Компанияның қызметінің негізгі көрсеткіштері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 6
1 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігінің теориялық аспектілері 9
1.1 Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің экономикалық сипаттамасы 9
1.2 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігінің мәні мен мазмұны 32
1.3 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдаудың әдістемелік
негіздері 36
2 Қазақстан темір жолы ҰК АҚ-ның іскерлік белсенділігін 49
талдау және бағалау
2.1 Қазақстан темір жолы ҰК АҚ-ның шаруашылық қызметінің
тиімділігін талдау 49
2.2 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін көрсеткіштер жүйесін
талдау 60
2.3 Ұзақ мерзімді және қысқамерзімді активтердің айналымдылығын
талдау 70
3 Қазақстан темір жолы ҰК АҚ-ның іскерлік белсенділігін
жоғарлату жолдары 72
3.1 Қазақстан темір жолы ҰК АҚ-ның табыстылығы деңгейін
бағалау 72
3.2 Қазақстан темір жолы ҰК АҚ-ның табыстылығын жетілдіру
жолдары 85
Қорытынды 90
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 94
Кіріспе
Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізуші
субъект ретінде құқық жағдайлары едәуір нығайып, олардың көптеген
өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік
ашылды. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы нарықта білікті серікті таңдауға
қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе
осыған байланысты болады. Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғары жақтың сілтеуімен
емес, контрагенттерді (жабдықтаушы, сатып алушы, мердігер, банк және т.б.)
қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады. Олардың өздеріне іскер серіктерді
қаншалықты дәл қатесіз таңдауымен нарықтық қатынастар негізінде
мүмкіндігінше тез және дұрыс бағдар тауып, ұстануына қарай жұмыстарының
тиімділігі әр түрлі болады. Басқаша айтқанда, шаруашылықты жүргізуші
қызметінің жетістіктерін басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің
объективтілігі, нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей
тәуелді [1,2(.
Нарық жағдайында, экономикалық дамуды әрі қарай жалғастыруда,
өндірістің тиімділігін арттырудың бағыттарын, олардың өсу факторлары мен
тиімділікті анықтаудың әдістерін анықтау маңызды міндет болып табылады.
Өндірістің экономикалық тиімділігі кәсіпорынның қалыпты өндірістік,
коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті барлық ресурстарымен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және
пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-
қатынаста болу, төлем қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен сипатталады
және бұл мәсле бүгінгі күннің өзекті мәселесіне айналып отыр. Негізгі
мақсат бүкіл өндіріс бойынша ресурстарды ұқыпты және тиімді жұмсай отырып,
мол табыс табу болып табылады [3(.
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі мен кызметінің тиімділігін бағалау
және талдау қаржылық талдаудың қорытынды кезеңі болып табылады.
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі каржылық жағдайында ең алдымен оның
қаражат айналымының жылдамдығымен көрінеді. Іскерлік белсенділікті талдау,
кәсіпорынның өз қаражатын қаншалықты тиімді пайдаланғандығын анықтауға
мүмкіндік беретін, әр түрлі қаржылық айналымдылық коэффициенттердің деңгейі
мен қозғалысын зерттейді.
Кәсіпорынның каржылық жағдайы активтерге салынған қаражаттың,
қаншалықты тез нақты акшаға айналуына тікелей тәуелді болады. Сондықтан
кәсіпорынның іскерлік белсенділігін зерттеу маңызды міндет болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып нақты кәсіпорын деректері бойынша
кәсіпорынның іскерлік белсенділігі мен оның тиімділігін талдау негізінде
бағалау есептеледі.
Дипломдық жұмысты орындау барысында келесі міндеттер қойылды:
- компанияның іскерлік белсенділігін және шаруашылық қызмет тиімділігін
талдаудың теориялық аспектілері ашу;
- компанияның іскерлік белсенділігі мен шаруашылық қызмет тиімділігі
ұғымдарын, мәні мен маңыздылығын айқындау;
- компанияның іскерлік белсенділігін және шаруашылық қызмет тиімділігін
талдаудың әдістемелік негіздерін қарастыру;
- кәсіпорынның шаруашылық қызметінің экономикалық сипаттамасын беру;
- кәсіпорынды басқарудағы шаруашылық қызмет тиімділігіне талдау жүргізу;
- компанияның іскерлік белсенділігі көрсеткіштері жүйесіне талдау жасау;
- ұзақмерзімді және қысқамерзімді активтерді пайдалану тиімділігіне және
олардың айналымдылығына талдау жүргізу;
- компанияның іскерлік белсенділігі және шаруашылық қызмет тиімділігін
жоғарылату жолдарын әзірлеу;
- компанияның табысының қалыптасуын талдау және бағалау;
- кәсіпорын қызметінің рентабельділігін сипаттаушы көрсеткіштерді бағалау;
- Қазақстан темір жолы ҰК АҚ-ның рентабельділігін жоғарылату
резервтерін айқындау.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық көзі ретінде Қазақстан темір жолы ҰК
АҚ-ның жылдық есептері, оның қаржылық-шаруашылық қызметі жөніндегі есебі,
кәсіпорынның жылдық баланстары, өндіріс шығындары жөніндегі есептері және
т.б. алынды.
Дипломдық жұмыста экономикалық талдаудың кең тараған әдістері
тізбектік, абсолютті айырмашылық, коэффициенттер, индекстер әдістері
пайдаланылды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындылардан, әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Кіріспеде дипломдық жұмыстың өзектілігі, зерттреулердің маңызы
көрсетіліп, негізделген мақсаттары мен міндеттері, әдістері қарастырылған.
Жұмыстың бірінші бөлімінде кәсіпорынның қызметінің экономикалық
сипаттамасы, есеп саясаты қаралып, кәсіпорынның іскерлік белсенділігін және
шаруашылық қызмет тиімділігін талдау теориясы мен әдістері, ақпараттық
негіздері қарастырылған. Кәсіпорынның өз шаруашылық қызметін үздіксіз
жүргізу үшін міндетті шарттары мен оның қажеттіліктері тілге тиек етіледі.
Және халықаралық есеп беру стандарттары, оларды енгізуге байланысты
өзгерістер жайлы сөз қозғалады. Себебі қазіргі кезде мемлекетіміз
халықаралық стандарттарға сай болу үшін жаңа есеп беру әдістеріне көшті.
Бұл тараудың әрі қарай практикалық бөлімде талдаулар жүргізу үшін маңызы
зор.
Жұмыстың екінші бөлімінде кәсіпорынды басқарудағы шаруашылық қызмет
тиімділігі көрсеткіштері, іскерлік белсенділігі көрсеткіштері жүйесі
талданған. Оның ішінде ұзақмерзімді және қысқамерзімді активтерді пайдалану
тиімділігіне мен олардың айналымдылығына жеке талдаулар жасалынып,
компанияның көптеген көрсеткіштеріне баға берілген.
Үшінші бөлімінде кәсіпорынның табысының қалыптасуын, кәсіпорын
қызметінің рентабельділігін сипаттаушы көрсеткіштерді бағалау жүзеге
асырылған. Сонымен қатар Қазақстан темір жолы ҰК АҚ-ның
рентабельділігін жоғарылату резервтері айқындалған.
Қорытынды бөлімінде талдау барысында көз жеткізілген нәтижелерге,
компанияның қаржылық-экономикалық жағдайына шолу жасалынды.
1 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігінің теориялық аспектілері
1.1 Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің экономикалық сипаттамасы
Қазақстан жеріндегі тұңғыш темір жол магистралі 1894 жылдың 25
қазанында Покров слободасы (бүгінде РФ Саратов облысындағы Энгельс қ.) -
Орал тар табанды темір жол телімінің құрылысы аяқталғаннан кейін ашылды.
Осы жолдың 130 шақырымы қазіргі Қазақстан жері арқылы өткен. Арада 4 жыл
өткеннен кейін Урбах-Астрахан тар табанды темір жол іске қосылды. Мұның да
77 шақырымы қазақ даласын басып өтті.
Солтүстік Қазақстанның дамуы үшін 1891-1896 жылдары салынған
Транссібір магистралінің, дәлірек айтқанда, оның қазақстандық 190
шақырымының маңызы зор еді. Бұл жол қазақ пен орыс халықтарының
экономикалық және мәдени жақындасуына үлкен үлесін қосты. 1901-1906
жылдары Қазақстан жерінің 1660 шақырымдық аумағын алған, Орта Азия мен
Ресейдің орталығын қосатын, Орынбор-Ташкент темір жолы салынды.1914-1917
жылдары болашақ Түрксібтің бір бөлігі Жетісу жолының Арыс-Пішпек телімі
салынды. 1915 жылы Челябинскі-Троицкі-Қостанай (Қазақстан арқылы 166 км.)
магистралі салынды. 1915-1917 жылдары соғылған Алтай темір жолының
(Новосибирск-Семей) 122 шақырымы Қазақстан жері арқылы өтті. Бұдан басқа
1918 жылға дейін 117 шақырымдық Екібастұз-Ермак тар табанды темір жолы
жұмыс істеп тұрды. 1918 жылға қарай Қазақстан аумағындағы шойын жолдың
жалпы ұзындығы 2,6 мың шақырымға жетті.
Кеңес заманының алғашқы темір жолы 1920-1922 жылдары салынған
Петропавл-Көкшетау телімі болды. Қазақстанның түкпірдегі аймақтарын дамыту
және астықты шығару қажеттілігіне байланысты 1926-1931 жылдары Бурабай-
Курорты және Ақмола стансалары арқылы Қарағандыға дейін жалпы ұзындығы 700
шақырымнан асатын жол салынды. 1924 жылы Құлынды-Павлодар теміржол желісі
құрылды. Ембідегі мұнай кәсіпшілігінің дамуына 1926 жылдан басталған
Гурьев-Доссор тар табанды жолы ықпал етті [4(.
1927-1930 жылдар аралығында салынған ұзындығы 1444 км Түркістан-Сібір
(Түрксіб) магистралінің аяқталуы заманалық оқиға болды. Ол Қазақстанды
Сібірмен байланыстырып, республиканың экономикалық дамуына және шөлді
жерлердің игерілуіне әсер етті.
Орталық Қазақстан өңірінің өндірісі үшін 30-шы жылдары салынған
Ақмола-Қарағанды, Қарағанды-Балқаш (490 км), ал оңтүстік үшін Шымкент-
Ленгір жол телімдері зор маңызға ие болған. Алтай тау кен өндірісінің
дамуында 1930 жылы салынған Локоть-Защита (235 км), сосын Лениногорскіден
Зыряновскіге дейін созылған жол шешуші рөл атқарды.
1936-1939 жылдары Қазақстанды Орталық Ресеймен байланыстырған,
Саратовқа шығатын жол телімі - Орал-Елек салынды.
1936-1944 жылдары соғылған, Ембінің мұнай кәсіпшілігін Оралмен
байланыстырған, Ресейдің бірқатар аймақтарының арасындағы қатынасты
жақсартқан Гурьев (Атырау)-Қандағаш-Орскі магистралі өзінің стратегиялық
маңыздылығын Ұлы Отан соғысы кезінде дәлелдеді.
1939-1943 жылдары салынған Ақмола-Қарталы желісі Қарағандының көмірін
Оңтүстік Оралға жеткізуді қамтамасыз еткен маңызды нысан болып табылады.
Сол жылдары Көксу-Текелі-Талдықорған және Атасу-Қаражал телімдері іске
қосылды. Қазақстандық шойын жолдың ұзындығы 10 мың шақырымға жеткізілді.
Ұлы Отан соғысы кезінде теміржолдың бойында жол шаруашылығын және жылжымалы
құрамды жөндеу жөніндегі өндірістік база құрылды.
1950 жылға қарай салынған Мойынты-Шу (440 км) жол телімі соғыстан
кейінгі жылдардың өзекті оқиғасы болды. Осылай Транссібір магистралі
Түркістан-Сібір жолымен бірігіп, еліміздің барлық жерінен өтетін Петропавл-
Көкшетау-Ақмола-Қарағанды-Шу трансқазақстандық темір жолдың меридианды
желісін құрайды.
Ал 1953 жылы Оңтүстік-Сібір магистралінің негізгі буынының бірі
Ақмола (Астана)-Павлодар (546 км) жолы салынды. Оның іске қосылуы Екібастұз
көмір бассейнінің және осы жерге жақын аймақтардың тез дамуына жағдайлар
жасады. (Тек 1953-1956 жылдардың өзінде Солтүстік Қазақстандағы тасымалдың
көлемі 4 есеге артты).
1950 жылдары тың жерлердің игерілуіне байланысты Қазақстанның
солтүстік және орталық өңірлерінде темір жол құрылысы екпінді қарқынмен
жүргізіліп жатты. 1955-1961 жылдары Есіл-Арқалық (224 км), 1959 жылға қарай
Қостанай-Тобыл, 1960 жылы Тобыл-Жетіқара желілері салынды. 1950 жылдары
Қазақстан теміржол жүйесінің тығыздығы екі есеге артты.
1958 жылдың 1 шілдесінде КСРО-дағы ең ірі Қазақ темір жолы құрылды.
Ұзындығы 11 мың шақырымнан асатын ол 15 бөлімшелерден құралды және
Қазақстанды Сібір, Орал, Волга жағалауы, Қырғызстан және Орта Азиямен
қосып, барлық кеңістікті және меридионалды магистральдарды біріктірді.
1960 жылы шөлді өлкенің дамуына себепші болған Мақат-Маңғышлақ және
Маңғышлақ- Өзен (жалпы ұзындығы 900 км) телімдері салынды. Қазақстан мен
Ресей байланысының жандануына осы кезеңде салынған Гурьев-Астрахан желісін
пайдалану зор ықпал етті.
1964 жылы Қазақстанда бірінші болып жолдың Целиноград (Астана)-
Қарағанды бөлігі электрлендірілді. Осы кезден бастап темір жолды
электрлендіру жұмысы алға басты. Олар негізінен, республиканың солтүстік
және орталық облыстарында жүргізілді. 1969-1970 жылдары Қарағанды-
Магнитогорскі (1180 км) телімі электр тартымына ауыстырылды. 1980 жылдан
бастап оңтүстіктегі Мойынты-Шу, Шенгелді-Арыс, Арыс-Түлкібас жолдарында
электрлендіру өріс алды. Бұл жолдардың жалпы ұзындығы 4 мың шақырымға
жетті.
1977 жылы Қазақ темір жолының негізінде үш жол құрылды:
Тың, Алматы және Батыс-Қазақстан.
Осы жылдары ондаған жаңа вокзалдар қайта тұрғызылды. Байланыс және
белгі беру жүйелерінің, жол техникасының, электровоздар мен тепловоздардың
жаңа түрлері іске қосылды. 1980 жылдан бастап автоматика және ақпараттық
есептеу жүйелері өндіріске белсенді енгізілді.
Қазақстан теміржол көлігі тарихының елеулі оқиғаларының бірі: 1986
жылғы 20 ақпанда, әлемде бірінші болып, жалпы салмағы 43,4 мың тонна және
ұзындығы 6,5 шақырым болатын жылжымалы құрамға 440 вагон тіркеліп, Тың
темір жолы арқылы өткізілді.
1950 жылдардың ортасында Қытай Халық Республикасына қатынайтын
теміржолдың дамуына үлкен назар аударылды. 1959 жылы Ақтоғай-Достық телімі
салынды. 1956-1960 жылдары қазақстан әрі қытай жақтан екі елдің темір жолын
қосатын магистральдың құрылысы жүргізілді. Бұл жұмыстар 1988 жылы кеңес-
қытай келісімінен кейін қайта жаңғырды. 1990 жылы болған темір жолдардың
түйісуі қазақстандық Достық стансасы мен қытайлық Алашанькоу стансасын
қосатын шекара өткелін жасады. Осы жылдан кейін онда жүк құрамдарының
қозғалысы басталып, Трансазиялық темір жол магистралінің Солтүстік дәлізі
іске қосылды. Сол кезеңде Достық стансасының қайта тиеу және тасымалдау
қуаты артты.
Республика тәуелсіздігі мен Теміржол көлігі жөніндегі кеңес кезіндегі
Қазақстан теміржол көлігінің өткен жолын шартты түрде үш кезеңге бөлуге
болады.
Бірінші кезең (1992-1996 жж.) - саланың КСРО-ның таралу салдарына және
мүлдем жаңа экономикалық жағдайларға бейімделуі.
Екінші кезеңнің (1997-2001 жж.) маңызы үш қазақстандық магистралды
өзінде біріктірген, қиыншылық кезден өте алған, саланың ары қарай дамуына
негіз салған, бірінші қазақстандық темір жол кәсіпорны Қазақстан темір
жолы РМК-нің құрылуы мен дамуы болды.
Үшінші кезеңде (2001 жылдан бастап осы уақытқа дейін) саланы қайта
құрылымдау басталды. Атап айтқанда, Қазақстан темір жолы ұлттық компания
ЖАҚ құрылуы осы реформалардың жүзеге асырылуының бастамасы болды. Олар
еліміздің теміржол көлігін қазіргі заманға сай әрі жоғары тиімді салаға
айналдыруға бағытталған және әлемдік тасымалдау жүйесіне үйлесімді кіріге
отырып, дамыған нарықтық, бәсекелестік жағдайында тұтынушылардың
талаптарына барынша сәйкес келетін кәсіпорын дәрежесіне жеткізу болды.
2004 жылы Қазақстан темір жолы өзінің айрықша межесіне - 100 жылдығы
мерейтойына жетті.
Бұл жылы Қазақстан темір жолының мерейтойы 100 жылдығы кең көлемде
аталып өтті. Шойын жол тарихының маңызды кезеңдері аталып өтілді. Темір
жолды жаңғырту, әлеуметтік саланы, темір жолшылардың еңбек жағдайын
жақсарту шаралары мен ірі құрылыстар аяқталды.
2004 жылы ақпанда мерейтойлық оқиғалардың басы басталды. Ел Премьер
министрі Даниал Ахметов темір жол көлігі саласының ардагерлері тобымен
кездесу өткізді. Кездесу барысында Премьер министр Даниал Ахметов сала
жетекшілері мен темір жолға еңбегі сіңген ардагерлер құрамына кіретін "ҚТЖ"
ҰК" АҚ жанынан құрылған Консультативтік кеңесінің мерейтойды өткізу
жөніндегі шешімімен таныстырылды [4].
ҚТЖ ҰҚ АҚ Консультативтік кеңесі темір жол тарихын санауды ұзындығы
1668 км Орынбор-Ташкент магистралі құрылысының аяқталу уақытынан бастау
туралы шешім қабылдады. Премьер министр темір жол көлігінің 100 жылдығы
мерекесін атап өту туралы шешіміне наурыздың 12-сінде қол қойды. Мұны
респубулика ҚР Президенті де қолдады. Сәуірдің 30-ында Нұрсұлтан Назарбаев
мерекелік датаны атап өтуге арналған медал шығару туралы Бұйрыққа қол
қойды. Бұл мерекелік медаль төрт мыңнан астам теміржолшыларға бұйырды.
Бұл жыл біздің елде өткізілген Еуропа мен Азияның 25 елінің темір жол
басшыларының қатысуымен болған Темір жолдар ынтымақтастығы ұйымы Бас
директорлары конференциясының 19-шы отырысымен тұспа-тұс келді.
Жоғары мәртебелі қонақтардың көзінше Қазақстан темір жолының 100-
жылдығына арналған марка салтанатты түрде пошта айналымына енгізілді.
Темір жолдың жүз жылдығы қаржылық қызметтің жоғары жетістіктерімен атап
өтілді. Бұның бір дәлелі ретінде Мудис инвесторс сервис халықаралық
рейтингтік агенттігі жүргізген Қазақстан темір жолы компаниясының ұзақ
мерзімдік несиелік рейтингінің жоғарылауы болды. Сарапшылардың бұл шешіміне
темір жол көлігін дамытудың және саладағы өндірістік, коммерциялық
көрсеткіштердің тұрақты өсуі мен сапалық тұрғыдағы жоғарылауы себеп болды.
2004 жылдың 1 шілдесінде Астанадан Отан пойызы елімізді аралап,
сапарға шықты. Екі жарым айға жуық ол шексіз жеріміздің темір жол
стансалары мен разъездеріне тоқтап, мерейтойға арналған салтанатты жиындар
өткізді. Пойыздың ұжымы ардагерлер мен ең жақсы жұмысшыларды ерекше назарға
алды. Оларға Қазақстан темір жолы ұлттық компаниясының мерейтойлық
медальдары мен естелік сыйлықтары тапсырылды. Сапар барысында темір
жолшылар және олардың жанұяларына берген әлеуметтік көмектің ауқымды
бағдарламасы жүзеге асырылды. Бағдарлама аясында алыс стансаларда тұратын
темір жолшыларға олардың отбасыларына медициналық көмектер көрсетіліп,
мектеп табалдырығын аттайтын бүлдіршіндерге оқу құралдары, сәбилерге
балалар тағамдары табыс етілді. Барлық стансаларда мәдени- сауықтық,
спорттық шаралар өткізіліп отырды. Мерейтойлық пойыздың сапары темір жол
жұмысшыларының оңды лебізіне ие болды. Бұдан былай осындай шаралар жыл
сайын ұйымдастырылатын болды.
Темір жолдың ғасырлық мерейтойын мерекелеудің шарықтау шегі Қазақстан
Президенті Н.Назарбаевтың қатысуымен өткен салтанатты жиналысымен аяқталды.
Ол республика астанасында 2004 жылдың 6 тамызында өткізілді.
Елбасы өз сөзінде Қазақстан экономикасының қалыптасуында, мемлекет
тәуелсіздігін, елдің территориялық тұтастығын және әлеуметтік тұрақтылығын
нығайтудағы темір жолдың рөлін жоғары бағалады. Ал темір жолшылар, өз
кезегінде, Президентке алдағы уақытта темір жолды салу және жетілдіру,
теміржол көлігіне арналған бәсекелеске қабілетті өнімдерді шығару
саласындағы бірқатар ірі жобаларды жүзеге асыруға уәде берді.
Осы жылдың 9 қарашасында Ақтау портынан Құлсары стансасына дейін үлкен
көлемді, биіктігі төрт қабаты үйдей жүктерді тасымалдаған қазақстандық
теміржолшылар әлемдік рекордты жаңартты.
30-шы қарашада Арқа стансасында мемлекеттің жоғары лауазымды
тұлғаларының қатысуымен Алтынсарин-Хромтау жаңа темір жолдың ашылуы
өтті. Бұл жол арқылы көршілес елдердің аумағына кірмей ел іші арқылы
жүргізілетін бағдар іске қосылды. Алтынсарин-Хромтау темір жол желісі
арқылы жылына 160 миллион доллар көлемінде үнемділікке қол жеткізілді.
Сонымен қатар Қазақстанның ішкі жолдарымен жүк тасымалдау қашықтығы 500-ден
екі мың шақырымға дейін қысқарды.
Қазақстанның Тәуелсіздік күні мерекесінде Астана вокзалы алдында тарихи
экспонат - Эш 4161 сериялы паровозы орнатылды. Алғашқы бесжылдықтың
белгісі, Ұлы Отан соғысының естелігі, соғыстан кейінгі қайта қалпына
келтіру кезеңіндегі басты рөл атқаратын Қазақстанның шойын жолы тарихындағы
ерен ерліктердің куәсі іспетті мақтаулы жерден орнын алды.
Алтынсарин -Хромтау жолымен жолаушылар тасымалдаудың жаңа кестесін 10
желтоқсанда Астана-Ақтөбе пойызы ашты. Жолаушыларды жолдың 15 сағатқа дейін
қысқарғандығы, билет бағасының екі есеге азайғандығы қуантты. 132
шақырымдық Павлодар - Екібастұз темір жол телімінде электрлендіру ең ірі
жобалардың бірі болып отыр. Павлодар -Екібастұз жобасының жүзеге асуы
тасымалдаудың үнемділігі және электровоздардың экологиялық тазалығын
сақтауға әкелді. Мәселен, бұл жобаны іске қосу арқылы жылына бір жарым
миллиард теңгені үнемдеуге және қоршаған ортаға артық қалдықтардың
түспеуіне игі ықпал етті.
Бүгінгі таңда Қазақстан Қытай арасындағы мемлекеттік шекаралық өткелі
Достық стансасының маңызы зор. 2004 жылы Достық стансасы арқылы 9,5 миллион
тонна жүк тасылды. Бұл жылы станцияның әлеуетін арттыруға 3,5 миллиард
теңге бөлінді. Осындай қаржы бөлу арқылы 300 метр жол, 64 көтергіш құрал,
вагондарды алмастыру орыны жарақталды. Достық-Ақтоғай жол телімінде 102
шақырымдық жолдың үстіңгі қабаты жақсартылып, пойыздың жылдамдығы сағатына
80 шақырымға дейін жеткізілді. Сол жылы Достық стансасында темір жолшылар
мен олардың отбасы мүшелеріне арнап 11 мың шаршы метр тұрғын үй
пайдалануға берілді.
Қазақстан темір жолы ұлттық компаниясы акционерлік қоғамы Қазақстан
темір жолы ұлттық компаниясы жабық акционерлік қоғамын құру туралы
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 15 наурыздағы № 310 қаулысына
сәйкес құрылған. Акционерлік қоғамдар туралы Қазақстан Республикасының
2003 жылғы 13 мамырдағы Заңына сәйкес Қоғамның атауы: Қазақстан темір
жолы ұлттық компаниясы жабық акционерлік қоғамы Қазақстан темір жолы
ұлттық компаниясы акционерлік қоғамы болып өзгертілді.
Қазақстан Республикасы Көлік және коммуникациялар министрлігінің
"Қазақстан темір жолы" республикалық мемлекеттік кәсіпорны "Хромтау –
Алтынсарин темір жол желісін салу және уақытша пайдалану жөніндегі
дирекция" еншілес мемлекеттік кәсіпорнының құқық иеленушісі болып табылады.
Қоғам Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша заңды тұлға болып
табылады және өз қызметін Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне,
Акционерлік қоғамдар туралы Қазақстан Республикасының Заңына және
Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілеріне, сондай-
ақ осы Жарғыға және Қоғамның Корпоративтік басқару кодексімен және
Қоғамның басқа құжаттарымен сәйкес жүзеге асырады. Қоғамның қаржылық және
өндірістік қызметі шаруашылық дербестік негізінде жүзеге асырылады.
Қоғамның дербес теңгерімі, банктік, соның ішінде валюталық шоттары,
толық фирмалық атауы мемлекеттік және орыс тілдерінде жазылған мөрі, тауар
белгісі және үлгілері белгіленген тәртіппен бекітілетін және тіркелетін
символикасы болуы мүмкін, сондай-ақ мемлекеттік және орыс тілдерінде
мөртабандары, фирмалық бланктері және басқа да деректемелері бар.
Қазақстан Республикасының Үкіметі Қоғамның құрылтайшысы болып табылады.
Самұрық мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі қазақстандық холдингі
акционерлік қоғамы Қоғамның жалғыз акционері болып табылады.
Қоғам қызметінің мақсаттары:
1) таза табыс алу;
2) экономиканың және халықтың багажды, жүк-багажды, жүктерді, почталық
жөнелтілімдерді темір жол көлігімен тасымалдаудағы қажеттіліктерін
толассыз және сапалы қамтамасыз ету;
3) поездардың қозғалыс қауіпсіздігін және тасымалданатын багаждың, жүк-
багаждың, жүктердің, почталық жөнелтілімдердің сақталуын қамтамасыз ету;
4) магистральдық желінің инфрақұрылымын жоспарлы түрде және кешенді
дамыту;
5) ғимараттарды, құрылғыларды және техникалық құралдарды ақаусыз күйде
күтіп ұстау;
6) сыртқы экономикалық байланыстарды қамтамасыз ету;
7) темір жол көлігінің жұмылдыру әзірлігін қамтамасыз ету, құпия және
қызметтік мәліметтерді жария болудан қорғау жөнінде кешенді шаралар жүргізу
болып табылады.
Аталған мақсаттарға қол жеткізу үшін Қоғам мынадай қызмет түрлерін
жүзеге асырады:
Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен бағдарлама бойынша магистральдық
темір жол желісін салуды, күтіп ұстауды және жетілдіруді жүзеге асыру;
тасымалдау процесін басқару;
магистральдық темір жол желісі қызметтерін көрсету;
темір жол көлігімен жүк, соның ішінде қауіпті жүктерді тасымалдауды жүзеге
асыру;
темір жолдың жылжымалы құрамын, соның ішінде қауіпті жүктерді тасымалдауда
қолданылатын арнайы контейнерлерді жөндеу;
жүк жөнелтушілердің, жүк алушылардың тасымалдаудағы қажеттіліктерін
қанағаттандыру, тасымалданатын жүктердің сақталуын және олардың тағайындалу
пункттеріне уақтылы жеткізілуін қамтамасыз ету;
маркетингтік қызмет;
көліктің әр түрін қатыстыра отырып тікелей және аралас қатынастар жүйесін
ұйымдастыру;
Қазақстан Республикасының Көлік және коммуникация министрлігімен келісе
отырып, темір жол транзиттік-көлік дәліздерін қалыптастыру жөніндегі іс-
шараларға қатысу;
өнімдерді, көрсетілетін қызметтерді экспорттау (импорттау);
ақпаратты қорғаудың техникалық құралдарын, ақпаратты өңдеудің қорғалатын
техникалық құралдарын әзірлеуді, дайындауды, құрастыруды, реттеуді,
қолдануды, сақтауды, жөндеуді және сервистік қызмет көрсетуді қоса
алғандағы, Қазақстан Республикасының мемлекеттік құпияларын техникалық
қорғау жөніндегі қызмет.
Қоғамның органдары болып табылады:
1) жоғары органы - акционерлердің жалпы жиналысы
(Жалғыз акционер);
2) басқару органы - Директорлар кеңесі;
3) атқарушы органы - Басқарма;
4) Қоғамның қызметін жетілдіру - Ішкі аудит қызметі.
мақсатында Қоғамның
қаржылық-шаруашылық қызметіне
бақылауды, ішкі бақылау,
қатерлерді басқару саласындағы
бағалауды, корпоративтік басқару
және кеңес беру саласындағы
құжаттарды орындауды жүзеге
асыратын орган
Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 28 қаңтардағы №
50 Жарлығын іске асыру жөніндегі шаралар туралы Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2006 жылғы 23 ақпандағы № 117 қаулысына сәйкес Қоғам
акцияларының 100 % (жүз) пайызы Самұрық мемлекеттік активтерді басқару
жөніндегі қазақстандық холдингі акционерлік қоғамының орналастырылатын
акцияларын төлеу есебіне берілген.
Қоғамда акционерлердің жалпы жиналыстары өткізілмейді. Қазақстан
Республикасының заңнамасымен және Жарғымен акционерлердің жалпы
жиналысының құзыретіне жатқызылған мәселелер бойынша шешімдерді акционер
жалғыз өзі қабылдайды және олар жазбаша түрде ресімдеуге жатады.
Директорлар кеңесі, Қоғамның Акционерінің айрықша құзыретіне
“Акционерлік қоғамдар туралы” Қазақстан Республикасының Заңымен және Қоғам
Жарғысымен жатқызылған мәселелерді шешуден басқа, Қоғамның қызметін жалпы
басқаруды жүзеге асырады.
Директорлар кеңесінің айрықша құзыретіне мынадай мәселелер:
Қоғам қызметінің басым бағыттарын белгілеу, сондай-ақ Қоғам дамуының 5
жылға арналған стратегиялық бағыттарын мақұлдау және кейіннен Қоғамның
Жалғыз акционерінің қарауына ұсыну;
жарияланған акциялардың саны шегінде акцияларды орналастыру (өткізу)
туралы, оның ішінде орналастырылатын (өткізілетін) акциялардың саны, оларды
орналастыру (өткізу) тәсілі мен бағасы туралы шешім қабылдау;
орналастырылған акцияларды немесе басқа бағалы қағаздарды Қоғамның сатып
алуы және оларды сатып алу бағасы туралы шешім қабылдау;
Қоғамның жылдық қаржылық есебін алдын ала бекіту;
Қоғамның облигацияларын және туынды бағалы қағаздарын шығару шарттарын
белгілеу және т.б.
Басқарма Қоғамның алқалық атқарушы органы болып табылады, оның құзырына
Заңмен, Қазақстан Республикасының өзге де заңнамалық актілерімен және
Жарғымен Қоғамның басқа органдары мен лауазымды тұлғаларының құзырына
жатқызылмаған Қоғам қызметінің барлық мәселелерін шешу жатады. Басқарма
Қоғамның Жалғыз акционерінің және Директорлар кеңесінің шешімдерін
орындауға міндетті.
Қоғамның қаржылық-шаруашылық қызметін бақылау, Қоғамның ішкі бақылау
жасау саласын бағалау, қатерлерді басқару, корпоративтік басқару саласында
құжаттарды орындау және Қоғамның қызметін жетілдіру мақсатында консультация
беруді жүзеге асыру үшін Ішкі аудит қызметі құрылады.
Ішкі аудит қызметінің қызметкерлері Директорлар кеңесінің және
Қоғамның Басқармасының құрамына сайлана алмайды. Ішкі аудит қызметінің
басшысы Қоғамның Директорлар кеңесі төрағасының ұсынысы бойынша Басқарма
төрағасымен лауазымға тағайындалады. Ішкі аудит қызметі Директорлар кеңесі
белгілеген тәртіппен:
Директорлар кеңесіне Қоғамның қызметі туралы тәуелсіз объективті ақпарат
береді;
бағалау жүргізеді, консультация береді және жүйелендірілген әрі бірізділік
тәсілдеме қолданып тәуекелдіктерді басқару, ішкі бақылау мен корпоративтік
басқару процестерін жетілдіруге септігін тигізеді;
Ішкі аудит қызметі туралы ережеге сәйкес оның құзырына кіретін өзге
функцияларды жүзеге асырады.
Ішкі аудит қызметі тікелей Директорлар кеңесіне бағынады және оның
алдында өзінің жұмысы туралы есеп береді. Ішкі аудит қызметіне
жетекшілік етуді Қоғамның Директорлар кеңесінің Аудит жөніндегі
комитеті
жүзеге асырады. Ішкі аудит қызметінің міндеттері мен функциялары, оның
құқықтары мен жауапкершілігі, сондай-ақ оның жұмыс тәртібі Директорлар
кеңесі бекітетін Қоғамның Ішкі аудит қызметі туралы ережемен белгіленеді.
Қоғам мен Ішкі аудит қызметінің қызметкерлері арасындағы еңбек
қатынастары Қазақстан Республикасының заңнамасымен және осы Жарғымен
реттеледі.
Орталық басқарманың құрылымы ҚТЖҰК АҚ негізгі құрылымдық
бөлімшелерінің тік интеграцияланған басқару жүйесін құрайды (сурет 1).
Филиалдар сәйкес департаменттер мен басқармаларға тікелей бағынады.
Филиалдар бойынша қаржыландыру және жиынтық бухгалтерлік есеп өндірістік
департаменттер арқылы жүзеге асырылады. Таңдалған бұл басқару жүйесінің
үлгісі қажетті оперативті-шаруашылық дербестікті қамтамасыз етеді, айналым
құралдарының пайдалану тиімділігін жоғарылатады, тасымалдаулардағы өзіндік
құнды төмендету бойынша резервтерді айқындауға, тасымалдау процесінің
тиімділігін көтеруге мүмкіндік береді.
Қоғамның бухгалтерлік есепке алуын жүргізу және қаржылық есеп беруін
жасау тәртібі Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есепке алу және
қаржылық есептілік туралы заңнамасына сәйкес белгіленеді. Қазақстан темір
жолы ҰК АҚ миссиясы ресурстарды рационалды пайдалану барысында тұрғын
халық пен жүк тасымалдаушылардың қажеттіліктерін максималды қанағаттандыру
мақсатында тасымалдау процесін қамтамасыз ету және үйлестіру, тиімді
ұйымдастыру болып табылады.
Компаниядағы бухгалтерлік есеп Қазақстан Республикасының Қаржы
Министрлігімен ұсынылған қаржылық-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есеп
шоттары арқылы жүргізіледі.
Компания есебінің жүйесіне қаржылық басқару есебі кіреді.
Қаржылық есеп, есептің сыртқы және ішкі қолданушылары мен
бухгалтерлік есеп стандарттары және есеп қағидаларымен негізделген.
Қаржылық есеп нәтижелері қаржылық есептілікте көрсетіледі. Бұл
әсіресе сыртқы қолданушыларға қатысты. Басқару есебі ішкі
қолданушыларға қажет, яғни ағымдағы талдау және даму жағдайларында
көрсетіледі. Әртүрлі бөлімдердің қызметтері, жоспарлау мен қабылдауды
тиімді басқару шешімін көрсетеді. Басқару есебі барлық есеп
ақпараттар түрін қамтиды. Өндірілген өнімнің өзіндік құнын
қалыптастыратын жұмыс, қызмет, өндірістік есепті қамтиды. Компанияда
кірістер есебі, шығындар және активтер есебінің жүргізілу
ережелеріне сәйкес Қазақстан Республикасының Монополиялық реттеу
агенттігімен бекітілгендей бөлек жүргізіледі.
Негізгі құралдардың есебі ХҚЕС 40 Негізгі құралдар негізінде
жүргізіледі. Актив ретінде танылатын негізгі құралдар обьектілері
сатып алынған кезінде фактілі шығындар негізінде бағаланады. Сатып
алынған негізгі құралдардың құнына сәйкес сатып алынған активтерге
төленген құнды көрсетеді.
Негізгі құралдар есепте алғашқы көрсетілуінен кейін қайта
бағалау мерзіміне жинақталған тозу мен басқа да құнсыздану құнын
алып тастағандағы обьектінің әділ құны негізгі құралдарды қайта
бағалау құнын көрсетеді.
Негізгі құралдар қайта бағалау 3 жылда 1 рет болады, ол НҚ
баланстық құны мен әділ есеп айырысу құны арасындағы айырмашылықты
есеп беру кезінде мәнсіз болып қалмау үшін жүргізіледі.
Егерде қайта бағалау нәтижесінде активтердің баланстық соммасы
асып кетсе, онда ол капиталда қайта бағалаудан өсуі ретінде
көрсетілуі тиіс. Бірақта бұл өсімді табыстар мен шығындарда активті
қайта бағалаудан болған шығынды жабу кезінде ғана таниды. Кез-
келген қайта бағалау мерзіміне жинақталған амортизация келесі әдіспен
есептеледі: активтің жалпы баланстық құнының өзгеруі немесе
пропорционалды түрде қайта бағаланады, қайта бағалаудан кейін
активтің баланстық құны қайта бағаланған құнына тең болады.
Толық көлемде қайта бағалаудан кейінгі өсімнен активті тану
тоқтатылады және ол бөлінбеген пайдаға көшеді.
Еншілес компаниялар негізгі құралдардың аналитикалық есебін
қамтамасыз етеді.
1. Қолма-қол негізгі құралдар қозғалысы
2. негізгі құралдар топтары
3. негізгі құралдар тозуының қозғалысы
4. негізгі құралдар амортизация есептеу және оларды шығындар
есебіне жатқызылады.
Негізгі құралдар құрылымдық бөлімдер арасында тек компанияның
тек ішкі бұйрықтарының негізінде жүргізіледі.
Әр түрлі себептерге байланысты жарамай қалған негізгі құралдар
есептен шығару компанияның құрылымдық бөлімдерінде компания
басшылығымен бекіткен әдістемелік нұсқау бойынша негізгі құралдар
есептен шығару тәртібіне сәйкес жүргізіледі.
Негізгі құралдар амортизациясы бухгалтерлік есепте түзу сызықты
әдіспен жүргізіледі. Амортизациялық есеп, әрбір кезең сайын табыс
пен кірісте танылуы тиіс, егер де олар басқа активтердің баланстық
құнына кірмесе. Негізгі құралдар бөлігі обьектінің алғашқы құнымен
жалпы құнымен салыстырыла отырып, жеке амортизацияланады.
Активтердің құнсыздануы ХҚЕС 36 сәйкес әрбір жылдың
қаржылық есептілік соңында активтің құнсыздануына әсер ететін барлық
себептер бағаланады.
Баланстық құнның төленетін құн соммасына дейін төмендеуі
құнсызданудан болған шығын болып қалыптасады. Құнсызданудан болған
шығын табыстар мен шығындар есептілігінде шығын ретінде танылады.
Активтің қайта бағаланған көлемін есептемеген жағдайда құнсыздану
уақытында белгілі бір актив бойынша қайта бағалау резерві
қалыптасқан болса онда ол қайта бағалау бойынша резервтің
төмендеуі жатады. Егер де резерв көлемі жеткіліксіз болса онда
айырмашылықты ағымдағы кезең шығынына жатады. Құнсызданудан болған
шығынды танығаннан кейін актив бойынша амортизациялық есептеулер
активтің баланстық құнының өзгертулерді бөлу үшін болашақ кезеңде
реттелу қажет [4].
Материалдық емес активтердің есебі ХҚЕС 38 Материалдық емес
активтер сәйкес жүргізіледі. Материалдық емес бап материалдық емес
активтер ретінде тек тану көрсеткіштеріне және материалдық емес
активтерді анықтауға сәйкес болғанда ғана танылады. Жеке сатып
алынған материалдық емес активтер алғашқыда өзіндік құнмен
бағаланады, ал кейін жинақталған амортизациямен құнсызданудан
жинақталған шығындарды алып тастағандағы құнмен танылады.
Зерттеу шығындары кезең шығындары ретінде танылады. Қайта құруға
капиталданған шығынды есептемегенде, өз күшімен құрылған материалдық
емес активтер капиталданады, және шығындар пайда болған жылы пайданы
төмендетуге қатысады. Компания бухгалтерлік есепте материалдық емес
активтердің амортизациясын есептегенде құнды тузу сызықты есептен
шығару әдісін қолданады. Материалдық емес активтер амортизациясы ай
сайын есептеледі, және бір есеп кезеңінен екінші есепті кезеңде
қолданылады.
Материалдық емес активтер пайдалы қызмет ету мерзімі шектелген
және шектелмеген болып анықталады. Шектелген материалдық емес
активтер пайдалы қызмет ету мерзімінде амортизацияланады және
материалдық емес активтер құнсыздануы мүмкін кезінде бағаланады.
Шектелген материалдық емес активтер пайдалы қызмет ету мерзімі мен
амортизация әдісі әрбір қаржылық есептіліктің соңында қаралады.
Шектелмеген материалдық емес активтер амортизацияға жатпайды.
Құнсыздану мүмкіндігінде олар жыл сайын тексеріледі. Материалдық емес
активтер пайдалы қызмет ету мерзімі ішінде амортизацияланады:
Тауарлы материалдық қорлар есебі ХҚЕС 2 Қорлар негізделіп
жүргізіледі. Тауарлы материалдық қорлардың аналитикалық есебі есепті
тұлға бойынша жүргізіледі.
Тауарлы материалдық қорлар төменгі өзіндік құнмен және өткізудің
таза құны бойынша бағаланады. Тауарлы материалдық қорлар нақты құны
бойынша есепке алынады. Уақытқа байланысты кейбір тауарлы материалдық
қорлар түрлеріне нарық коньюнктурасы немесе сақтау процесіне
байланысты бағасы түсіп кетуі мүмкін, немесе жарты құнын жоғалтады,
сөйтіп бухгалтерлік балансты көрсетілген сомма олардың нақты
құнынан алынуы мүмкін. Баланста активтердің құнсыздануының төмендеуін
көрсету үшін немесе өткізудің таза құнын тікелей бөлшектеп
есептеп шығарады. Шикізат және баса да материалдар өзіндік құнынан
төмен есептен шығарылмайды. Бірақ та, дайын өнімнің құны сатудың
мүмкін бағасынан асса, онда шикізат сатудың таза құнына дейін
есептен шығарылады. Тауарлы материалдық қорлар өзіндік құны ФИФО әдісін
пайдалану арқылы жүргізіледі. Өткізудің таза құны – бұл аяқтау бойынша
шығындар мен өткізу бойынша шығындарды шегергендегі қарапайым қызмет
барысындағы сатудың бағалау құны болып табылады.
Ақша және олардың эквиваленттерінің құрамына банк шоттарындағы
құралдар, кассадағы қолма-қол ақша және талап еткенге дейінгі банктік
депозиттер жатады. Кассалық операцияларды жүргізу реті, пластикалық
карточканы алу, нақты ақшаны қамтамасыз ету және компания президентінің
бұйрығын мақұлдаған, компанияның пластикалық карточкасын алу және
кассалық операциялар есебін ұйымдастыру мен енгізу ережесіне сәйкес
бақылау жүргізу шартымен беріледі.
Кассадағы ақшаның сақталуына кассир немесе басқа материалды
жауапты тұлға жауап береді. Қолма-қол ақшадан басқа қатаң есептілік
бланкілері мен чек кітапшалары сақталады. Ақша және олардың
эквиваленттері тиімді пайыздық ставка әдісін пайдалану жолымен есептелінген
амортизацияланған құны бойынша бейнеленеді. Ақша қаражаттардың алмастыру
операцияларына шектеу қойылған немесе міндеттемелерді жабуға пайдалануға
шектеу қойылған қалдықтары басқа айналымнан тыс активтер құрамына кіреді.
Басқа ағымдық активтер салықтар мен жабдықтаушыларға аванстар бойынша
алдын ала төлемдерді есептемегенде, бастапқыда әділ құны бойынша ескеріледі
және соңынан тиімді пайыздық ставка әдісін пайдалану жолымен есептелінген
амортизацияланған құны бойынша ескеріледі. Салықтар мен жабдықтаушыларға
аванстар бойынша алдын ала төлемдер нақты төленген сома бойынша
бейнеленеді. Басқа ағымдық активтердің құнын төмендетуге резерв шамасы
активтің баланстық құны мен тиімді пайыздық ставка бойынша дисконтталған
ақша қаражаттарының күтілетін ағымының келтіріліген құны арасындағы айырма
ретінде анықталады.
Өткізу барысында пайда болған қосылған құнға салық тауарлар түсіріліп,
қызметтер көрсетілген соң салық органдарына төленуі тиіс. Сатып алулар
бойынша қосылған құнға салық жабдықтаушыдан салықтық счет-фактураны алу
барысында өткізу бойынша қосылған құнға салықтан есепке алынуы тиіс. Салық
заңнамасы қосылған құнға салықты есепке алуды таза күйінде жүргізуге рұқсат
береді.
Қарыздар бастапқыда мәміле бойынша болған шығындарды шегергендегі әділ
құны бойынша бейнеленеді және кейін тиімді пайыздық ставка әдісін
пайдалану жолымен есептелінген амортизацияланған құны бойынша бейнеленеді.
Алынған сома (мәміле бойынша шығындарды шегергендегі) мен жабылуы тиіс құн
арасындағы айырмашылық табыстар мен шығындар жөніндегі есептілікте тиімді
пайыздық ставка әдісін пайдалану жолымен қарыз мерзім ішінде бейнеленеді.
Қарыздар бойынша шығындар тиімді пайыздық ставка әдісін пайдалану
жолымен қарыз мерзімдеріне пропорционалды түрде шығындарға жатқызылады.
компания қарыздар бойынша шығындарды капитализацияламайды.
Қаржылық есептілікті құру кезінде бухгалтерлік баланста
дебиторлық қарыз күдікті талаптар резерв соммасын алып тастағанда
көрсетіледі (Қосымша А,Б,В). Компанияның күдікті талаптар бойынша
резервтер бекітілген мерзімде дебиторлық қарыздар төлемегенде пайда
болады. Күдікті талаптар бойынша резервтер кезінде төлеу мерзімі
бойынша шоттар есебі әдісімен есептеледі. Уақытында төленбеген
дебиторлық қарыздар күдікті қарыздарды туғызады. Өтеу мерзімі өтіп
кеткен дебиторлық қарыздар ҚР Заңнамасына сәйкес үмітсіз шығындар
болып табылады да, есептен шығарылады. Есептен шығарылған дебиторлық
қарыздарды қайтару , өтеу мүмкіндегін бақылау үшін әрбір дебиторға
баланстық есеп жүргізіледі. Күдікті шоттар бойынша резервтер шотынан
үмітсіз қарыздар соммасы есептен шығарылады.
Мердігерлер мен жеткізушілер қарыздарының соммасы тауарды алған
әділ құнымен төленген жағдайда қызметтер мен жұмыстар көрсетілсе
олар компанияға төленген немесе төленбеген құны бойынша
көрсетіледі. Негізгі қызмет бойынша кредиторлық қарыз және басқа
кредиторлық қарыз контрагенттердің өздерінің келісім шарт міндеттемелерін
нақты орындауы бойынша бейнеленеді. компания бастапқыда негізгі қызмет
бойынша кредиторлық қарызды, алынған аванстарды ескермегенде, әділ құны
бойынша ескеріледі және кейін тиімді пайыздық ставка әдісін пайдалану
жолымен есептелінген амортизацияланған құны бойынша бейнеленеді. Алынған
аванстар нақты сомасы бойынша бейнеленеді.
Активтерді жою бойынша міндеттемелер. Негізгі қорларды демонтаждау және
шығару бойынша бағалау шығындары (активтерді жою бойынша міндеттемелер)
белгілі бір мерзім ішінде негізгі құралдардың өзіндік құнына олардың пайда
болу шамасына қарай немесе сатып алу немесе пайдалану шамасына қарай
жатқызылады. Есептік мерзімдердің өзгерісі нәтижесінде немесе ақша
қаржыларының ағымы сомасының өзгерісі барысында немесе дисконттау
нормасының өзгерісі барысында пайда болатын активтерді жою бойынша
міндеттемелер резервтерінің өзгерісі барысында ағымдық кезеңдегі сәйкес
активтің құны түзетіледі.
Табыстар шамасы компанияның қарапайым қызметінің барысында тауарлар
мен қызметтерді өткізуден алынған сый ақының әділ құны бойынша анықталады.
табыстар қосылған құнға салықты шегергеннен соң және өткізу бойынша
топішілік операцияларды шегерген соң бейнеленеді.
Операциялық қызметтерге қатысты емес компанияның пайдасы басқа
операциялар шотынан құрылады. Пайда компанияның болашақта табыс
әкелетін ықтималдылығы бар кезде танылады.
Қызметтерді өткізу осы қызметтер өткізілген есеп кезеңінде танылады.
Пайыздық табыстар тиімді пайыздық ставка әдісін пайдалану жолымен
қаржыландыру мерізіміне пропорционалды есептеледі.
Еңбек ақы шығындары, зейнеткерлік бөлулер, әлеуметтік сақтандыруға
бөлулер, төленген жылдық еңбек ақы мен ауруға байланысты төлемдер, сый ақы
мен ақшалай емес жеңілдіктер Бас компанияның қызметкерлерімен сәйкес
жұмыстардың орындалуына қарай жүзеге асырылады. Өз жұмыскерлері атынан Бас
компания ҚР заңды талаптарымен қарастырылған зейнеткерлік және демалыс
төлемдерін төлеуді жүзеге асырады. Жұмыскерлер зейнетке шығу барысында
Бас компанияның қаржылық міндеттемелері тоқтатылады және қалған барлық
төлемдер зейнетке шыққан жұмыскерлерге мемлекеттік және жеке жинақтаушы
зейнетақы қорларымен жүзеге асырылады [5].
Қазақстан темір жолы ҰК АҚ қызметін сипаттайтын көрсеткіштерді
талдау үшін келесі аналитикалық кестені құраймыз (кесте 1).
Кесте 1
Компанияның қызметінің негізгі көрсеткіштері
Көрсеткіштер өлшем 2007ж 2010ж 2011ж Ауытқулары, %
бірлігі
2011 2011
2010 2007
1 2 3 4 5 6 7
Жүктерді тасымалдаумың.тонна 246880 260 546268 890103,20108,92
Оның ішінде:
Облысаралық мың.тонна 135028 140 292139 96099,76 103,65
Экспорт мың.тонна 83 777 84 760 93 356 110,14111,43
Импорт мың.тонна 17750 22 295 20 115 90,22 113,32
Транзит мың.тонна 10325 13 199 15 459 117,12149,72
Тарифтік жүк млн. т-км 191189 200 752214 907107,05112,41
айналымы
Оның ішінде:
Облысаралық млн. т-км 76 771 79 351 81 924 103,24106,71
Экспорт млн. т-км 78 417 74 639 83 955 112,48107,06
Импорт млн. т-км 18 512 24 180 22 508 93,09 121,59
Транзит млн. т-км 17 489 22 582 26 520 117,44151,64
Жүктің 1 тоннасының 774 771 799 103,63103,23
орташа тасымалдау
қашықтығы
Оның ішінде:
Облысаралық км 569 566 585 103,36102,81
Экспорт км 936 881 899 102,0496,05
Импорт км 1043 1085 1119 103,13107,29
Транзит км 1694 1711 1716 100,29101,30
Жолаушылар млн. жол-км13613 14 314 10 608 74,11 77,93
айналымы*
*2011 жылғы көрсеткіш жолаушыларды тасымалдауды жүзеге асыратын
Жолаушыларды тасымалдау АҚ және оның екі еншілес ұйымдары бойынша
келтірілген.
Қазақстан темір жолы ҰК АҚ жүк айналымы көлемі 2010 жылы 268890
мың тонна, оның ішінде 35% экспорттық, 52% - облысаралық, 7% - импорт және
6% транзиттік қатынасты құрады. Темір жол транспортында жүктерді
тасымалдау талданушы кезеңде 22010 мын тоннаға немесе 8,92%-ға өсті.
Тасымалдау көлемінің артуы барлық қатынастарда байқалады.
Сурет 2 –Жүк айналымы динамикасы, млн. т-км
Дерек көзі: Қазақстан темір жолы ҰК АҚ қаржылық есептілік
мәліметтері мен есеп саясаты, 2007-2011жж.
Есепті жылы жүк айналымы көлемі 2010ж салыстырғанда 23718 млн. ткм
немесе 12,41%-ға өсті және 214907 млн.ткм құрады. Тасымалдаудың орташа
қашықтығы км-ге артты.
Сурет 3 – Жүк тасымалдау көрсеткіштері (2011 жылы)
Дерек көзі: Қазақстан темір жолы ҰК АҚ қаржылық есептілік
мәліметтері мен есеп саясаты, 2007-2011 жж.
Қазақстан темір жолы ҰК АҚ облысаралық қатынаста жүктерді
тасымалдау негізгі номенклатура құрылымында үлестік қатынаста келесі 4
суретте сипатталады.
Сурет 4 – Облысаралық қатынаста жүктерді тасымалдау құрылымы
Дерек көзі: Қазақстан темір жолы ҰК АҚ қаржылық есептілік
мәліметтері мен есеп саясаты, 2011 жж.
Қазақстан темір жолы ҰК АҚ экспорттық қатынаста жүктерді
тасымалдау негізгі номенклатура құрылымында үлестік қатынаста келесі 5
суретте сипатталады.
Сурет 5 – Экспорттық қатынаста жүктерді тасымалдау құрылымы
Дерек көзі: Қазақстан темір жолы ҰК АҚ қаржылық есептілік
мәліметтері мен есеп саясаты, 2011 жж.
Қазақстан темір жолы ҰК АҚ импорттық қатынаста жүктерді тасымалдау
негізгі номенклатура құрылымында үлестік қатынаста келесі 6 суретте
сипатталады.
Сурет 6 – Импорттық қатынаста жүктерді тасымалдау құрылымы
Дерек көзі: Қазақстан темір жолы ҰК АҚ қаржылық есептілік
мәліметтері мен есеп саясаты, 2011жж.
Қазақстан темір жолы ҰК АҚ транзиттік қатынаста жүктерді
тасымалдау негізгі номенклатура құрылымында үлестік қатынаста келесі 7
суретте сипатталады.
Сурет 7 – Транзиттік қатынаста жүктерді тасымалдау құрылымы
Дерек көзі: Қазақстан темір жолы ҰК АҚ қаржылық есептілік
мәліметтері мен есеп саясаты, 2011 жж.
Қазақстан темір жолы ҰК АҚ жүк тасымалдарын әлемдік контейнерлеу
дамуы жағдайында контейнерлік тасымалдауларға, оның дамуына үлкен көңіл
бөліп отыр. Қазақстан Республикасының магистралды теміржол желісінде
контейнерлермен жүктерді тасымалдаулар көлемін жыл сайын 30-35% арттырып
отырғанын айтып кеткен жөн.
Сурет 8 - Контейнерлік тасымалдаулар динамикасы
Дерек көзі: Қазақстан темір жолы ҰК АҚ қаржылық есептілік
мәліметтері мен есеп саясаты, 2007-2011жж.
Қазақстан темір жолы ҰК АҚ контейнерлік поездардың жедел
маршруттарн ұйымдастыру бойынша белсенді жұмыстар жүргізуде. Бүгінгі таңда
мұндай поездар Оңтүстік-Шығыс Азиядан, Қытайдан Қазақстанға, әрі қарай
Орталық Азия елдеріне және Прибалтика порттарынан Қазақстан –Орталық Азия
елдеріне бағытталады.
2011 жылы 1004 контейнерлік поездар келесі маршруттар бойынша
ұйымдастырылды:
Алматы-Алашанькоу;
Находка – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 6
1 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігінің теориялық аспектілері 9
1.1 Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің экономикалық сипаттамасы 9
1.2 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігінің мәні мен мазмұны 32
1.3 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдаудың әдістемелік
негіздері 36
2 Қазақстан темір жолы ҰК АҚ-ның іскерлік белсенділігін 49
талдау және бағалау
2.1 Қазақстан темір жолы ҰК АҚ-ның шаруашылық қызметінің
тиімділігін талдау 49
2.2 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін көрсеткіштер жүйесін
талдау 60
2.3 Ұзақ мерзімді және қысқамерзімді активтердің айналымдылығын
талдау 70
3 Қазақстан темір жолы ҰК АҚ-ның іскерлік белсенділігін
жоғарлату жолдары 72
3.1 Қазақстан темір жолы ҰК АҚ-ның табыстылығы деңгейін
бағалау 72
3.2 Қазақстан темір жолы ҰК АҚ-ның табыстылығын жетілдіру
жолдары 85
Қорытынды 90
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 94
Кіріспе
Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізуші
субъект ретінде құқық жағдайлары едәуір нығайып, олардың көптеген
өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік
ашылды. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы нарықта білікті серікті таңдауға
қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе
осыған байланысты болады. Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғары жақтың сілтеуімен
емес, контрагенттерді (жабдықтаушы, сатып алушы, мердігер, банк және т.б.)
қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады. Олардың өздеріне іскер серіктерді
қаншалықты дәл қатесіз таңдауымен нарықтық қатынастар негізінде
мүмкіндігінше тез және дұрыс бағдар тауып, ұстануына қарай жұмыстарының
тиімділігі әр түрлі болады. Басқаша айтқанда, шаруашылықты жүргізуші
қызметінің жетістіктерін басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің
объективтілігі, нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей
тәуелді [1,2(.
Нарық жағдайында, экономикалық дамуды әрі қарай жалғастыруда,
өндірістің тиімділігін арттырудың бағыттарын, олардың өсу факторлары мен
тиімділікті анықтаудың әдістерін анықтау маңызды міндет болып табылады.
Өндірістің экономикалық тиімділігі кәсіпорынның қалыпты өндірістік,
коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті барлық ресурстарымен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және
пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-
қатынаста болу, төлем қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен сипатталады
және бұл мәсле бүгінгі күннің өзекті мәселесіне айналып отыр. Негізгі
мақсат бүкіл өндіріс бойынша ресурстарды ұқыпты және тиімді жұмсай отырып,
мол табыс табу болып табылады [3(.
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі мен кызметінің тиімділігін бағалау
және талдау қаржылық талдаудың қорытынды кезеңі болып табылады.
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі каржылық жағдайында ең алдымен оның
қаражат айналымының жылдамдығымен көрінеді. Іскерлік белсенділікті талдау,
кәсіпорынның өз қаражатын қаншалықты тиімді пайдаланғандығын анықтауға
мүмкіндік беретін, әр түрлі қаржылық айналымдылық коэффициенттердің деңгейі
мен қозғалысын зерттейді.
Кәсіпорынның каржылық жағдайы активтерге салынған қаражаттың,
қаншалықты тез нақты акшаға айналуына тікелей тәуелді болады. Сондықтан
кәсіпорынның іскерлік белсенділігін зерттеу маңызды міндет болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып нақты кәсіпорын деректері бойынша
кәсіпорынның іскерлік белсенділігі мен оның тиімділігін талдау негізінде
бағалау есептеледі.
Дипломдық жұмысты орындау барысында келесі міндеттер қойылды:
- компанияның іскерлік белсенділігін және шаруашылық қызмет тиімділігін
талдаудың теориялық аспектілері ашу;
- компанияның іскерлік белсенділігі мен шаруашылық қызмет тиімділігі
ұғымдарын, мәні мен маңыздылығын айқындау;
- компанияның іскерлік белсенділігін және шаруашылық қызмет тиімділігін
талдаудың әдістемелік негіздерін қарастыру;
- кәсіпорынның шаруашылық қызметінің экономикалық сипаттамасын беру;
- кәсіпорынды басқарудағы шаруашылық қызмет тиімділігіне талдау жүргізу;
- компанияның іскерлік белсенділігі көрсеткіштері жүйесіне талдау жасау;
- ұзақмерзімді және қысқамерзімді активтерді пайдалану тиімділігіне және
олардың айналымдылығына талдау жүргізу;
- компанияның іскерлік белсенділігі және шаруашылық қызмет тиімділігін
жоғарылату жолдарын әзірлеу;
- компанияның табысының қалыптасуын талдау және бағалау;
- кәсіпорын қызметінің рентабельділігін сипаттаушы көрсеткіштерді бағалау;
- Қазақстан темір жолы ҰК АҚ-ның рентабельділігін жоғарылату
резервтерін айқындау.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық көзі ретінде Қазақстан темір жолы ҰК
АҚ-ның жылдық есептері, оның қаржылық-шаруашылық қызметі жөніндегі есебі,
кәсіпорынның жылдық баланстары, өндіріс шығындары жөніндегі есептері және
т.б. алынды.
Дипломдық жұмыста экономикалық талдаудың кең тараған әдістері
тізбектік, абсолютті айырмашылық, коэффициенттер, индекстер әдістері
пайдаланылды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындылардан, әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Кіріспеде дипломдық жұмыстың өзектілігі, зерттреулердің маңызы
көрсетіліп, негізделген мақсаттары мен міндеттері, әдістері қарастырылған.
Жұмыстың бірінші бөлімінде кәсіпорынның қызметінің экономикалық
сипаттамасы, есеп саясаты қаралып, кәсіпорынның іскерлік белсенділігін және
шаруашылық қызмет тиімділігін талдау теориясы мен әдістері, ақпараттық
негіздері қарастырылған. Кәсіпорынның өз шаруашылық қызметін үздіксіз
жүргізу үшін міндетті шарттары мен оның қажеттіліктері тілге тиек етіледі.
Және халықаралық есеп беру стандарттары, оларды енгізуге байланысты
өзгерістер жайлы сөз қозғалады. Себебі қазіргі кезде мемлекетіміз
халықаралық стандарттарға сай болу үшін жаңа есеп беру әдістеріне көшті.
Бұл тараудың әрі қарай практикалық бөлімде талдаулар жүргізу үшін маңызы
зор.
Жұмыстың екінші бөлімінде кәсіпорынды басқарудағы шаруашылық қызмет
тиімділігі көрсеткіштері, іскерлік белсенділігі көрсеткіштері жүйесі
талданған. Оның ішінде ұзақмерзімді және қысқамерзімді активтерді пайдалану
тиімділігіне мен олардың айналымдылығына жеке талдаулар жасалынып,
компанияның көптеген көрсеткіштеріне баға берілген.
Үшінші бөлімінде кәсіпорынның табысының қалыптасуын, кәсіпорын
қызметінің рентабельділігін сипаттаушы көрсеткіштерді бағалау жүзеге
асырылған. Сонымен қатар Қазақстан темір жолы ҰК АҚ-ның
рентабельділігін жоғарылату резервтері айқындалған.
Қорытынды бөлімінде талдау барысында көз жеткізілген нәтижелерге,
компанияның қаржылық-экономикалық жағдайына шолу жасалынды.
1 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігінің теориялық аспектілері
1.1 Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің экономикалық сипаттамасы
Қазақстан жеріндегі тұңғыш темір жол магистралі 1894 жылдың 25
қазанында Покров слободасы (бүгінде РФ Саратов облысындағы Энгельс қ.) -
Орал тар табанды темір жол телімінің құрылысы аяқталғаннан кейін ашылды.
Осы жолдың 130 шақырымы қазіргі Қазақстан жері арқылы өткен. Арада 4 жыл
өткеннен кейін Урбах-Астрахан тар табанды темір жол іске қосылды. Мұның да
77 шақырымы қазақ даласын басып өтті.
Солтүстік Қазақстанның дамуы үшін 1891-1896 жылдары салынған
Транссібір магистралінің, дәлірек айтқанда, оның қазақстандық 190
шақырымының маңызы зор еді. Бұл жол қазақ пен орыс халықтарының
экономикалық және мәдени жақындасуына үлкен үлесін қосты. 1901-1906
жылдары Қазақстан жерінің 1660 шақырымдық аумағын алған, Орта Азия мен
Ресейдің орталығын қосатын, Орынбор-Ташкент темір жолы салынды.1914-1917
жылдары болашақ Түрксібтің бір бөлігі Жетісу жолының Арыс-Пішпек телімі
салынды. 1915 жылы Челябинскі-Троицкі-Қостанай (Қазақстан арқылы 166 км.)
магистралі салынды. 1915-1917 жылдары соғылған Алтай темір жолының
(Новосибирск-Семей) 122 шақырымы Қазақстан жері арқылы өтті. Бұдан басқа
1918 жылға дейін 117 шақырымдық Екібастұз-Ермак тар табанды темір жолы
жұмыс істеп тұрды. 1918 жылға қарай Қазақстан аумағындағы шойын жолдың
жалпы ұзындығы 2,6 мың шақырымға жетті.
Кеңес заманының алғашқы темір жолы 1920-1922 жылдары салынған
Петропавл-Көкшетау телімі болды. Қазақстанның түкпірдегі аймақтарын дамыту
және астықты шығару қажеттілігіне байланысты 1926-1931 жылдары Бурабай-
Курорты және Ақмола стансалары арқылы Қарағандыға дейін жалпы ұзындығы 700
шақырымнан асатын жол салынды. 1924 жылы Құлынды-Павлодар теміржол желісі
құрылды. Ембідегі мұнай кәсіпшілігінің дамуына 1926 жылдан басталған
Гурьев-Доссор тар табанды жолы ықпал етті [4(.
1927-1930 жылдар аралығында салынған ұзындығы 1444 км Түркістан-Сібір
(Түрксіб) магистралінің аяқталуы заманалық оқиға болды. Ол Қазақстанды
Сібірмен байланыстырып, республиканың экономикалық дамуына және шөлді
жерлердің игерілуіне әсер етті.
Орталық Қазақстан өңірінің өндірісі үшін 30-шы жылдары салынған
Ақмола-Қарағанды, Қарағанды-Балқаш (490 км), ал оңтүстік үшін Шымкент-
Ленгір жол телімдері зор маңызға ие болған. Алтай тау кен өндірісінің
дамуында 1930 жылы салынған Локоть-Защита (235 км), сосын Лениногорскіден
Зыряновскіге дейін созылған жол шешуші рөл атқарды.
1936-1939 жылдары Қазақстанды Орталық Ресеймен байланыстырған,
Саратовқа шығатын жол телімі - Орал-Елек салынды.
1936-1944 жылдары соғылған, Ембінің мұнай кәсіпшілігін Оралмен
байланыстырған, Ресейдің бірқатар аймақтарының арасындағы қатынасты
жақсартқан Гурьев (Атырау)-Қандағаш-Орскі магистралі өзінің стратегиялық
маңыздылығын Ұлы Отан соғысы кезінде дәлелдеді.
1939-1943 жылдары салынған Ақмола-Қарталы желісі Қарағандының көмірін
Оңтүстік Оралға жеткізуді қамтамасыз еткен маңызды нысан болып табылады.
Сол жылдары Көксу-Текелі-Талдықорған және Атасу-Қаражал телімдері іске
қосылды. Қазақстандық шойын жолдың ұзындығы 10 мың шақырымға жеткізілді.
Ұлы Отан соғысы кезінде теміржолдың бойында жол шаруашылығын және жылжымалы
құрамды жөндеу жөніндегі өндірістік база құрылды.
1950 жылға қарай салынған Мойынты-Шу (440 км) жол телімі соғыстан
кейінгі жылдардың өзекті оқиғасы болды. Осылай Транссібір магистралі
Түркістан-Сібір жолымен бірігіп, еліміздің барлық жерінен өтетін Петропавл-
Көкшетау-Ақмола-Қарағанды-Шу трансқазақстандық темір жолдың меридианды
желісін құрайды.
Ал 1953 жылы Оңтүстік-Сібір магистралінің негізгі буынының бірі
Ақмола (Астана)-Павлодар (546 км) жолы салынды. Оның іске қосылуы Екібастұз
көмір бассейнінің және осы жерге жақын аймақтардың тез дамуына жағдайлар
жасады. (Тек 1953-1956 жылдардың өзінде Солтүстік Қазақстандағы тасымалдың
көлемі 4 есеге артты).
1950 жылдары тың жерлердің игерілуіне байланысты Қазақстанның
солтүстік және орталық өңірлерінде темір жол құрылысы екпінді қарқынмен
жүргізіліп жатты. 1955-1961 жылдары Есіл-Арқалық (224 км), 1959 жылға қарай
Қостанай-Тобыл, 1960 жылы Тобыл-Жетіқара желілері салынды. 1950 жылдары
Қазақстан теміржол жүйесінің тығыздығы екі есеге артты.
1958 жылдың 1 шілдесінде КСРО-дағы ең ірі Қазақ темір жолы құрылды.
Ұзындығы 11 мың шақырымнан асатын ол 15 бөлімшелерден құралды және
Қазақстанды Сібір, Орал, Волга жағалауы, Қырғызстан және Орта Азиямен
қосып, барлық кеңістікті және меридионалды магистральдарды біріктірді.
1960 жылы шөлді өлкенің дамуына себепші болған Мақат-Маңғышлақ және
Маңғышлақ- Өзен (жалпы ұзындығы 900 км) телімдері салынды. Қазақстан мен
Ресей байланысының жандануына осы кезеңде салынған Гурьев-Астрахан желісін
пайдалану зор ықпал етті.
1964 жылы Қазақстанда бірінші болып жолдың Целиноград (Астана)-
Қарағанды бөлігі электрлендірілді. Осы кезден бастап темір жолды
электрлендіру жұмысы алға басты. Олар негізінен, республиканың солтүстік
және орталық облыстарында жүргізілді. 1969-1970 жылдары Қарағанды-
Магнитогорскі (1180 км) телімі электр тартымына ауыстырылды. 1980 жылдан
бастап оңтүстіктегі Мойынты-Шу, Шенгелді-Арыс, Арыс-Түлкібас жолдарында
электрлендіру өріс алды. Бұл жолдардың жалпы ұзындығы 4 мың шақырымға
жетті.
1977 жылы Қазақ темір жолының негізінде үш жол құрылды:
Тың, Алматы және Батыс-Қазақстан.
Осы жылдары ондаған жаңа вокзалдар қайта тұрғызылды. Байланыс және
белгі беру жүйелерінің, жол техникасының, электровоздар мен тепловоздардың
жаңа түрлері іске қосылды. 1980 жылдан бастап автоматика және ақпараттық
есептеу жүйелері өндіріске белсенді енгізілді.
Қазақстан теміржол көлігі тарихының елеулі оқиғаларының бірі: 1986
жылғы 20 ақпанда, әлемде бірінші болып, жалпы салмағы 43,4 мың тонна және
ұзындығы 6,5 шақырым болатын жылжымалы құрамға 440 вагон тіркеліп, Тың
темір жолы арқылы өткізілді.
1950 жылдардың ортасында Қытай Халық Республикасына қатынайтын
теміржолдың дамуына үлкен назар аударылды. 1959 жылы Ақтоғай-Достық телімі
салынды. 1956-1960 жылдары қазақстан әрі қытай жақтан екі елдің темір жолын
қосатын магистральдың құрылысы жүргізілді. Бұл жұмыстар 1988 жылы кеңес-
қытай келісімінен кейін қайта жаңғырды. 1990 жылы болған темір жолдардың
түйісуі қазақстандық Достық стансасы мен қытайлық Алашанькоу стансасын
қосатын шекара өткелін жасады. Осы жылдан кейін онда жүк құрамдарының
қозғалысы басталып, Трансазиялық темір жол магистралінің Солтүстік дәлізі
іске қосылды. Сол кезеңде Достық стансасының қайта тиеу және тасымалдау
қуаты артты.
Республика тәуелсіздігі мен Теміржол көлігі жөніндегі кеңес кезіндегі
Қазақстан теміржол көлігінің өткен жолын шартты түрде үш кезеңге бөлуге
болады.
Бірінші кезең (1992-1996 жж.) - саланың КСРО-ның таралу салдарына және
мүлдем жаңа экономикалық жағдайларға бейімделуі.
Екінші кезеңнің (1997-2001 жж.) маңызы үш қазақстандық магистралды
өзінде біріктірген, қиыншылық кезден өте алған, саланың ары қарай дамуына
негіз салған, бірінші қазақстандық темір жол кәсіпорны Қазақстан темір
жолы РМК-нің құрылуы мен дамуы болды.
Үшінші кезеңде (2001 жылдан бастап осы уақытқа дейін) саланы қайта
құрылымдау басталды. Атап айтқанда, Қазақстан темір жолы ұлттық компания
ЖАҚ құрылуы осы реформалардың жүзеге асырылуының бастамасы болды. Олар
еліміздің теміржол көлігін қазіргі заманға сай әрі жоғары тиімді салаға
айналдыруға бағытталған және әлемдік тасымалдау жүйесіне үйлесімді кіріге
отырып, дамыған нарықтық, бәсекелестік жағдайында тұтынушылардың
талаптарына барынша сәйкес келетін кәсіпорын дәрежесіне жеткізу болды.
2004 жылы Қазақстан темір жолы өзінің айрықша межесіне - 100 жылдығы
мерейтойына жетті.
Бұл жылы Қазақстан темір жолының мерейтойы 100 жылдығы кең көлемде
аталып өтті. Шойын жол тарихының маңызды кезеңдері аталып өтілді. Темір
жолды жаңғырту, әлеуметтік саланы, темір жолшылардың еңбек жағдайын
жақсарту шаралары мен ірі құрылыстар аяқталды.
2004 жылы ақпанда мерейтойлық оқиғалардың басы басталды. Ел Премьер
министрі Даниал Ахметов темір жол көлігі саласының ардагерлері тобымен
кездесу өткізді. Кездесу барысында Премьер министр Даниал Ахметов сала
жетекшілері мен темір жолға еңбегі сіңген ардагерлер құрамына кіретін "ҚТЖ"
ҰК" АҚ жанынан құрылған Консультативтік кеңесінің мерейтойды өткізу
жөніндегі шешімімен таныстырылды [4].
ҚТЖ ҰҚ АҚ Консультативтік кеңесі темір жол тарихын санауды ұзындығы
1668 км Орынбор-Ташкент магистралі құрылысының аяқталу уақытынан бастау
туралы шешім қабылдады. Премьер министр темір жол көлігінің 100 жылдығы
мерекесін атап өту туралы шешіміне наурыздың 12-сінде қол қойды. Мұны
респубулика ҚР Президенті де қолдады. Сәуірдің 30-ында Нұрсұлтан Назарбаев
мерекелік датаны атап өтуге арналған медал шығару туралы Бұйрыққа қол
қойды. Бұл мерекелік медаль төрт мыңнан астам теміржолшыларға бұйырды.
Бұл жыл біздің елде өткізілген Еуропа мен Азияның 25 елінің темір жол
басшыларының қатысуымен болған Темір жолдар ынтымақтастығы ұйымы Бас
директорлары конференциясының 19-шы отырысымен тұспа-тұс келді.
Жоғары мәртебелі қонақтардың көзінше Қазақстан темір жолының 100-
жылдығына арналған марка салтанатты түрде пошта айналымына енгізілді.
Темір жолдың жүз жылдығы қаржылық қызметтің жоғары жетістіктерімен атап
өтілді. Бұның бір дәлелі ретінде Мудис инвесторс сервис халықаралық
рейтингтік агенттігі жүргізген Қазақстан темір жолы компаниясының ұзақ
мерзімдік несиелік рейтингінің жоғарылауы болды. Сарапшылардың бұл шешіміне
темір жол көлігін дамытудың және саладағы өндірістік, коммерциялық
көрсеткіштердің тұрақты өсуі мен сапалық тұрғыдағы жоғарылауы себеп болды.
2004 жылдың 1 шілдесінде Астанадан Отан пойызы елімізді аралап,
сапарға шықты. Екі жарым айға жуық ол шексіз жеріміздің темір жол
стансалары мен разъездеріне тоқтап, мерейтойға арналған салтанатты жиындар
өткізді. Пойыздың ұжымы ардагерлер мен ең жақсы жұмысшыларды ерекше назарға
алды. Оларға Қазақстан темір жолы ұлттық компаниясының мерейтойлық
медальдары мен естелік сыйлықтары тапсырылды. Сапар барысында темір
жолшылар және олардың жанұяларына берген әлеуметтік көмектің ауқымды
бағдарламасы жүзеге асырылды. Бағдарлама аясында алыс стансаларда тұратын
темір жолшыларға олардың отбасыларына медициналық көмектер көрсетіліп,
мектеп табалдырығын аттайтын бүлдіршіндерге оқу құралдары, сәбилерге
балалар тағамдары табыс етілді. Барлық стансаларда мәдени- сауықтық,
спорттық шаралар өткізіліп отырды. Мерейтойлық пойыздың сапары темір жол
жұмысшыларының оңды лебізіне ие болды. Бұдан былай осындай шаралар жыл
сайын ұйымдастырылатын болды.
Темір жолдың ғасырлық мерейтойын мерекелеудің шарықтау шегі Қазақстан
Президенті Н.Назарбаевтың қатысуымен өткен салтанатты жиналысымен аяқталды.
Ол республика астанасында 2004 жылдың 6 тамызында өткізілді.
Елбасы өз сөзінде Қазақстан экономикасының қалыптасуында, мемлекет
тәуелсіздігін, елдің территориялық тұтастығын және әлеуметтік тұрақтылығын
нығайтудағы темір жолдың рөлін жоғары бағалады. Ал темір жолшылар, өз
кезегінде, Президентке алдағы уақытта темір жолды салу және жетілдіру,
теміржол көлігіне арналған бәсекелеске қабілетті өнімдерді шығару
саласындағы бірқатар ірі жобаларды жүзеге асыруға уәде берді.
Осы жылдың 9 қарашасында Ақтау портынан Құлсары стансасына дейін үлкен
көлемді, биіктігі төрт қабаты үйдей жүктерді тасымалдаған қазақстандық
теміржолшылар әлемдік рекордты жаңартты.
30-шы қарашада Арқа стансасында мемлекеттің жоғары лауазымды
тұлғаларының қатысуымен Алтынсарин-Хромтау жаңа темір жолдың ашылуы
өтті. Бұл жол арқылы көршілес елдердің аумағына кірмей ел іші арқылы
жүргізілетін бағдар іске қосылды. Алтынсарин-Хромтау темір жол желісі
арқылы жылына 160 миллион доллар көлемінде үнемділікке қол жеткізілді.
Сонымен қатар Қазақстанның ішкі жолдарымен жүк тасымалдау қашықтығы 500-ден
екі мың шақырымға дейін қысқарды.
Қазақстанның Тәуелсіздік күні мерекесінде Астана вокзалы алдында тарихи
экспонат - Эш 4161 сериялы паровозы орнатылды. Алғашқы бесжылдықтың
белгісі, Ұлы Отан соғысының естелігі, соғыстан кейінгі қайта қалпына
келтіру кезеңіндегі басты рөл атқаратын Қазақстанның шойын жолы тарихындағы
ерен ерліктердің куәсі іспетті мақтаулы жерден орнын алды.
Алтынсарин -Хромтау жолымен жолаушылар тасымалдаудың жаңа кестесін 10
желтоқсанда Астана-Ақтөбе пойызы ашты. Жолаушыларды жолдың 15 сағатқа дейін
қысқарғандығы, билет бағасының екі есеге азайғандығы қуантты. 132
шақырымдық Павлодар - Екібастұз темір жол телімінде электрлендіру ең ірі
жобалардың бірі болып отыр. Павлодар -Екібастұз жобасының жүзеге асуы
тасымалдаудың үнемділігі және электровоздардың экологиялық тазалығын
сақтауға әкелді. Мәселен, бұл жобаны іске қосу арқылы жылына бір жарым
миллиард теңгені үнемдеуге және қоршаған ортаға артық қалдықтардың
түспеуіне игі ықпал етті.
Бүгінгі таңда Қазақстан Қытай арасындағы мемлекеттік шекаралық өткелі
Достық стансасының маңызы зор. 2004 жылы Достық стансасы арқылы 9,5 миллион
тонна жүк тасылды. Бұл жылы станцияның әлеуетін арттыруға 3,5 миллиард
теңге бөлінді. Осындай қаржы бөлу арқылы 300 метр жол, 64 көтергіш құрал,
вагондарды алмастыру орыны жарақталды. Достық-Ақтоғай жол телімінде 102
шақырымдық жолдың үстіңгі қабаты жақсартылып, пойыздың жылдамдығы сағатына
80 шақырымға дейін жеткізілді. Сол жылы Достық стансасында темір жолшылар
мен олардың отбасы мүшелеріне арнап 11 мың шаршы метр тұрғын үй
пайдалануға берілді.
Қазақстан темір жолы ұлттық компаниясы акционерлік қоғамы Қазақстан
темір жолы ұлттық компаниясы жабық акционерлік қоғамын құру туралы
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 15 наурыздағы № 310 қаулысына
сәйкес құрылған. Акционерлік қоғамдар туралы Қазақстан Республикасының
2003 жылғы 13 мамырдағы Заңына сәйкес Қоғамның атауы: Қазақстан темір
жолы ұлттық компаниясы жабық акционерлік қоғамы Қазақстан темір жолы
ұлттық компаниясы акционерлік қоғамы болып өзгертілді.
Қазақстан Республикасы Көлік және коммуникациялар министрлігінің
"Қазақстан темір жолы" республикалық мемлекеттік кәсіпорны "Хромтау –
Алтынсарин темір жол желісін салу және уақытша пайдалану жөніндегі
дирекция" еншілес мемлекеттік кәсіпорнының құқық иеленушісі болып табылады.
Қоғам Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша заңды тұлға болып
табылады және өз қызметін Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне,
Акционерлік қоғамдар туралы Қазақстан Республикасының Заңына және
Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілеріне, сондай-
ақ осы Жарғыға және Қоғамның Корпоративтік басқару кодексімен және
Қоғамның басқа құжаттарымен сәйкес жүзеге асырады. Қоғамның қаржылық және
өндірістік қызметі шаруашылық дербестік негізінде жүзеге асырылады.
Қоғамның дербес теңгерімі, банктік, соның ішінде валюталық шоттары,
толық фирмалық атауы мемлекеттік және орыс тілдерінде жазылған мөрі, тауар
белгісі және үлгілері белгіленген тәртіппен бекітілетін және тіркелетін
символикасы болуы мүмкін, сондай-ақ мемлекеттік және орыс тілдерінде
мөртабандары, фирмалық бланктері және басқа да деректемелері бар.
Қазақстан Республикасының Үкіметі Қоғамның құрылтайшысы болып табылады.
Самұрық мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі қазақстандық холдингі
акционерлік қоғамы Қоғамның жалғыз акционері болып табылады.
Қоғам қызметінің мақсаттары:
1) таза табыс алу;
2) экономиканың және халықтың багажды, жүк-багажды, жүктерді, почталық
жөнелтілімдерді темір жол көлігімен тасымалдаудағы қажеттіліктерін
толассыз және сапалы қамтамасыз ету;
3) поездардың қозғалыс қауіпсіздігін және тасымалданатын багаждың, жүк-
багаждың, жүктердің, почталық жөнелтілімдердің сақталуын қамтамасыз ету;
4) магистральдық желінің инфрақұрылымын жоспарлы түрде және кешенді
дамыту;
5) ғимараттарды, құрылғыларды және техникалық құралдарды ақаусыз күйде
күтіп ұстау;
6) сыртқы экономикалық байланыстарды қамтамасыз ету;
7) темір жол көлігінің жұмылдыру әзірлігін қамтамасыз ету, құпия және
қызметтік мәліметтерді жария болудан қорғау жөнінде кешенді шаралар жүргізу
болып табылады.
Аталған мақсаттарға қол жеткізу үшін Қоғам мынадай қызмет түрлерін
жүзеге асырады:
Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен бағдарлама бойынша магистральдық
темір жол желісін салуды, күтіп ұстауды және жетілдіруді жүзеге асыру;
тасымалдау процесін басқару;
магистральдық темір жол желісі қызметтерін көрсету;
темір жол көлігімен жүк, соның ішінде қауіпті жүктерді тасымалдауды жүзеге
асыру;
темір жолдың жылжымалы құрамын, соның ішінде қауіпті жүктерді тасымалдауда
қолданылатын арнайы контейнерлерді жөндеу;
жүк жөнелтушілердің, жүк алушылардың тасымалдаудағы қажеттіліктерін
қанағаттандыру, тасымалданатын жүктердің сақталуын және олардың тағайындалу
пункттеріне уақтылы жеткізілуін қамтамасыз ету;
маркетингтік қызмет;
көліктің әр түрін қатыстыра отырып тікелей және аралас қатынастар жүйесін
ұйымдастыру;
Қазақстан Республикасының Көлік және коммуникация министрлігімен келісе
отырып, темір жол транзиттік-көлік дәліздерін қалыптастыру жөніндегі іс-
шараларға қатысу;
өнімдерді, көрсетілетін қызметтерді экспорттау (импорттау);
ақпаратты қорғаудың техникалық құралдарын, ақпаратты өңдеудің қорғалатын
техникалық құралдарын әзірлеуді, дайындауды, құрастыруды, реттеуді,
қолдануды, сақтауды, жөндеуді және сервистік қызмет көрсетуді қоса
алғандағы, Қазақстан Республикасының мемлекеттік құпияларын техникалық
қорғау жөніндегі қызмет.
Қоғамның органдары болып табылады:
1) жоғары органы - акционерлердің жалпы жиналысы
(Жалғыз акционер);
2) басқару органы - Директорлар кеңесі;
3) атқарушы органы - Басқарма;
4) Қоғамның қызметін жетілдіру - Ішкі аудит қызметі.
мақсатында Қоғамның
қаржылық-шаруашылық қызметіне
бақылауды, ішкі бақылау,
қатерлерді басқару саласындағы
бағалауды, корпоративтік басқару
және кеңес беру саласындағы
құжаттарды орындауды жүзеге
асыратын орган
Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 28 қаңтардағы №
50 Жарлығын іске асыру жөніндегі шаралар туралы Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2006 жылғы 23 ақпандағы № 117 қаулысына сәйкес Қоғам
акцияларының 100 % (жүз) пайызы Самұрық мемлекеттік активтерді басқару
жөніндегі қазақстандық холдингі акционерлік қоғамының орналастырылатын
акцияларын төлеу есебіне берілген.
Қоғамда акционерлердің жалпы жиналыстары өткізілмейді. Қазақстан
Республикасының заңнамасымен және Жарғымен акционерлердің жалпы
жиналысының құзыретіне жатқызылған мәселелер бойынша шешімдерді акционер
жалғыз өзі қабылдайды және олар жазбаша түрде ресімдеуге жатады.
Директорлар кеңесі, Қоғамның Акционерінің айрықша құзыретіне
“Акционерлік қоғамдар туралы” Қазақстан Республикасының Заңымен және Қоғам
Жарғысымен жатқызылған мәселелерді шешуден басқа, Қоғамның қызметін жалпы
басқаруды жүзеге асырады.
Директорлар кеңесінің айрықша құзыретіне мынадай мәселелер:
Қоғам қызметінің басым бағыттарын белгілеу, сондай-ақ Қоғам дамуының 5
жылға арналған стратегиялық бағыттарын мақұлдау және кейіннен Қоғамның
Жалғыз акционерінің қарауына ұсыну;
жарияланған акциялардың саны шегінде акцияларды орналастыру (өткізу)
туралы, оның ішінде орналастырылатын (өткізілетін) акциялардың саны, оларды
орналастыру (өткізу) тәсілі мен бағасы туралы шешім қабылдау;
орналастырылған акцияларды немесе басқа бағалы қағаздарды Қоғамның сатып
алуы және оларды сатып алу бағасы туралы шешім қабылдау;
Қоғамның жылдық қаржылық есебін алдын ала бекіту;
Қоғамның облигацияларын және туынды бағалы қағаздарын шығару шарттарын
белгілеу және т.б.
Басқарма Қоғамның алқалық атқарушы органы болып табылады, оның құзырына
Заңмен, Қазақстан Республикасының өзге де заңнамалық актілерімен және
Жарғымен Қоғамның басқа органдары мен лауазымды тұлғаларының құзырына
жатқызылмаған Қоғам қызметінің барлық мәселелерін шешу жатады. Басқарма
Қоғамның Жалғыз акционерінің және Директорлар кеңесінің шешімдерін
орындауға міндетті.
Қоғамның қаржылық-шаруашылық қызметін бақылау, Қоғамның ішкі бақылау
жасау саласын бағалау, қатерлерді басқару, корпоративтік басқару саласында
құжаттарды орындау және Қоғамның қызметін жетілдіру мақсатында консультация
беруді жүзеге асыру үшін Ішкі аудит қызметі құрылады.
Ішкі аудит қызметінің қызметкерлері Директорлар кеңесінің және
Қоғамның Басқармасының құрамына сайлана алмайды. Ішкі аудит қызметінің
басшысы Қоғамның Директорлар кеңесі төрағасының ұсынысы бойынша Басқарма
төрағасымен лауазымға тағайындалады. Ішкі аудит қызметі Директорлар кеңесі
белгілеген тәртіппен:
Директорлар кеңесіне Қоғамның қызметі туралы тәуелсіз объективті ақпарат
береді;
бағалау жүргізеді, консультация береді және жүйелендірілген әрі бірізділік
тәсілдеме қолданып тәуекелдіктерді басқару, ішкі бақылау мен корпоративтік
басқару процестерін жетілдіруге септігін тигізеді;
Ішкі аудит қызметі туралы ережеге сәйкес оның құзырына кіретін өзге
функцияларды жүзеге асырады.
Ішкі аудит қызметі тікелей Директорлар кеңесіне бағынады және оның
алдында өзінің жұмысы туралы есеп береді. Ішкі аудит қызметіне
жетекшілік етуді Қоғамның Директорлар кеңесінің Аудит жөніндегі
комитеті
жүзеге асырады. Ішкі аудит қызметінің міндеттері мен функциялары, оның
құқықтары мен жауапкершілігі, сондай-ақ оның жұмыс тәртібі Директорлар
кеңесі бекітетін Қоғамның Ішкі аудит қызметі туралы ережемен белгіленеді.
Қоғам мен Ішкі аудит қызметінің қызметкерлері арасындағы еңбек
қатынастары Қазақстан Республикасының заңнамасымен және осы Жарғымен
реттеледі.
Орталық басқарманың құрылымы ҚТЖҰК АҚ негізгі құрылымдық
бөлімшелерінің тік интеграцияланған басқару жүйесін құрайды (сурет 1).
Филиалдар сәйкес департаменттер мен басқармаларға тікелей бағынады.
Филиалдар бойынша қаржыландыру және жиынтық бухгалтерлік есеп өндірістік
департаменттер арқылы жүзеге асырылады. Таңдалған бұл басқару жүйесінің
үлгісі қажетті оперативті-шаруашылық дербестікті қамтамасыз етеді, айналым
құралдарының пайдалану тиімділігін жоғарылатады, тасымалдаулардағы өзіндік
құнды төмендету бойынша резервтерді айқындауға, тасымалдау процесінің
тиімділігін көтеруге мүмкіндік береді.
Қоғамның бухгалтерлік есепке алуын жүргізу және қаржылық есеп беруін
жасау тәртібі Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есепке алу және
қаржылық есептілік туралы заңнамасына сәйкес белгіленеді. Қазақстан темір
жолы ҰК АҚ миссиясы ресурстарды рационалды пайдалану барысында тұрғын
халық пен жүк тасымалдаушылардың қажеттіліктерін максималды қанағаттандыру
мақсатында тасымалдау процесін қамтамасыз ету және үйлестіру, тиімді
ұйымдастыру болып табылады.
Компаниядағы бухгалтерлік есеп Қазақстан Республикасының Қаржы
Министрлігімен ұсынылған қаржылық-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есеп
шоттары арқылы жүргізіледі.
Компания есебінің жүйесіне қаржылық басқару есебі кіреді.
Қаржылық есеп, есептің сыртқы және ішкі қолданушылары мен
бухгалтерлік есеп стандарттары және есеп қағидаларымен негізделген.
Қаржылық есеп нәтижелері қаржылық есептілікте көрсетіледі. Бұл
әсіресе сыртқы қолданушыларға қатысты. Басқару есебі ішкі
қолданушыларға қажет, яғни ағымдағы талдау және даму жағдайларында
көрсетіледі. Әртүрлі бөлімдердің қызметтері, жоспарлау мен қабылдауды
тиімді басқару шешімін көрсетеді. Басқару есебі барлық есеп
ақпараттар түрін қамтиды. Өндірілген өнімнің өзіндік құнын
қалыптастыратын жұмыс, қызмет, өндірістік есепті қамтиды. Компанияда
кірістер есебі, шығындар және активтер есебінің жүргізілу
ережелеріне сәйкес Қазақстан Республикасының Монополиялық реттеу
агенттігімен бекітілгендей бөлек жүргізіледі.
Негізгі құралдардың есебі ХҚЕС 40 Негізгі құралдар негізінде
жүргізіледі. Актив ретінде танылатын негізгі құралдар обьектілері
сатып алынған кезінде фактілі шығындар негізінде бағаланады. Сатып
алынған негізгі құралдардың құнына сәйкес сатып алынған активтерге
төленген құнды көрсетеді.
Негізгі құралдар есепте алғашқы көрсетілуінен кейін қайта
бағалау мерзіміне жинақталған тозу мен басқа да құнсыздану құнын
алып тастағандағы обьектінің әділ құны негізгі құралдарды қайта
бағалау құнын көрсетеді.
Негізгі құралдар қайта бағалау 3 жылда 1 рет болады, ол НҚ
баланстық құны мен әділ есеп айырысу құны арасындағы айырмашылықты
есеп беру кезінде мәнсіз болып қалмау үшін жүргізіледі.
Егерде қайта бағалау нәтижесінде активтердің баланстық соммасы
асып кетсе, онда ол капиталда қайта бағалаудан өсуі ретінде
көрсетілуі тиіс. Бірақта бұл өсімді табыстар мен шығындарда активті
қайта бағалаудан болған шығынды жабу кезінде ғана таниды. Кез-
келген қайта бағалау мерзіміне жинақталған амортизация келесі әдіспен
есептеледі: активтің жалпы баланстық құнының өзгеруі немесе
пропорционалды түрде қайта бағаланады, қайта бағалаудан кейін
активтің баланстық құны қайта бағаланған құнына тең болады.
Толық көлемде қайта бағалаудан кейінгі өсімнен активті тану
тоқтатылады және ол бөлінбеген пайдаға көшеді.
Еншілес компаниялар негізгі құралдардың аналитикалық есебін
қамтамасыз етеді.
1. Қолма-қол негізгі құралдар қозғалысы
2. негізгі құралдар топтары
3. негізгі құралдар тозуының қозғалысы
4. негізгі құралдар амортизация есептеу және оларды шығындар
есебіне жатқызылады.
Негізгі құралдар құрылымдық бөлімдер арасында тек компанияның
тек ішкі бұйрықтарының негізінде жүргізіледі.
Әр түрлі себептерге байланысты жарамай қалған негізгі құралдар
есептен шығару компанияның құрылымдық бөлімдерінде компания
басшылығымен бекіткен әдістемелік нұсқау бойынша негізгі құралдар
есептен шығару тәртібіне сәйкес жүргізіледі.
Негізгі құралдар амортизациясы бухгалтерлік есепте түзу сызықты
әдіспен жүргізіледі. Амортизациялық есеп, әрбір кезең сайын табыс
пен кірісте танылуы тиіс, егер де олар басқа активтердің баланстық
құнына кірмесе. Негізгі құралдар бөлігі обьектінің алғашқы құнымен
жалпы құнымен салыстырыла отырып, жеке амортизацияланады.
Активтердің құнсыздануы ХҚЕС 36 сәйкес әрбір жылдың
қаржылық есептілік соңында активтің құнсыздануына әсер ететін барлық
себептер бағаланады.
Баланстық құнның төленетін құн соммасына дейін төмендеуі
құнсызданудан болған шығын болып қалыптасады. Құнсызданудан болған
шығын табыстар мен шығындар есептілігінде шығын ретінде танылады.
Активтің қайта бағаланған көлемін есептемеген жағдайда құнсыздану
уақытында белгілі бір актив бойынша қайта бағалау резерві
қалыптасқан болса онда ол қайта бағалау бойынша резервтің
төмендеуі жатады. Егер де резерв көлемі жеткіліксіз болса онда
айырмашылықты ағымдағы кезең шығынына жатады. Құнсызданудан болған
шығынды танығаннан кейін актив бойынша амортизациялық есептеулер
активтің баланстық құнының өзгертулерді бөлу үшін болашақ кезеңде
реттелу қажет [4].
Материалдық емес активтердің есебі ХҚЕС 38 Материалдық емес
активтер сәйкес жүргізіледі. Материалдық емес бап материалдық емес
активтер ретінде тек тану көрсеткіштеріне және материалдық емес
активтерді анықтауға сәйкес болғанда ғана танылады. Жеке сатып
алынған материалдық емес активтер алғашқыда өзіндік құнмен
бағаланады, ал кейін жинақталған амортизациямен құнсызданудан
жинақталған шығындарды алып тастағандағы құнмен танылады.
Зерттеу шығындары кезең шығындары ретінде танылады. Қайта құруға
капиталданған шығынды есептемегенде, өз күшімен құрылған материалдық
емес активтер капиталданады, және шығындар пайда болған жылы пайданы
төмендетуге қатысады. Компания бухгалтерлік есепте материалдық емес
активтердің амортизациясын есептегенде құнды тузу сызықты есептен
шығару әдісін қолданады. Материалдық емес активтер амортизациясы ай
сайын есептеледі, және бір есеп кезеңінен екінші есепті кезеңде
қолданылады.
Материалдық емес активтер пайдалы қызмет ету мерзімі шектелген
және шектелмеген болып анықталады. Шектелген материалдық емес
активтер пайдалы қызмет ету мерзімінде амортизацияланады және
материалдық емес активтер құнсыздануы мүмкін кезінде бағаланады.
Шектелген материалдық емес активтер пайдалы қызмет ету мерзімі мен
амортизация әдісі әрбір қаржылық есептіліктің соңында қаралады.
Шектелмеген материалдық емес активтер амортизацияға жатпайды.
Құнсыздану мүмкіндігінде олар жыл сайын тексеріледі. Материалдық емес
активтер пайдалы қызмет ету мерзімі ішінде амортизацияланады:
Тауарлы материалдық қорлар есебі ХҚЕС 2 Қорлар негізделіп
жүргізіледі. Тауарлы материалдық қорлардың аналитикалық есебі есепті
тұлға бойынша жүргізіледі.
Тауарлы материалдық қорлар төменгі өзіндік құнмен және өткізудің
таза құны бойынша бағаланады. Тауарлы материалдық қорлар нақты құны
бойынша есепке алынады. Уақытқа байланысты кейбір тауарлы материалдық
қорлар түрлеріне нарық коньюнктурасы немесе сақтау процесіне
байланысты бағасы түсіп кетуі мүмкін, немесе жарты құнын жоғалтады,
сөйтіп бухгалтерлік балансты көрсетілген сомма олардың нақты
құнынан алынуы мүмкін. Баланста активтердің құнсыздануының төмендеуін
көрсету үшін немесе өткізудің таза құнын тікелей бөлшектеп
есептеп шығарады. Шикізат және баса да материалдар өзіндік құнынан
төмен есептен шығарылмайды. Бірақ та, дайын өнімнің құны сатудың
мүмкін бағасынан асса, онда шикізат сатудың таза құнына дейін
есептен шығарылады. Тауарлы материалдық қорлар өзіндік құны ФИФО әдісін
пайдалану арқылы жүргізіледі. Өткізудің таза құны – бұл аяқтау бойынша
шығындар мен өткізу бойынша шығындарды шегергендегі қарапайым қызмет
барысындағы сатудың бағалау құны болып табылады.
Ақша және олардың эквиваленттерінің құрамына банк шоттарындағы
құралдар, кассадағы қолма-қол ақша және талап еткенге дейінгі банктік
депозиттер жатады. Кассалық операцияларды жүргізу реті, пластикалық
карточканы алу, нақты ақшаны қамтамасыз ету және компания президентінің
бұйрығын мақұлдаған, компанияның пластикалық карточкасын алу және
кассалық операциялар есебін ұйымдастыру мен енгізу ережесіне сәйкес
бақылау жүргізу шартымен беріледі.
Кассадағы ақшаның сақталуына кассир немесе басқа материалды
жауапты тұлға жауап береді. Қолма-қол ақшадан басқа қатаң есептілік
бланкілері мен чек кітапшалары сақталады. Ақша және олардың
эквиваленттері тиімді пайыздық ставка әдісін пайдалану жолымен есептелінген
амортизацияланған құны бойынша бейнеленеді. Ақша қаражаттардың алмастыру
операцияларына шектеу қойылған немесе міндеттемелерді жабуға пайдалануға
шектеу қойылған қалдықтары басқа айналымнан тыс активтер құрамына кіреді.
Басқа ағымдық активтер салықтар мен жабдықтаушыларға аванстар бойынша
алдын ала төлемдерді есептемегенде, бастапқыда әділ құны бойынша ескеріледі
және соңынан тиімді пайыздық ставка әдісін пайдалану жолымен есептелінген
амортизацияланған құны бойынша ескеріледі. Салықтар мен жабдықтаушыларға
аванстар бойынша алдын ала төлемдер нақты төленген сома бойынша
бейнеленеді. Басқа ағымдық активтердің құнын төмендетуге резерв шамасы
активтің баланстық құны мен тиімді пайыздық ставка бойынша дисконтталған
ақша қаражаттарының күтілетін ағымының келтіріліген құны арасындағы айырма
ретінде анықталады.
Өткізу барысында пайда болған қосылған құнға салық тауарлар түсіріліп,
қызметтер көрсетілген соң салық органдарына төленуі тиіс. Сатып алулар
бойынша қосылған құнға салық жабдықтаушыдан салықтық счет-фактураны алу
барысында өткізу бойынша қосылған құнға салықтан есепке алынуы тиіс. Салық
заңнамасы қосылған құнға салықты есепке алуды таза күйінде жүргізуге рұқсат
береді.
Қарыздар бастапқыда мәміле бойынша болған шығындарды шегергендегі әділ
құны бойынша бейнеленеді және кейін тиімді пайыздық ставка әдісін
пайдалану жолымен есептелінген амортизацияланған құны бойынша бейнеленеді.
Алынған сома (мәміле бойынша шығындарды шегергендегі) мен жабылуы тиіс құн
арасындағы айырмашылық табыстар мен шығындар жөніндегі есептілікте тиімді
пайыздық ставка әдісін пайдалану жолымен қарыз мерзім ішінде бейнеленеді.
Қарыздар бойынша шығындар тиімді пайыздық ставка әдісін пайдалану
жолымен қарыз мерзімдеріне пропорционалды түрде шығындарға жатқызылады.
компания қарыздар бойынша шығындарды капитализацияламайды.
Қаржылық есептілікті құру кезінде бухгалтерлік баланста
дебиторлық қарыз күдікті талаптар резерв соммасын алып тастағанда
көрсетіледі (Қосымша А,Б,В). Компанияның күдікті талаптар бойынша
резервтер бекітілген мерзімде дебиторлық қарыздар төлемегенде пайда
болады. Күдікті талаптар бойынша резервтер кезінде төлеу мерзімі
бойынша шоттар есебі әдісімен есептеледі. Уақытында төленбеген
дебиторлық қарыздар күдікті қарыздарды туғызады. Өтеу мерзімі өтіп
кеткен дебиторлық қарыздар ҚР Заңнамасына сәйкес үмітсіз шығындар
болып табылады да, есептен шығарылады. Есептен шығарылған дебиторлық
қарыздарды қайтару , өтеу мүмкіндегін бақылау үшін әрбір дебиторға
баланстық есеп жүргізіледі. Күдікті шоттар бойынша резервтер шотынан
үмітсіз қарыздар соммасы есептен шығарылады.
Мердігерлер мен жеткізушілер қарыздарының соммасы тауарды алған
әділ құнымен төленген жағдайда қызметтер мен жұмыстар көрсетілсе
олар компанияға төленген немесе төленбеген құны бойынша
көрсетіледі. Негізгі қызмет бойынша кредиторлық қарыз және басқа
кредиторлық қарыз контрагенттердің өздерінің келісім шарт міндеттемелерін
нақты орындауы бойынша бейнеленеді. компания бастапқыда негізгі қызмет
бойынша кредиторлық қарызды, алынған аванстарды ескермегенде, әділ құны
бойынша ескеріледі және кейін тиімді пайыздық ставка әдісін пайдалану
жолымен есептелінген амортизацияланған құны бойынша бейнеленеді. Алынған
аванстар нақты сомасы бойынша бейнеленеді.
Активтерді жою бойынша міндеттемелер. Негізгі қорларды демонтаждау және
шығару бойынша бағалау шығындары (активтерді жою бойынша міндеттемелер)
белгілі бір мерзім ішінде негізгі құралдардың өзіндік құнына олардың пайда
болу шамасына қарай немесе сатып алу немесе пайдалану шамасына қарай
жатқызылады. Есептік мерзімдердің өзгерісі нәтижесінде немесе ақша
қаржыларының ағымы сомасының өзгерісі барысында немесе дисконттау
нормасының өзгерісі барысында пайда болатын активтерді жою бойынша
міндеттемелер резервтерінің өзгерісі барысында ағымдық кезеңдегі сәйкес
активтің құны түзетіледі.
Табыстар шамасы компанияның қарапайым қызметінің барысында тауарлар
мен қызметтерді өткізуден алынған сый ақының әділ құны бойынша анықталады.
табыстар қосылған құнға салықты шегергеннен соң және өткізу бойынша
топішілік операцияларды шегерген соң бейнеленеді.
Операциялық қызметтерге қатысты емес компанияның пайдасы басқа
операциялар шотынан құрылады. Пайда компанияның болашақта табыс
әкелетін ықтималдылығы бар кезде танылады.
Қызметтерді өткізу осы қызметтер өткізілген есеп кезеңінде танылады.
Пайыздық табыстар тиімді пайыздық ставка әдісін пайдалану жолымен
қаржыландыру мерізіміне пропорционалды есептеледі.
Еңбек ақы шығындары, зейнеткерлік бөлулер, әлеуметтік сақтандыруға
бөлулер, төленген жылдық еңбек ақы мен ауруға байланысты төлемдер, сый ақы
мен ақшалай емес жеңілдіктер Бас компанияның қызметкерлерімен сәйкес
жұмыстардың орындалуына қарай жүзеге асырылады. Өз жұмыскерлері атынан Бас
компания ҚР заңды талаптарымен қарастырылған зейнеткерлік және демалыс
төлемдерін төлеуді жүзеге асырады. Жұмыскерлер зейнетке шығу барысында
Бас компанияның қаржылық міндеттемелері тоқтатылады және қалған барлық
төлемдер зейнетке шыққан жұмыскерлерге мемлекеттік және жеке жинақтаушы
зейнетақы қорларымен жүзеге асырылады [5].
Қазақстан темір жолы ҰК АҚ қызметін сипаттайтын көрсеткіштерді
талдау үшін келесі аналитикалық кестені құраймыз (кесте 1).
Кесте 1
Компанияның қызметінің негізгі көрсеткіштері
Көрсеткіштер өлшем 2007ж 2010ж 2011ж Ауытқулары, %
бірлігі
2011 2011
2010 2007
1 2 3 4 5 6 7
Жүктерді тасымалдаумың.тонна 246880 260 546268 890103,20108,92
Оның ішінде:
Облысаралық мың.тонна 135028 140 292139 96099,76 103,65
Экспорт мың.тонна 83 777 84 760 93 356 110,14111,43
Импорт мың.тонна 17750 22 295 20 115 90,22 113,32
Транзит мың.тонна 10325 13 199 15 459 117,12149,72
Тарифтік жүк млн. т-км 191189 200 752214 907107,05112,41
айналымы
Оның ішінде:
Облысаралық млн. т-км 76 771 79 351 81 924 103,24106,71
Экспорт млн. т-км 78 417 74 639 83 955 112,48107,06
Импорт млн. т-км 18 512 24 180 22 508 93,09 121,59
Транзит млн. т-км 17 489 22 582 26 520 117,44151,64
Жүктің 1 тоннасының 774 771 799 103,63103,23
орташа тасымалдау
қашықтығы
Оның ішінде:
Облысаралық км 569 566 585 103,36102,81
Экспорт км 936 881 899 102,0496,05
Импорт км 1043 1085 1119 103,13107,29
Транзит км 1694 1711 1716 100,29101,30
Жолаушылар млн. жол-км13613 14 314 10 608 74,11 77,93
айналымы*
*2011 жылғы көрсеткіш жолаушыларды тасымалдауды жүзеге асыратын
Жолаушыларды тасымалдау АҚ және оның екі еншілес ұйымдары бойынша
келтірілген.
Қазақстан темір жолы ҰК АҚ жүк айналымы көлемі 2010 жылы 268890
мың тонна, оның ішінде 35% экспорттық, 52% - облысаралық, 7% - импорт және
6% транзиттік қатынасты құрады. Темір жол транспортында жүктерді
тасымалдау талданушы кезеңде 22010 мын тоннаға немесе 8,92%-ға өсті.
Тасымалдау көлемінің артуы барлық қатынастарда байқалады.
Сурет 2 –Жүк айналымы динамикасы, млн. т-км
Дерек көзі: Қазақстан темір жолы ҰК АҚ қаржылық есептілік
мәліметтері мен есеп саясаты, 2007-2011жж.
Есепті жылы жүк айналымы көлемі 2010ж салыстырғанда 23718 млн. ткм
немесе 12,41%-ға өсті және 214907 млн.ткм құрады. Тасымалдаудың орташа
қашықтығы км-ге артты.
Сурет 3 – Жүк тасымалдау көрсеткіштері (2011 жылы)
Дерек көзі: Қазақстан темір жолы ҰК АҚ қаржылық есептілік
мәліметтері мен есеп саясаты, 2007-2011 жж.
Қазақстан темір жолы ҰК АҚ облысаралық қатынаста жүктерді
тасымалдау негізгі номенклатура құрылымында үлестік қатынаста келесі 4
суретте сипатталады.
Сурет 4 – Облысаралық қатынаста жүктерді тасымалдау құрылымы
Дерек көзі: Қазақстан темір жолы ҰК АҚ қаржылық есептілік
мәліметтері мен есеп саясаты, 2011 жж.
Қазақстан темір жолы ҰК АҚ экспорттық қатынаста жүктерді
тасымалдау негізгі номенклатура құрылымында үлестік қатынаста келесі 5
суретте сипатталады.
Сурет 5 – Экспорттық қатынаста жүктерді тасымалдау құрылымы
Дерек көзі: Қазақстан темір жолы ҰК АҚ қаржылық есептілік
мәліметтері мен есеп саясаты, 2011 жж.
Қазақстан темір жолы ҰК АҚ импорттық қатынаста жүктерді тасымалдау
негізгі номенклатура құрылымында үлестік қатынаста келесі 6 суретте
сипатталады.
Сурет 6 – Импорттық қатынаста жүктерді тасымалдау құрылымы
Дерек көзі: Қазақстан темір жолы ҰК АҚ қаржылық есептілік
мәліметтері мен есеп саясаты, 2011жж.
Қазақстан темір жолы ҰК АҚ транзиттік қатынаста жүктерді
тасымалдау негізгі номенклатура құрылымында үлестік қатынаста келесі 7
суретте сипатталады.
Сурет 7 – Транзиттік қатынаста жүктерді тасымалдау құрылымы
Дерек көзі: Қазақстан темір жолы ҰК АҚ қаржылық есептілік
мәліметтері мен есеп саясаты, 2011 жж.
Қазақстан темір жолы ҰК АҚ жүк тасымалдарын әлемдік контейнерлеу
дамуы жағдайында контейнерлік тасымалдауларға, оның дамуына үлкен көңіл
бөліп отыр. Қазақстан Республикасының магистралды теміржол желісінде
контейнерлермен жүктерді тасымалдаулар көлемін жыл сайын 30-35% арттырып
отырғанын айтып кеткен жөн.
Сурет 8 - Контейнерлік тасымалдаулар динамикасы
Дерек көзі: Қазақстан темір жолы ҰК АҚ қаржылық есептілік
мәліметтері мен есеп саясаты, 2007-2011жж.
Қазақстан темір жолы ҰК АҚ контейнерлік поездардың жедел
маршруттарн ұйымдастыру бойынша белсенді жұмыстар жүргізуде. Бүгінгі таңда
мұндай поездар Оңтүстік-Шығыс Азиядан, Қытайдан Қазақстанға, әрі қарай
Орталық Азия елдеріне және Прибалтика порттарынан Қазақстан –Орталық Азия
елдеріне бағытталады.
2011 жылы 1004 контейнерлік поездар келесі маршруттар бойынша
ұйымдастырылды:
Алматы-Алашанькоу;
Находка – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz