқы қаржылық талдау – бұл кәсіпорынға қатысы жоқ , яғни оның ішкі
мәліметтер базасына кіруге рұқсаты жоқ, басқа шет аналитик тұлғамен
жүргізілетін талдау.
Аналитикалық зерттеу көлеміне байланысты толық және тематикалық
болып бөлінеді.
Толық - қаржылық талдау қаржылық қызметтің барлық аспектілерін кешенді
түрде зерттеу мақсатыңда жүргізіледі.
Тематикалық - қаржылық талдау қаржылық қызметтің жеке бөліктерін және
кәсіпорынның қаржылық жағдайын кешенді түрде зерттеу болып табылады.
3.Аналитикалық зерттеу тереңдігі бойынша экспресс – талдау және
фундаменталды талдау деп жіктеуге болады.
Экспресс – талдаудың мақсаты компанияныңқаржылық жағдайы мен даму
динамикасын көрнекті түрде және қарапайым бағалау болып табылады.
Фундаменталды талдау кәсіпорынның қаржылық қызметінің көлемінің
динамикалық көрсеткішін факторлы зерттеуден тұрады.
4. Қаржылық талдау объектісі бойынша келесі түрлерге жіктеуге болады;
Кәсіпорынның қаржылық қызметін толықтай талдау. Бұндай талдау кезіңде
кәсіпорынның құрылымы мен бөлімшелерін бөлек қарастырмай оның қаржылық
қызметін толық зерттеу болып табылады.
1-сурет. Қаржылық талдаудың негізгі түрлері.
Дерек көзі: Бланк И.А. Основы финансового менеджмента 2- е издание.
Перераб. и доп. Киев: Ника – Центрэльга. 2004
Кәсіпорынның қаржылық қызметін жекелеп талдау. Бұндай зерттеудің пәні
инвестицияларымен байланысты немесе нақты инвестициялық жобаларды
өткізуді қаржыландырумен және тағы басқа операцияларды талдау.
5. Өткізу уақытына байланысты ;
Алдын – ала қаржылық талдау. Бұл талдаудың мақсаты қаржылық қызметті
іске асыру шартын зерттеумен байланысты талдау.
Ағымдағы қаржылық талдау. Іске асырылып жатқан қаржылық қызметтерге
және оған уақытында ықпал жасай алу мақсатында жүргізілетін талдау.
Кейінгі талдау. Ол кәсіпорынның қаржылық қызметінің нәтижесін толық
және тереңдеп зерттеуге мүмкіндік береді.
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі
ережелерін қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп
қарастыруға болады:
1) көлденең талдау,
2) тікелей талдау;
3) салыстырмалы талдау;
4) факторлық талдау;
5) қаржылық коэффициенттер әдісі.
Көлденең талдау – есеп берудің әрбір позициясын өткен кезеңімен
салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік есептің түрлі
баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға мүмкіндік
береді.Оның келесідей түрлерін атап кетуге болады.
3 Есепті кезеңдегі көрсеткіштердің динамикасын өткен кезеңдегі
көрсеткіштерімен салыстырып зерттеу. Мысалы өткен аймен, кварталмен
салыстыру.
2 Есепті кезеңдегі көрсеткіштердің динамикасын осыған ұқсас
өткен жылдың көрсеткіштерімен салыстырып зерттеу.
Мысалы есепті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz